قۇمدا قالعان كەمەلەر
بالىقشى توباعابىل نە پالەگە ۇشىراعانىن ءوزى دە بىلمەيدى، اياق باسقان سايىن ءوزىن جىلان ارباعان تورعايداي دارمەنسىز سەزىندى. قوس وزەننىڭ ۇمار-جۇمار قوسىلىپ، اقىرىن لىقسىپ جەر استىنا جۇتىلىپ جاتقان قاندىمسۇر قۇردىمى شيراتىلعان ايداھار جىلانعا سونشاما ۇقساعانى. ءپاس سايىن تىنىسى تارىلىپ، كەۋدەسى قىسىلدى، كوزگە كورىنبەيتىن بىرەۋ قولىنان جەتەلەپ دەدەكتەتىپ جەتەلەپ بارا جاتقانداي ەمپەڭدەي اياڭدادى، تايىز سۋدى شالپىلداتىپ كوپ كەشتى، بىرەر مارتە ءسۇرىنىپ تۇرەگەلدى.
بۇل ولكەگە ءبىرىنشى رەت اياق باسۋى. كەشە عانا وحوتسويۋزدىڭ اقبوكەن قۋعان ماشيناسىمەن ءۇش جىگىت بولىپ ەرۋلەپ كەلىپ جەتكەن ەدى، جارلاۋىت قاباققا قوس تىكتى، بايالىش، تۇيەسىڭىر ءۇيدى. قايدا جۇلگە، قايدا كول، قايدا وزەن — اۋىن، تورىن ارقالاپ سول جاققا شۇبىراتىن ارال بالىقشىلارىنىڭ ون جىلدان بەرى ۇيرەنشىكتى كاسىبى وسى. بىلتىر كاسپيي تەڭىزىنە اۋ سالدى، بيىل شاردارا سۋ قويماسىن، بالقاش كولىن تىنتكىلەدى، بالىق جوسپارىن ورىنداي المايتىن بولعان سوڭ وسى توباعابىل باستاعان ءبىر توپ قاراتاباندى ىرعىز بەن تورعايدىڭ قارا ساعاسىنا اتتاندىرعان ەدى. تۇنەمەسىنە كانىگى بالىقشى شالا ۇيىقتادى. داريانىڭ لاي سۋىندا سۋسىپ ءجۇزىپ ءجۇر ەكەن دەيدى، سوڭىندا اۋزى تىكەنەك تىسكە تولى ءبىر ءۇيىر جىلان بالىق، قايتسەك تە بىلەگىنە ورالىپ قۇردىمعا كەتىرەيىك دەيتىندەي، ادامشا كۇڭگىرلەپ كەڭەسەتىندەي. اقىرىندا ءاستىن-ۇستىن سويلەپ ەلىرمەلەپ وياندى. سەرىكتەرىنە سەزدىرمەي سىرتقا سىتىلدى. دەكابر ايىنىڭ اياق شەنى بولسا دا، قىس دەمى قىسىراقتىڭ يەگىندەي شورە-شورە، وزەن اراسىنا مۇز بەكىپ تۇساۋ تۇسە قويماعان، ءالى اساۋ. جاعالاۋعا كىسى كوتەرەر مۇز قاتسا ارناعا ەركىن جەتىپ اۋ قۇرماقشى، سۇزىتكى سالماقشى. وسى ويمەن ەنتەلەپ كەلە جاتقان بالىقشىنىڭ قىراعى كوزى الىستان مۇنارتىپ، سۇرى ولەتىن قويدىڭ كوزىندەي جاسىلدانىپ جاتقان قۇردىمنىڭ ساعاسىنا ءسۇرىندى. باسىن سوناۋ تەرىستىكتەگى ورال سىلەمىنەن جۇلگەلەپ الىپ، تۇستىككە تىنباي ىعىسىپ، يرەتىلىپ، مىڭ بۇراتىلىپ قينالا اققان تورعاي وزەنى مەن كارى سۇيەك مۇعادجاردان باستاۋ شىعارىپ، كۇننىڭ شىعىسىنا جوسقىنداپ ۇمتىلعان ىرعىز وزەنى سارىارقانىڭ ميداي جازىق پۇشپاعىندا ۇشىراسار ەدى. كوز كورگەن كىسى تانىستاي كەمسەڭ قاعىسار. كوپكە دەيىن ساعىنعان جاندار ماۋقىن باسا الماي ءتوس تۇيىستىرە ۇمار-جۇمار قۇشاقتاسار ما. مىڭ كيلومەتردەن استام جول ءجۇرىپ، تالاي توسپادان ۇيەلەپ ازەر شىعىپ، بوگەن-بوگەتتەن تۇيىسكەن كەزدە — قوي مەن قوزى جامىراعانداي ازان-قازان جوسقىن حال كەشىپ — كەر دالانىڭ ساۋىرىن تۇمسىعىمەن بۇلك-بۇلك تۇرتپەس پە. وتكەن ءبىر زامانانى ەسكە سالىپ سىلاڭداپ، قايىرا قايرات جيناپ، ارمانسىز اعىنداماس پا دەپ ويلايسىز.
تۇك تە ولاي ەمەس. ەكى وزەننىڭ تۇيىسكەن جەرىندە مول سۋدى قۇنىعا، وبىعا جۇتىپ جەر استىنا جوعالتىپ جاتقان قۇردىم سور بار ەكەن. الگىدە توباعابىلدى ەرىكسىز «توبالاتقان» سول قۇردىمنىڭ ءقان-سولسىز، رەپەتسىز سۇلباسى بولاتىن. قوس وزەننىڭ ەرتە كوكتەمگى مىنەزى ەناپات ەمەس پە. ارناسى قۇلاشىن كەڭ جايىپ، قىزارا ءبورتىپ، قويناۋ مەن قولتىققا شۇپىلدەي تولىپ، ىڭىرانا ىعىسادى. شابىندىققا سۇرىنە جىعىلىپ، جەر قوڭىنا تىستەي قاتادى. مۇندايدا قىر قازاعى: «قىرعىن قاپتادى»، «توپان سۋ كەلدى»، «قىراڭ قىپ كەتتى» دەپ قۇيرىعى قونىس تاپپاي، ۇدەرە قونىس اۋداردى. قۇردىم شە؟.. جايىلىم تەپسەڭى ءدۇر ەتىپ كوتەرىلىپ، كۇزدەيگى، قىستايعى كىر-قوڭىن تازارتا جۋىپ، جۇرتتى ۇركىتىپ بۇكتەتىلە لىقسىعان سارى لاي سۋ وسىنشالىق مول بىتىممەن قايدا سىيادى، قاي تەڭىزگە بارىپ قۇيادى دەپ تاڭ قالاسىز عوي. سارىارقاعا بەرەكە دارىعان بولار دەپ قۋاناسىز. ەندىگارى شولدەمەيتىن شىعارمىز، مالعا دا، جانعا دا ءنار جەتەدى دەپ دامەلىسىز. ەندى سول كوكتەمگى مول سۋ، تەلەگەي قارعىن دامىلسىز لىقسىپ جوڭكىلىپ بارىپ ەشقايدا قۇيماي، ەشتەڭەنى سۋلاندىرماي، قۇم جوتانىڭ قويناۋىنا جۇتىلىپ جوق بولىپ جاتىر دەگەنگە سەنەسىز بە؟
شىندىعىندا، ۇلى سور، بەزەرگەن جوتانىڭ سۋرەتى سۇمدىق ەكەن، قاراپ تۇرىپ بالىقشى توباعابىلدىڭ تۇلا دەنەسى قالش-قالش تىتىرەدى. جاقىنداپ بارعاندا بايقادى — جالپاق الاپاتى قوعا ما، قامىس پا، شىلىك پە، ايتەۋىر، ءبىر بولماعىر بەرەكەسىز وسىمدىك جايلاپ الىپتى. بالاعىن ءىلىپ، ەتەگىنەن تارتىپ، ىلگەرى باستىرار ەمەس. جەر دە كادۋىلگى جەرگە ۇقسامايدى، بالانىڭ ەڭبەگىندەي بىلقىلداعان بىردەمە. قۇم شاعىلدىڭ باۋرايى جىلانشا جىلجىپ قوزعالا ما، الدە قاتتى قايناعان تايقازانداي بەتى بۋ اتىپ، ساقىرلاپ، كوپىرشىپ جاتقانداي ما، ايتەۋىر، كوز جەتەر قيىرعا كوز مويىن سوزىپ، ۇمتىلىپ قانشاما قاراعانىمەن — تىلگە تيەك ەتەر، كوز توقتاتار ءتىرى سۋرەت كورە المادى. توباعابىلدىڭ تىلىنە «توبا، توبا» دەگەننەن وزگە ءجوندى ءسوز دە تۇسپەي قويدى: مىنا تابيعات بۇل كورىپ وسكەن ارال تەڭىزىنىڭ كەسكىن-كەلبەتىنە مۇلدە كەلمەيدى؛ قىزىلقۇمنىڭ شەكسىز-شەتسىز قۇم تەڭىزىنە دە ۇقسامايدى؛ قاراعان سايىن جاناردى جاساۋراتىپ، جۇرەكتى كوتەرىپ دەگبىردى العان وڭشەڭ ال قىزىل، ال جاسىل، ال شيكىل بوياۋ-بەدەرلەر؛ سوسىن تەرەڭنەن لىقسىعان، بۋ اتقان، يرەتىلگەن، بۇراتىلعان، ورتاسى شۇڭەيتتەنگەن، جىلجىعان، سور مەن لاي ارالاسقان، لاي مەن قۇم جاعالاسقان، جانتالاسقان، جاردى قاپقان اعىس يىرىمدەرى كىلەڭ. بالىقشىنىڭ جۇرەگى كوتەرىلىپ لوقسىدى كەپ، لوقسىدى كەپ. كەشە كەشكىلىك ىرعىز بويىنا قۇرما اۋ سالىپ كەلگەندە، ىشكەن ءدام-تۇزى سىڭبەي، جۇرەگىنىڭ باسىندا تۇينەك بولىپ تۇر ەكەن، قايىرا تاستاپ قۇتىلدى. «ۋا، قۇدىرەتى كۇشتى جاراتقان يەم، — دەپ، بۇكتەتىلىپ وتىرىپ كۇبىرلەدى بالىقشى. — مىنا كەڭ الىپتى تۇگەل الىپ، ەكى وزەندى تەل ەمىپ قالعىتىپ جاتقان ۇلى قۇردىم، بەينە، وسىناۋ جەر-انانىڭ جامانشىلىققا باستاعان ىنساپسىز پەيىلى مە. ايتپەسە، ءبىر جىل ەمەس، ەكى جىل ەمەس، قوس وزەننىڭ ەكى وزەنگە پاراپار تەلەگەي سۋى قاي جەرىنە ءسىڭىپ جاتىر؟ تازا بولساڭ سۋداي بول، ءبارىن جۋىپ كەتىرەر، كەڭ بولساڭ، جەردەي بول، ءبارىن داعى كوتەرەر دەپ ماتەلدەتكەن بۇل پەندەلەر جۇرە-بارا، كەلە-كەلە دۇنيەگە مىسە تۇتۋدى، «تويدىم، بولدىم، قويدىم» دەۋدى ۇمىتقان بولار؛ كوزىنە تۇسكەننىڭ ءبارىن كورسەم، ىشسەم، جەسەم، يەمدەنسەم دەپ قۇنىققان شىعار؛ قاناعاتتى، كوڭىل توقتىعىن مىسە تۇتۋدى ەستەن شىعاردى ما؛ ايتەۋىر، وسىناۋ قىبىرلاعان ادامدار مەن مىنا جاتقان قۇردىمنىڭ اراسىندا ىشتەي ءبىر تابيعي ۇيلەسىم، ۇندەستىك بار سەكىلدى. تابيعات-انانىڭ «بۇل ادامداردى ءبارىبىر سۋىما، نارىمە قاندىرا المايمىن، ءبارىبىر تويدىرىپ بىتپەيمىن، ودان دا ءوزىم جۇتىپ كورەيىن» دەپ جاتقان كورەر كوزگە قىتىمىر قيعىلىعى، بالكىم. دۇنيەنى شايقاپ وتتىك، قىزىققا كەنەلدىك، كوردىك، بىلدىك دەپ استامسىنعان پەندەلەردىڭ الدىندا وسىناۋ قۇردىمعا ۇقساس ىزىم-عايىپ، تىپ-تيپىل، ءۇن-تۇنسىز زاۋال كۇتىپ تۇرعانى كادىك. مۇنى دەر كەزىندە ۇعىناتىن دا، ۇعىنبايتىن دا بار. ءبازبىر جەلكەۋدە، استامسىعان، مەنمەنسىگەن، بىلگىشسىگەن، كەۋدە كەرگەن، مەلدەكتەگەن، دەمىنە پىسكەن كىسىنىڭ كوز الدىندا كوزگە كورىنبەيتىن بۋى بولادى دەۋشى ەدى، راس بىلەم؛ مىنا قۇردىمنىڭ ۇستىندە دە شايى ورامالداي ۇلپىلدەگەن جۇقا اقشىل بۋ قالقىدى. كادۋىلگى سۇيەكتى بالقىتار ىستىق بۋ».
اياعى تالتىرەكتەپ، دەمى قيىنداپ، جانارى كىلەگەيلەنىپ، دارمەنى بىتكەن بالىقشى توباعابىل ءسۇرىنىپ بارىپ، ەڭسەسىن قايىرا جازدى. ەڭكەيگەندە الاقانى بىلق ەتىپ سور بالىقشا ءتيدى، قامىس ءتىلدى. مىنا قۇردىمدا بۇرىن ەشبىر عالىم زەرتتەپ، اڭعارىپ، سۋرەتتەپ، ەجەلەپ بىلمەگەن ەرەكشە ءبىر قاسيەت بار سەكىلدى. تابيعات مىنەزى كورە كوزگە مۇلدە وزگەرىپ تۇرا ما دەپ قالدى. الگىدە عانا تاڭ ارايىمەن شاعىلا قۇبىلىپ، ايدىنى كوگەرىپ، سۇلۋ كەلىنشەكتىڭ اجارىنداي كوزدى تارتىپ، ارباپ شاقىرىپ جاتىر ەدى؛ ەندى كۇرت وزگەرىپ، بەتپاق ايەلدەي بەزەرىپ، قازانىنا تاس قايناتقان ساراڭ وشاقتاي بۇرق-سارق اتىپ، جۇرەكتى شوشىتىپ ۇرەيلەندىرە ءتۇستى، جۇرە-بارا دەگبىردى تاۋىسىپ، تىنىستى تارىلتىپ، سۇرىنتە بەرگەنى. مۇنى دا جۇتىپ جىبەرگىسى كەلگەندەي ىڭىرىنا، ىندىنىنا تارتادى، قۇردىمنىڭ كىندىك تۇسىندا ماگنيت تولقىنى بار ما دەپ جوبالادى، ويتكەنى سول ماڭايدا سور باتپاق قويۋلانا تۇسكەندەي؛ بۋ دا مولىراق، قىلتاناق كورىنبەيدى؛ ارىدەگى قۇم شاعىلى دەپ ويلاعانى — اقجەم بورىق بىلەم، شۇڭەيت دەپ بولجاعانى — ءبىرسىن-بىرسىن استىنان كوپسىپ اشىعان قامىرداي كوتەرىلىپ كەلە جاتقان جەر استى قۇبىجىعى سەكىلدى؛ مانالى بىر-ەكى وزەننىڭ قوسپاسى دەپ ويلاعان تۇسى — تولقىن دا، قويمالجىڭ باتپاق تا ەمەس، ۇڭىرەيگەن جەر استى قۇبىرى ما — جانارى تالىپ، جاندالباسا قارمانىپ كەرى شەگىندى. ءسال كىدىرسە، الىپ ويپات ورتاسىنان اشىپ، كوپسىگەن ۇيىق مۇنى دا قىلعىتىپ جۇتىپ قوياتىنداي كورىندى. كەرزى ەتىگىن جەلىم بالشىق تىستەي قاتىپ جىبەرمەگەن سوڭ سىپىرىپ، شەشىپ كەتتى. ماقتالى كۇپايكەسى ءزىل تارتىپ، ەڭسەسىن ەزدى، ونى دا سىپىرىپ لاقتىردى. قىستىڭ قارا سۋىعىنا ۇرىنىپ، توڭىپ قالامىن-اۋ دەپ ويلاۋى ەكىتالاي؛ تۇيە ءجۇن جەڭسىزىن قايدا ءجۇرىپ سۋلاپ العانى بەلگىسىز، مالمانداي قۇلاقشىنىن شەشىپ تاستاپ، ولەم اتا جاعالاۋعا ۇمتىلدى-اي. جىن قۋعانداي جاندارمەن تىراعايلادى. ساسكە تۇستە باتىپ، ماناعى ەرتەڭگىسىن شىعىپ كەتكەن شايلاسىنا تاقادى. جاقىنىن كورگەندەي جانارى جاسقا شىلاندى: «كول ورتاسىن كورەمىن، بالىق بار جەردى بولجايمىن دەپ ءجۇرىپ وپات بولا جازدادىم-اۋ»، — دەپ ىشتەي مۇڭايادى. كەشە عانا سوناۋ تۇستىكتە جاتقان ارال ماڭىنان، شاعىن اۋىلدان بوكەن اۋلاعان وحوتسويۋزدىڭ ماشيناسىنا ءمىنىپ، ءۇش كىسى بولىپ وسى ولكەگە اياق ىلىكتىرىپ ەدى. اۋەلگى كەلىسىم بويىنشا بۇلار قۇردىمعا ەرتەرەك جەتىپ، قوس تىگىپ، بالىق بار سۋاتتى بولجاپ ءبىلىپ، ەرۋلەپ جاتا تۇرماقشى ەدى: وزگە بالىقشىلار اۋ-سايمانىن سايلاپ، سىقاپ كەيىنىرەك جەتپەكشى. توباعابىل ءوزىنىڭ جىل ون ەكى ايدا وتباسىنان بەزىپ، قايدا سۋ قويماسى، كولشىك، كول، ساعا — سوندا ساندالىپ بەيراحات تىرشىلىك كەشكەن وسىناۋ سيقىنا سۇمدىق نازالانادى. قوس الدىنا تالتىرەكتەپ جەتتى دە، دارمەنى ءبىتىپ، جۇرەلەپ وتىرا كەتتى.
وي ىشىنەن وي تەرسە — اكەسى، اتاسى، باباسى بالىقشى بولىپتى. ارال تەڭىزىنىڭ بۇل باسپاعان تۇبەگى، بۇل شىقپاعان شوقىسى جوق شىعار، ءسىرا! قۇمسۋات، تۇششىباس، ششيەۆچەنكو، سارىشىعاناق، اقكول، بوزكول، قاشقانسۋ، قاراتۇما، جالتىرباس، قاراقالپاق ناعاشىسى جايلاعان مويناق قۇمىنىڭ توزاڭىن جۇتىپ، جاعاسىنا تابان ءمورىن باسىپ ءوستى ەمەس پە. قۇلاندى، ءقاراتۇپ، كوكتىرناق تۇبەگىنە جۇزبە اۋىن ارقالاپ، ون، ون ەمەس-اۋ، ءجۇز مارتەدەن بارعان بولار. اۋا اۋىستى ما، الدە ارال تەڭىزىنىڭ ءتۇبى تەسىلىپ كەتتى مە، ايتەۋىر، ءبىر الاپات بولعانى راس. باياعى بۇل ۇستاعان بەكىرە، شوقىر، اقبالىق، اقمارقا، قاراكوز، كوكسەركە، تابان، سازان، مايشاباق، موڭكەنىڭ تۇقىمى جوعالىپ بالىقشى اۋلەتى وت باسقانداي بەزەكتەپ كەتتى. سىرداريا مەن امۋداريانىڭ تەڭىزگە قۇيار ساعاسىندا قاشقان سۋ، ىركىلگەن كولشىك، اشىعان كول، ورتايعان توعانعا قۇراما جول سالىپ، ىلدەبايلاپ جوسپار ورىنداپ ءجۇردى. توباعابىل ىشتەي ءالى دە باسىم جاس قوي، ينستيتۋتتى سىرتتان وقىرمىن، ۇيدەگى قارادومالاق بەس بالانى مارە-سارە عىپ وسىرەرمىن، ايەلىمنىڭ كوڭىلىنەن شىعارمىن دەپ قيالداۋشى ەدى: ءتىپتى بولماعاندا، بريگاديردەن ءوسىپ، بالىق ۇجىمىن باسقارارمىن، ەشكىمگە زالالىم جوق، كىسى اقىسىن جەمەيمىن، ۇلكەننىڭ ءسوزىن جەرگە تاستامايمىن، وسىنشا كور بەينەتتى قامىت كيىپ جۇرە بەرمەسپىن دەپ تاعى دامەلەنەتىن. قىزىلقۇمنىڭ قۇم بوراتقان كوكجيەگىنەن ءارى اتتاپ اكە باستاعان، اتا بولجاماعان ەل مەن جەردى كورەرمىن، قىزىقتارمىن دەپ ارمانداۋشى ەدى.
بيىلعى جىل تەرىس تۋدى بىلەم، جوسپارى قۇرعىر بوكەنشە بەزىپ قاراۋىلعا الدىرماي دىڭكەلەتتى، جينالىستا سوگىس جامادى، ۇيدە بەرەكە بولماي كەتتى، كەلىنشەگى «توركىنىمە كەتىپ تىنامىن» دەيتىن توسىن ونەر شىعاردى، اقىرىندا وزات بريگادانىڭ بريگاديرلىگىنەن «ءوز وتىنىشىمەن» بوساندى، قۇلدىراعاننان قۇلدىراپ تور توقىدى، قارماق ءيدى، اۋ سالدى، قايىق بۇتىندەدى. قايدا بالىق بار دەپ ەستىسە — سوندا بەزەكتەپ جۇگىردى، بەزەكتەگەننەن بەزەكتەپ ءجۇرىپ، اعاش بەزىن تەرىپ كەتتى. بەز تەرگەن ەمەي نەمەنە شىعاناق پەن تۇبەكتى تىنتكىلەي ءجۇرىپ اۋلاعان از عانا بالىعى ورتاق قازانعا تۇسكەندە جۇمىرعا جۇق بولمادى. قازاقستانداعى جيىرما سەگىز بالىق ۇجىمىنىڭ ماڭدايالدىسى ەدى، كەلە-كەلە جوسپار ورىندالماي قارىزعا وتىردى. اۋەلى بالىقتان تۇسكەن تازا تابىستى كەڭسەدە وتىرعان ەسەپشى اعايىن شوتقا سالىپ، ۇجىمنىڭ زاڭ كىتابى بويىنشا ءبىر مۇشە سىباعانى ۇجىمنىڭ بولىنبەيتىن قورىنا جاتقىزدى، كەلەسى مۇشەنى سىيلىق قورىنا دەپ وڭاشالادى؛ قوعامدىق قورعا تاعى ءبىر مۇشە سىباعا؛ جاردەم كاسساسىنا جانە ءبىر بولشەك بولىنبەكشى؛ ەندى تازا تابىستىڭ قالعانى بالىق اۋلاعان ارتەل مۇشەلەرىنە بەرىلەدى. تاپقان تابىسىن قاپقا سالىپ ارقالاپ، قورجىن تامداعى ۇيىنە كەلگەندە كەلىنشەگى تەرگەۋگە الماي ما. «ۇيىندەگى بەس بالانى قالاي اسىرايمىن دەپ قاڭعىپ ءجۇرسىڭ»، — دەپ جانىن تىرنايدى. «يىعىنان اۋى تۇسپەيتىن ءمانجۋباس بالىقشىعا قوساقتاعان قاي تاعدىر مەنى؟» — دەپ تاعى سۇڭقىلدايدى. «ەل امان، جۇرت تىنىشتا بالىق ىزدەپ، سۋات كەزگەن سورتابان كاسىپتى قاشان دوعاراسىڭ، ويباي؟» — دەپ جۇيكەسىن جۇقارتا تۇسپەي مە. ارى-بەرىدەن سوڭ باسىن ۇستاپ، قۇلاعىن باسىپ بەزە قاشقانداي بولادى عوي تەگى. «اتاكاسىپتىڭ اتاسىنا مىڭ نالەت! — دەدى بۇل بۇلان-تالان ءبۇلىنىپ، — ۇجىمنان شىعامىن، زاۆودقا تۇرامىن... »
توباعابىل سول ەكپىنمەن بالىقشىلىقتى تارك ەتىپ، بارشاقۇمنىڭ يىنىندە جاتقان جاقسىقىلىش، قامىستىباس كولىندە اس تۇزىن وندىرەتىن كاسىپكە كەلىپ كىردى. ميداي الاپتى ايتاقىر عىپ الىپ جاتقان تۇز مۇزىن كۇرەكتەپ، كەتپەندەپ ءجۇرىپ ۇيمەك ۇيەدى، سول ۇيمەكتى قاپتاپ، ارقالاپ ماشيناعا تيەدى. دامىل تاپپاي قيمىلداپ، زاۆودقا جونەلتەدى. مۇز بەتىنەن تۇز جيناپ اي كۇيبەڭدەدى جانە ەكى جارىم اي تەرىن تامشىلاتىپ يىلىپ-بۇگىلىپ قاپ كوتەردى. ارادىك بەلىن جازىپ، تەرىن سىپىرىپ تۇرىپ: «وي-حوي، ءبىر زاماندا وسى كولدەردىڭ ۇستىندە كوك تەڭىز تۋلاپ جاتقان دەگەنگە ءقايتىپ سەنەرسىڭ؟!» — دەپ تەرەڭ-تەرەڭ كۇرسىنەتىن. كوكىرەگى قارس ايىرىلعانداي بولىپ، كوز ۇشىندا قۇمعا ءسىڭىپ كوشىپ بارا جاتقان ارال تەڭىزىنە جاۋتاڭدايدى. تۇستىك بۇيىردەن قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى ءبىر تىنباي ازىناي سوققان قىزىلقۇمنىڭ جەلىن نالەتتەيدى. «بۇل قىزىلقۇمنىڭ جەلى نە دەپ جىلاپ تۇر؟» — دەپ جولداستارىنا ساۋال قويدى. مۇنىمەن تىلگە كەلىپ سويلەسىپ تۇرۋعا وزگە جۇمىسشىلاردىڭ مۇرشاسى جوق، ەرتەرەك تۇز ۇيمەگىن تۇرعىزىپ ۇلگەرگەنى ءجون، سول ۇيمەكتى كۇرەكتەپ قاپقا سالادى، ءيىن تىرەستىرىپ ماشيناعا ارتادى، تۇسىرەدى، زاۆود ديىرمەنىنە توگەدى، مايدالايدى، يود قوسادى، قايىرا قاعاز قالتالارعا سالادى، تىگەدى، ۇيەدى، تيەيدى، جونەلتەدى... وي-وي-و-وي... مۇندا دا اق تەر، كوك تەر بەينەت جەتكىلىكتى.
توباعابىل وسىنداي سۇركىل قيمىلدان سۇيەگى قيراپ كەلىپ جۋىنىپ، تاماقتانۋعا دا مۇرشاسى بولماي؛ جاتاقحاناداعى توسەگىنە سۇرىنە جىعىلىپ جەتىپ، جاتا كەتكەن. باسى جاستىققا تيىسىمەن قور ەتە قالعان. قانشا ۇيىقتاعانى جادىندا جوق؛ تاڭ الدىندا قاپىرىق اۋادان باستىعىرىلىپ، پىسىناپ جاتىپ جامان ءتۇس كورىپتى. تۇششىباستاعى جاعالاۋدا ءموليىپ قارماق سالىپ وتىر ەكەن دەيدى. كوگىلدىر سۋ بەتى قاراۋىتىپ، تولقىن اتىپ جىبىرشىپ جونەلەدى. بالىق اتاۋلى الدەبىر قۇبىجىقتان ۇركىپ، دۇركىرەي جوسىپ، بەرگى جاعاعا ويىسقانداي ما؟.. الابۇعا، تۇقى، جايىن، وڭعاق، شوقىر، لاقا، قاياز، ءمۇيىزتاس، اققايران، قارابالىق، ءدوڭماڭداي، مايشاباق اتاۋلى شىبىن جانى شىرقىراپ جاردەمگە شاقىرعانداي ما؟.. ورنىنان اتقىپ تۇرىپ سۋعا قويىپ كەتتى، كيىمشەڭ ومىراۋىن مالتىپ ءبىراز جەرگە باردى. الگى پاقىرلاردى سۋماڭداعان جىرتقىش جىلانبالىق تىرقىراتىپ قۋىپ ءجۇر. جاقىنداپ كەتسە-اق ارەكتەي اۋزىمەن قىلعىتا جۇتادى؛ يرەلەڭدەپ، وڭمەڭدەپ تەڭىز استىن بيلەپ الىپتى. ويران بوتقاسىن شىعارىپ جەرگىلىكتى ءيىر مويىن مومىنداردى قانسىراتىپ قىرىپ بارادى. بۇل قۇرىعىن شوشاڭداتىپ، جىلانبالىقتى ۇرماققا وقتالدى. ول نەمە ەندى وزىنە ايبات شەگىپ، تاپ-تاپ ۇمتىلدى. بەلىنە، اياعىنا جىلان بولىپ وراتىلدى. سول مۇسكىن ماقۇلىقپەن جانتالاسىپ الىسىپ جاتىپ، ەل-سەلى شىعىپ تەرلەپ ويانىپ كەتتى. باسى ءزىل تارتىپ، ەربيىپ ۇزاق وتىردى. جولداستارى تۇز تيەۋگە الدەقاشان كەتىپ قالىپتى. سول جىلانبالىقتى وسىدان ون شاقتى جىل بۇرىن استاناداعى بالىق شارۋاشىلىعى جونىندەگى ماماندار «بالىق ءونىمىن كوبەيتەمىز، وسىرەمىز» دەسىپ، كەۋ-كەۋلەسىپ، وزگە قۇرلىقتان العىزىپ، اسپەتتەپ ءجۇرىپ جوعارىداعى شاردارا سۋ قويماسىنا جىبەرگەن ەدى. «ءوسسىن، كوبەيسىن، سوسىن اۋلايمىز»، — دەگەن-دى. الگى نەمە اپان اۋىز جىرتقىش بولىپ شىقتى. جەرگىلىكتى مومىن ماقۇلىقتىڭ اۋەلى ۋىلدىرىعىن، سوسىن ءوزىن جۇتتى؛ دارياعا ءوتتى، جوعارىلى-تومەن ەركىن جالداپ، جايىن مەن سازاندى قىناداي قىردى. جەرگىلىكتى حالىق جەي بەرمەيدى، اۋلامايدى. جىلدار وتە الگى جىلانبالىق كوبەيىپ، كانالعا ءوتىپ، كۇرىش تانابىنا شىعىپ، ماساقتى قيىپ جەي باستاپتى دەپ شوشىتادى باياعى. «ءوزىم بىلەممەن» وكىرەكتەپ، ءبىرىن-بىرى تىڭداماي، ءبىرىن-بىرى توسپاي سويلەگەن بىرەر بىلگىش عالىم ءوستىپ تابيعاتتىڭ تەپە-تەڭدىگىن كورەر كوزگە بۇزىپ العانىن كەش ۇعىپ، سان سوققانى عوي...
وسىناۋ كەلەڭسىز وقيعانى ويلاپ وتىرعان توباعابىل جالما-جان تۇرىپ، كيىنە باستادى. جول قاپشىعىن يىعىنا استى، باستىعىنا بارىپ كەلەتىنىن ايتتى. «اۋ، اياق استىنان تۇلەن ءتۇرتتى مە؟» — دەگەن جولداسىنا ءلام دەمەدى. «اۋ، باتىر، جەر بەتىنەن اۋىپ كەتكەن جوق، بالىقتى قايدان تاباسىڭ؟» — دەپ الدىن كەس-كەستەدى. «اۋ، جارقىنىم، ارال ماڭىنان مۇنان وزگە تابىستى كاسىپ تابا المايسىز، رايدان قايتىڭىز، قالىڭىز»، — دەستى. بىرىنە دە «يە» دەپ يلىكپەدى. ەسەپشىدەن ەسەبىن ايىرىپ، كوشپەلى دۇكەننەن قانت، شەكەر الىپ، ءجونىن ايتپاستان، ءلام دەمەستەن اۋلىنا تايىپ تۇردى. جولدا كونى كەۋىپ قاتالاپ ءولىپ قالا جازدادى. قىرىق كۇن شىلدەنىڭ كۇنى جانىپ كەتىپتى. ءجۇز شاقىرىم ماڭايدا تامشى سۋ كوزى جوق.
جەر دە، كوك تە كىلكىگەن، توڭازىتقان اششى تۇز توزاڭى. جولاي تۇز تاسىعان ماشينا ۇشىراسىپ، مىنگىزىپ العانى وڭدى بولدى. كورەتىن جارىعى بار ەكەن قايتا. ەرتەسىنە بالاعىمەن شاڭ سىپىرىپ، ساسكە تۇستە تۇششىباستاعى شۇيكەدەي اۋىلىنا كەلىپ ءتۇستى. كۇنگە كۇيىپ، تۇتىگىپ كەتىپتى.
انشەيىندە جوقتان وزگەنى سىلتاۋ عىپ شاپتىعىپ، كوگەرىپ-سازارىپ قارسى الاتىن جۇيكەسى جۇقارعان كەلىنشەگى بۇل جولى اياعىنىڭ ۇشىمەن باستى، يىعىنان قاپشىعىن، قولىنان تاياعىن الىپ ەلپەك قاقتى. بالالاردى تىرقىراتىپ سىرتقا، تامنىڭ كولەڭكەسىنە قۋدى. داستارحان جايىپ، گۇجىلدەتىپ ساماۋرىن كوتەرىپ كەلدى. ءبىر تىزەرلەپ وتىرىپ، باياعىنى ەسكە سالىپ، مايىسىپ قىزىلكۇرەڭ شاي ۇسىندى. توباعابىل اششى تەرىن شىعارىپ، ءال جيىپ تەرىسى جازىلعاسىن بارىپ، تۇڭعىش رەت ءتىل قاتتى. «اتاسىنا مىڭ نالەت، اتا كاسىپكە قايتا كىرىسەمىن، جىلانبالىق بولسا دا اۋلايمىن»، — دەدى. ءسويتىپ اۋىلدان بەس ءجۇز كيلومەتردەي جوعارىدا جاتقان شاردارا سۋ قويماسىنا سالتتاپ، ەرۋلەپ بارىپ، بالىق اۋلاپ جۇرگەن بريگاداعا تىركەلدى. «بريگادا» دەپ اۋىز تولتىرىپ ايتقانى بولماسا، باس-اياعى ون ءۇش-اق ادام، ونىڭ ءبىرى قابىلداۋشى، ەسەپشى بالا؛ ەكىنشىسى — بريگادير، ءۇشىنشىسى — اسپاز ايەل. وڭگەسى ەرتەدەن قارا كەشكە قارا سۋعا تور، اۋ سالاتىن، قايىق ەسەتىن، ارقان تارتاتىن، بالىقتىڭ جايىلىمىن بارلايتىن بالىقشى اعايىندار انشەيىن.
اۋەلگىدە بريگادانىڭ وزگە مۇشەلەرى ورتالارىنا بوتەن ماقۇلىق ەنىپ كەتكەندەي مۇنى جاتسىنىپ، قوراشسىنىپ، كىرپىدەي جيىرىلىپ جاراتپاي ءجۇردى. شارۋانىڭ اۋىرىنا مۇنى جۇمسامادى. تۇسكى، كەشكى اس ۇستىندە «قوسىمشا اقى بارىمىزگە بىردەي بولىنە مە؟» دەپ وگەي ءسوز كۇڭسىتتى. «بۇل توباعابىل كەلىنشەگىنىڭ قاسىنان جاڭا عانا كەلدى، ال ءبىز بولساق قاتىنىمىزدىڭ ءتۇر-تۇسىن دە ۇمىتىپ قالدىق»، — دەي مە. ايتەۋىر، قوراش اڭگىمە تەگى كوپ. «باسقا تۇسكەن سوڭ — باسپاقشىل بولارسىڭ» دەپ، توباعابىل تىكەنەك سوزگە دە، تەرىس پيعىلعا دا «ءماۋ» دەمەدى، جونىن بەينەتكە توسەدى.
اۋەلگىدە سالعان اۋى سارى باۋىر سازانعا تولىپ شىعىپ ءجۇردى دە، جوسپاردى جارتىلاي عانا ورىنداپ ۇلگەردى؛ ءولىارادا بالىق كۇرت ازايدى، بالىقشىنىڭ ۇنجىرعاسى كۇرت ءتۇسىپ كەتتى. ەڭ جامانى — ءبارىنىڭ باسى قۇرالىپ كەشكى اسقا وتىرعان كەزدە «تۇك بىتىرمەي، تۇك وندىرمەي» كەلگەن بالىقشى وز-وزىنەن قورىنىپ، ىشتەي ءوزىن ارامتاماقشا سەزىنىپ، تومەنشىك تارتىپ، باسى سالبىراپ قالاتىنى، ارينە. بىرەۋلەر: «بالىقتىڭ يەسى ەسكى ايعا ىلەسىپ كەتتى مە»، — دەپ بولجام تاراتتى، كەلەسىسى: «كيە، بەرەكە دەپ قاسيەتتى سوزدەردى قور قىلاتىن دانەمە جوق، بالىقتى قۇرتىپ بارا جاتقان اناۋ تەرەڭدەگى جىلانبالىق»، — دەپ وزگەشە پىكىر اشتى.
شىندىعىندا، شاردارا تەڭىزىنىڭ تۇستىك بەتى قۇجىناعان قوسىن، لاۋلاتا جاققان وت، كولبەڭدەگەن كىسى سۇلباسى. بەينە، باياعى قۇمعا ءسىڭىپ وپات بولعان ەسكەندىر زۇلقارنايىننىڭ قالىڭ قولى قايتا ءتىرىلىپ، كوتەرىلىپ كەلىپ، ەرۋلەپ جاتقانداي عوي. بۇلار ورە تۇرەگەلىپ، كۇن سالا قاراپ قايران قالىستى. تاشكەنت، جەتىساي، سامارقاند، اباي بويىنان قاپتاپ كەلگەن دەمالۋشى قاۋىم الاۋلاتىپ وت جاعىپ، قوس تىگىپ، جاعالاۋدى اتكوپىر ەتىپ، سۋعا شومىلىپ، قارماق سالىپ، مازدەنۋى عانيبەت. ارادىك باجىناي داۋىستاپ بارقىلداعان، چا-چا-چالاعان اششى مۋزىكا ىرعاعى كەشكى اۋانى قامشىمەن وسقانداي تىلەدى. ماسا گۋىلدەپ مازا كەتتى.
ەرتەسىنە جاعالاۋعا جاڭا توبىر كەلەدى. توباعابىلدىڭ اۋىنا جەڭدى بىلەكتەي جىلانبالىق وراتىلدى. ەسكەكپەن ۇرىپ، ەسىنەن تاندىرىپ جاعاعا جەتكىزگەن. اننان-مۇننان جينالعان بالىقشى شىركىندەر شيراتىلىپ بۇلقىنىپ جاتقان جىلانبالىقتان ەمەس، توباعابىلدىڭ قانتالاعان، اتىسقان جانارىنان ۇركىپتى. «جارقىنىم-اۋ، نە بولدى ساعان، تاستا بۇل پالەنى»، — دەيدى بۇلار — ۇندەمەيدى. «مۇنى اۋلاپ تاۋىسا المايسىڭ، سۋدىڭ جۇتى، بالىقتىڭ جانكەشتىسى كوبەيىپ كەتىپتى، زيموگور كادەگە اسىرار»، — دەپ باسۋ ايتادى — سىر بەرمەيدى. بىلايعىلار كانىگى بالىقشىنىڭ ءبىر ۇرت، وعاش مىنەزىنەن شوشي باستادى، شەگىنشەكتەدى، ءۇرپيىستى.
توباعابىلدىڭ ىسقىرىنا كارلەنگەن ءۇنى ەستىلدى. «بۇل ماقۇلىقتى ءوزىمىز جەيىك، ءوزىم-اق جەپ تاۋىسامىن!»
— اۋ، مىنا توباعابىل ەسىنەن اداسقان شىعار!
— نە دەپ تۇرسىڭ، جارقىنىم-اۋ!
— جەسە جەسىن، ورە حالىق جەگەندە بۇل شىركىندى قازاق تاتىپ المايتىن ارام ماقۇلىق ەمەس شىعار.
ءبىرمويىن توباعابىل ايتقانىنان قايتپادى، الگىنى شۇبالتىپ قايىعىنان سۇيرەپ شىعاردى، قوستىڭ الدىنا اكەلىپ دوڭبەككە سالىپ باسىن، قۇيرىعىن شاۋىپ يتكە لاقتىردى، ءيتى قۇرعىر قۇيرىعىن بۇتىنا قىسىپ بەتالدى ماڭىپ جوعالدى. ماقۇلىقتىڭ دەنەسىنەن قان جىلىمشىلاپ اقتى؛ بۇل سەلەبە پىشاقپەن جاپىراقتاپ شاۋىپ بۇزا باستادى، اسپاز ايەل: «ارامىڭدى قازانىمنان اۋلاق الىپ كەت، جوعالت، قۇرت»، — دەپ شىج-كوبەلەك بەزەكتەيدى-اي؛ بىلايعى بالىقشىلار كينو قاراعانداي ءۇيىرىلىپ وزدەرىنشە سىبىر-كۇبىر ءماز ايتەۋىر؛ ماقۇلىقتىڭ ورتاڭعى بولەگى مايى ىرىمتىكتەنىپ سەمىز شىقتى. توباعابىل تۇرىپ بارىپ، قوستان تۇز اكەلدى، الگى كەسپە قىزىلعا ءۇيىپ سەپتى: «قازانىما سالدىرمايمىن، قاراڭ قالعىر، ەسىركەپتىڭ تۇقىمىسىڭ، اۋلاق، كوزىڭدى قۇرت، جوعالت»، — دەپ اسپاز ايەل شاپتىعادى؛ توباعابىل قىڭار ەمەس، كارى ايۋشا قورباڭ قاعىپ، وشاق جاققا بارىپ نان كومەتىن تابانى الدى، شاپشىپ ۇمتىلعان ايەلگە قىپ-قىزىل جانارىن قاداپ: «تاباعا شاعامىن، جولىما تۇرما!» — دەپ ءبىر-اق كەستى؛ اناۋ جىم بولدى؛ تۇز سىڭگەن بالىق بولشەگىن ءنان تاباعا توعىتتى كەپ، ۇستىنە ۇيمەلەتىپ جانە سالدى، تۇزدى تاعى ءۇيدى، سوسىن بەتىن جاۋىپ شوققا قويدى؛ كۇن الاۋى سەمىپ، كوكجيەك كۇلگىن تارتىپ بارا جاتقان كەز بولاتىن؛ شاردارانىڭ بەتى جىبىرشىپ سالقىن لەپ تارتتى؛ توباعابىل الگى تاباداعى ءپىسىپ بولدى-اۋ دەگەندە، كوسەۋمەن قىسىپ، شوقتان الىپ، جىگىتتەرگە الىپ ءجۇردى. ولار، بەينە، ۇرىككەن قويداي تىكسىنىپ كەرى شەگىندى، بۇل كوپ قاۋزاپ وڭمەندەمەدى: قوس جانىنداعى جايداق ساكىگە تىزە بۇكتى دە، گازەتتەن داستارحان جايدى؛ بۋىن بۇرقىراتىپ تابانى اشىپ قالدى؛ ادەمى ءيىس كەشكى اۋاعا كىلكي ءسىڭدى: «بىلايعىلار ەندى قايتەر ەكەن» دەگەندەي ەجىرەيىپ وقشاۋ ءۇيىلىپ تۇرعان: ءبىر قولىندا قاسىعى، ءبىر قولىندا تاندىر نانى — توباعابىل «ءبىسىمىللا» دەپ تاباعا تونگەن: «ە، جىلانبالىقتى جەسە نەسى بار؟.. قىتايدا، كورەيادا، يندونەزيا جەرىندە جىلاننان نەشە ءتۇرلى تاعام ازىرلەيتىن سالت بار ەمەس پە؛ ەندى بۇل جىلان ەمەس، جىلانبالىق قوي، بالىق اتى بار ايتەۋىر» — وسى ويمەن كەسەك ەتتى قاسىعىمەن قارماپ، دەمىمەن ۇرگىلەپ اۋزىنا ءبىر-اق اتقان؛ جۇتقانىن دا، جۇتپاعانىن دا بىلمەيدى؛ ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىنداعىداي ەلەس انشەيىن: «سۋ اكەلىڭدەر!» — دەگەن اششى داۋسى الاپتى كوشىرىپتى: الگى جىلى-جۇمساق، جىلىمشى، مايلى، ءدامدى، ءنارلى، ءوزى ءبىرتۇرلى كەسكەن بولشەكتى وڭەشىنەن ءارى قاراي جىلى سۋمەن يتەرىپتى: ناقا ءبىر تەرەڭگە باتىپ بارا جاتقان ادامداي جان داۋىسى شىعا قولى ەربەڭدەپ «سۋ! سۋ!..» — دەپتى جانە. ودان ارعىسىن بىلە بەرمەيدى. بىرەۋلەر ايتادى: «قاسىعىڭدى توبەڭە ەربەڭدەتىپ دارياعا قاراي جۇگىرە جونەلدىڭ»، — دەپ: ارادىك «بارلىعىن جەپ قۇرتامىن!» — دەپ ايقايلايسىڭ دەيدى-اي. سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەيدى.
ەكىنشى بىرەۋ ايتادى: «ءتىپتى ولاي ەمەس، ەكى بولشەكتى اسادىڭ با، جوق پا، ءنان شەلەك سۋدى سولايىمەن ءىشتىڭ بە، جوق پا انىعىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر كەسكەن تومارداي گۇرس قۇلادىڭ»، — دەپ. ۇشىنشىلەرى: «سەنىڭ سارقىتىڭدى جەپ كورىپ ەدىك — ءتاتتى، ءدامدى ەكەن»، — دەپ قىرعا قاراپ موڭىرەيدى. قويشى، ايتەۋىر. توباعابىل سول وقيعادان كەيىن اۋزىنا ۇشىق قاپتاپ، مۇرتتاي ۇشىپ اۋىرىپتى، اۋرۋحاناعا ءتۇسىپتى. سوڭىنان ىزدەپ كەلگەن كەلىنشەگى اق توسەكتە ارىستاي بولىپ جاتقان بۇل كوكەڭدى كورىپ داۋىس سالىپ جىبەردى.
ارادىك: «سورلى-اۋ، سەن وپات بولساڭ، انا بەس قارابوربايدى قايتىپ اسىرايمىن»، — دەپ مۇنىڭ ساي-سۇيەگىن سىرقىراتتى. «جەر بەتىندە بالىقشى بولماي-اق، بالىق اۋلاماي-اق باسقا كاسىپپەن كۇن كورۋگە بولاتىن شىعار؛ وزىڭمەن تۇيدەي قۇرداس ءاسانالى قاينىم، انە، بالا وقىتىپ، مەكتەپتى ۇستاپ كۇنەلتىپ جاتىر، ەشكىمنەن كەم ەمەس؛ ەڭ بولماسا مۇسىركەپ قايناعاعا ىلەسىپ تۇيە باقساڭ عوي، قىمىراندى عانا ءىشىپ جۇرەتىن ەدىك»، — دەپ، بەينە قىزىلقۇمنىڭ مازاسىز جەلىندەي ءبىراز ازىناپ، ۋىلدەپ باسىلدى. توباعابىل جاتىپ ويلاندى سودان. «ايەلدىڭ ايتقانىن ىستەمە، اقىلىن تىڭداما» دەپ قاقساپ ۇيرەتىپ كەتكەن اكەسى قاتتى كىسى بولعان-اۋ، ءسىرا؟! ايتپەسە كەلىنشەگىنىڭ سۇڭقىلداپ ايتىپ وتىرعان ءسوزىنىڭ جانى بار. جەر ۇستىندە مىڭ سان كاسىپ بار. اكەم، ارعى بابام بالىقشى بولعان ەكەن دەپ تۇقىمى تۇزداي قۇرىعان بالىقتى ىزدەپ، يىعىنا اۋ اسىپ، ەل ارالاپ، قاڭعىپ كەتۋى قالدى ما؛ ەندى جىلىم، توسپاعا قۇرتشا قاپتاپ كوبەيگەن جىلانبالىقتى اۋلاپ، قۋىرىپ جەپ تاۋىسۋى قاجەت پە؛ شاردارا سۋ قويماسىنىڭ بالىعى تۇگەسىلدى، ەندى بالقاش اسۋى كەرەك پە؛ وسىناۋ بەيوپا كاسىپتى اكەسى بۇدان انت الىپ، ميراس ەتىپ كەتپەگەن شىعار. قوي، ءا، «ەسىڭ باردا ەلىڭ تاپ» دەيدى قازاق، مەن دە وسى ناۋقاستان وڭالايىن، بەلىمدى بۋايىن، يا، شاڭ-شاڭ اۋىلدىڭ شاعىن مەكتەبىنە قاراۋىل بولايىن، يا، تۇيەشى مۇسىركەپكە جاردەمشى بولايىن، بالىعى قۇرسىن».
اۋرۋحانادان شىققان توباعابىل كۇنقاعارى ەپەتەيسىز ەدىرەيگەن اق شاپكەنى ميلىقتاتا كيىپ، قونىشتى باتەڭكەنى قيسايتا باسىپ، ورتالىقتاعى، جەل وتىندەگى مەكتەپتىڭ ديرەكتورىنا كەلىپ جولىققان. «وزىڭدەي نار جىگىتتىڭ ءسوزىن جەرگە تاستاۋعا تەگى قۇقىم جوق، — دەپ ديرەكتور قوس الاقانىن ستول ۇستىنە جايدى، — امال قانشا، قاراۋىلدىق ورىندى دا، باعباندىق ورىندى دا ءوزىڭنىڭ ءاسانالى قۇرداسىڭ قوسالقى يەمدەنىپ ءجۇر. «كوكەشىم، مۇعالىمدىگىڭ دە جەتەر، شارۋانى بوساتساڭشى، باسقاعا ىستەتەيىك»، — دەپ تالاي بوپسالادىم، بولمادى؛ «ءجۇز جيىرما سوممەن ءبىر ءۇيىرلى جاندى قالاي اسىرايمىن»، — دەپ بەت باقتىرمادى، ءباتشاعار. «...وي، ءپالى-اي، ءاسانالى بەيباقتىڭ قاراۋىلدىعىن، يا، باعباندىعىن تارتىپ العاندا ماعان ءبۇيىر شىقپاس، قوي، ءا، ءوزى-اق ىستەي بەرسىن؛ ەكى قولعا ءبىر جۇمىس تابىلار... دەگەن ويمەن اياڭداپ، كولحوز كەڭسەسىنە كەلگەن. ۇجىم باسقارماسى مۇنى ورنىنان تۇرىپ، ۇمتىلىپ قارسى الدى، كوڭىلىن، شارۋا جايىن سۇرادى. توباعابىلدىڭ اۋزىنان «تۇيە، تۇيەشىلىك» دەگەن ءسوزدى شالالاپ ەستىگەن كەزدە اۋىل باسشىسىنىڭ ءجۇزى كۇرەڭىتىپ قۇمىعىپ، كوز الدىندا شوگىپ كەتكەندەي ەلەستەدى. ءۇنى كومەسكى جۇدەپ ەستىلدى. «وسى تۇيە تۇلىگى بىزگە قۇت بولمادى، - دەدى تومەن تۇقشيىپ، — بۇل جارىقتىق بىتە دەرتىنە، تىنە اۋرۋىنا ۇشىرادى ما، الدە ارال تارتىلعالى سونىڭ كەپيەتى ۇردى ما — جىلدان-جىلعا ازايىپ، باسى مايدالانىپ بارا جاتقان سەكىلدى. قۇم ىشىندە مالىمىز بار دەپ، ءماز بولىپ ءبىز جۇرە بەرىپپىز؛ باعىپ-قاعىپ، جەتىستىردىم دەپ، الگى ماڭگى بولعىر مۇسىركەپ بوسقا كەزە بەرىپتى. جاقىندا جيناپ سانايمىز، ون شاقتىسىنىڭ سايدا سانى، قۇمدا ءىزى قالماپتى؛ تۇيەشىدەن «تاپ، ىزدە» دەيمىز؛ اقىرىندا قۇم اراسىندا قاڭعىپ جۇرگەن قياليدان دا ايىرىلدىق»، — دەيدى باستىق. «ايىرىلعانى قالاي؟» — دەيدى توباعابىل سۇمدىق تاڭىرقاپ. بىرەۋلەر ايتادى: «قۇم ىشىندە جوعالعان تۇيەسىن ىزدەپ ءالى ساندالىپ ءجۇر»، — دەپ، ەكىنشىلەر: «قاراقالپاق اسىپ، قايىنداپ كەتىپتى»، — دەيدى وسى اۋىلدىڭ مولداسى: «تۇيەگە اينالىپ كەتتى»، — دەپ وزىنشە وسەك وربىتەدى تەگى. نە ىستەرىمدى بىلمەي دال بولامىن، جوعالعان تۇيەسى تابىلار، تەگى بولماسا بىردەمە عىپ اكتىدەن شىعارامىز؛ سول مۇسىركەپ شال امان بولسىنشى، اۋىلعا ورالسىنشى دەيمىن باياعى... «تۇس-سىن-ىك-تى... توباعابىل باستىقتىڭ الدىنان ءبىرتۇرلى ءىشى بوساپ، تورىعىپ، قۇلازىپ شىقتى. قىزىلقۇمنىڭ جەلى ازىناپ، تومەنگى جاقتان تاعى قۇم بوراتا باستاپتى. تۇششىباس اۋىلى دۇلەي قۇم سەلىنىڭ وتىندە ءۇپىر-شۇپىر ۇركەردەي شوقتانىپ، بۇرىسە تۇسەدى. مىنا جىل ما جىل تانابى كەۋىپ، تابانى تارتىلىپ شەگىنىپ بارا جاتقان قاراكوك ارال تەڭىزىنىڭ كەلەشەگى، اناۋ دەمىككەن دىمكاستاي دۇلەي جەلدەن ءبىر كوتەرىلىپ، ءبىر باسىلىپ ەسپەسى بۇرقىراعان قىزىلقۇمنىڭ ەنتەلەپ كەلە جاتقانى، سۋالعان داريا، جوعالعان جولاۋشىداي كوگىلدىر القاپ ءوزىنىڭ وسىناۋ تىرشىلىگىن مۇلدە كىشىرەيتىپ، كۇيكى ەتىپ، ءمانسىز ەتىپ جىبەرگەندەي سەزىلدى. تابيعات الدىندا تىم ءالسىز، تەگى قاۋقارسىز ەكەنمىن-اۋ دەپ تورىقتى توباعابىل. ءتۇپسىز تەرەڭ وي كەشىپ وتىرىپ بايقاماپتى؛ تۋ سىرتىنان الدەكىم ءتونىپ كەلگەنگە ۇقسايدى، شوشىپ كەتتى. «توكە، جالاڭ اياق، جالاڭ باس نەعىپ وتىرسىز؟» — دەيدى الگى. مانا الگىدە، ەرتەڭگىسىن قوستان شىعىپ كەتكەندە جىلى ۇيىقتاپ جاتقان بالىقشى بالا بۇل، سوڭىنان قارا ساقالدى سەرىگى دە ەنتەلەپ كەلەدى.
«قىستىڭ قارا سۋىعىندا ءموليىپ نەعىپ وتىرسىڭ، ءباتىر-اۋ؟» — دەپ ول داعى كەلە جۇلقىلادى؛ دەمەپ، سۇيەپ، قوسقا كىرگىزدى. سىرتتان بايالىش، تۇيەسىڭىر اكەلىپ، وت تۇتاتىپ شاعىن شايلانى جىلىتتى. «وقاسى جوق، — دەيدى بۇل سۋىق ىرجيىپ — تورعاي مەن ىرعىزدى جۇتىپ جاتقان قۇردىم مەنى دە وپات ەتە جازدادى، بالىق ۇيمەلەگەن جىلىم ىزدەپ ءجۇرىپ، قۇردىمعا جۇتىلا جازدادىم، ەتىك تە، قۇلاقشىن دا شىبىن جانىمنىڭ ساداعاسى؟!. «توباعابىل، سەنى عوي كەيىنگى كەزدە تۇسىنبەي ءجۇرمىن، وسى جازدا شاردارانىڭ جاعاسىندا جىلانبالىق قۋىرىپ جەپسىڭ، كۇزدە بالقاش كولىنىڭ تەرەڭدىگىن ولشەيمىن دەپ بوي سالىپ تۇنشىعىپسىڭ، ودان امان-ەسەن ورالعان سوڭ، قۇم كەزىپ جوعالىپ كەتكەن مۇسىركەپ شالعا قۇران وقىتامىن دەپ جالعىز ىسەگىڭدى سويىپسىڭ؛ بۇل قالاي سوندا، ەسىڭ دۇرىس پا ءوزى؟!» قارا ساقال، سارى ءتىس سەرىگىنىڭ شىنداپ سۇراپ تۇرعانىن ءتۇسىندى بۇل. «ءقايتىپ جاۋاپ بەرەدى، نە دەمەكشى؟!. ىشكى الەمىن جايلاعان سىردى، مۇڭدى قوراش تىلمەن قالاي بايانداپ تۇسىندىرمەكشى؟..» توباعابىل ءلام دەمەستەن ءموليىپ وتىرىپ قالدى، بالىقشى بالانى جۇمساپ تون العىزدى، جامىلىپ، وتقا ەنتەلەي ءتوندى. بۋىن-بۋىنىن جايلاپ بۋا باستاعان قورعاسىن سۋىق ءبىرسىن-بىرسىن ساۋساعىن بوساتقانداي ما؛ كەۋدەسى كەۋدەسى ەمەس-اۋ، كوكىرەگىنىڭ ءىشى سىرىلداعانداي ما؛ الدەقايدان، الىستان سامولەت ۇشىپ كەلە جاتقانداي ما؛ مۇلگىپ-قالعىپ وتىرىپ وي قۇردىمىنا جانە شىم باتقانى. مەكتەپتىڭ قاراۋىلدىعى، تۇيەشىلىك بۇيىرماعان سوڭ بۇل كوكەڭ اتا كاسىپتىڭ قامىتىنا تاعى كەلىپ، موينىن سۇعىنعان. بۇل جولى بريگادير: «وڭكەي ءسوزىڭدى جۇرە تىڭداپ، باس دەسە قۇلاعىن كورسەتىپ، قىرعا قاراپ موڭىرەيتىن ارامتاماقتان قالدىم پالەگە، — دەپ جەر-جەبىرىنە جەتىپ، سىلكىلەپ الدى. — اۆانس تا، قوسىمشا اقى دا جىل اياعىندا بولادى، بالتاي-شالتايدى دوعارىپ، ءبىر توپ بالىقشىلاردى باستاپ، بالقاشقا اتتاناسىڭ، ەرۋ بوپ جاتىر، جوسپاردى ورىندايسىڭ...» توباعابىلدا ەكى سويلەۋ، ەجىكتەۋ دەگەن بولمايدى. اۋ-قۇرالىن سايلاپ، جول ازىعىن قامداپ، ءبىر توپ بولىپ ەرتەسىنە پويىزعا ءمىندى، «دەگەنىمە كونبەدىڭ» دەپ كەلىنشەگى قىرسىعىپ شىعارىپ تا سالمادى...
الگى قارا ساقالدىڭ: «بالقاشتىڭ تەرەڭدىگىن ولشەيمىن دەپ بوي سالىپسىڭ» دەۋىنىڭ جانى بار، سونداي ءبىر كەلەڭسىزدەۋ وقيعانىڭ بولعانى راس. «پالەن جەردە باتپان قۇيرىق، ول نە قىلعان بوستان-بوس جاتقان قۇيرىق» دەپ قازەكەم ايتقانداي، كولدىڭ باتىس جاعىنا ەرنەۋلەي كەلىپ قونىس تەۋىپ، اق نيەتپەن اۋ سالعان بۇلاردىڭ قولىنا اۋەلگىدە ەشتەمە ىلىكپەي قويدى. جىلدان-جىلعا كول سۋىنىڭ تۇز قۇرامى كوبەيىپ كەتكەن بە، الدە وزگە بالىقشىلار بۇرىن كەلىپ اۋلاپ تۇگەسكەن بە — بەزەر شوقىر، كوكباقا، ارىق اققايران، قاڭعىعان يتبالىقتان وزگە سۋ ماقۇلىعىن تورعا تۇسىرە المادى. ونىڭ ۇستىنە قايىقتاعى كىسىگە كۇزدىڭ قارا سۋىعى تىكەنەكشە قادالدى. اۋەلگى كەزدە تاڭ سارىدەن تۇرىپ سۇزىتكى قۇرىپ، اۋ سالىپ، باستىرعى بەكىتىپ، قالتقى اڭدىپ ايانباي قيمىلداعان بالىقشىلار تۇستەن كەيىن ماردىمدى بالىق الا الماي قاتتى قالجىراعان، ارى-بەرىدەن جۇيكەسى قۇرعىر توزعان. قىناپتان سۋىرعان قىلىشتاي باۋىرىن جارقىلداتىپ، سۇلۋ سازاندى قايىققا اۋدارىپ سالىپ جاتپاعان سوڭ كاسىپتىڭ دە قىزىعى بولمايدى ەكەن. انا تۇستا دا، مىنا تۇستا دا جوق قاراپ دىڭكەلەگەن، سەندەلگەن جولاۋشىداي رەپەتسىز سەرىكتەرىن كورىپ، توباعابىلدىڭ جۇرەگى ءتىلىندى. قايتپەك كەرەك؟ مارقۇم اكەسى ايتىپ وتىرۋشى ەدى: «تەرەڭ كولدىڭ بالاعى كوكتەمدە كىلكىپ بەتىنە شىعادى، كۇزدە تاس بوپ تۇبىنە شوگەدى» دەپ. بۇل قۇرعىردىڭ تۇقىسى، وڭعاعى، لاقاسى تەرەڭىندە جۇرمەگەي دەپ ىشتەي كۇدىك الدى. قايتسە دە تاۋەكەل عىپ شەشىنىپ كولگە سۇڭگۋگە ءدات قىلدى. جولداستارى: «كولدىڭ سۋى تاستاي، وكپەڭدى تەسىپ الاسىڭ»، — دەپ. «اپتانىڭ اياعىنا دەيىن سۇزەمىز، بولماسا بوستەگىمىزدى كوتەرەمىز»، — دەپ. «قاراپ تۇرىپ وبالىڭا قالا المايمىز»، — دەسىپ الدىن كەس-كەستەپ بولماعانى.
توباعابىلدىڭ باسى ءبىر جاعىنا قيسايماسىن، قيسايسا قۇلاماي تىنبايتىن قىرسىقتىڭ ءوزى؛ ايتتى — بولدى، شىعىستان ارقانىڭ كۇنى سىبىرلەپ اتقان كەزدە ەكى جولداسىن ەرتىپ قالتىلداعان قايىققا وتىردى، جاعادان اۋلاقتاپ قيعاشتاي ءجۇزدى. مەجەلى تۇسقا تاقالعان كەزدە قايىقتى كىدىرتتى. توباعابىل تالتىرەكتەپ تۇرىپ شەشىندى، ۇلكەن تاس بايلاعان ءجىپتىڭ كەلەسى ۇشىن باشپايىنا شەشىلمەستەي عىپ شيەلەدى، قولىنا سەلەبەسىن الدى، «ال، تاۋەكەل» دەپ مۇزداي قارابارقىن تەرەڭگە سەكىرۋگە وڭتايلاندى. سەرىگى: «بەلىڭە ارقان بايلاپ، سودان ساۋمالاپ تارتىپ تۇرايىق»، — دەگەن.
«مەزگىلىنەن بۇرىن سوپاڭ ەتكىزىپ سۋىرىپ الاسىڭدار، سۋ استىن ەركىن بارلاي المايمىن»، — دەپ وعان تاعى كونبەدى. سالقىن سۋ دەنەسىن قارىپ وتكەندەي سەزىندى، بارا-بارا وعان دا ەتى ۇيرەندى، كوزىن اشىپ، ماڭايىن شولدى. باشپايىنا ورالعان ءزىلماۋىر تاس تومەن قاراي زىرقىراتىپ تارتىپ جونەلدى. كولدىڭ بۇل تۇسى وسىنشا تەرەڭ بولار دەپ بولجاماپ ەدى، ءبىر مينۋتتاي ۋاقىت ءوتتى — تابانى ءالى قايراڭعا تيگەن جوق؛ ارادىك ءبۇيىرىن، قولىن جىلبىسقى جاندىك جالاپ وتەدى؛ ماناعىداي ەمەس، سۋ استى كىرپىك ءۇيىرىپ قاراۋىتا ءتۇستى، وڭ قاناتتان جوسقىنداپ جۇزگەن ءنالىمنىڭ ءۇيىرىن شالدى؛ «ءيا، ءسات! ءيا، ءپىرىم!» ىشتەي ءتاۋبالاپ، باس باعىپ، تەرەڭدى شولدى. دەنەدەگى دەم تاۋسىلىپ، قارا قۇسى ءزىل تارتىپ، كوز الدى مۇنارتا باستادى. ءارى قاراي سۇڭگۋگە شاماسى جەتپەيتىنىن ءبىلدى، سەلەبەسىن وڭتايلاپ باشپايداعى ارقاندى قيىپ جىبەرۋگە بۇگىلە بەرگەن، تابانى بىلق ەتىپ، قۇم قايراڭعا تيگەنى. بەينە، بالىقتىڭ مايلى جوتاسىن باسقانداي سەزىندى، شىندىعىندا، بۇتانىڭ اراسىنان قولدىڭ سالاسىنداي تۇتاسقان قارابارقىن تۇقى بالىقتى كوردى، قولىن سوزسا قارماپ الاتىنداي، تەگى. جاندارمەن ارقاندى قيىپ جىبەردى، اقتىق كۇشىن جيناپ جوعارىعا ىتىرىلدى. ورتا جولدا دارمەنى ءبىتىپ، ەسىنەن تانىپتى، سۋ بەتىنە سەرەيىپ شىعىپتى. سەرىكتەرى كەۋدەسىن سىعىپ، قولدان دەم سالىپ، القىن-جۇلقىن ازەر دەگەندە جان كىرگىزىپتى. ىقىلىق اتىپ، جارىق دۇنيەگە قايتا ورالعان توباعابىل تۇڭعىش تىلگە كەلىپ: «اۋعا باستىرعى بايلاڭدار، ارقان جالعاڭدار، بۇل كولدىڭ بالىعى تەرەڭىندە»، — دەپتى. ەرتەسىنە جىگىتتەر كورشى جاتقان اۋىلدان ارقان، ءجىپ، شىلبىر سۇراپ كەزىپ كەتتى. كەشكىسىندە قايىرا باستارى قۇرالىپ اي جارىعىمەن اۋعا باستىرعى، تالدىرعى بايلادى، باۋىن ۇزارتتى، تور كوزدى تەرەڭگە بەيىمدەپ، قايىرا قاۋسىرىپ قايتىپ شىقتى. توباعابىلدىڭ و دۇنيەنىڭ ەسىگىن قاعىپ قايتقان جانكەشتى مىنەزىنىڭ ارقاسىندا تەرەڭگە سالعان اۋ، بەينە، قازان تۇبىنەن باۋىرساق قارماعان شومىشكە ۇقسادى: سالعانى بوس شىقپادى، تەرەڭگە سۇڭگىپ ۇيقىعا شومعان قاراباس تۇقى، جىلى اعىس ىزدەپ قيىنعا لەگلىگەن اقباۋىر لاقا اۋعا شۇپىرلەپ لىقا تولدى: كاسىپتىڭ قىزىعىنا بەرىلگەن جىگىتتەر تۇسكى استى دا، كەشكى استى دا ۇمىتتى: ءبىر كۇننىڭ ىشىندە جاعالاۋعا بالىقتان ۇيمەك ءۇيدى. توقساننىڭ جوسپارىن بەل شەشپەي، دامىل تاپپاي ەكى جەتىنىڭ ىشىندە توپەلەپ ورىنداپ شىعىپ مەيماناسى تاسىپ، اۋىلعا ءتىسى اقسيىپ كۇلىپ ورالعانى ەسىندە. ايتسە دە قازەكەمنىڭ قاڭقۋ ءسوزى تىيىلعان با؟.. «نەسىن ايتاسىڭ، نوقاي توباعابىل بالقاشتىڭ تەرەڭدىگىن ولشەيمىن دەپ ءجۇرىپ بوي سالىپ ءجۇرىپ سۋ جۇتىپ، ءولىپ قالا جازداپتى: شاردارانىڭ جىلانبالىعى جەڭسىك اسىم دەپ ول جاقتاعى ورىس تامىرىنان جىڭىشكەلەپ پوسىلكا الىپ تۇرادى-مىس» دەگەن كۇڭسىگەن ءسوز ءۇي-ۇيدى ەركىن ارالادى. شايپاۋ كەلىنشەگى شاي ۇستىندە: «راس پا، ءاي؟» — دەپ شانشىلا قاراعانى. بۇل قاپەلىمدە كۇمىلجىپ قالدى. «نەسى راس؟» «بالقاش كولىندە بالىقشى قىزعا عاشىق بولىپ، سەنى الماسام — سۋعا كەتىپ ولەمىن دەپ ونەر اشىپسىڭ عوي، وسى ەل جىر عىپ ايتىپ ءجۇر؟» «ويبوي، جۇقارعان جۇيكەنى جونىما ءويتىپ، جارقىنىم، سۋعا بالىق ىزدەپ سۇڭگىگەنمىن!» «ەندەشە وزگەلەر نەگە سۇڭگىمەگەن؟ سەنىڭ ەلدەن ەرەك شەشىنىپ، تايراڭداپ، سايراڭداپ، جاننان بەزىپ بىردەمەگە باس تىگەتىنىڭدى بىلگەنمىن، جەل بولماسا ءشوپتىڭ باسى قيمىلدامايدى...» مىناداي جان تىرناعان قىسىر كەڭەستى ەستىپ وتىرىپ توباعابىل: «بۇل جۇرتقا، ءاي، داۋا بولماس»، — دەپ ىشتەي تورىعادى عوي. ەل الدىنا شىعىپ، باسقالارعا جول كورسەتسەڭ دە — جاقپايسىڭ، اش قۇلاقتان تىنىش قۇلاق دەپ تارس بۇركەنىپ جاتساڭ دا — وڭبايسىڭ. قاي جاعىنا شىعىپ، شىندىق ىزدەرسىڭ؟!. قالاي عانا وزىڭمەن ءوزىڭ كۇن كورەرسىڭ؟..
وسىناۋ كۇڭسىگەن تىمسىرىق سوزدەن بويىن اۋلاق سالىپ ءارى بىرەر جەتىگە قىدىرىپ، كوڭىل كوتەرىپ قايتايىن دەگەن ويمەن توباعابىل تەڭىزدىڭ ارعى پۇشپاعىندا جاتقان مويناقتاعى ناعاشىسىنا ساپار شەكتى. مويناق قالاسى — ءبىر كەزدەردە تەڭىز ىرگەسىندە جاتقان، كەلە-كەلە قۇم شاعىلدىڭ اراسىندا قالعان شاعىن قالاشىق، قاراقالپاق اعايىنداردىڭ اۋدان ورتالىعى. اق ساقالدى، قىزىلشىرايلى ناۋشا ناعاشىسى مۇنى مارە-سارە قۋانىپ قارسى الدى، اينالىپ-تولعانىپ تۇكپىرگى بولمەگە سۇيرەدى: «ايتشى، جيەن، — دەدى: — ارالعا، ءسىبىر وزدەرىنەن بۇرىپ اكەلەدى دەگەن ءسوز راس پا؟» «سونداي ءسوزدىڭ بارى راس، ايتسە دە ازىرگە مىڭداعان كيلومەتر ءشول دالانى كوكتەپ ءوتىپ، ەرتىس پەن ەسىلدىڭ ماردىمسىز سۋىن تۇزدى ارناعا سۇيرەپ جەتكىزە قويادى دەگەنگە ءوز باسىم يلانبايمىن»، — دەدى بۇل. قوناقجاي ناعاشىسى بۇرىنعىداي قوي سويىپ، سارى باۋىر قايازدىڭ ءسۇرىن تۋراپ شاشىلمادى. «ءشوپ بولماعان سوڭ ۋاق مال ۇستايمىز، تەڭىز قاشىپ كەتكەلى قاياز دا، سازان دا قۇرىعان»، — دەپ اۋزىن گازەت قيىندىسىمەن ءسۇرتىپ، قوناقاسىعا پالاۋ تارتتى، الدىنا كوك اراق قويدى. وسى مەزەت توباعابىلعا مىنا ناعاشىسى استىنان تەڭىزى كەتىپ، ايدالادا، قۇم اراسىندا قالىپ قويعان كەمەگە سونشاما ۇقساعانى، جەل وتىندە ازىناپ، جارتىلاي قۇم باسىپ، شوككەن تۇيەدەي بۇيىرلەپ-بۇيىرلەپ جاتقان تەمىر كەمەلەر مويناق ماڭايىندا مول-اق. قۇمدا قالعان كەمەلەر الىپ دينوزاۆرعا ۇقساپ ءار قيىردان، ءار سايدان قۇبىر سوزادى. قىزىلقۇممەن قوسىلا جىلايدى؛ وتكەن كۇندەردى، كەتكەن تەڭىزدى ىزدەپ قۇبىلا قىڭسىلايدى. «ناعاشى-اۋ، وسىنشا كەمەنى قۇمعا تاستاعانشا، سىندىرىپ، بولشەكتەپ، مەتالل سىنىعىنا وتكىزسە قايتەدى؟» — دەپ سۇراعان بۇل. ساۋالىنىڭ وعاش ەكەنىن سول مەزەتتە-اق سەزدى. وسىناۋ ەڭبەكشى جۇرت تەمىر جول بويىنداعى تاۋ-تاۋ ۇيىلگەن سىنىقتاردى تيەپ، تاسىپ ۇدەسىنە شىعا الماي جاتقاندا، ايدالادا، قىزىلقۇم ىشىندە، كۇش-كولىكتەن دە، مۇشەلەپ بۇزاتىن بىلەكتەن دە جىراق قالعان، تات باسقان، ادىرا قالعان كەمەلەرگە كىم يەلىك ەتپەكشى؟! بىرەر اپتا ناعاشى اۋىلىندا اۋناپ-قۋناپ دەمالىپ جاتامىن عوي دەپ دامەلەنىپ كەلگەن توباعابىل ەكى كۇنگە ازەر شىدادى. ءۇشىنشى كۇنى ەرتەڭگىسىن توسەگىنەن تۇنەرىپ تۇرىپ: «ناعاشى، رۇقسات بولسا بۇگىن ەلگە قايتامىن، — دەدى، — مىنا ماڭايداعى قىرقا-قىرقادا، جۇلگە سايدا سىڭسىپ قالعان كەمەلەر تۇنەمەسىنە جەلمەن اش قاسقىرشا ۇلىپ تەگى كىسىنى ۇيىقتاتپايدى ەكەن، شىداي الاتىن ەمەسپىن، كەتەمىن، جۇرەمىن...» ناعاشىسى مۇنىڭ ىشكى الەمىندەگى جان قۇبىلىسىن تابيعي تۇيسىگىمەن بولجاپ ءبىلدى بىلەم، الدىنا تۇرمادى، كۇرەكتەي الاقانىن جايىپ، «جول بولسىن» ايتىپ شىعارىپ سالدى. توباعابىل بۇل جولى اۋىلىنا جەر ولشەگەن گەودەزيستتەردىڭ كەرۋەنىنە ىلەسىپ توتەسىنەن ورالدى. قىزىلقۇمنىڭ ءىشىن كەۋلەپ، ءبىر كەزدەگى ۇلكەن ارنا، بۇل كۇندەرى قاڭسىپ قالعان سورلى ساي وگىز، جاڭاداريا، قۋاڭداريا بويىمەن ءىز تاستاپ، ارال تەڭىزىن تۇستىگىنەن اينالىپ ساپار شەكتى؛ ەكى تاۋلىك بويىنا قۇم تۇساعان، قاڭقاسى ىرسيعان قىستاۋلاردى قاراۋىل قىلىپ جايباسار، ماۋباس تۇيەمەن يزەكتەدى. سوناۋ كوز ۇشىندا قالبالاقتاعان جولاۋشى ما، الدە اداسقان بالىقشى ما دەيسىڭ؛ تاقاپ كەلسەڭ — جەلمەن ازىناپ، كەرنەي شالىپ تۇرعان كورنەي كەمە عانا؛ ارىدەگى باتار كۇننىڭ قىزىعىنا مالىنعان قۇجىناعان بازار جايماسى ما دەيسىڭ — ەلى كوشىپ كەتكەن ەسكى قىستاۋدىڭ قاڭقاسى قارسا الادى؛ موماقان تۇيەسىن قارسى الىپ ماڭ-ماڭ باسقان تۇيەشى مۇسىركەپ پە دەپ ورەكپيسىڭ — جولىقسام، تىلدەسسەم، حال بىلسەم دەپ جانىڭ قالمايدى — باياعىدا قازاقتى قالماقتان قورعاپ، قانسىراپ قۇلاعان باتىردىڭ مولاسى بولىپ شىعادى؛ جاداۋ، جۇپىنى ولكەنىڭ يەسىندەي سۋ ىزدەپ سيراعىن سوزعان بوكەن بە دەپ ەلەڭدەيسىڭ — قاسىنا كەلسەڭ بۇتاعى بەرىشتەنىپ، سۇيەگى قۋراپ ومىرىلىپ قۇلاۋعا قالعان كارى سەكسەۋىلدەي كورەسىڭ؛ قىزىلدىڭ قۇمى جەل تۇرسا قوسىلا جەلپىلدەيتىن تۋىرلىق بولىپ كەتكەن بە دەپ تاڭىرقايسىڭ، ويتەتىن دە ءجونىڭ بار — تەرىستىكتەن، باتىستان مۇنارتىپ داۋىل تۇرسا-اق مىنا قۇم توسەگىندە تىنىش جاتپاي سۋسىلداپ، ىسىلداپ، ازىناپ، قابىرعاسى سوگىلىپ جىلجي جونەلەدى، ەنتەلەيدى، ەزىپ جىبەرەردەي وڭمەڭدەيدى سودان؛ بۇل بىلسە، ءسوز جوق — تابيعات، وزگە اۋا اۋىسقان، ايتپەسە، اكەسى مارقۇم تابان استىنان جىلجىپ قاشىپ بارا جاتقان كوك تەڭىزدى دە، تۇيەشىنىڭ جامان شاپانىنداي جەلپ-جەلپ ەتكەن ەسىرىك قۇم كوشكىنىن دە كورمەي ءوتىپتى، كورسە ايتار ەدى عوي. اۋىلعا تابان تىرەپ، «انا تىلىندەگى» ابايدىڭ ولەڭىن وقىپ، كەلىنشەگىنە اراگىدىك ءازىل تاستاپ، ءشانيىپ جاتىپ جان شاقىرماس پا. «ولمەگەنگە ءولى بالىق جولىعادى» دەپ، ازايۋعا اينالعان بالىقتى ىزدەپ، جەر دۇنيەنى شارلاي بەرگەنشە باياعىدان ءوستىپ جاتىپ-اق ءومىر سۇرسەمشى دەپ وكىنەدى بۇل؛ بوتالى ىنگەننىڭ، بەس تۇساقتىڭ جاعدايىن جاساپ، كەڭسە سىپىرىپ، قورا تازالاسام عوي مۇنشاما شالدىعىپ شارشاماس ەم؛ جىلانبالىق جەپ، بالقاشتىڭ تاستاي سۋىنا باتپاس ەم دەپ ىشىنەن ۋىلدەيدى جانە. ءوستىپ جايباراقات جاتقاندا ۇيىنە سىپايى، سىمباتتى بريگادير كەلدى. «پالەنشە-ە-ە-ەۆ، — دەدى. — سەنى دە سانالى ازامات دەيدى-اۋ، جىل بولسا اياقتالىپ قالدى، بالىقتىڭ جوسپارى بولسا ءالى تولماي دىڭكەلەتىپ بارادى، كانە، كوتەرىپ بەلىڭدى بۋ، ءبىر توپ جىگىتتى باستاپ ىرعىز بەن تورعاي وزەنىنىڭ قوسىلار قۇردىمىنا جونەل، مىنا جاپتاس جاپپاستار ايتىپ كەلدى؛ بالىعى بوگىپ قالىپتى دەپ، سەنەن وزگە قابىرعالى ازامات تابىلماي تۇر». توباعابىل الگىدە «كورمەگەنىم بالىق بولسىن» دەپ جاتقان ءىش پىكىرىن تارسا ۇمىتىپ ۇشا تۇرەگەلىپ، ساپتاماسى، سۋلىعىن كيىنىپ، اۋىن، تورىن بۋىپ جولعا ازىرلەنە باستاپتى. مۇنى وسىنشا قۋتىڭداتقان باستىقتىڭ ماقتاۋى دا، نامىسىنا پىشاق جانىپ قايراۋى دا ەمەس، اتا كاسىپتەن قۇلاققا ءسىڭىپ قالعان «بوگىپ» دەگەن جالعىز اۋىز ءسوز ەدى. كەلىنشەگىنىڭ شاڭقىلىنا قۇلاق اسپاي، شالعايىنا وراتىلعان بالاسىنا قاراماي «قايدا؟ قايدا؟» دەپ تەلپەگىن باسا كيىپ جونەلە بەرىپتى. سونىڭ اياعى، مىنەكەي، قۇردىمنىڭ جاعاسىندا جاربيىپ، سوڭىنا كەلەر كۇش كومەك پەن قوسىمشا جىگىتتەردى كۇتىپ، ءسۇت كوپ، كومىر ازدىڭ كەبىن كيىپ، ءموليىپ وتىرعانى. ءانى-مىنى دەگەنشە قوس ماڭىنا قاناتى قيقالاڭداپ «ان-2» سامولەتى قوندى، ىشىنەن جابدىعىن، ازىعىن سۇيرەتىپ ءتىرى ارۋاقتاي سورايعان جانە ءتورت جىگىت ءتۇستى. سالەمدەسىپ، اماندىق-ساۋلىق سۇراسقان جەرلەستەرگە توباعابىل تۇڭعىش ءتىل قاتتى.
بالىق قۇردىمدا ەمەس، قۇردىمعا قۇيار ساعادا سەكىلدى، بارلاپ قايتتىم، بىرەۋىڭ كورشى جاتقان قويشى اۋىلدان اۋ تارتاتىن كۇشى بار ەكى اتىن سۇراپ اكەل، كولىكتىڭ مايىن بالىقپەن قايتارامىز، وزگەلەرىڭ اۋدىڭ قالتقىسىن الىپ، كوزىن جيىلەپ شىعىڭدار، جايداق وزەنگە تور كويلەك سالىپ سۇزسەڭ دە ءبارىبىر... «بالىق بولىپ جاتسا راسيامەن حابار بەرەسىڭدەر»، — دەپ ۇشقىش سامولەتىن قايىرا كوتەرىپ، ەلگە ۇشىپ كەتتى. ەرتەسىنە تىركەسىپ-ۇشقاسىپ اۋ كوتەرگەن جەتى بالىقشى نامازشام كولەڭكەسىنە ۇقساپ ىرعىز بەن تورعايدىڭ تۇيىسەر ارناسىنا اۋپىرىمدەي ءجۇرىپ سۇزىتكى سالدى، تور جايدى، سوسىن شاي ءىشىپ الىپ، قايىرا كوتەرىلىپ، اۋدىڭ ەكى باسىن ەكى اتانعا تىركەپ: «بەرەكە باسىم بەرى بۇر، ءايت-شۋۋ»، — دەسىپ كولىككە قامشى ۇردى. قوس نار اۋدەم جەرگە دەيىن ماڭ-ماڭ باسىپ بارىپ، بەلىنە سالماق تۇسكەندەي، باسقا ۇرعانداي تاستابانداپ تۇرىپ الدى. قامشى ۇستىنە قامشى سالدى. قويشى اۋىلدان باتىپ بارا جاتقان ال قىزىل الاۋلى مەزگىل بولاتىن، قىربىق مۇز جاپقان وزەن جاعاسىن التىن جوندى سازان بالىق كومىپ كەتتى. جەر دە، جاعا دا شورشىعان، تۋلاعان، اۋزىن ارەكتەي اشقان سۇبەلى بالىققا تولىپ، توڭىرەكتەگى دۇم-دۇنيە سەكسەۋىل شوعىنا قويعان تايقازانعا ۇقساپ، كەنەرىنەن اسىپ توگىلىپ، بۇلك-بۇلك قايناپ كوز جاۋىن الدى دەرسىڭ. ەرتەسىنە دە ءسويتتى، ەرتەسىنە دە... ءۇشىنشى كۇن القىزىل كوكجيەككە بالىق ۋىلدىرىعىنداي شاشىلىپ ءسىڭىپ بارا جاتىر ەدى. توباعابىل سۋدى بەلشەسىنەن كەشىپ، اۋداعى سازاندى ازايتامىن دەپ جانتالاسىپ قيمىلداپ جاعاعا لاقتىرىپ جاتىپ بايقاماپتى — تۇلا دەنەسىمەن ءدىر ەتىپ قولىن تارتىپ الدى... الىپ بالىقتىڭ جانارىمەن كوزى ءتۇيىستى... الىپ بالىقتى بۇرىن ەستىگەنى بولماسا، كورىپ-بىلگەن پەندە ەمەس ەدى... وڭمەنىنە وتكىزە تىكتەپ قاراعان مىنا كوز، بەينە، انەۋكۇنگى ورتاسى ويىق جۇتپا قۇمعا ۇقسادى... بۇل تىرشىلىكتىڭ قىزىعى، ءدامى، ارپالىسى، كەشكى سۋرەتى، كەشەگى ەلەسى، وكىنىشى، وپاسى، نالاسى، قىزىعى، قۇداي-اۋ، بالىقشى اۋلەتىنىڭ اۋ تارتقان جابايى ءاۋپىرىمى، قوماعاي اس جەۋى، ءازىلى، قۇمدا قالعان كەمەلەر، ادامزات اياسىنان الىستاپ قاشىپ بارا جاتقان كوك تەڭىز، ازىناعان جەل، قان قىزىل كۇن، ءبارى-بارى الىپ بالىقتىڭ قاراشىعىنا كىلەگەيشە ۇيىپ قالعانداي ما، انا قۇردىم مەن مىنا ءوزىن بەتپە-بەت ءۇنسىز ۇڭىلگەن تىلسىم جاناردىڭ ەگىز تامشىداي ۇقساستىعىن ۇقتى. ءبىرسىن-بىرسىن اياعى سۋسىما ۇما ۇيىققا باتىپ، الىپ بالىقتىڭ ساۋساعىنىڭ اراسىنان شىعىپ بارا جاتقانىن سەزدى، سەزدى دە جان دارمەن: «مەنى مىنا بالىق قۇردىمعا تارتىپ بارادى، قۇتقارىڭدار، قۇمدا قالعان كەمەنىڭ ءبىرىن اكەلىڭدەر!» — دەپ جان داۋىسى شىعا ايقايلادى، ءۇنى ءبىتىپ، دىبىسى شىقپاي قالدى. توباعابىل جەر استىنىڭ ءتۇپسىز تەرەڭ تۇڭعيىعىنا قۇيىلىپ جاتقان، قۇردىمنىڭ ۇڭىرەيگەن سۇپ-سۋىق وڭەشىن كوردى، مۇنى قاقپاقىلشا زىرقىراتقان جويقىن ءيىرىم اعىستى سەزدى، ءبىر ءپاس شىم باتىراتىن شىڭىراۋدىڭ ەرنەۋىنە ىلىكتى، القىن-جۇلقىن كەشكى قاربالاستا بالىقشىنىڭ جان ايقايىن ەشكىم ەستىمەدى.
You Might Also Like
-
ونى كوز كورگەن ۇلكەندەر اراب ءسوزىنىڭ ناشىمەن «ياعىمۋس» دەپ اتايتىن، ال اۋىلدىڭ ءتىل مەن جاعىنا سۇيەنگەن قىلجاقباس جاستارى «جاعىمسىز» دەيتىن.
