ەرگەجەيلى
ونى كوز كورگەن ۇلكەندەر اراب ءسوزىنىڭ ناشىمەن «ياعىمۋس» دەپ اتايتىن، ال اۋىلدىڭ ءتىل مەن جاعىنا سۇيەنگەن قىلجاقباس جاستارى «جاعىمسىز» دەيتىن.
ءوزىم ەس بىلگەلى وسى ءبىر كۇستانا مومىن جان قوس ەسىمدى قينالماي كوتەرىپ، شاڭ كوشەدە سۇر ەسەگىن تومپىلداتىپ پوچتا تاسۋمەن كەلەدى. مەن كورگەلى جۇدىرىقتاي شاقىلداعى شاعىن كوسە ەدى، ءالى سول. مۇقىم وزگەرمەگەن. اكەم ەرگەجەيلىنى ىلعي ەسىركەپ-مۇسىركەپ، ۇشپاقتى ءسوزىن اياماي، كىسىمسىتىپ، قوقايتىپ جۇرەتىن. ەركەلەتىپ «كىشكەنتاي» دەيتىن. سودان با، بىزگە باۋىر باسىپ كەتكەن، كورگەن جەردە ءۇيىرىلىپ تۇرادى. قولى بوساي قالسا بەلىنىڭ قۇياڭى ۇستاي بەرەتىن شەشەمە قولعابىس ەتەدى؛ اۋلا سىپىرادى، ۋاق مالدى ايىرىسادى، ساماۋرىنعا اعاش جارادى. تىنىمى جوق. كەيدە كوز الدىما دومالاپ جۇرگەن قارا دوپ ەلەستەيدى، قاڭعالاقتاپ بىردە اس ۇيدەن، بىردە اۋىز ۇيدەن شىعادى، امبە كوڭىلدى، امبە سەرگەك سول ياعىمۋس.
بىردە مەكتەپتەن قايتىپ كەلە جاتقام، قارسى ۇشىراستى. كەرمالداسقان بەيپىل اۋىز بالالارعا ىلەسىپ اڭداۋسىزدا «جاعىمسىز» دەپ قالىپپىن. رەنجىدى بىلەم، كىرپيازدانىپ كەتتى. ۇيگە ايتىپ بارىپتى. سول كۇنى مىنەزى مورت اكەم قاتتى كەيىدى.
— كىسىدە كىشكەنتايدىڭ ءتىلى اششى، جاندىكتە ءبۇيىنىڭ ۋى اششى. تاقۋانى مازاقتاپ نە جىنىڭ بار؟ ءتىلى ءتيىپ كەتىپ جۇرسە قايتەسىڭ؟
ءبىراۋىقتا سابىسىنا ءتۇسىپ، ويلانسىن دەدى مە، ياعىمۋستىڭ تاريحىن اڭگىمەلەدى... «سەرىكتىك ارتەل ۇيىمداسىپ جاتقان جيىرما سەگىزىنشى جىل ەكەن. قاتىقسىز قارا اتالاعا تاماق كۇيدىرىپ، شالباردىڭ جىرتىعىن قولمەن باسىپ جۇرگەن كەز دە. كەسپىرى جامان جالعىز اياق جوقشىلىق. جوعارى جاقتان، ۇمىتپاسام، بۇحاردان پاقىريددين دەگەن عۇلاما كەلگەن. قاسىندا ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى قوس كىشكەنتايى بار. زامان دۇبىرىنەن ۇرىكتى مە، الدە ساپىرىلىسىپ جاتقان سول جىلدار تولقىنى پاقىردى جاڭعاقشا قاقپاقىلداپ اكەتتى مە، كىم بىلگەن، قاڭعىمالاپ ءجۇرىپ ۇشكىل قاراتاۋ ىشىنەن شىعىپتى عوي. جاعىنا پىشاق جانىعانداي جۇدەۋ. سوعىستان كەيىنگى قۇمىراداي سالدەسى و كۇندە زەرەندەي عانا-تىن. مەدرەسە ءتامامداعان كوزى اشىق كىسى كورىندى. كەلە كورپەلدەس قازاقى اۋىلدى جاتسىنعان جوق، از كۇندە-اق باۋىر باسىپ جاقىنداسىپ كەتتى. جۇرت جەر جىرتسا ول وگىزدىڭ باسىن ۇستادى: وراق ورسا شالعىسىن شىڭلادى. باسى اۋىرىپ، بالتىرى سىزداعاندى ۇشكىرەدى، تۇشكىرەدى. ەشكىم ونىڭ بەتىن قاققان جوق، تورىنەن كوسىلتىپ ورىن بەرىپ، اس الدىندا اۋزىنا قارادى. جامباسى جەرگە تيگەننىڭ جانازاسىن شىعاردى، اعايىننىڭ الاسىنا ءپاتۋاسىن ايتتى. ءسابيدىڭ شاشىنداي سەلدىر ەلدىڭ «مولدەكەسى» اتاندى.
اينالايىن اعايىن اراسى التىن بەسىك قوي. جۇرت اسارعا جينالىپ جىبەرىپ، ءتورت بولمەلى جۇمىرتقاداي ءۇي تۇرعىزىپ بەردى. بىرەۋى وتىنىن، بىرەۋى سوعىمىن، كەلەسىسى استىعىن اپاردى. ءوز الدىنا وت تۇتەتكەن وتاۋعا اينالدى. مولدەكەڭنىڭ سالدەسى دابىرايدى.
سونداعى كورگەن جۇرتتىڭ تاڭ قالعانى ەكى نارسە ەدى. ءبىرى — جۇرت جىرتىعىنا جاماۋ تاپپاي جۇرگەندە مولدەكەڭنىڭ اق جىبەكتەن جاداعاي شاپان جامىلاتىنى. ەكىنشىسى — قاسىنداعى بىلدىرلاعان قوس كىشكەنتايى ەدى. ول كۇندە جالعىز باستى ەركەكتىڭ بالا ەرتىپ ءجۇرۋى ەرسى-تىن. الگى بەيشارالاردى مولدەكەڭنىڭ پەرزەنتىنە جورىپ داليعانىمىز بەكەرشىلىك ەكەن. كەيىنشە اڭداساق، جانىنداعى قوس تايتىك بالا ەمەس، كادۋىلگى ورتا جاسقا كەلگەن ەرلى-زايىپتى ەرگەجەيلى بولىپ شىقتى. مولدەكەڭدى قايدا شاقىرسا ولار دا قۇلدىراپ سوندا بارادى. ءبىرى ءپىرىنىڭ دارەت سۋىن جىلىتسا، كەلەسىسى جاينامازىن ازىرلەيدى. اللا تاعالا قۇلاعىنا سىبىرلاپ تۇرعان سەكىلدى. مولدەكەڭە باس ۇستاتساڭ قوس قۇلاعى سولاردىڭ سىباعاسى.
ەسىمدە قالعانى، ورازا تۇسىندا وسى دانداكۋ كۇمىسبەكتىڭ اكەسى نۇربالا مولدەكەڭە ساۋال قويدى. قويار دا قويماي وتىرىپ پاكەنە جانداردىڭ ءمانىسىن سۇرادى. مولدەكەڭ بەيھال سوزگە بارمادى. «بۇل بايعۇستاردىڭ ارعى تاريحىن بىلمەيمىن»، — دەيدى. «كەشەگى جىلان جىلى بۇحار كوشەسىندە اشتان ولگەلى جاتقان جەرىنەن تاۋىپ العام. ۇيگە اكەلىپ اس بەردىم، ءال جيعىزدىم. ەم جاسادىم. ءبيبىمنىڭ ءتىرى ۋاعى، جۋىپ-شايىپ ءجۇرىپ كىسى قالپىنا كەلتىردى. «جارىلقاۋشىمىز وسى عوي» دەپ ويلادى ما، الدە ءتاڭىرى نيەتىن اۋداردى ما، سوڭىمنان ەكى ەلى قالمايتىن كولەڭكەمە اينالدى. پەرزەنتىمدەي بولىپ كەتتى. بار سىرى وسى»، — دەپتى.
مەيلى دە، بۇل دۇنيە سيىر بۇيگەرىندەي قىرىق بۋىلتىق ەمەس پە. اۋىل قازاعى قاي بۋىلتىعىن ءبىلىپپىز. كوپ ۇزاماي ەرگەجەيلى كەلىنشەك ەكىقابات بولدى. ۇيىنەن شىقپاي قالعانىن بىلدىك. مولدەكەڭ جارىقتىق مارقايىپ قۋانىپ ءجۇردى. ەرگەجەيلى جىگىت يەسىنە سىڭار ىلەستى. ۇلى وتان سوعىسىنىڭ باستالعان جىلى عوي دەيمىن، توعىس ايتىپ، ەگىس وراعى بىتكەن كەزدە ەرگەجەيلى كەلىنشەك امان-ەسەن بوساندى. سارشۇناقتاي ۇل تۋعان. مولدەكەڭ مارقايما مىنەزگە يە، توقتى سويىپ قالجا جاسادى، جەتىمگە جەتى تەڭگە ۇلەستىردى. جىگىتتەرگە كوكپار بەرەم عوي دەپ تالپىنىپ ەدى، وسى دانداكۋ كۇمىسبەك: «ەرگەجەيلىگە كوكپار شاپقان اۋىل اتانامىز»، — دەپ رۇقسات ەتپەدى. جەر سابالاپ وتىرىپ الدى. قويشى، سونىمەن، مولدەكەڭ كۇنى-تۇنى كىتاپ اقتارسىن، جاس نارەستەگە ات ىزدەسىن ەندى. اقىرى: «پايعامباردىڭ قاسىنا ەرگەن ەرجۇرەك ساحاباسى، سونىڭ ەسىمى» دەپ ات قويدى. ءسويتىپ «ياعىمۋس» بولدى. شالداردى جيىپ باتاسىن الدى.
بىردە اۋىلدا ۇلكەن اس بولعان. قازىرگى دانداكۋ كۇمىسبەكتىڭ اكەسىنىڭ اسى. كۇمىسبەك الدىندا عانا فەرما مەڭگەرۋشىلىگىنەن بوساپ، پوشتانىڭ باستىعى بولعان. مولدەكەڭ ءولى ارۋاققا قونا جاتىپ قۇران شىعارعان. ەرگەجەيلى جىگىتى جانىندا ەدى. جاقپاس اس ءىشتى مە، الدە عايىپتان دەرت جابىستى ما، تاڭ الەتىندە الاسۇرىپ اۋىرعانى. اۋەلى قۇلىنداعان داۋسى قۇراققا شىعىپ شىڭعىرسىن، سوسىن كوگەرىپ-سازارىپ ىقىلىق اتسىن، كوپ قينالىپ دەمى ءۇزىلدى. اسقا جينالعان جۇرت جۇدەپ قالدى. ءقايتسىن، كىشكەنتاي بولسا دا كىسى ساناتى عوي، ۇيرەنىسىپ كەتىپ ەدىك. كۇلۋگە جاقسى بولاتىن. كوڭىل جىقپايتىن، امبە ءازىلدى كوتەرەتىن. كوپ ۇزاماي قۇسادان ەرگەجەيلى كەلىنشەك تە كوز جۇمدى.
سوڭىندا جۇدىرىقتاي ياعىمۋس قالدى. ادام بولماس دەپ ويلاعانبىز، كۇدەر ۇزگەنبىز. ەرتەدەن قارا كەشكە جاق جاپپاي شىرىلدايتىن. مولدەكەڭ شاپانىنىڭ ەتەگىنە سالىپ تەربەتىپ وتىراتىن، ىڭىلدايتىن، كۇڭىرەنەتىن، زىكىر ساپ ۋاتاتىن. بيە ءسۇتىن بەرەتىن. كورەتىن جارىعى بار ەكەن، ولمەدى، ولەرمەن-دى. اياعىنا مىنگەسىن-اق ناعىز سايتانعا اينالدى. كوشە يتتەرىنىڭ سورى بولدى، قولىندا توبىلعى ساقپانى، سارتىلداتىپ كورىنگەن ماقۇلىقتى قۋاتىن، كورىنگەن تايلاردى باس بىلگى ەتەتىن. بۇگىندە كىمنەن كەم، اۋىلدىڭ سۇق ساۋساقتاي ازاماتى، پوشتاكەشى، مولدەكەڭ مارقۇمنىڭ ءتىرى كولەڭكەسى. جوقتىڭ كوزى.
مولدەكەڭ كوز جۇمارىندا مەنى شاقىرتقان. ەتەگىمە ءسۇرىنىپ ۇيىنە جەتتىم. جارىقتىق جانارى جانىپ بوي جاساپ جاتىر ەكەن. «دوسەكە»، — دەدى. «سەرى مىنەز ادام ەدىڭ، اماناتىم بار»، — دەدى. — «ياعىمۋستى قاناتىڭا ال»، — دەدى. «ۇلكەندەر قورلىق جاساماسىن. جىلاپ قاپ جۇرمەسىن»، — دەدى.
سول ءۇنى قازىرگىدەي قۇلاعىمدا».
ياعىمۋستى ەندى تۇسىنگەندەي بولدىم. اۋىلدىڭ تەرىستىك پۇشپاعىندا مولدەكەڭنەن ميراسقا قالعان ۇلكەن ءۇيى بار. ءتورت بولمەلى ەدى، ەكەۋىن نۇربالانىڭ كۇمىسبەگى زاپپەرمە كەزىندە تارتىپ العان. تارى قۇياتىن قويما جاساتتى. ياعىمۋسقا قوس بولمەسى ءتيدى، ونىسى اۋىزعى جانە تورگىگە بولىنەتىن. اۋىزعىدا وتىنى، استىعى، جەم-شوبى، كونە دۇنيەلەرى جاتاتىن. تورگىدە بالانىڭ تەمىر كەرەۋەتى، قاڭىلتىر پەش، قاشان بارساڭ دا سول پەشتە وت گۋلەپ جانىپ تۇراتىن. ۇستىندە اق شاينەگى ساقىرلاپ قاينايدى. ءوزى بۇرىنعىنىڭ بايباتشاسى سەكىلدەنىپ اياعىن تەمىر توسەككە اسىپ جىبەرىپ، الدەبىر كونە سارىندى ىڭىلداپ ايتىپ جاتادى. كەۋدەسىندە قول باسىنداي جيدە دومبىرا، قولدان شاپقان. تارتپايدى، تىڭقىلداتىپ شەرتەدى. وندىق شامنىڭ جارىعىنداي سىعىرايعان جىلۋسىز، كوپ كوزدەن وڭاشا، قۇپيا تىرشىلىك كەشەتىن. سول كۇيىن كورەمىن دە قايران قالامىن. دومالاق جەردە ادام مەنمەندىگىنەن، وزىمشىلدىگىنەن وتكەن كۇش جوق قوي دەپ ويلايمىن. ەڭ ارعىسى قاتتى جەل تۇرسا دا «دومالاپ كەتەمىن» دەپ قورقاتىن، تىسقا شىقپايتىن، قۇلاشقا تولماس بويى بار وسى جان دا بۇل داۋرەنىن ەشتەمەگە ايىرباستاماس-اۋ. وزگەشە بولۋىن تىلەمەس تە. ەشكىم ونىڭ: «ماعان مىناۋ قيانات بولدى»، نە «پالەن زاتقا ءزارۋ ەدىم» دەگەن پەندەشىلىك قىڭقىلىن ەستىگەن ەمەس.
الدىندا عانا مەكتەپتەن قايتىپ، سىلەلەپ، تىرايىپ جاتقام. اۋىزعى ءۇيدىڭ ەسىگى تىقىرلادى. كورشىنىڭ تىمىسكى مىسىعى بولار دەپ ويلادىم. سابالاق-سابالاق بوپ سۇمدىق اشقاراق. ءتۇتىن اڭدىعان يەسى سەكىلدى. تۇرىپ، سۇعاناق نەمەنى قۋىپ جىبەرۋگە ەرىندىم. ەسىك اشىلدى. تابالدىرىقتان تۇمسىعى قاقايىپ بەرەزەنت باتەڭكە، سوسىن قارا سومكە ەندى، سوسىن دومالانىپ ياعىمۋس كورىندى. شاڭنان كوزى عانا جىلتىرايدى. باسىنان سابان شلياپاسىن الىپ ەدى، توبەسىنەن بۋ كوتەرىلدى. جاز كۇنىندە باستان بۋ شىققانىن كورگەنىم وسى. باتەڭكەسىن تاسىر-تۇسىر شەشتى دە جانىما جەتىپ كەلدى.
— ىنىسىنەن اينالدىم! وزىڭە جۋرنال اكەلدىم، گازەتىڭ مىنەكەي، حاتىڭ مىنەكەي!
— جايشا ما؟
— ورتالىققا ارتىستەر كەلدى. ەكەۋمىزگە بيلەت الدىم. قىزىق دەسەدى!
وتكەن جولعى كونسەرتتە وتىرىپ ۇيىقتاپ قالعانىم ەسىمە ءتۇستى.
— بارمايمىن.
ياعىمۋس جىلان باسقانداي ىرشىپ ءتۇستى.
— وتكەن جولعى وبلىستىڭ دىڭعىرلاعى ەمەس. ماسكەۋدەن!
— كينو بولسا ءبىر ءسارى. ارتيست دەگەنىڭ وزىڭنەن ارتىق ەمەس: سانىن شاپاتتاپ بيلەيدى، سارناپ تاقپاق ايتادى، كوزىن قىسىپ انەكدوت سوعادى. نەسى قىزىق؟
وسى مەزەت ياعىمۋستىڭ ءجۇزى قۇمىعىپ كەتتى. ونسىز دا الاقانداي ۇشكىل بەتى ءبۇرىسىپ-تىرىسىپ كىشىرەيە ءتۇستى. كەسپىرى قالماي قولىمنان ۇستادى. جانارىنان ايتىپ بولماستاي جالىنىش، ۇرەي، شاراسىزدىق كوردىم. اياپ كەتتىم.
— وتكەن جولعىعا رەنجىپ ءجۇرسىڭ بە ءالى؟ مەيلى، «جاعىمسىز» دەسەڭ دەي بەر. كونسەرتكە بارىپ قايتايىقشى.
ياعىمۋس كەشكى سەرۋەنگە ىلعي مەنى الىپ شىعاتىن. اسىرەسە، تۇنەمەسىنە جالعىز جۇرۋگە قورقادى. اراق ءىشىپ، ەكى يىعىن جۇلىپ جەپ جۇرگەن داڭگاسار جىگىتتەردەن قايمىعادى. سولاردىڭ مازاعىنان قورىنادى. كەلىستىم.
كەشتەتىپ ۆەلوسيپەدپەن قيقالاقتاپ ورتالىققا جەتتىك. ياعىمۋس ارتىما جاربيىپ مىنگەسىپ العان. ەكى ارا جاياۋ جۇرىسكە الىس. يتىراقتاپ ەسەك ءمىنۋ ەرسى. سودان قيقالاقپەن قيقالاقتايتىنبىز. كلۋب الدى قۇجىناعان جۇرت. اشەيىندە «سايتاننىڭ ويىنى» دەپ كينو كورمەيتىن كاريالار تاياعىن ارتىنا ۇستاپ سىتىر-سىتىر باسادى. كيمەشەگى اعاراڭداپ كەمپىرلەر ءجۇر. ءبىرىن-بىرى وڭكەڭدەپ قۋىسقان كلاستاس بالالار ۇشىراستى. كۇللىسىنىڭ اۋزىندا: ەرگەجەيلى! ەرگەجەيلى! ياعىمۋستى مازاقتاپ ءجۇر مە دەپ قاۋپايلايمىن. قيقالاقتى كلۋبتىڭ قوراسىنا اپارىپ قويدىق. كىرەبەرىستە ساۋساعىنا قىستىرعان تەمەكىسى بار كۇمىس ءتىستى كۇمىسبەك ۇشىراستى.
— ەرگەجەيلىنىڭ ويىنىنا جاعىمسىز دا كەلىپتى! ناعاشىسىمەن تانىسىپ قايتپاقشى! ءاي، ىشىندە بودەنەدەي عانا كەلىنشەگى بار ەكەن، قۇدا ءتۇسىپ الىپ قال!
قارلىعىڭقى داۋىسى ەلدى كوشىرىپ بارادى.
— ءاي، ءپاتۋاسىز! اۋىلدى كوشىرمەي قويساڭشى ەندى! — دەپ ءبىر قاريا تىيىپ تاستادى. ويتپەگەندە ءالىپتىڭ اياعى قىزىلشەكە توبەلەسكە اينالار ەدى. پوشتانىڭ باستىعى بولسا قايتەيىن. ە كۇمىس ءتىستى كۇمىسبەكتىڭ، ە ءوزىمنىڭ مۇرنىم جالپيار ەدى. ويىن اللاۋاكبار بولار ەدى.
توپىرلاسىپ ىشكە ەندى. ياعىمۋس بيلەتتى ەڭ الدىنا الىپتى. جارىق ءوشتى. شىمىلدىق سىرىلىپ اشىلا بەردى. تۇلا بويىم دۋ ەتە ءتۇستى. كۇمىسبەكتىڭ ايتقانى شىن ەكەن. تەرەڭ توردەن اسەم كيىنگەن، قارا كوبەلەكتەي بانتيگى بار، جۇدىرىقتاي جىگىت شىعا كەلگەنى. قيمىل قالپى، سويلەسى تۋرا ياعىمۋس. تاكاپپار، ماڭعاز. ءۇنى سىڭعىرلاپ تۇر. ياعىمۋستىڭ جىڭىشكە، شىڭىلتىر داۋسىن ەرسى سانايتىنبىز. سويتسەك ونىڭ دا وزىنشە ءناشى، وزىنشە ءسانى بار ەكەن. كەڭ دالانى باسىمىزعا كوتەرىپ بارقىراعانعا ۇيرەنگەمىز دە. كىشكەنتاي كىسىنىڭ شىڭىلتىر ۇنىنەن دە وڭازا بوياۋ سەزىلەتىن سەكىلدى. ياعىمۋستى دا جۇنتتاي ەتىپ كيىندىرىپ، الاقانعا سالىپ قۇرمەتتەپ ساحناعا شىعارساق قوي: ءدال وسىلاي سۋىرىلار ما ەدى، جۇرتتى اۋزىنا قاراتار ما ەدى دەپ ويلايمىن.
وڭ بۇيىرىمدە، توپىراققا اۋناعان ءشىبي قوراز قۇساپ، بالاعا ارناپ تىگىلگەن ولپى-سولپى كوستيۋمنەن موينى عانا قىلقيىپ، سابان شلياپاسىنىڭ ەرنەۋى قابىسىپ وتىرعان سەرىگىمە قارايمىن. قارايمىن دا كوڭىلىم قۇلازيدى. كوزىمە كۇزدە، ۇيىرىنەن اداسىپ قالعان، قاۋىرسىنى ۇيپالانعان، ءار كولشىككە قاڭقىلداپ قويىپ، زارلاپ ۇشقان شۇرەگەيدى ەلەستەتەم. ءوز ءۇيىرىنسىز، ءوز تەڭىسىز كۇنى قاراڭ. ياعىمۋس تا ورتاسىنان ايرىلعان، ءوزىن بىلمەيتىن، تۇسىنبەيتىن، مەنسىنبەيتىن ۇلكەندەر اراسىندا قاڭعىپ جۇرگەن جەتىم ەكەن عوي. جارتى ءدان ەكەن عوي. تاماعىما قاتتى ءبىر نارسە كەپتەلىپ قالعانداي جۇتىنا السامشى.
جۇرت دۋىلداسىن كەپ. ساحنا تورىنە ستول اكەلدى. ءۇستىن ماساتىمەن جاپتى. ارعى جاعىنان ارشىعان جۇمىرتقاداي اپپاق كەلىنشەك شىقتى. جىبەك ورامالداي جەلپ-جەلپ ەتەدى. بەلى قىلدىرىقتاي. كەلىنشەك ستول ۇستىندە بۇراتىلا بيلەسىن، سەكىرىپ-سەرپىلىپ كوركەم گيمناستيكا جاساسىن. سۇيەگى جوق پا دەرسىڭ. قاراسام، ياعىمۋستىڭ جۇزىنە قان تەۋىپ، جانارى شوقتاي جايناپ كەتىپتى. ءالسىن-الى جۇتىنادى. كەنەت ارت جاقتا وتىرعان كۇمىسبەك شىدامادى بىلەم.
— مىناۋ ادام ەمەس، رەزەڭكە عوي! — دەپ قويىپ قالدى.
ياعىمۋس سىرىڭكەدەي شىرت ەتە ءتۇستى.
— ايمەنكۇنىڭ سەكىلدى جاس قىز ەمەس پە؟
— سەنبەيمىن، ءتىلىم تاسقا، سەنبەيمىن!
— بۇل قازاق نەگە سەنسىن؟!
— رەزەڭكە بولماسا دا، ناقا وسىڭ عوي انشەيىن شۇبەرەك!
— قاراڭعىلىقتى قويساڭشى بۇل!
— ءاي، جاعىمسىز! جەردەن شىققان جىك سەكىلدەنىپ قىستىرىلماي جايىڭا وتىر. تاشكەنت بارىپ كوزبوياۋشى، دارشى، مايرامپاز دەگەنىڭنىڭ كۇللىسىن كورگەم. «قاراڭعى»، — دەيدى عوي.
ياعىمۋس كۇمىس تىسپەن ۇعىسا المايتىن بولدى. قىزىل كوز پالەدەن ۇندەمەي قۇتىلدى. شىرىق بۇزىلدى. الگىدەگى كورىكتى كوڭىل قۇيىن تيگەندەي ۇيتقىدى.
شوقتاي جايناعان جانارى سولعىنداپ، قاراشىعى كۇل باسقان كومىردەي كىشىرەيىپ، ۇرتى سۋالىپ كەتىپتى. موينى قىلقيا تۇسكەندەي. الدەنەگە قاپا بولسا وستەتىن ادەتى. كوڭىلسىز قالپى كوپكە سوزىلمادى. قايتا سەرپىلدى. ۇياسىنان ەندى تالپىنىپ، ۇشۋعا قام قىلعان قارعانىڭ بالاپانى ءتارىزدى، قۇنجىڭداي قول سوعادى. شىمىلدىق جابىلعاندا ارقىن-جارقىن ارسالاڭداپ، ارتىنا جالتاقتاپ، جۇرتتىڭ ەڭ سوڭىنان شىقتى. قيقالاقتى ورتاعا الىپ، جاياۋ جۇردىك. اي سۇتتەي جارىق. اۋىل ۇيقىدا.
— قايدا اسىعامىز، اڭگىمەلەسەيىك، — دەيدى ول.
مەن ەرگەجەيلى كەلىنشەكتىڭ سۇلۋلىعىن ايتامىن.
— گۇل سەكىلدى سونشاما نازىك، — دەيدى ول.
ورىكتىڭ گۇلىندەي ۇلپىلدەپ تۇر-اۋ شىركىن!
— ءيىسىن سەزدىڭ بە؟ — دەيدى ول.
تۇنگى اۋانىڭ ءاتىرى مە دەپ قالىپ ەم.
— كەلىنشەكتىڭ ءيىسى سول.
ءيىس دەمەكشى، جاس كۇنىمدە ەسىل-دەرتىم قاۋىن سالعان باقشا بولاتىن. ديقان اكەم: «قاۋىننىڭ پالەگىن مىجيسىڭ»، — دەپ ءىشىن ارالاتپايتىن. شىلدە شىعا اڭگەلەكتى اڭسايمىن. ارينە، جىپىرلاپ جاتقان كوپ تۇينەكتىڭ، كوك تۇينەكتىڭ اراسىنان ۋىلجىپ پىسكەن اڭگەلەكتى ايىرۋ قيىن. ادەتتە ول جاسىرىنىپ جاتادى. امالىن تابامىن. جەل ءۇپ ەتسە بولدى باقشانىڭ ىق جاعىن توريمىن. اۋانى قۇنىعا يىسكەيمىن. سوندا تاناۋىما جۇپ-جۇمساق جۇپار ءيىس جەتۋشى ەدى. ءتورتتاعانداپ، ەڭبەكتەپ، بۇكەڭدەپ، يىسكەي-يىسكەي پىسكەن اڭگەلەكتىڭ ءدال ۇستىنەن تۇسەتىنمىن. جۇدىرىقتاي قاۋىندى قۇنىعا ۇزەم. سىلەكەيىم سورعالاپ سوعام سوسىن.
ۋىلجىپ پىسكەن اڭگەلەك الگى كەلىنشەككە سونشاما ۇقسايدى ەكەن. ەرگەجەيلى كەلىنشەكتەن اڭگەلەكتىڭ ءيىسىن سەزدىم.
سول وقيعادان كەيىن ياعىمۋس تانىماستاي وزگەردى. بۇرىنعى شولجاڭ، شودىر مىنەزدەن پىشاقكەستى تىيىلدى. اۋىل بالالارىمەن شاقىلداسىپ تاجىكەلەسپەيدى، كۇمىس تىسپەن دە ۇرىسۋدى قويدى. قولدى-اياققا تۇرماي دومالانىپ جۇرگەن شىمىر، شاتاق جاننىڭ ورنىندا كوزىنىڭ استى كوگىس تارتقان، ءپارۋانا تاقۋا عانا قالدى. بۇرىن دومالانعان دوپ بولسا، ەندى كەش تۇينەكتەپ، قوجدانىپ، پىسپەي قالعان يتتۇينەككە ۇقسايدى. كىسىنىڭ يتتۇينەگى. ءبىرتوعا، تۇسىنىكسىز حالگە ءتۇستى. كەلە-كەلە ۇيىندە ۇڭىرەيىپ جاتىپ الار، سويتەر دە اھ ۇرىپ كۇرسىنەر، جيدە دومبىرانى تىڭقىلداتار.
— بەيشارا اۋىرىپ ءجۇر بىلەم، — دەپ اكەم كۇدىكتەنە باستادى.
اۋىل اراسىنا ءسىڭىپ كەتكەن قالالىق فەلدشەر بار ەدى. كوپشىلىك ونى «فەلدشەر اقساقال» دەپ اتايتىن. قوي ءوسىرىپ، ەدەنىنە تەكەمەت توسەپ، قازاقىلانىپ كەتكەن. ىلعي شاشىن قىرعىزىپ، قاۋىن سەكىلدى سوپاقشا باسىنا تاقيا كيىپ جۇرەتىن. تاقياسى زەرلى، قولدىكى. اقساقالعا اكەم بارىپ ايتسا كەرەك. كەشكىلىك ياعىمۋستى كورۋگە كەلدى.
قولىندا ءدارى سالاتىن قوبديشاسى، زونتيگى بار. قىسى-جازى قاۋدىرلاتىپ بالوني پلاشش كيەدى.
ياعىمۋستىڭ باسىندا جۋرنال قاراپ وتىرعام.
— حال قالاي؟
كورگەن كىسىگە سالەمنەن سوڭ ايتارى وسى. قاۋدىرلاتىپ پلاششىن شەشتى. زەرلى تاقياسىن الىپ تىزەسىنىڭ باسىنا كيگىزدى. ورامال سۇرادى. سونىمەن اسىقپاي باسىن، جەلكەسىن، القىمىن ءسۇرتتى، ءتىپتى شاڭ تۇتقان قۇلاعىنىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىنا دەيىن ۋقالاپ شۇقىلاپ شىقتى. سوسىن ماعان بوساعاداعى توڭكەرۋلى تۇرعان ساماۋرىندى نۇسقادى؛ ونىسى «سۋ قۇيىپ، وت سال، گۇجىلدەپ تۇراتىن بولسىن» دەگەنى. تىم شايقور. «ساماۋرىننىڭ گۇجىلىن ەستىپ وتىرماسام اس سىڭبەيدى» دەيتىن ءسوز وسى اقساقالدىكى. مەن تۇرا ساپ ساماۋرىنعا جارماستىم.
— تاكوي دجيگيت كوكپار تياكات نادو! — دەپ وتىرىپ ياعىمۋستىڭ تاڭدايىنا ءۇڭىلدى، كوزىنىڭ ءۇستىن شەرتتى. فەلدشەر اقساقال كۇللى اۋرۋدى «ۇشىنعان»، نە «شوشىنعان» دەپ ەكى توپقا بولەتىن. سول بويىنشا ەم جاسايتىن. ياعىمۋستى ۇزاق قاراپ «ۇشىنعان» دەپ تاپتى. اعى مەن كوگى ارالاس ۋىستاي تابلەتكا بەردى. «بالاقاي، مارجا نادو»، — دەپ كەڭكىلدەدى.
سىلپىلداپ وتىرىپ ساماۋرىن سۋدى جالعىز تاۋىستى.
بىرتە-بىرتە ياعىمۋس كوكپار تارتپاق تۇگىلى قالقيىپ ەسەككە وتىرىپ پوشتا تاسۋدان قالدى. دىمكاسى ۇدەي ءتۇستى. جان اۋرۋى ەدى بۇل.
وسى قۇلاپەرەن كوڭىلدى زاماندا، ءدۇريا دالانىڭ كەڭ توسىندە نەگە عانا تارىلىپ، تارىعىپ، جۇدەپ جۇرگەنىنە ءوزى دە تاڭداناتىن. نەگە عانا كوڭىلى قۇلازيدى؟ تابانىن نەگە جەر تارتادى؟ جۇرتپەن تەڭ يىق بوپ تىلدەسە المايدى، ىلعي تومەنشىك، ىلعي يتىراقى. وزگەلەر قۇساپ بۇل دا قارا باسىنىڭ قامى جولىندا ۇمتىلار ەدى، تىرتىسار ەدى، ءسويتىپ ءبىر شاڭىراقتى قينالماي اسىرار ەدى. ءتۇتىنى تىك ورلەپ شىعار ەدى. ىلگەرى باسقان اياعى كەرى كەتىپ، ىڭىرشاعى اينالىپ، بۇرالقىداي بۇراتىلىپ تىرلىك كەشۋىنە نە سەبەپ، نە گاپ؟ وسىعان تۇسىنبەي دال.
مەيلى، وزگە تۇقىم، بوتەن ءدان بولسىن. وندا انا شاشىن قىرعىزىپ، تاقيا كيىپ جۇرەتىن فەلدشەر اقساقال شە؟ ول دا وسى اۋىلعا بوتەن ەمەس پە؟ ادال دوس بولسا دا وزگە جاقتىڭ قازاعى ەمەس پە؟
ءپالى-اي، اقساقالدىڭ ءجۇرىسى ەرەكشە. ۇستىندە قاۋدىرلاق پلاششى، بۇتىندا سارشۇناقتىڭ ۇرتىنداي دەلديگەن گاليفە، اياعىندا شيقىلداعان ساقتيان ەتىك. سول ەتىكتى سىقىرلاتىپ كۇن كوتەرىلە ۇيىنەن شىعار، كىرپيازدانىپ كوككە قارار، كەرى اينالىپ زونتيگىن الار. سومكەسىن سالاقتاتىپ موينىنا اسار. اۋىل ورتاسىندا بيىك توبە بار، ۇستىندە باسى قۋراعان جالعىز قارا اعاش، تۇبىندە جايداق وتىرعىش: سودان اۋىل الاقانىندا تۇرعانداي كورىنەدى. اقساقال سومكەسىن اعاش بۇتاعىنا ىلەر، كوزىلدىرىگىن كوزىنە ەمەس، ماڭدايىنا كيەر، وتىرعىشقا كوسىلەر. جانقالتاسىنان تۇسپەيتىن «اكۋشەرستۆو» جۋرنالىن الار. ناقا ءبىر ىشىنە ينەسى ءتۇسىپ تابا الماي وتىرعانداي پاراقتايدى، شۇقشيادى، ءپارۋانا تىرشىلىكتى ۇمىتادى. ال ياعىمۋسىڭ شالجيىپ اعاش كولەڭكەسىندە وتىرماق تۇگىلى ۋاقتىلى شاي ىشۋگە مۇرشاسى جوق.
توسەگىنەن تۇرا ساپ تىرباڭدايدى، كيىنەدى. جۋىنادى، كولىگىن ەرتتەيدى، قورجىنىن سالادى، ورتالىق قايداسىڭ دەپ ال شاپ، ال بوزدات. كۇن كوتەرىلە سوۆحوز ورتالىعىنداعى پوشتاعا جەتەر. كۇمىس ءتىستى كۇمىسبەك وقىپ وتىرعان كىتابىنىڭ اراسىنان قاندالا كورگەندەي كىرجيەر، كىرجيەر دە باسىن شايقار. ساعاتىنا قارار. ءتىسىن كورسەتەر.
«جولداس پاقىريددينوۆ جاعىمسىز»، — دەر. «جاعىمسىز» دەگەندى نىعىزداپ تۇرىپ ايتار. «ساعات باقانداي وندى ۇرىپتى، مىنا گازەت-جۋرنال، حات-حابار جۇرت قولىنا قاشان تيەدى؟» — دەر. قاباعىنا بۇلت ۇيىرىلەر. «يەك استىنداعى قوسۇيەڭكىنى قويالىق، ءشىلدىڭ تەزەگىندەي ساي-سايعا توزىپ كەتكەن قويشىلارعا قاشان جەتپەكسىڭ؟» ياعىمۋستا قۇداي سۇيەر قاي قىلىق بار؟. ءمۇلايىمسۋدى بىلمەيدى. «سەنىڭ وسى قاعازدارىڭسىز قاراڭ قالىپتى. بۇگىن وقىماسا ەرتەڭ وقىر. قۇدايدىڭ كۇنى تاۋسىلماسا گازەت-جۋرنال تاۋسىلماس». كۇمىسبەككە توقتام بولار اقىل جوق. «مىنە، ءبىز بۇ تۇرىمىزبەن ءقايتىپ وڭالامىز؟ سەنىڭ قارىس سۇيەم قادامىڭمەن قىبىرلاپ جۇرگەندە زامان وزگەرەر، داريانىڭ سۋى سۋالار، قاراتاۋ ءمۇجىلىپ قۇرىر». «سەنىڭ قازىمىرلىعىڭ قۇرىماس تەگى!» «سەن كوگەرتپەيسىڭ، ءبارىن تىپ-تيپىل ەتەسىڭ. اقىرزاماندا جەر بەتىنە ءونىپ شىققان جىكسىڭ، جوگىسىڭ!» «ءاي، ءاي، ءتىلىڭدى تارتا سويلە، الاتىنىڭ مىنا قايىرشىنىڭ قورجىنى ما! ال ەندەشە!» تەگىن سيىردىڭ تەزەگى ەمەس. اتىپ ۇرادى. حات دەگەنىڭ كۇزگى جاپىراقشا جاۋادى. پوشتا كەڭسەسىنەن ءورت شىققانداي بولادى.
ءوتىپ بارا جاتقان كاريا بۇرىلادى. ءمان-جايدى اڭىستايدى. «ياعىمۋسپەن مۇقىم بىتىسپەيمىسىڭ سەن! قيراپ، ورتەنىپ بارا جاتقان نە جۇمىس سەنىكى؟! كۇمىس ءتىسىڭدى اقسيتىپ تام باققانشا اق تەر، كوك تەر بوپ قوي قىرقىپ جاتقان قىرىقتىقشىلارعا كومەكتەسپەيمىسىڭ؟» — كاريا جەكىپ-جەكىپ جونىنە كەتەر. نۇربالانىڭ كۇمىسبەگى كەرمالداسۋىن قويادى. ونى توقتاتقان الگى كاريانىڭ ءسوزى ەمەس، ءوزىنىڭ ساسىق قۋلىعى. ياعىمۋس مۇنىڭ قانشا جەسە دە تاۋسىلمايتىن ماي شەلپەگى عوي. كۇمىسبەگىڭ قۇم ساناعان ەسەپقوي. ياعىمۋسقا ايلىق جالاقىسىن بەرەردە ونەر تانىتادى، جوق پالەنى تابادى. «پالەنباي دوپلوتنوي حاتتى تەگىن تاراتىپ جىبەرگەنسىڭ»، — دەر. «يىعىڭا اسىپ جۇرەتىن سومكە اپەردىم»، — دەر. «شەتەن قالپاعىڭدى جۋ»، — دەر. قويشى ايتەۋىر، جالاقىسىنىڭ جارتىسىن الىپ قالماي تىنبايدى. ىلعي سويتەدى. ياعىمۋس شاقىلداسقانى بولماسا، كىسىنىڭ كوڭىلىن جىقپايدى، ءيى جۇمساق، ارقاۋى بوس. جولداستىققا جاقسى. ەگەر بۇل پوشتاكەشتىكتى تاستار بولسا ورنىنا ءسوز جوق كەپكاسى قيقايعان تىكاياق جاستىڭ كەلگەنى. تىكاياعىڭ اۋىزباستىرىق بەرمەك تۇگىلى «دۇنيەڭدى قوسىپ جيىپ پا ەدىڭ» دەپ تىلەگىن تارىك ەتەر. بەتىنەن الىپ، ارىز جازار. پاراقور دەپ كۇلىن سۋىرار. وسىنى سەزەدى دە، جىم بولىپ باسىلادى.
«ءباتىر-اۋ، جىلدام ءجۇر دەگەنگە تالاعىڭ تارس كەتەدى. وكىمەتتىڭ مۇددەسى عوي. حالىقتىڭ تاپسىرماسى»، — دەپ جىڭىشكەرەدى. قىزمەتكەرىن ارقادان قاعىپ اتتاندىرىپ سالادى.
ياعىمۋس مول جورتىسپەن قوسۇيەڭكىگە قايىرا جەتەر. شاڭقاي ءتۇس. كۇن شەكەدە شاقشيادى. ءدوڭ باسىندا فەلدشەر اقساقال ءموليىپ ءالى وتىر. جاي ەمەس، اۋرۋ كۇتىپ وتىر. «جۇرە قالىڭىز»، — دەپ سابىلىپ جەتەتىن ەشكىم كورىنبەيدى. جۇرت جۇمىستا، كەمپىر-شال تىماۋ-سىماۋدى ەلەمەيدى. ءانى شاقىرادى، مىنە شاقىرادىمەن وتىرعاندا قارنى اشادى، جۇرەگى سازادى.
وبلىس ورتالىعىندا وسكەن، سول قالادا قىرقىنشى جىلدارى دارىگەرلىك ۋچيليششە بىتىرگەن بۇل كىسىنىڭ ەلدەن ەرەك قاسيەتى بار-دى.
ول قاسيەتى — مۇرجادان شىققان تۇتىنىنە قاراپ سول ۇيدە قانداي تاعام ءپىسىپ جاتقانىن اينىتپاي بىلەتىندىگى. ماسەلەن دەيىك! ءتۇتىن اۋەلى سۇيقىلتىم سىزىلىپ تۇرىپ، ءبىر اۋقىمدا بۇرق-بۇرق ەتىپ بۋداقتار بولسا — ەتكە قامىر سالىنىپ جاتقانى. ال الگى سۇيقىلتىم ءتۇتىن سول بەتىنشە سۇيىلا بەرسە — ول ءۇيدىڭ قازانىندا بۇرقىلداعان بىلامىق قانا. مۇرجا ۇزدىك-سوزدىق اقشىل-كوكشىل ءتۇتىن لوقسىسا — قازانىندا ەتتەن تومەن، شايدان ىلگەرى — پالاۋ ما، جۇقپا ما، تۇشپارا ما، سونىڭ ءبىرى بولعانى.
اڭقىلداعان ادال كىسىنى ەلدىڭ ءبارى جاقسى كورەتىن. سودان ول «اكۋشەرستۆو» جۋرنالىن قوينىنا سۇڭگىتىپ، ورنىنان لىپ كوتەرىلدى. ءىلۋلى تۇرعان سومكەسىن، قولشاتىرىن الدى. تەرىستىككە قاراي تومپاڭداي جونەلدى. «ءداپ سول، ۆەتتەحنيكتىڭ ءۇيى. كەشە كەشكىسىن كەلىنشەگى كەپ: «كىندىك اتاسى-اۋ، نارەستەنىڭ جاۋىرىنى جابىسىپ، تۇنەمەسىنە شىرىلداپ شىعادى»، — دەپ شاقىرىپ كەتكەن. «جابىسسا جابىسا ءتۇسسىن. كىندىك اتاسىن قۇرقول جىبەرۋدى بىلەدى، ءجون-جوبانى، جورالعىنى بىلمەيدى»، — دەپ ىشىنەن كەيىپ قيتىعىپ وتىرعان. ەندى، مىنە، كوكالا ءتۇتىنى قول بۇلعاپ شاقىردى ەمەس پە. جاس قۋلىقتىڭ قازىسىنا سىلقيار تەگى. جەتەر، جەتەر دە قاۋدىرلاعىن شەشەر. قازاندىق جانىنا مالداس قۇرىپ وتىرار. «كەلىن، جاۋىرىنى جابىسقان بارانچۋكتى اپكەل»، — دەر. كانىگى قاساپشىداي بوربايىنان كوتەرىپ قارار. تاناۋىنا اقتاماق استىڭ قازى قوسقان قۇيقالى كوڭىرسىگى كەلىپ تۇرسا كوڭىلدەنىپ كەتەتىن ادەتى. بۇل سويتەدى. وسى ءتاتتى قيالمەن توپىراق جولدى كورپىلدەتىپ كەلە جاتقاندا ورتالىقتان ورالعان ياعىمۋس قارسى ۇشىراسادى.
ياعىمۋستىڭ سامايىن كىرەۋكەلەپ شاڭ تۇتىپ كەتكەن.
— ياعىمۋس بالاقاي، قالاي، ءتاۋىر بولدىڭ با؟
ياعىمۋس قوس قولىن بىردەي ۇسىنادى.
— بەرگەن ءدارىنى ءىشىپ تۇگەس. جىلقىنىڭ جاس سورپاسىن ءىش.
— ۇيقىم ناشار. باسىم زىرقىلدايدى. تۇنەمەسىنە بەلىم كوتەرتپەي قالادى.
اقساقال الدەنە ەسىنە تۇسكەندەي كىلت قايرىلادى.
— ءاي، بالاقاي، ساعان ۇيلەنۋ كەرەك، — دەر.
ياعىمۋس ماڭگۇرت كۇيگە ءتۇسىپ كەتە بەرەدى، وزىمەن فەلدشەر اقساقالدى ويشا سالىستىرادى. «ول نەگە ۋايىم-قايعىسىز؟» دەپ ويلايدى. «مەنى تاس توبەمنەن ۇرىپ، تۇقىرتىپ بارا جاتقان نە پالە؟» دەپ ءموجيدى. بەيھال تاقسىرەتكە كيلىگەدى. «ءتىرى جانمىن با تەگى؟ ءوستىپ ولىمسىرەپ ءجۇرىپ، تىرايىپ تۇسسەم عوي، جوقتاپ كوزىنە جاس الار جان بار ما؟» فەلدشەر اقساقال: «بالاقاي قاتتى ۇشىنىپ سودان وڭالا المادى»، — دەر. «تاعدىرعا شارا بار ما» — دەر. كۇمىس ءتىستى كۇمىسبەك: «جەر استىنان شىققان جىك قۇساپ جىنىمدى كەلتىرۋشى ەدى، تىراپاي اسقانى ءتاۋىر بولدى»، — دەر. دالابايدىڭ اكەسى: «مولدەكەڭنىڭ اماناتىن ورىنداي المادىم. ياعىمۋستىڭ ءقادىرىن بىلمەي قور قىلدىق، جىلاتتىق، جابىرلەدىك. ەندى، مىنە، ايرىلدىق»، — دەر. دالاباي شە؟ جان دۇنيەسىمەن قوپارىلا جىلايتىنى انىق. دۇنيەدەگى جالعىز دوسى عوي ول».
ومىرگە قۋانىش قانداي قاجەت بولسا، مۇڭ مەن رەنىش تە سونشاما كەرەك-اۋ دەيمىن. تىرشىلىك مۇقىم مارقايما كوڭىلگە، قۋانىشقا كەنەلسە ادامدار ماسىعادى، مۇڭايۋدى ۇمىتادى. كۇلكىنىڭ ءقادىرى كەتەدى. ارادىك ءومىردىڭ مۇڭىن، رەنىشىن تاتساڭ، سولاردى جۇرەگىڭمەن ۇعىنساڭ، وزىڭە بۇيىرعان قۋانىش-كۇلكىڭ دە دامدىرەك، باياندىراق بولار-اۋ. ومىرىڭە ءمان-ماعىنا قوسىلار-اۋ.
ءوز ويىمشا ياعىمۋس وسى اۋىلدىڭ ادەمى مۇڭى ەدى.
ياعىمۋستى كورىپ كادىمگى كىسىلەر اراسىنداعى مۇباراك مۇڭدى، ايتىلماس ساعىنىشتى سەزىنەر ەدىم. ادامدار عانا ءبىر-بىرىنىڭ كوڭىلىنە تيمەسە، ءسال عانا كوڭىلدىرەك ەتسە، ءسال عانا كوڭىلىنە قاراسا بۇل ءومىر قانشاما تاتتىلەنەر ەدى. بۇل ءومىر جۇماققا اينالار ەدى.
فەلدشەر اقساقالدىڭ سوزىنە العاش رەت ءمان بەرگەن اكەم بولدى.
— جاماننىڭ ساندىراقتاعانى كەلەدى دەگەن. فەلدشەر اقساقالدىكى ءجون شىعار. ياعىمۋستى ۇيلەندىرسەك قايتەدى؟
— وعان كىم تيمەكشى؟ — دەپ شەشەم شىنىمەن شوشىدى.
«وعان كىم تيمەكشى» دەگەن ءسوزدىڭ استارىن اكەم دە، مەن دە ءتۇسىندىم. اكەمنىڭ ويعا العان نارسەسىنىڭ ۇدەسىنە شىقپاي تىنبايتىن ادەتى. تىرتىسىپ وتىرىپ الادى. قىڭىرايعان جاعىنا جىعىلىپ تىنادى.
— مولدەكەڭنىڭ اماناتى موينىمدا. جانى جالعىزسىراپ، سۇيەگى سىرقىراپ جۇرگەن شىعار. ۇيلەندىرەيىك. قالىڭدىق ىزدەيىك.
ىزدەپ ءجۇرىپ اقىرى تاپتى. تاپقانى كۇيەۋى كوكپاردان مەرت بولىپ، ۇيىنە قايتىپ كەپ وتىرعان تۇيەكەشتىڭ قىزى بولدى. قولىندا نارەستەسى بار. «ەشتەمە ەتپەيدى. ەكى جارتى ءبىر ءبۇتىن بولىپ ادام قاتارىنا قوسىلادى»، — دەيدى اكەم. «قايدام؟» — دەيدى شەشەم. ەسىگىنىڭ الدىنا شىعىپ، وتكەن-كەتكەنمەن سىڭقىلداپ سالەمدەسىپ تۇراتىن قىزىل كەلىنشەكتى ەلەستەتەم. ونى جۇرت «دومالاق قىز» دەيتىن. ءقازىر «دومالاق كەلىنشەك» بولعان. ءتۇرتىپ جىبەرسەڭ دەنەسىندە ساۋساعىڭنىڭ تابى قالار تىرسيعان سەمىزشە جان ەدى. بويى پاكەنە. كۇلەگەش-اق. بەينە، اۋزى-مۇرنىن شىعارا كۇلكى قۇيىپ قويعان قۇمىرا ءتارىزدى، جۇرسە دە، تۇرسا دا سىلدىراپ كۇلە بەرەدى. شەشەمنىڭ ايتۋىنشا، كاريالار كۇيەۋىنىڭ قازاسىن ەسىتتىرگەندە دە كۇلىپ جىبەرە جازداپتى، ارتىنشا-اق ەرنىن تىستەپ، ەڭىرەپتى-اي!
— ءباتشاعار، ياعىمۋستىڭ كىشكەنە ءۇيىن كۇلكىگە تولتىرسىن، — دەيدى اكەم ءوز ويىنا ءوزى ريزا بولىپ.
سوسىن دومالاق كەلىنشەكتىڭ ۇيىنە سان مارتە سابىلىپ ءجۇرىپ اكەسىن كوندىرگەن. قاسقا سيىردى قالىڭمالىنا وتكىزدى. تۇيەكەشكە شاپان كيگىزدى. دومالاق كەلىنشەك كەت ءارى ەمەس كورىنەدى. جاز ءوتىپ قاۋىن قازان بولاردا ياعىمۋس ۇيلەندى.
ءوشىپ بارا جاتقان قولامتا قايتا تۇتاندى. قيسىق مۇرجاسى قاراقوشقىل ءتۇتىن ساڭعىدى. جەر يىستەنىپ كەتكەن كورپە-جاستىعى كۇنگە جايىلدى، تەرەزەگە قىزىل پەردە تۇتىلدى. شاعىن ۇيدەن ەرتەڭدى-كەش سىڭعىرلاعان كۇلكى ەستىلەتىن. فەلدشەر اقساقال ياعىمۋستىڭ ۇيىنە شاقىرۋسىز بارىپتى. كۇمىس ءتىستى كۇمىسبەك «تويدىڭ سارقىتى» دەپ قونا جاتىپ ءىشىپتى. كورە كوزگە ياعىمۋس تا تۇرلەنىپ، قۇلپىرىپ كەتتى. بۇرىن ولەۋسىرەي ءىلبيتىن كولىگى ەندى كوشە شاڭىن بۇرقىلداتا جورتاتىندى شىعاردى. اسىرەسە، اكەم ءماز.
«ءبىر وشاقتىڭ وتىن سوندىرمەدىم»، — دەيدى.
مەكتەپتەن قايتقان بەتىم ەدى. دومالاق كەلىنشەكتىڭ كۇلكىسىن ەستي كەتكىم كەلدى. ياعىمۋستىڭ ۇيىنە بۇرىلدىم. تاقاپ كەلگەندە ىشتەن جامان شاڭقىل شىقتى. ەسىك تۇتقاسىنان ۇستاعان كۇيى قالت كىدىردىم. دومالاق كەلىنشەكتىڭ ءۇنى وڭمەنىمنەن ءوتتى.
— ءادىرام قال-اۋ، قىزعانىش سەنىڭ نە تەڭىڭ؟!
— التىن بوساعامدى تاپتاتىپ، اق توسەگىمدى بىلعاتا المايمىن.
— باي بولىپ جارىتىپ جۇرگەندەي سونشا نەگە بۇلداناسىڭ-ەي؟!
— سول يت نەگە سۇمەڭدەپ ۇيىمنەن شىقپاي كەتتى. انەۋكۇنى قويشىلاردى ارالاپ كەتكەنىمدە ىزدەپ كەلىپتى. قولىڭنان سىباعا جەپتى. ەندى بۇگىن سۇتكە تويعان مىسىقشا مۇرتىنان كۇلە مە-اۋ، ماجىقتىرا ما-اۋ، ءاتاڭا نالەت، كۇمىس ءتىس!
— جاماندى-جاقسىلى باستىعىڭ ەمەس پە؟ سىباعا بەرسەم ساعان جاقسى قاراسىن دەگەنىم.
— سىباعاڭدى بىلەم سەنىڭ!
ءىشىم ۇلىپ سالا بەردى. راسىندا، مال قايىرىپ جۇرگەنىمدە كۇمىسبەكتىڭ شالبارىنىڭ بالاعى شۇبالىپ وسى ۇيگە كىرىپ بارا جاتقانىن كورگەم. ۇرى يتتەي سۇمەڭدەۋى جامان ەدى. ياعىمۋس ۇيىندە عوي دەپ ويلاعام.
كىرمەستەن تايىپ تۇردىم.
سول ءجۇز شايىستان كەيىن ياعىمۋس پەن دومالاق كەلىنشەكتىڭ تۇزى جاراسپادى. ءتۇتىنى تىك شانشىلىپ شىقپادى. وتباسىندا ۇرىس-كەرىس ارىلماعان ادامنىڭ سۇرى بەلگىلى: ارقاسىندا اۋىر جۇك تۇرعانداي ءيميىپ، ىڭىرشىقتايدى، يتىراقتايدى. قاباعىن كىر تۇتادى. جاعاسى كىرسىز اق نەيلون كيۋشى ەدى، جۋىلماعان سوڭ تاستاپتى، كىر كوتەرگىش قوڭىر كويلەككە اۋىستى. شالبارى گارمونعا ۇقسايدى. جۇمىسىنا ەرتە جونەلەدى، كەش ورالادى. قويشىلارعا قونا جاتىپ قايتادى. مۇنى شەشەم سەزىپتى.
— ءجۇنىڭ جاتىپ كەتىپتى عوي، اۋىرىپ ءجۇرمىسىڭ؟
— جاي انشەيىن.
— دومالانعان كەلىنشەگىڭ ۇستىڭە نەگە قارامايدى-ەي؟
— جاي انشەيىن.
— ءشوپ باسىن سىندىرمايتىن دەرەكتىردىڭ قاتىنى ەمەس شىعار. قاراعايداي جىگىتتىڭ تاپقانىن ءىشىپ، سالقىن سايادا وتىرىپ نەسىنە كەرگيدى؟ ەسىك كورگەن دەمەي، بالالى قاتىن دەمەي، قىزداي قىپ قۇدا ءتۇسىپ الىپ بەردىك. ول جىرقىلداقتىڭ شاشىن جۇلايىن مەن.
«جاي انشەيىن». ياعىمۋستان بوتەن ءسوز شىقپايدى. رەنىشىن دە، قۋانىشىن دا ىشىنە جاسىرىپ ۇيرەنگەن. وسى مىنەزى ياعىمۋستى جول جيەگىندە جاتقان تاسقا ۇقساتۋشى ەدى.
كادۋىلگى تاس. جاڭبىر شايىپ، جەل ءمۇجىپ، سۋىق سورىپ، كۇن قىزدىرىپ بەتىنە بەلگىسىن سالعان. سىرتەكى كوزگە الگى تاس سونىڭ بارىنە توزگەن سەكىلدى: ءتىپتى، ءتۇسىن بەرمەگەن دەرسىڭ. تاس قالپى قالعان. ايتسە دە سول قوراش، قوجىر مىقتىعا زەر سالىپ ۇڭىلگەن سايىن الگى ويىمنىڭ تەرىس ەكەنىن تۇسىنەم. ونىڭ بەتىنەن قۇمىرسقا ىزىندەي ۋاقىت ءاجىمىن كورەم. جاۋىن تامشىسىنىڭ ءيىسى، كۇن قىزۋى، قار سىزى اپ-ايقىن سەزىلەدى. ءقازىر كۇز بولسا دا تاس جۇزىنەن قىس تابى بىلىنەدى. قادالىپ قاراعان سايىن ەشبىر كۇش قارسى تۇرا الماعان، نەشەمە اقىلدى جان امالىن تاپپاعان اقىرەت دەگەن اقىرعى سوزگە، تاجالعا سىر بەرمەگەن تاس قانا. سول عانا ۇزاق كۇرەسكەن. قاسارىسۋدى ۇيرەتكەن. اقىرعى مەزەتكە دەيىن ەزىلىپ-مۇجىلىپ كەتپەۋدى، جوعالماۋدى، سىر بەرمەۋدى تاستان ۇيرەنەدى ەكەنبىز. ەندەشە سول مىنەزى ياعىمۋستان تابىلادى.
اۋىل ورتاسىنداعى توبەنىڭ باسىنان ياعىمۋس ۇشىراستى. جانىنا كەلىپ سالەمدەسكەنشە سەزگەن جوق. كوزى تولى قىزىل نۇر. جالقىندانىپ باتىپ بارا جاتقان كۇنگە قاراپ ويلانىپ وتىر ەكەن. مەن دە ەرىكسىز باتىسقا بۇرىلدىم.
اۋىلدىڭ بۇل بەتى كوزگە ىلىگەر تۇلدىرى جوق ميداي جازىق بولاتىن. بەرىدە بوزامىق شاڭ بىلىنەدى. قايتقان مالدىڭ سورابى بۇل. سوسىن كوكتە ەكەنى، كوكجيەكتە ەكەنى بەلگىسىز الدەبىر نوقات كورىندى، بوزتورعاي بولعانى. كۇن ەرىگەن سارى ماي سەكىلدى كوكجيەككە ءسىڭىپ بارادى.
ياعىمۋستىڭ جانارى وسى مەزەت كىشكەنتاي كۇنگە ۇقسادى، جارىعى تاۋسىلىپ، باتىپ بارا جاتقان قىزىل نۇر شە. قىزىل جاس. سول. ىزىعۋىت ومىردە جالعىزدىق دەگەن دەرتتىڭ بولاتىنىن ءبىرىنشى رەت سوندا سەزدىم. الگى قىزىل جاستا سول دەرتتىڭ تۇنباسى، تۇزى، ۇلكەندەرگە دەگەن وكپە، ءتىپتى كۇمىس ءتىستى كۇمىسبەكتىڭ قياناتى، ءبىزدىڭ ءازىلىمىز، ءجابىرىمىز، ءبارى-بارى تۇنىپ تۇر-اۋ، تۇنىپ تۇر. جۇرەگىم الدەبىر جامانشىلىق سەزگەندەي ەزىلە سوقتى.
— دالاباي، كۇننىڭ بەتىندە دە ءومىر بار بىلەم، — دەدى ول.
جاۋاپ بەرۋگە باتپادىم. بىردەمە دەسەم-اق ياعىمۋس كۇن باتقان جاققا كەتىپ قالاتىنداي كورىندى. ەگەر ول شىنىمەن كەتىپ قالسا كىمدى ەرمەك ەتپەكپىز، كىمگە كۇلمەكپىز؟ ءۇي-ۇيدى ارالاپ كىم حابار تاراتادى، كىم كوشەنى شاڭداتادى؟ كەشكى كولەڭكە عانا قالادى عوي، سول كولەڭكەگە ىلەسىپ بۇكشەڭدەگەن كۇمىسبەك قالادى، كۇمىس تىستەر قالادى.
ەرتەسىنە اكەمنىڭ سوزىنەن شوشىپ وياندىم.
— اتتەس-اي! ياعىمۋس الگى كۇلەگەشىمەن اجىراسىپ كەتىپتى. بەتپاق نەمە اياداي ءۇيدى تارتىپ الىپ، ياعىمۋستى قۋىپ شىعىپتى.
ياعىمۋستى دومالاق كەلىنشەكپەن ەندى قايتىپ كوڭىل جاراستىرا الماسىن ءبىلدىم. سىنعان تاستىڭ بۇتىندەلمەسىن، كەشەگى جالقىن كۇننىڭ قايىرا ورالماسىن ءبىلدىم. ءيىسى جۇپار ادەمى اڭگەلەكتى ەندى قايتىپ تاتپاسىمدى سەزدىم. سوسىن جاستىقتى قۇشىپ ۇزاق جىلادىم.
You Might Also Like
-
تاريح عىلىمى - ادامزاتتىڭ وتكەنىن زەرتتەيتىن قوعامدىق عىلىم. ال تاريحقا كەلەر بولساق ول ادامزاتقا تەك وتكەنىن ۇمىتپاس ءۇشىن قاتتالعان وقيعالار ەمەس بولاشاقتا قاتەلەسپەۋى ءۇشىن جازىلعان ەرەجەلەر. ياعني...
-
بالىقشى توباعابىل نە پالەگە ۇشىراعانىن ءوزى دە بىلمەيدى، اياق باسقان سايىن ءوزىن جىلان ارباعان تورعايداي دارمەنسىز سەزىندى. قوس وزەننىڭ ۇمار-جۇمار قوسىلىپ، اقىرىن لىقسىپ جەر استىنا جۇتىلىپ جاتقان قاند...
