جاڭعاق
چەچەن شالى احمەت تاڭ الاكەۋىمدە بۇرىن بولماعان تاڭعاجايىپ ەلەسپەن تىلدەستى. ءتۇس دەۋگە دە كەلەدى. اۋەلى كوز الدى تۇماندانىپ، قىزىل-جاسىل بوياۋ ءجۇزدى، ارىدەن تانىس ادامنىڭ سۇلباسى كولبەڭدەپ تاقاپ كەلەدى ەكەن دەيدى. مۇنىڭ قولىندا كۇرەگى بار، كۇيبەڭدەپ، جاپىراعى اعارىپ، سيىرتاڭدايلانا باستاعان جاڭعاق اعاشىنىڭ ءتۇبىن قوپسىتىپ، ءشوبىن جۇلىپ جۇرگەن سەكىلدى. الگى سورايعان سۇلبا تۋ سىرتىنا ءتونىپ كەلىپ: «ءبا-لى، احمەت، باعباندىعىڭا بولايىن، اعاش جاپىراعى اعارىپ ىلعال سۇراپ تۇر عوي، نەگە سۋارمايسىڭ»، — دەيدى. ءدال سول. بۇرىننان قۇلاعىنا تانىس پايعامبارداي جارىقتىعىنىڭ داۋسى، جۇرەك باسى شىم ەتتى، نازالانعان كەزدە شىعاتىن جارىقشاق ءۇنى ءقادىرلى مۇحتارىنىڭ... ماڭعازىنىڭ... وسىدان پالەن جىل بۇرىن تىرشىلىك ساپارىندا جىرىلىپ ءبولىنىپ قالىپ قويعان اۋەزوۆىنىڭ اۋەزدى ءتىل قاتىسى. بۇل كوكەڭ كىنالى كىسىدەي باسىن ەكى يىعىنىڭ اراسىنا ءسىڭىرىپ وزىنە دە ۇعىمسىزداۋ سىلتاۋ ايتادى. «قول تيمەيدى عوي، مۇحا!» — دەيدى. «ءبا-ا-لى، سەنى كوز عىپ سوڭىما تاستاپ كەتسەم، مىنا ۇيگە، باۋعا يەلىك ەتەدى دەسەم، نەعىلعانىڭ»، — دەيدى تاعى نىعىزداپ. بۇل كوكەڭ: «قول تيمەدى عوي، ۋاقىت جەتپەيدى تەگى»، — دەپ تاناۋىنىڭ استىنان مىڭگىرلەيدى. الگى سۇلبا الدەبىر اقشىل تۇماننىڭ اراسىنا ءبىرتىن-بىرتىن ءسىڭىپ بارا جاتقانداي ما، كۇرەگىن تاستاي سالىپ، ەلپەڭدەپ سوڭىنان ىلەسەدى. ۇشقاسىپ، تىركەسىپ قاقپا الدىنا شىعادى. كوشە جيەگىندە تاۋدىڭ تاستاي سۋى ساقىلداپ اعىپ جاتاتىن. مۇحتار سول ارىقتىڭ جيەگىنە ەڭكەيىپ قولىن شايا باستايدى، بۇل كوكەڭ دە تومەنگى جاعىنا تىزە بۇگىپ، بىلەك سىبانىپ دارەت العان كىسىگە ۇقساپ جۋىنۋعا كىرىسەدى. سالقىن سۋ سۇيەگىن سىرقىراتادى. ارەدىك كىنالى ادامداي بۇل ءوزى كومەسكى ۇنمەن ءتىل قاتادى. «انا يت مىنەز ۇلعا بازاردان ءبىر دەڭگەنە ساتىپ اكەل دەپ قۇدايدىڭ زارىن قىلدىم، باياعى قۋاتىم ازايعان، ارۋاعىڭدى اتاپ دۇعا وقىتىپ جىبەرۋگە ءدات قىلىپ جۇرگەم، ءتورت دوڭگەلەگىن توڭقالاڭداتىپ سىڭبىرۋگە مۇرشاسى جوق، قاراسى باتادى...». مىنا ءسوزبۇيداعا جارىقتىقتىڭ ءتۇسى جىلىمادى، ەڭسەسىن تىكتەپ، كوز جەتپەيتىن الىس قيىرعا ۇزاق-ۇزاق ءسۇزىلىپ قارايدى، قاباعىنان، ءسىرا، مۇڭ تارقامايدى. «بەۋ، جارىقتىق، ماعان قاراداي رەنجىپ ءجۇر ەكەنسىڭ-اۋ» دەپ كۇبىرلەپ جاتىپ ويانىپ كەتىپتى، باسىن كوتەرگەنى وسى.
ءۇي ءىشى اپپاق، اياداي بولمەگە تاڭ ساۋلەسى قۇيىلىپتى. الگى سۇلبانى ساعىنىپ جۇرەك باسى جانشىلا سوققانى. «تەكتى كىسىنىڭ توڭىرەكتەپ جۇرگەنى تەگىن ەمەس» دەپ ويلادى شالىڭ. قالانىڭ قيىر تۇكپىرىندە، اياداي ۇيدە، يا ءولى ەكەنى، يا ءتىرى ەكەنى بەلگىسىز، جابىعىپ، بۇك ءتۇسىپ جاتىپ العانىن جاراتپاعانى عوي. توقساندى القىمداپ قالسا دا جانى جاسىماعان، سۇيەگى تەمىر قارت جەر توسەككە شاشىلىپ قالعان تارامىس دەنەسىن ول جەر، بۇل جەردەن ازەر دەپ جيناپ اياعىنا ءمىندى.
قالتىلداي كوتەرىلىپ ەسىككە سۇيرەتىلدى. سالقىن تۇتقادان ۇستادى، ەسىكتىڭ ىشكە اشىلاتىنىن ۇمىتىپ، سىرتقا يتەرىپتى، ماڭدايىن سوقتى. ءۇنى تارعىلداندى.
— قايسىڭ بارسىڭ بۇل ۇيدە؟
ءتورت دوڭگەلەكتى توڭىرەكتەگەننەن وزگەنى ۇمىتىپ، ميى اشىپ، «جۇمىس كوپ، جۇمىس كوپ» دەگەننەن بوتەن جان ءسوزدى ۇمىتا باستاعان جالعىز ۇلى: سارى قايىس بەلبەۋ بۋىنىپ، كوك شاپكە كيىپ، توسىنە تەمىر-تەرسەك تىزبەكتەگەن ميليسيونەر نەمەرەسى، ون ءۇش جاسقا جەتەر-جەتپەستە «كاۆكازعا كەتەمىن، ۇيلەنەمىن!» دەپ قيعىلىق سالعىش شوبەرەسى ۇشتى-كۇيلى، جەر جۇتقانداي عوي تەگى.
— جەر جۇتتى ما، سەندەردى-اي؟
اۋەلى استىڭعى بولمەدەن ەتەگىنە ءسۇرىنىپ، سىڭىرىنە ءىلىنىپ جۇرەتىن تارامىس كەلىنى كەلدى. «نە بولدى، اتا؟» — دەيدى عوي، تۇك بىلمەگەنسىپ، ەشتەمەنى كورمەگەنسىپ. «نە بولعانىن كورسەتەمىن سەندەرگە»، — دەيدى قالش-قالش قالتىرانعان شال-ەكەڭ. — مەككەگە كەتەمىن، كيىندىر تەزدەتىپ، قالتاما اقشا سال!» كەلىنى بايعۇس اۋىلدا كورگەن قازاق كەلىنشەگىنىڭ سالتىنا سالىپ سۇق ساۋساعىمەن وڭ بەتىن وستى، قۇلاي جازداپ تۇرعان كارى ءسىڭىردىڭ قولتىعىنا جارماستى. «قۇداي-اۋ، الگى ءموۋلاديدىڭ قاراسى باتتى، ەندى ءقايتتىم! اياق استىنان مەككەسى نەسى تاعى دا!...».
احمەت شال ءبىر اشۋلانباسىن، ءبىر اشۋلانسا بۇرق-سارق قايناعان قازانداي باسىلا قويۋى قيىن، ءۇي ءىشىنىڭ ءاپشىسىن قۋىرىپ باقىرىپ-شاقىرىپ بۇرقىلدادى كەلىپ. «تۇكپىر بولمەگە تارس جاۋىپ تىراپاي اسسىن دەپ جۇرگەندەرىڭدى بىلەمىن، بىلەمىن قۇتىلۋعا اسىق ەكەندەرىڭدى!... سۋ جاڭا شي بارقىت كوستيۋمىمدى اپكەل، كەبىس-ماسىم قايدا؟...». تارامىس كەلىنى ەبىل-دەبىلى شىعىپ جىلارمان حالدە ءجۇر. «اتا، سابىر ەتىڭىز، الگىدە موۋلادي بازارعا بارىپ قوي ساتىپ الۋعا كەتكەن، ءولى ارۋاققا دۇعا وقىتامىن دەگەن ءسوزىڭىزدى سىندىرمايىن دەپ ەرتەمەن جونەلگەن، كوپ ۇزاماي كەلىپ قالار، شي بارقىت شالبارىڭىزدى تاپپادىم، امىركەن ءماسىڭىز مىنەكەي، اتا...». ءماسىسى قۇرعىر ساندىقتا جاتىپ قاتتالىپ قالعان با، اياعىن سۇعا السىنشى ەندى، تىستەنىپ، تەپسىنىپ وتىرىپ ازەر كيدى. قولىن سۇعىنعاندا شي بارقىت كوستيۋمىنىڭ جەڭىن تاپپاي، قۇر بەكەر تۇيمەسىن ءۇزدى، اياق استىنان تەرلەپ-تەپشىدى.
كەلىنىنىڭ بايەك بولىپ لەزدىڭ اراسىندا الدىنا زەر داستارقان جايىپ ۇلگەرگەنىنە قاراپ وتىرىپ تاڭ قالادى عوي. اۋزىنا اپارعان شايعا قاقالىپ-شاشالدى. ءتورت دوڭگەلەكتى توڭىرەكتەگەننەن وزگەنى ۇمىتا باستاعان، ءۇستى-باسى ماي ساسىعان، جۇمىس دەسە ولگەن، «جۇمىستا باسى قالعىر» ۇلىن ىشتەي كىنالاپ كەيىدى كەپ: قانى تاسىپ باسىنا شاپشىدى. سىرتتان جەل ۇيتقىپ شاڭ كوتەرە باستادى بىلەم، اينەكتى قيىرشىق شەرتكىلەدى، اعاشتىڭ بۇتاعى قالتىرادى.
احمەت شال تىزەسىن باسىپ، تاياعىنا سۇيەنىپ كوتەرىلۋگە ءدات قىلعانى سول، «قايدا باراسىز، اتا»، — دەگەن كەلىنىنىڭ ۇزدىك-سوزدىق ءۇنى قۇلاعىنا توسكە بالعا سوققانداي شىڭىلداپ قانا ەستىلەدى. «مەككەگە بارام، و دۇنيەگە وتەر شاعىمدا باس قويامىن تابالدىرىعىنا، جارىقتىعىمنىڭ باسقان ىزىنە، مۇحتارىمنىڭ ۇيىنە بارام»، — دەپ ىشتەي كومەسكى كۇبىرلەدى. سۇيرەتىلىپ سىرتقا شىققاندا سەزدى، الاي-تۇلەي جەل كوتەرىلىپ، قالانىڭ بۇل بەتىن قارا تۇتەك الا باستاپتى. كەيىنگى كەزدە اۋا اۋىسقان با، الدە اعاش ازايعان با، جەل ءۇپ ەتسە شاڭ بۇرق ەتەتىن بالە بۇل جاققا دا جەتكەن. شال-ەكەڭ اق تاياعىنىڭ ۇشىمەن اۋلانىڭ ەڭبەگىن تۇيگىشتەدى. كىسىنى قارتايعاندا جالتاق قىپ قورلاماسىن دەڭىز. قور قىلعانى ەمەي نەمەنە، جەر استىنان ءونىپ شىققانداي قوي جەتەكتەگەن، ساقال-شاشى قاۋعاداي وسكەن ۇلى كەسە كولدەنەڭدەيدى.
«وي، اكە، سۇيەگىڭىزدى ساۋدىراتىپ نەعىلاسىز»، — دەپ رەنجىگەن سىڭاي تانىتادى، الدا عانا يتتەن تۋعان يت نەمە-اي. «ءاي، ءولىم بار دا قازا بار، ءبىر كۇن بولماسا كەلەسى كۇنى وكپەم سىرىلداپ جۇرە الماي قالسام، اسىل مۇحتارىمنىڭ قولى تيگەن، ءيسى سىڭگەن، ءىزى تۇسكەن قارا شاڭىراقتى ءقايتىپ كورەمىن، قالاي ءتاۋ ەتەمىن. ساعىنىشتان سارعايارمىن سودان، ءتىرى ولىك بولارمىن».
«اتا، قارنىڭىزدى تىر-تىر قاسىپ ۇيدە جاتا بەرسەڭىز بىرەۋ ءسىزدى سىرتقا سۇيرەي مە؟» — دەپ قىزىل جاعالى نەمەرەسى شىكىرەيىپ كەلە قالىپتى. وسى عانا اق تاياقپەن قاق ماڭدايدان سالىپ وتەر ەدى، قولتىعىنان دەمەگەن، ءالى كۇنگە ءبىر اۋىز سوزگە كەلمەگەن كەلىنىنەن قىسىلدى، تاقىستانا تۇنەردى.
«با-بو، با-بو، ۇيلەنەتىن بولدىم!» — دەپ شالعايىنا جارماسقان شوبەرەسىنە تەتكي قارادى.
پادارىنە نالەت، ءوستىپ قاۋمالاپ، شارۋالاپ ءجۇرىپ مەندەي پاقىردى كۇناعا بەلشەدەن باتىرادى بۇلار دەپ ويلادى شالىڭ. كور دە تۇر. وڭشەڭ بۇل دۇنيەنىڭ قامىنان ارتىلماعان مالقور، اقشاقور، تابىسكەر، ەسەپقوي پالەكەتتەر؛ تەزىرەك جىلىستاپ جوعالماسا ۋماجداپ، شىرماپ، ماتاپ تۇكپىر بولمەگە تاعى اپارىپ قامايتىنداي كورىندى. جۇرەگى قۇرعىر باسەڭ-باسەڭ سوعاتىنداي ما. جەل ازىناپ، جۇراعاتى قاۋمالاپ ەستى كەتىرگەندەي مە.
شەكەسى شىپ-شىپ تەرشىپ كوشەگە شىعىپتى. ۇلىنىڭ جانار ماي ساسىعان ءتورت دوڭگەلەگىنەن بەزە قاشىپ، تەمىر ۇستىمەن دوڭگەلەپ، سىمدى قۋالاپ جۇرەتىن ترامۆايعا وتىرىپتى، جولاۋشى جۇرتتىڭ كۇللىسى بۇعان اڭتارىلا قاراپتى. قورالى قويعا شوقشا ساقال تەكە ەنىپ كەتكەندەي سەزىنىپتى. كۇن تۇسكە تىرمىسا سول سەلكىلدەگەننەن مول سەلكىلدەپ دىتتەگەن جەرىنە جەتىپتى. تاياق تاستام جەرگە ءبىر ساعاتتاي ءىلبىپتى. اقىرىندا كوك قاقپالى كوركەم ءۇيىن، جارىقتىق مۇحتارىنىڭ... ءمىناجات قىلار مەككەسىنىڭ توبەسىن كورگەندە كوزىن كىرەۋكەلەپ ىستىق جاس شىلادى. كوپ جىل وتە توركىنىنە تۇڭعىش ورالىپ كەلگەن جاس كەلىنشەكتەي كوڭىلى بوساپ، داۋىس سالىپ جىبەرە جازدادى، كوكىرەگى سىرىلداپ، ءۇنى قىرىلداپ ءوز قۇلاعىنا ەمىس-ەمىس ەستىلدى...
تانىس سوقپاق، كوزىنە ىستىق تاس باسقىش. جاڭا بايقادى، قاقپانىڭ تۇتقاسى تاتتانىپ، ەرنەۋىنىڭ سىرى ءار تۇستان كوشە باستاپتى. «مۇنىسى نەسى؟ — دەپ ىشتەي ورەكپىدى، — وسىنشاما ەل ءورىپ ءجۇرىپ جالعىز قاقپاعا قاراسا قايتەدى، باياعىدا، وسى بوساعانىڭ شىراقشىسى، قاراۋىلى بوپ جۇرگەندە قىلاۋ تۇسىرمەۋشى ەدى، يەسى جوقتى سەزدىرمەي ادەمىلەپ سىرلاپ قويسا نەتەدى». جۇرەگى ءجيى اتقاقتاپ اۋزىنا تىعىلىپ، اشۋعا الدىرىپ بۋلىعىپ قالدى، ورەكپىگەن كوڭىلى سۋ سەپكەندەي باسىلدى، كوز الدى مۇنارلاندى. «ە، ءبىسسىمىللا»، — دەپ وڭ اياعىمەن ىشكە اتتادى. وڭعا بۇرىلار جالعىز اياق تاستاقتى جولمەن ىلگەرى وزدى، مۇراجايدىڭ سىلتەۋشىسى مە، الدە كورە قالايىن دەپ كەلگەن جەلوكپە جۇرگىنشى مە، موينىن ىشىنە تىعىپ العان الدەبىر بۇيراباس قۇلدىراڭداپ كەلە جاتىپ قاعىپ كەتە جازدادى. بۇيراباستىڭ يا ەركەك ەكەنىن، يا ايەل ەكەنىن ەش ايىرا المادى. «ءۇيدى تورۋىلداپ جۇرگەن ۇرى ما» دەپ كوڭىلىنە كۇدىك ءۇيىردى. كىرگەن-شىققاندى قاداعالاپ ءجۇرۋ كەشەگى جىلداردان قالعان سۇيەكسىڭدى ادەتى. «ءا» دەپ قولىن ءبىر-اق سىلكىپ ىلگەرى وزىپ ءۇيدى اينالا بەرگەنى سول ەدى... ءداپ سول مۇحتارىنىڭ وزىندەي بولىپ... جىلى ۇشىراعان كوزىندەي بولىپ... وي، اينالايىن-اي، جازۋشىنىڭ قىزى ءلايلا قارسى ۇشىراسقانى.
جۇرەگى جىلى قىز ەمەس پە، الىس جۇرتقا كەتىپ، توركىنى سوڭىنان ىزدەپ كەلگەندە سىڭسىپ قارسى الاتىن كەلىنشەكتەي، كادىمگىدەي كوزىنە جاس الىپ: «وي، احمەت-اعا، ءسىز بە كەلگەن»، — دەپ موينىنا وراتىلا كەتتى. سوناۋ زاماندا تال شىبىقتاي تالدىرماش اق سارىنىڭ ادەمىسى ەدى، بۇل كۇندە تولىسقان كورىكتى كەلىنشەك بولىپتى. احمەتتىڭ جۇرەگى سىزداپ جۇرە بەردى، كەلىنشەكتى قۇشاعىنا كومىپ، ماڭدايىنان، شاشىنان يىسكەدى. ەركەلەتىپ جالپاق الاقانىمەن جاۋىرىنىنان قاقتى. ءلايلا شىركىن اكەسى سەكىلدى باۋىرمال، ءجۇزى جىلى، ادامشىلىققا ەت-باۋىرى ەزىلىپ تۇراتىنى عانيبەت. بۇل مەزەت تاپقا قويعان سارى مايداي ەلجىرەپ، ەرىپ بارا جاتقان بويىن شالىڭ ارەڭ تەجەدى. قارسى الدىندا كۇلمەڭدەپ تۇرعان ءلايلاعا تىكتەپ قارادى، ءتۇسىن سۋىققا سالىپ مۇز قۇرساۋعا اينالدى.
— قاقپانى نەگە سىرلاپ قويماعانسىڭدار، — دەدى،— اقشالارىڭ جەتپەي جۇرسە مەن بەرەيىن، يەسىز ءۇيدىڭ مۇلكىندەي عىپ قويۋعا قالاي داتتەرىڭ جەتەدى؟
قاپەلىمدە جازۋشىنىڭ قىزى نە دەرىن بىلمەي قىسىلىپ قالدى.
كەشەگى اۋەزوۆپەن ون جىلداي دامدەس-تۇزداس بولعان ۋاعىندا مىنا ءۇيدىڭ شارۋاشىلىعىن قاراعان، ءىشتى-تىستى جاناشىر جاقىنى بولعان چەچەن شالى قارتاشوۆ احمەت بۇل ءۇيدىڭ ءوز ادامىنا اينالىپ كەتكەلى قاشان. شاڭىراق يەسى كوز جۇمعاننان بەرگى ۇزاق ۋاقىت ىشىندە ەمىس-ەمىس ەسىندە ساقتالعان، قىر استىندا، اناۋ ارعى دۇنيەنىڭ اۋلىندا ات شالدىرىپ قالعان جارىقتىعىنڭ اينا قاتەسىز بەينەسىن قايتا ءبىر ەلەستەتىپ، وسى تۇرعان بويىندا تاعى ەلجىرەپ، ەرىپ جۇرە بەرگەنى. تاماعىنا ءتۇيىر-تۇيىر ىستىق جاس كەپتەلدى.
«ءتاڭىرىم-اۋ، سونىڭ ءوزى عوي تاپ مىنا قاپتالىمدا كەلە جاتقان جان: جارىق دۇنيەدە ءوزىمدى، يا ءسوزىمدى ساعىنىپ ىزدەپ كەلگەن كىسىلەرمەن دە ديدارلاسسىن، سۇقبات قۇرىپ، قولجازباما، جاسىل باۋعا يەلىك ەتىپ جۇرە بەرسىن دەپ ۋاقىتشا سوڭىنا قاراۋىل عىپ تاستاپ كەتكەن سۇلبا-سۋرەتى عوي مىناۋ. ىلگەرگى وتكەن قاھارلى حانداردىڭ سوڭىنا ىلەستىرىپ جۇرەتىن سۇلبا-سۋرەتى، دۆوينيگى بولادى دەپ ەستۋشى ەدى... مىنا قاپتالىندا ەلپەك قاعىپ، قاباعىن اڭدىپ كەلە جاتقان جازۋشىنىڭ جەر ۇستىندەگى كولەڭكەسى، دۆوينيگى بولماسىن». بولسا-بولار دەپ ويلاعان احمەت شال ىشتەي كۇبىرلەپ، — ءشوپتىڭ دە يەسى بار، مۇحتار دا ىلگەرگى وتكەن مىقتىلاردىڭ، دانالاردىڭ دۆوينيگى بولاتىن. بۇل ادام دۇنيەدەن بالانى نە ءۇشىن تىلەمەك: ءبىر بالا بار — اكەسىنەن كوپ-كورىم وزا تۋاتىن، ءبىر بالا بار — ىلگەرى باسقان قادامى كەرى كەتىپ، كوتكەنشەكتەپ توزا تۋاتىن، قاي-قاي اكە «مىنا بالام ەسىكتە جاتقان باسىمدى تورگە سۇيرەيدى، سۇيسىنتەدى، سۇيىندىرەدى، سۇرىندىرمەيدى» دەپ مالداناتىن شىعار... تۇپتىڭ-تۇبىندە بالاسى قولتىعىنان سۇيەپ ادام قىلىپتى دەگەن اكەنى كورگەنىمىز جوق، اكەنىڭ جارىم جاسىن جاقسى ىسىمەن ۇزارتىپتى دەگەن بالانى تاعى ەستىپ-بىلگەن ەمەسپىز... بالا دەگەن اكەنىڭ جارىق دۇنيەگە قاراۋىل عىپ، قالتىلداتىپ تاستاپ كەتەر كولەڭكەسى، تىرشىلىك كەرۋەنىن ىلگەرى جەتەلەگەن؛ تۇلا بويدا ەش ءمۇدىرىسسىز جۇگىرگەن تيتىمدەي قان تۇيىرشىگى عانا بولار. جارىق دۇنيەدەگى قالدىرىپ كەتكەن كولەڭكە-سۇلباسى شىعار. قاي-قاي اكە كوز جۇمار كەزدە سوڭىمدا قالىپ ءتۇتىن تۇتەتەر، تىپىرلاپ ءجۇرىپ تىرشىلىك ەتەر قان تۇيىرشىگىم بار دەپ وز-وزىنەن جۇباناتىن، مالداناتىن شىعار-اۋ، ءسىرا.
احمەت ءوز ويىنا ءوزى مالتىعىپ كەلىپ باۋ تۇپكىرىندەگى جاڭعاق اعاشىنىڭ تۇبىنە تىزە بۇكتى.
ءبىر جىگىت جانى قالماي جۇگىرىپ ىشتەن ورىندىق اكەلىپ قويىپ ەدى، قاساقانا، قيسىعىنا قىڭىرايىپ قىرسىعى ۇستاپ، جۇمساق ءشوپتىڭ ۇستىنە ءشوميىپ وتىرا كەتتى. «مۇحتارىمنىڭ قارا شاڭىراعىن جەتىمسىرەتپەيمىن، تاستاپ كەتپەيمىن»، — دەپ تابان اۋدارماي تۋعان جەرىنە كوشپەي قالعانى ەسىندە. وسى ءۇيدىڭ تۇنىكەلى شاتىرىنان باستاپ، تال شىبىعىنا شەيىن جىلدار بويى جاناشىر كوزبەن قاراعان قاراۋىل قازىعى، جازۋشىنىڭ ارتىنا قالدىرىپ كەتكەن ادامگەرشىلىك، ار سىزىعى سەكىلدى ءوزىن دە، وزگەنى دە قيناپ قويعان بەيباق ەدى. سول ادامگەرشىلىك، ار سىزىعى تاپ بۇگىن كولەڭكەدەي قالتىراپ كەلىپ جازۋشىنىڭ كوزىندەي بولىپ مۇقكىر-ناڭكىرشە بىلايعى جاس ۇرپاقتان جاۋاپ الىپ جاتىر. مىنا سيقىندا ويدا جوقتا اسپاننان تۇسكەن پايعامبار ەلشىسى سەكىلدى، جاق ءجۇنى ءۇرپيىپ، ءتۇز كوزى شاقشيىپ زارە قۇتىڭدى الادى.
— قاقپا تۇتقاسىنىڭ ءبىر شەگەسى بوس، سالقىلداپ تۇسۋگە قالعان. نە بىتىرەسىڭدەر، نەعىپ جۇرسىڭدەر وسى؟
ءلايلا قىزاراقتاپ قالدى.
اكەسى سىيلاپ وتكەن كىسىنى ءوزى دە كوتەرە ۇستايتىن قازاقى تاربيەنىڭ اسەرى بالكىم.
— احمەت اعا، نوسەرى قۇرعىر كۇنارا كوز اشتىرمايدى، الداعى سەنبىدە اۋلانى تازارتىپ، قاقپانى سىرلاپ شىعامىز دەگەن شارتىمىز بولاتىن.
— شارتتارىڭ بار بولسىن، بار بولعىر،— دەدى قالتىراعان قاتتى شال ءۇنىن جۇمسارتىپ. — نەشەۋسىڭدەر وزدەرىڭ، كوپسىڭدەر عوي بايقاسام.
— مۇراجاي ءۇيىنىڭ ون بەسكە جۋىق قىزمەتكەرى بار.
— سونىڭ ءبارى جازۋشىنىڭ باسقان ءىزىن اڭدىپ، جازۋىن تانىپ كىتاپ جازىپ، عىلىم قورعاي ما. عىلىمى تاسىپ بارا جاتسا «اۋەزوۆ قانداي ادام بولعان ەدى» دەپ مىنا مەنەن سۇراسىن، الاقانعا سالعانداي عىپ جۇرگەن-تۇرعانىن ايتىپ بەرەيىن.
وسىلايشا قاتقىل سويلەپ تۇرعان كىسىنىڭ كوڭىلىنە الدەقالاي الا كولەڭكە كۇدىك ءتۇستى مە، اياق استىنان تاپپا تىيىلىپ، جانارىن جىمسيتا قىسىپ، جاسىل باۋدىڭ تۇكپىرىنە وزدى. قاپتالداسىپ كەلە جاتقان ءلايلانىڭ سىرت سۇلباسىنان، شۋاقتى كەلبەت-كەسكىنىنەن، دوڭگەلەك قوي كوزىنەن باياعى ءبىر سىرلاس كىسىسىن ەلەستەتتى.
ەسىنە السا، اۋەزوۆپەن دوستىعى قالاي باستالىپ ەدى ءوزى.
ەلۋىنشى جىلداردىڭ باسىندا قارتاشوۆ احمەت الماتىنىڭ جوعارعى جاعىنداعى، ول كەزدەگى ارىچنايا كوشەسىنىڭ بويىنا ورىن تەپكەن يادرولىق فيزيكا عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ قاراۋىلى بولاتىن، كىشكەنتاي باسپاناسى ىرگەلەس، تابىسى مول شارۋا ىزدەمەي، شۇكىرانا قارىننىڭ توقتىعىنا سىيىنىپ، ا، قۇدايا، دەپ ءجۇرىپ جاتقان جىلدارى ەدى. ءبىر كۇنى ينستيتۋت ىرگەسىنە سار-گۇر ەتىپ جۇك ماشيناسى ۇيمەلەپ، تاقتاي دەي مە، قىش دەي مە قۇرىلىس جابدىعىن ۇيىپ-توگە باستادى. اعاش شارباقتان اسىلىپ قارايدى؛ قۇرىلىسشى شىركىندەر كەش تۇسە تۇسىرىلگەن جابدىقتان جىمقىرىپ قولتىققا قىسىپ، تىم-تىراقاي جونىنە جوعالىپ جاتادى. ەرتەسىنە جانە اڭىستايدى: الگى ءۇيدى سالۋعا كەلگەن قولى ەپتىلەر تاقتايدىڭ ءبىرازىن جىڭىشكە جولمەن جىتىرىپ، تاماق جىبىتەر ىشىمدىككە ايىرباستاپ تالاۋعا سالعانى. قاراپ تۇرىپ يت جىنى كەلدى، قان قىسىمى كوتەرىلدى، ۇرلىق، زورلىق كورسە — توبە شاشى تىك تۇراتىن اكەدەن قالعان مىنەزى بار... «بۇل بولمايدى ەكەن!» — دەپ وز-وزىنەن بۇرقىلدادى كەپ. اعاش شارباقتان سىعالاپ ءجۇرىپ الگى قۇرىلىستىڭ يەسى، قاسقا ماڭداي، جايباسار، جايداق اتقا مىنگەندەي كەڭقولتىق قازاقتىڭ كەلۋىن كۇتتى. قاراسىن كورگەننەن جامان قۇلاقشىنىن جىمقىرا كيىپ قارسى بەتتەپ جەتىپ كەلدى، سالەمدەستى، شۇيىركەلەستى.
«وسىلاي دا وسىلاي، قۇرىلىسشى ءپاتۋاسىزدار ءۇي جابدىعىن جىمقىرىپ تاسىپ قوياتىن ەمەس»، — دەپ كورگەن-بىلگەنىن جايىپ سالدى. مۇنى ەستىگەن الگى جايباسار، جايداق اتقا مىنگەندەي كەڭقولتىق قازاق مۇنىڭ قولتىعىنان قولىن وتكىزىپ، يكەمىنە الىپ بىلاي دەگەنى: «ءبا-لى، احمەت، ءۇيىمنىڭ قاراۋىلى بول، اقىڭدى جەمەيمىن، چەچەن حالقىنىڭ وتىرىك سويلەمەيتىنىن، كىسى اقىسىن جەمەيتىنىن بىلەمىن»، — دەگەن. مىنا ادامنىڭ وزىنە تارتار ماگنيتى بار ما دەپ قالدى، تۇلا بويىن تاپقا قويعانداي ەرىتىپ باۋراپ اكەتكەنى عاجاپ، ەكى سوزگە كەلتىرمەدى — كوندىرگەنى، ىلەزدە سەندىرگەنى.
مىنا قوس ءتۇپ جاڭعاق اعاشتى مۇحتار ەكى كۇن اۋرە بولىپ، عىلىم اكادەمياسىنىڭ بوتانيكا باعىنا بارىپ، «ات مىنگەندەي كورەيىن» دەپ قويار دا قويماي بوپسالاپ ءجۇرىپ سۇراپ اكەلىپ ەدى. تامىرىن سەلوفان قاعازبەن تۇمشالاپ وراعان، اقشىل ءتۇستى، قىزدىڭ بىلەگىندەي سولقىلداعان قوس شىبىقتى الديلەپ الىپ جەتكەن ءۇي يەسىنىڭ اۋلاعا داۋرىعا كىرگەنى ءالى ەسىندە. قازىرگىدەي كوز الدىندا.
«ءبا-ا-لى، احمەت، بۇل اراب شولىنەن اۋىپ كەلگەن جاڭعاق اعاشى، قويماي ءجۇرىپ سۇراپ الدىم. الماتىنىڭ اۋا رايىنا كوندىگە مە، جوق پا — ءبىزدىڭ اۋلادا تۇرعان جەرىنەن-اق زەرتتەپ ۇلگەرەسىڭدەر، مىنا دەگەن باعبانىم بار، سۋىققا ۇسىتپەيدى، ىستىققا شولدەتپەيدى دەپ ساعان ارقا سۇيەپ اكەلدىم»، — دەيدى.
ءاي، اڭقىلداعان اق كوڭىل جارىقتىعى-اي! ال تاۋەكەل ەندەشە، كۇرەكتى الىپ جىبەرىپ، الاقانعا تۇكىرىپ جەر ويا باستايدى عوي باياعى. تامىرىن قارا جەرگە تيگىزبەي، كوڭقورداعا وراپ اسپەتتەي وتىرعىزا باستايدى، بۇل توپىراق سالادى، جارىقتىعى سىزدىقتاتىپ سۋ قۇيادى... جارىقتىعى تالدىڭ ءتۇبىن كۇرەڭسە توپىراقپەن اقىرىن-اقىرىن كومە تۇسەدى، ءوزى تامىرعا شاۋگىممەن سۋ قۇيادى. قوس شىبىقتى قاس قارايعانشا وتىرعىزىپ بولادى. جارىقتىعى تەرشىگەن ماڭدايىن ءسۇرتىپ، بەلىن جازىپ تۇرىپ جەڭىل ءازىل ايتادى عوي باياعى.
«احمەت، جاڭعاق اعاشى قاسيەتتى دەگەن ءسوزدى بىلەمىسىڭ؟»،— دەيدى، — تۇبىنەن ۇستاپ تىككەن يەسى قاشان كوز جۇمعانشا جەمىس بەرمەيتىن سەرتى بولاتىن سەكىلدى، جاڭا الگىدە وتىرعىزىپ جاتقاندا قايسىمىز شىبىقتىڭ تۇبىنەن ۇستادىق وسى...». توركىنى سۋىق ءتۇرپى سوزگە بۇل كوكەڭ تىكسىنىپ قالادى، اياق استىنان اشۋلانادى. «جارىقتىعىم، ەرتەرەك جاڭعاق جەگىڭ كەلىپ تۇرسا اۋەلى مەن-اق ولەيىن،— دەيدى بۇل، — قاراپايىم قاراۋىلمىن، مەنىڭ اجالىما ەشكىم قابىرعا قايىستىرىپ قايعىرا قويماس...»
مۇحتار دەنەسىمەن سەلكىلدەپ سىلق-سىلق كۇلەدى. «ءبا-ا-لى، احمەت، جالقاۋ قازاقتىڭ قاڭقۋ سوزىنە سەن دە يلانامىسىڭ، ءالى-اق قوس اعاشتىڭ جاڭعاعىن جەپ تاۋىسا الماي وتىرامىز... ۇيگە ءجۇر.. ۆاليانىڭ قىمقىرىپ جۇرگەن جىلى-جۇمساعىن جىمقىرىپ كورەيىك».
كۇلە سويلەسىپ، ءار ءسوزدى ازىلمەن دەمدەپ، شۇرقىراسىپ اۋىز ۇيگە ەنەدى. اڭىرەيگەن ءدالىزدىڭ تەرەڭ تۇكپىرىندە ۇلكەن توڭازىتقىش تۇرادى، اس ۇيدە تاعى ءبىر كىشىلەۋ توڭازىتقىش ىزىڭدايدى. جارىقتىعى «جىلى-جۇمساقتىڭ» قاي جەردە تىعۋلى ەكەنىن كوزىن جۇمىپ ءجۇرىپ تابادى، مويىن باسى اسەم ورنەكتەلگەن بوتەلكەنى سۋىرىپ الادى، قىزىل كۇرەڭ كونياكتى ءبۇيىرلى ىدىسقا سىيپاما ەتىپ تولتىرا قۇيادى.
«ال، الىپ قوي، احمەت، — دەيدى سىبىرلاپ، — سەن تازا اۋادا تىنباي قيمىلداپ ءجۇرسىڭ، ءسىڭىپ كەتەدى، ماعان بولمايدى، تۇنىمەن قاپىرىق بولمەگە قامالىپ جازۋ جازامىن».
الگى ىشىمدىكتەن ىشىنە شوق تۇسكەندەي بولادى.
جاڭعاق اعاشى بيىل اسىرە قالىڭ گۇلدەپتى، ءار اعاشتان كەمى ءۇش قاپتان جالاڭاش جاڭعاق تۇسەتىندەي. تۇبىندە مىقشيىپ وتىرعان شالدى اعاش تا بولسا تانىعانداي، ءزاۋ بيىك بۇتاعىن تەڭسەلتە شۋلايدى، سۇلۋ سىبدىرىمەن-اق قاي-قايداعى اتام زامانعى وقيعانى ەرىكسىز ەسكە سالادى.
ءۇي ىشىنە جاس ەت كەرەك بولسا، قوناق شاقىرىلسا قالتاعا اقشانى باسىپ الىپ تومپاڭداپ بازارعا جۇگىرەتىن احمەت-ەكەڭ باياعى. جەگىلىكتى ەتى بار سەمىز قويدى تاڭداپ الىپ، ءتۇس الەتىندە ازەر دەپ سۇيرەلەپ جەتكىزەدى. اساۋ نەمە الاسۇرىپ قولدى اياققا تۇرمايدى. جالما-جان جىعىپ سالىپ باۋىزداپ، ءىشىن اقتارمالاپ سويا باستايدى. جاس مالدىڭ ىشەك-قارنىن تەزدەتىپ تازارتىپ الماسا جىنگىپ كەتەتىن ادەتى. وسىندايدا مالدىڭ سيراعىن ۇستاپ، قولعا سۋ قۇيىپ قولقابىس ەتەر كىسى تاپپايسىڭ. مۇرنىنا سۋ جەتپەي جالعىز ءوزى قاي جاعىنا جەتەرىن بىلمەي ساسىپ جاتىپ جىنى كەلەدى، جىنى كەلگەن سوڭ داۋسى قۇرعىر شىعىپ كەتەدى.
— ۆاليا! ۆاليا! — دەيدى جان داۋسى شىعىپ.
بىر-بىرىمەن ولسە دە شارۋاسى جوق بۇل نەعىلعان جۇرت دەپ ىشتەي تۇڭىلەدى عوي.
— ۆاليا، ىدىس اكەل! — دەپ تارعىل داۋسىمەن اۋلانى باسىنا كوتەرەدى.
وسى مەزەت سىقىر ەتىپ بۇيىردەگى ەسىك اشىلادى، ءۇي ءىشىنىڭ قولقابىس شارۋاسىندا جۇرەتىن گريگوريەۆنا كەمپىر شىعادى.
— كاك تەبە نە ستىدنو، احمەت، ۆاليا سەنىڭ قۇرداسىڭ ەمەس، قاتارىڭ ەمەس، «ۆالەنتينا نيكولايەۆنا» دەپ اكەسىنىڭ ەسىمىمەن سىپايىلاپ، بيپازداپ اتاساڭ اۋزىڭ قيسايىپ قالا ما، — دەيدى-اي.
— الدا عانا قىرسىق-اي، قويدىڭ قارنىن جارىپ العانىمدى قاراشى، جەتپەگەنى — سەن كەمپىردىڭ كەمەل اكىلىڭ ەدى.
— پۋسكاي پو وچەستۆۋ نازوۆەت مۋحتار، ۋ نەگو ۋيما ۆرەمەني، ۋ مەنيا نەت ۆرەمەني!
توبەدەن تاس تۇسكەندەي توسىن ءسوزدى ەستىگەن ورىس كەمپىرى ءىشىن تارتىپ، «ءاي، ساعان داۋا بولماس» دەگەندەي قولىن سىلكىپ ىشكە قايىرا ەنىپ كەتەدى.
مىنا داۋرىقپا ءسوز قاعىسقا كابينەتىنەن قۇلاق توسەگەن مۇحتار ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ مىرس-مىرس كۇلەدى، بولماعان سوڭ جازۋىن جايىنا قالدىرىپ، حالاتىن جامىلىپ سىرتقا شىعادى.
جارىقتىقتىڭ سول باياعى مايدا قوڭىر ءۇنى، سىلق-سىلق كۇلكىسى تومەنگى جازۋ بولمەسىنەن تاعى دا ەستىلمەس پە ەكەن دەگەندەي مىقشيىپ وتىرعان احمەت الدەنەگە ەلەگىزىپ، موينىن بۇرىپ تەرەزەگە، ەسىككە جالتاق-جالتاق قارايدى.
تاعى وتىرىپ كەشەگىنى ەلەستەتەدى.
وسىنداي ماۋجىراڭقى جازدىڭ باسى بولۋشى ەدى. جازۋشىنىڭ جۇبايى بالالاردى الىپ ىستىقكولدەگى ساياجايعا اتتانىپ كەتكەنىنە كوپ بولعان جوق. تۇنىمەن جارىعى سونبەي، تاپجىلماي وتىرىپ جازۋ جازعان ءۇي يەسى دەمالىپ جاتقان شىعار دەپ، قايلا كۇرەگىن تىقىر ەتكىزبەي، ءجۇرىسىن بىلگىزبەي، يت ەكەش ءيتتى دە ۇرگىزبەي... ەرتەڭگىلىك سۋ سۋارىپ، اۋلا سىپىرىپ تۇرتىنەكتەپ جۇرگەن. ءبىرازداسىن تەرىن ءسۇرتىپ دوڭبەك تاسقا قۇيرىق باسقانى سول ەدى. ءبىرىنشى قاباتتاعى ءۇي يەسىنىڭ جازۋ بولمەسىنىڭ تەرەزەسى اڭقيىپ اشىق قالىپتى. احمەت-ەكەڭنىڭ جۇرەك باسى سۋ ەتتى. «اب-باسە» — دەپ ويلادى، — ول ۇيگە مەن بىلسەم ۇرى تۇسكەن، ايتپەسە بەيۋاقىتتا كىسى سياتىنداي ۇلكەن اينەك اڭقيىپ اشىق تۇرار ما؟..». مىسىقتابان جۇگىرە باسىپ تەرىستىك بەتتەگى بۇيرەك ەسىكتەن ەنەدى. اس ۇيدە جاپادان جالعىز شاي سوراپتاپ ەل-سەلى شىعىپ وتىرعان گريگوريەۆناعا كەلە ساپ دىگىرلەدى. «نە بىلگەنىڭ بار، ۇيگە ۇرى ءتۇسىپتى، — دەيدى، — مەن بارىپ تەرەزە تۇبىندە بۇعىنىپ وتىرايىن، سەن جەتىپ كابينەتتىڭ ەسىگىن كاق، قاشقان كەزدە شاپ بەرىپ ۇستاپ الامىز».
وسى كەلىسىممەن سىرتقا بۇكشەڭدەي باسىپ تەرەزە تۇبىنە قايىرا كەلمەي مە، الاقانىن ىسقىلاپ «اب-بالەم!» — دەپ شوپتەسىن جەرگە تۇزەسىن بۇكپەي مە.
ويلاعانداي-اق ارتىنشا ىشكى ەسىك تىقىلدايدى، ديۆان سىقىرلايدى، بولمە ىشىندە سىبدىر، كۇبىر، كۇڭگىر، ۇيدە جوق دەپ ويلاعان جارىقتىعى ىعىسىپ تەرەزە الدىنا كەلە جاتادى. «ءبا-ا-لى، احمەت، مۇندا ءبىز شىعارماشىلىق شارۋاسىمەن اينالىسىپ جاتىرمىز، كۇن ىستىق بولعان سوڭ اينەكتى اشىپ قويدىق، سەن مازالانبا!... ءوز شارۋاڭمەن بولا بەر!» — دەپ ءدال توبەسىنەن ۇڭىلە ەڭكەيىپ بيپازدانىپ تۇر دەيدى. ارعى جاقتا بەيمالىم جازۋشى كەلىنشەكتىڭ سىرت سۇلباسى كولبەڭدەيدى. بۇل احمەت ءوزىنىڭ اسىرە ساق بولامىن دەپ ءجۇرىپ ارتىقتاۋ كەتكەنىنە، ءوزىنىڭ اڭقاۋ، البىرت مىنەزىنەن قاتتى قىسىلدى. الدەكىم توبەسىنەن مۇزداي سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي ءتىلى تۇسالادى. مىسىقتابان جۇرىسپەن جىمىن بىلدىرمەي ارتىمەن جىلىستادى.
جارىقتىعىنىڭ جەر بەتىن كۇزەتىپ قالعان جانى سەكىلدى جاڭعاق اعاشى توبەسىندە تەڭسەلە سىبىرلايدى، تەرەڭ تامىرىنان تىڭ تىڭداپ قينالا سىقىرلايدى. جەر قوينىنان قۇپيا سىر جەتكىزىپ تۇرعانداي عوي. ەسكە تۇسىرە بەرسە ەستەلىك كوپ. قىستىڭ كوزى قىراۋدا شارۋا شاش ەتەك كوبەيەتىن ادەتى. القىن-جۇلقىن قار كۇرەپ جاتقان مۇنىڭ جانىنا كەلىپ قالتاسىنا قولىن سالىپ تۇرىپ-تۇرىپ قوماقتى اقشانى ءتوس قالتاسىنا قىستىرا قوياتىن. «اۋ، مۇحا، تيەسىلى جالاقىمدى وتكەن اپتادا ساناپ العانمىن»، — دەپ بۇل شىجكوبەلەك بولادى. «ءبا-ا-لى، بالالارعا، ءۇي ىشىنە جاراتاسىڭ، كەشەگى قالاماقىدان قالعانى، تىرس ەتىپ ۇندەمەي سالىپ قوي»، — دەپ سۇق ساۋساعىمەن ەرنىن باسىپ ىم جاسايدى. شەت ەلگە شىقسا ءبىر مۇشە بازارلىقتى «مىناۋ احمەتكە» دەپ ارنايى ۇمىتپاي ساتىپ الاتىنىن قايتەرسىڭ. كۇنى-تۇنى ۇستەلگە شەگەلەنىپ قۇيىمشاعى قاجالعان، جازۋدان شارشاعان شاقتا: «ءبا-ا-الى، احمەت مۇندا كەل»، — دەپ جانىنا شاقىرىپ الاتىنى قىزىق ەدى. از-كەم مۇلگىگەندەي بولىپ ويلانىپ وتىرادى، سوسىن اۋىر وي سىقاسقان ءزىلدى باسىن ءبىر يىعىنا قوندىرادى، شۋاقتانا ميىعىنان جىميادى: «تۋعان جەرىڭدى ساعىنساڭ — بارىپ قايت، -دەيدى، — قاراجاتىنان قىسىلما، مەن كوتەرەمىن، ارتىڭدا قالاتىن بالا-شاعاڭا دا قارايلاما، ءوزىم قامقورلىق جاساپ تۇرامىن...». وۋ، جارىقتىق-اۋ دەسەڭشى! كىسىنىڭ ىشىندەگى ويدى بەتىڭە وسىلاي ءبىر قاراعاننان-اق وقىپ-توقىپ بىلە قويۋشى ەدى؛ كەيىنگى كەزدە كاۆكازداعى ەل-جۇرتتى ويلاپ ءجۇرىس-تۇرىسىنىڭ وڭباي، ۇيقاسپاي جۇرگەنىن سىرت سۇلبامنان سەزگەنى عوي. قالتاسىنا اقشا سالىپ الىس گروزنىيعا ءبىر اي مەرزىمگە قىدىرتىپ جىبەرىپ العانى بۇل جالعاندا ەسىنەن كەتپەس، ءسىرا.
تاۋ باسىنان ەتەككە ىعىسقان قاراقوشقىل نوسەر بۇلتى جوڭكىلە ەنتەلەپ قالا ۇستىنە ءتۇسىپ ۇلگەرىپتى. باسىن كەتەرىپ، ەڭسەسىن جازىپ قاراسا، ءدال توبەسىندە كۇرك-كۇرك جوتەلىپ جاسىن توگىپ جىبەرگەلى تۇر. جاڭعاق اعاشىنىڭ جاپىراعى الاي-تۇلەي سۋسىلداپ سىبىرلاسا باستادى. دەنەسى تۇرشىكتى.
بەۋ، وتتى-كەتتى، زامان-اي دەسەڭشى! كوز كورگەن جارىقتىعى كەز كەلگەن ۋاقىتتا كىسىنى باۋىرىنا تارتىپ وزىمەن تەڭ ۇستايتىن، ءۇي شارۋاسىندا جۇرگەن بۇعان «ءويت، ءبۇيت» دەپ جارلىق بەرىپ تە جاتپاۋشى ەدى. ءۇي ءىشىنىڭ بىلىعىپ بىتپەيتىن شارۋاسىن ويلاپ باس اۋىرتپاي، ءارقاشان «احمەتتىڭ ءوزى بىلەر» دەپ كىسىلىگىنەن تۇسپەي جۇرە بەرەدى. ءارى كورشىسى، ءارى باعبانى، ءارى قاراۋىلى، ەتباۋىر جاقىنىنداي مىنا شاڭىراقتىڭ شىراقشىسىنا اينالعان احمەت قاي تىرلىكتىڭ دە ويابىن تاۋىپ «ءوزى ءبىلىپ» ىستەپ ۇيرەن-دى. ايتقىزباي جۇمىلاتىن. وسىندايدا ەسكە تۇسەدى عوي.
بىردە باۋ تۇكپىرىندە اعاش ءتۇبىن قوپسىتىپ، وتاپ، بۇتاپ تۇرتىنەكتەپ ءجۇر ەدى. ءۇي يەسى جۇبايىمەن تازا اۋا جۇتۋعا سىرتقا شىقتى. كۇن كەشكىرىپ باتۋعا ەڭكەيگەن. جارىقتىقتىڭ سونداعى شۋاق توگە جىميىپ ماندايى جارقىراپ تۇرىسى نەتكەن كەلىستى ەدى. سول ەكى ارادا زايىبى وقىس بۇرىلىپ تاقتاي شارباقتىڭ سىنىپ تۇسكەن تۇسىن كوزى شالىپ قالعانى. كورشىسىنىڭ تەنتەك بالالارى سىندىرعان دەپ جوبالادى. ءاي-شاي جوق: «مۇحتار، قولىڭنىڭ تۇك ەبى جوق سەنىڭ، ايتپەسە، ەركەك بولىپ قۇرال الىپ، انا كەتىلگەن تۇستى شەگەلەي سالساڭ قايتەر ەدى»، — دەگەنى. سوناداي جەردە — كوز قيىعىمەن اڭىستاپ تۇرعان... جازۋشى الگى سوزدەن اياق استىنان كۇپ-كۇرەڭ بولىپ اشۋلانعانى. تىرشىلىكتىڭ ماعىناسىن ويمەن بولجاپ اسپانداپ تۇرعان جارىقتىعى لەزدىڭ اراسىندا جاياۋ كۇيبەڭى كوپ، ميتىڭ تىرشىلىگى بىتپەيتىن جەرگە ءتۇسىپ مىنا ءومىردىڭ تەمىر ءتوزىمدى انشەيىن ءبىر پەندەسىنە اينالىپ شىعا كەلگەنى. جو-و-جوق!... «احمەتكە ايتساڭشى»، — دەپ كۇمىلجىگەن دە جوق. سازارىپ تۇردى-تۇردى دا سوزالاڭداي ىرعالا قوزعالىپ:
— وسى ءۇيدىڭ زاۆحوزى ءوزىڭسىڭ عوي، ىستەي سال، — دەدى دە، جاي باسىپ بۇرىلىپ جۇرە بەردى.
اۋدەم جەردە تال تۇبىندە جەرگە قاراپ، جەر شۇقىپ بۇل قالدى. بايقاماي سويلەپ شوق باسىپ العانىنا وكىنىپ ءوڭى سىنىپ زايىبى قالدى.
جاڭعاق اعاشى ءدىنى سىنا سىقىرلاپ قاتتى تەڭسەلدى. اعاشتىڭ ۇشار باسىنا ۇيا سالىپ اينالشاقتاپ كەتپەي قويعان ۇيرەنشىكتى اقسارى ءتيىن تىرس-تىرس تاما باستاعان نوسەردەن قورقىپ سىرعاناپ تومەن ءتۇستى. جاڭعاق تۇبىندە ءشوميىپ وتىرعان شالدىڭ يىعىنا كەلىپ قوناقتادى. مولاق قولىمەن مۇرتىن بيپازداپ از-كەم كىدىردى، ەش سەسكەنبەدى. جورعالاپ كىسىنىڭ تىزەسىنە ءتۇستى. تۇيمە جانارىن جىلتىراتىپ ءبىر شەكەلەپ قارايدى. ايتتى-ايتپادى، كارى ءتيىن مىنا وتىرعان احمەت شالدى تانىدى. نوسەر تامشىسى جيىلەدى. اۋەلگىدە قامكوڭىل شال قاي-قايداعىنى ەسىنە الىپ جان-جۇيەم بوساپ ءۇنسىز جىلاپ وتىر ەكەم عوي، مىنا تامشى ءوزىمنىڭ كوز جاسىم عوي دەپ ويلاعان ەدى. نوسەردىڭ ۇدەپ جاۋاتىنىن تىزەسىندە تۇرعان اقسارى ءتيىننىڭ دىرىلدەگەن قايقى قۇيرىعىنان بولجادى. وڭ قولىمەن بەلىن باسىپ كيرەلەڭ قاعىپ ورنىنان كوتەرىلدى.
ءيا، كەيىنشە ەستىپ ءبىلدى، ايەلىنىڭ سونداعى ويلانباي ايتقان وقىس سوزىنەن تىكسىنىپ ۇيىنە ەنىپ كەتكەن جارىقتىعى بارا سالىپ جازۋ ۇستەلىنە ءشوميىپتى. ليەۆ تولستويدىڭ اكادەميالىق تولىق جيناعىنىڭ 89 تومىن قولىنا الىپتى. ياسنايا پوليانادان قىتىمىر شالدىڭ كەتەر الدىندا قوساعى سوفيا اندرەيەۆناعا جازعان امانات حاتىن قادالىپ وتىرىپ سول زاماتىندا قازاقشاعا اۋدارىپتى، جان جاراسىن ليەۆ تولستويدىڭ امانات حاتىمەن ەمدەپتى ءسويتىپ.
بىردە جازۋ بولمەسىنەن شارشاپ، ءجۇزى سارعايىپ شىققان جارىقتىق مۇحاڭ اۋلادا كۇيبەڭدەپ جۇرگەن مۇنىڭ جانىنا كەلدى. قولتىعىنان الىپ قولىن وتكىزدى. باسىن ءيىپ ەڭكەيىپ قۇلاعىنا سىبىرلاعانداي بولىپ بىلاي دەدى.
— احمەت، نيكومۋ نە سكاجي، ستالين ناس وبويح وچەن نە ليۋبيت.
ماڭدايىنىڭ قىرتىسى قالىڭداپ وسىنى ايتتى دا مۇڭعا باتىپ ءۇنسىز تۇرىپ قالدى. جانارىنا باتىپ بارا جاتقان كۇننىڭ قىزىل نۇرى ۇيىپتى. سول كەزدە... مىنا ءسوزدى ەستىگەن بەيباق باسى... ەشتەمە تۇسىنبەي، ەشتەڭەگە ءمان بەرمەي ماڭگى باس بولىپ تۇقشڭداپ جۇرە بەرىپتى. ويحوي، دۇنيە دەگەن-اي!
اقباس الاتاۋدان ىعىسىپ ىشىنەن تىعىلىپ كەلگەن اشۋلى نوسەر ەل-سەلى شىعا ەڭكىلدەدى.
قاتارىن، قاناتتاسىن جوعالتىپ، جالعىزسىراپ ابدەن جۇدەگەن، كارىلىك جەڭگەن چەچەن شالى قوس قولىمەن كيرەلەڭدەپ بەلىن باسىپ، ءلايلا قىزى الدىنا اكەلىپ تارتقان اق «ۆولگاعا» ازەر-مازەر ءمىنىپ جاتىپ كەرى بۇرىلدى. ەندى قايتىپ كورەمىن بە، جوق پا دەگەن كىسىشە تاۋسىلا ءتىل قاتتى.
— قاراعىم قىزىم، ەندى قايتىپ وسىناۋ مەككەمە كەلەمىن بە، جوق پا، بىلمەيمىن، جۇرەگىم القىنىپ، بۋىنىم مالتىعىپ جۇرۋدەن قالىپ بارامىن، ءتىلىمنىڭ ۇشىنا تۇيگەن اماناتىم ەدى، ورىندايسىڭ با، جوق پا، ونى دا بىلمەيمىن، ولە كەتسەم — سۇيەگىمدى جارىقتىعىمنىڭ قاسىنا قويساڭ. جەرى قۇرعىر قانشاما تاپشى بولسا دا ماعان دا بۇرالىپ جاتاتىن قۋىس تابىلاتىن شىعار. سانالى ازاماتتار «مىنا ءبىر چەچەن شالىنا نە جوق» دەپ سىرتقا لاقتىرىپ تاستاماس، سوكپەس دەپ ويلايمىن.
وسىنى ايتتى دا ماشيناعا وتىردى.
اق «ۆولگا» احمەت شالدى لەزدىڭ اراسىندا قالا پۇشپاعىنداعى ەلەۋسىز كوپ كوشەنىڭ بىرىندەگى سىلاعى تۇسكەن توقال تامىنا جەتكىزىپ سالدى. قاقپا سىرتىنا كەلىپ ءدۇرس ەتىپ تۇسە قالعان نە پالە دەپ سىرتقا اتىپ-اتىپ شىققان بالالارى نە كوردى دەيسىز عوي. شوقشا ساقالى تىكشيىپ، بەتىنە قان جۇگىرىپ، جىميا كۇلىمدەپ قارسى ۇشىراسقان شالىڭنىڭ شىرايى اشىق. اق تاياعىن كوستەڭدەتە سەرمەپ ءتونىپ كەلدى. ءتۇبى تارتىلعان تەڭىزدەي بۇرىندارى جىلتىراپ قانا كورىنەتىن تۇز كوزىنەن ءومىر ۇشقىنى سەزىلەدى. ءسوزى دە تۇيەدەن تۇسكەندەي. «ءا، بالالار»، — دەيدى، — مۇحتارىمنىڭ قارا شاڭىراعىنا، باسقان ىزىنە بارىپ ءمىناجات ەتىپ قايتتىم، ەندى مەن ولمەيمىن، انا ابدىرەگە سىقاپ سالىپ سۇيەگىمە شىعارامىز دەپ ساقتاپ وتىرعان شاي، مايلارىڭدى اقتارىڭدار، كانەكەي...».
مىنا سوزدەن موۋلادي ۇلى اڭ-تاڭ، قاپەلىمدە قيسىق شال كوكتەن ءتۇستى مە، الدە جەردەن ءونىپ شىقتى ما دەپ تاڭدانىپ سولبىرايىپ تۇرىسى قىزىق. اۋزىنا جالعىز تۇسكەنى: «ويباي كوكە، امىرىڭىزگە قۇلدىق! دۇعاعا دەپ سۇيرەپ اكەلگەن دەڭگەنەنى الدەقاشان جايراتىپ سويىپ، باسىن اسىپ، شالداردى شاقىرىپ قويعام!» — دەگەن ءسوز بولدى. احمەت شال ارعى-بەرگى دۇنيەنىڭ جاقسى-جامانىن ءبىلىپ، حابارىن الىپ كەلگەن مۇڭكىر-ناڭكىر ەلشى پەرىشتەدەي كورەر كوزگە زاۋ بيىك نۇسقالانىپ، مەيماناسى تاسىپ، قاقىرىنىپ، قوقيلانىپ ىشكە اتتادى. ادامنىڭ ادامعا دەگەن، ادامشىلىعىن ساقتاپ تۇرعان قايىرىمىنا، دوستىعىنا سىيىندى.
You Might Also Like
-
كوركەم ءسوزدىڭ قاس شەبەرى، كەمەل جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ، مىنەكەي، ءبىر جىلدان استى، تور كوز تەرەزەلى، سىز ءيىسى شىققان، اباقتىنىڭ قۋىقتاي بولمەسىندە قور بولىپ جاتىر.
