InfoHub Logo

وڭتۇستىك قازاقستان وبىلىسى
شاردارا اۋدانى
№ 16 كوللەدج ستۋدەنتى   
ورىنداعان: ت-54 توپ ستۋدەنتى كوشەرباي گۋلشات پەردەباي قىزى

ەرىتكىشتەرگە جانە وندا ەرىتىلگەن زاتتاردىڭ ەرىتىندىلەرىنە قىشقىلدىق - نەگىزدىك قاسيەتتەر ءتان. قىشقىل-نەگىز ءۇعىمدارىن قاراستىرۋ بارىسىندا ءارتۇرلى كوزقاراستار ۇشىراسادى. ەندى ولارعا قىسقاشا توقتالالىق.

وزىمىزگە تانىس سۋدى ەرىگەندە سۋتەك كاتيوندارىن تۇزەتىن زاتتار قىشقىلدار، ال گيدروكسيل انيوندارىن تۇزەتىن قوسىلىستار نەگىزدەر دەپ اتالاتىندىعى كلاسسيكالىق اررەنيۋس ىلىمىنەن بەلگىلى.

دەمەك، كەلتىرىلگەن كوزقاراس بويىنشا زاتتاردىڭ قىشقىل نەمەسە ءسىلتى بولىپ اتالۋى ولاردىڭ ەرىتكىش بويىنا بەرگەن يون تۇرىمەن انىقتالادى دەپ ءتۇجىرىمدالادى. تۇپتەپ كەلگەندە سۋدىڭ ءوزى دە جوعارىداعىداي يون تۇرلەرىنە ىدىراي الادى، ياعني:

وسى سەبەپتى عالىمدار برەنستەد جانە لاۋري قىشقىلدار جانە نەگىزدەر ءۇعىمىنا ءوز تەوريالارىن ءۇسىندى.

بۋل پىكىر بويىنشا قىشقىلدارگا پروتوندى بەرىپ جىبەرە الاتىن، ال نەگىزدەرگە وسى پروتوندى قوسىپ الاتىن زاتتار (مولەكۋلا، يون) جاتادى.

وزگەرىس بارىسىندا پروتون قوسىلىپ نە الىناتىن بولعاندىقتان بۇل ءىلىم پروتوندى نەمەسە قىشقىل - نە-گىزدەردىڭ ءپروتوليتتى تەورياسى دەگەن اتپەن كوپشىلىككە تانىمال بولدى.

اتالعان تەوريانىڭ ارتىقشىلىعى كەز-كەلگەن پروتون بولە الاتىن ەرىتكىشتەردە بەيتاراپتاندىرۋ رەاكسياسىن تالقىلاۋعا بولادى. مىسالى:

ەرىتكىشتەردە پروتون بەرىپ نە قوسىپ الىپ جۇرەتىن وزگەرىستەر، تەك يوندار قاتىسىندا جۇرەتىن رەاكسيالاردىڭ ءبىر ءتۇرى گانا. سوندىقتان پروتوليتتىك تەورياداعى "قىشقىل - نەگىز" ۇگىمدارىن ودان ءارى دامىتقان گۋتمان مەن ليندكۆيس جانە ەبەرت جانە كونوپيكتىڭ - سولۆوجۇيەلەر تەورياسى (تەوريا سولۆوسيستەم). بۇل كوزقاراس بويىنشا - يون قاتىسىندا جۇرەتىن رەاكسيالاردىڭ ءبارىن دە "يونوتروپيا" دەگەن ءۇعىم بىرىكتىرۋى ءتيىس.

يونوتروپتىق سولۆوجۇيەلەر تۇسىنىگى بويىنشا قىشقىلدار دەگەنىمىز - ەرىتكىشتە قىشقىلدىق قاسيەتكە يە كاتيوندار كونسەنتراسياسىن، ال نەگىزدەر - نەگىزدىك قاسيەتكە يە انيوندار كونسەنتراسياسىن ارتتىراتىن قوسىلىستار.

پروتوليتتىك تەوريا بويىنشا ەرىتكىش مولەكۋلالارىمەن ارەكەتتەسىپ تۇزىلگەن يوندار ليونيي جانە ليات دەپ اتالادى (كەلەسى تاقىرىپتا كەڭىرەك توقتالامىز). مىسالى، سۋ جانە اممياك بويىندا تومەندەگىدەي وزگەرىستەر ورىن الادى:

ءدال وسىنداي ەرىتكىش مولەكۋلالارىمەن قوسىلىپ سولۆاتتانعان يوندار ءتۇزىلۋى سولۆوجۇيەلەر ىلىمىندە دە ورىن الادى. مىسالى،

جوعارىدا تۇزىلگەن H₃O⁺، NH⁺₄ - كاتيوندارىنا قاتيون-قىشقىلدار NO⁺، SO²⁺، ال OH^-، NH₂^-- انيوندارىنا - انيون نەگىزدەر NO^-₃، SO₃^2- سايكەس كەلەدى.

سونىمەن، پروتوليتتىك تەوريانى نەگىزگە الا وتىرىپ، ەرىتكىشتىڭ بويىندا ونىڭ كاتيون مولشەرىن (H₃O⁺، NH⁺₄، H₃SO₄⁺ت.ب.) ارتتىراتىن زاتتار قىشقىلدار، ال ەرىتكىشتىڭ انيون مولشەرىن (OH^-، NH₂^-،HSO^-₄)   ارتتىراتىن زاتتاردى نەگىزدەر دەپ قاراستىراتىن كوزقاراس سولۆوجۋيەلەر تەورياسى دەپ اتالادى. ءبۇل كوزقاراستىڭ ءبىر ارتىقشىلىعى - سۋدان وزگە ەرىتكىش بويىندا ورىن الاتىن تەپە-تەڭدىكتى سيپاتتايتىن ساندىق كورسەتكىشتەردىڭ ەسەپتەلىنۋى ءدال ەرىتكىش سۋ بولعان كەزدەگىمەن بىردەي. مىسالى، سۋ ءۇشىن:

وزگە كەز-كەلگەن ەرىتكىش ءۇشىن مىسالى NH₃ بولسا:

مۇنداعى:  S - ەرىتكىش دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى؛

K_w جانە K_S - سۋدىڭ جانە ەرىتكىشتىڭ يوندىق كوبەيتىندىلەرى.

ليۋيس كوزقاراسى بويىنشا بولىنبەگەن بوس ءجۇپ ەلەكتروندارى بار زاتتار نەگىز، ال وسىنداي جۇپ ەلەكتروندى قوسىپ الۋ مۇمكىندىگىنە يە زاتتار قىشقىل بولىپ ەسەپتەلىنەدى.

ليۋيس كوزقاراسى بويىنشا كومپلەكس ءتۇزىلۋ رەاكسيالارىنىڭ ءبارى دە دونورلى - اكسەپتورلى بايلانىس تۇزەتىن قىشقىلدى - نەگىزدىك ارەكەتتەسۋ توبىنا جاتادى. الايدا، بۇل تۇرعىدا، ءقۇرامىندا پروتونى بار قىشقىلداردىڭ قىشقىلدىق قاسيەت كورسەتۋىن ءتۇسىندىرۋ تىعىرىققا تىرەلەدى.

قىشقىلدى - نەگىزدىك تەوريالار ىشىندە جالپى جاعدايدى ەسكەرگەن ءىلىم قازاقستاندىق عالىم م.ءۋسانوۆيچتىڭ قىشقىل-نەگىزدەر تەورياسى. بۇل تەوريا بويىنشا قىشقىل-نەگىزدەرگە تومەندەگىدەي انىقتاما بەرىلەدى.

قۋرامىنان كاتيون ءبولىپ جىبەرە الاتىن جانە انيون، الەكترون جۋبىن قوسىپ الا-الاتىن زاتتار قىشقىلدار دەپ اتالىنادى.

نەگىزدەر دەگەنىمىز ءقۇرامىنان انيوندى نەمەسە الەكترون ءبولىپ جىبەرە الاتىن جانە كاتيونداردى قوسىپ الا الاتىن زاتتار.

مىسالى:

مۇنداعى مەتيليوديد - قىشقىل، ويتكەنى CH₃⁺ كاتيونىن بەرىپ جىبەردى، ال تريمەتيلامين - نەگىز، كاتيوندى قوسىپ الدى. اتالعان رەاكسيا ءتۇرى برەنستەد - لاۋري بويىنشا قىشقىلدى - نەگىزدى رەاكسيالار تۇرىنە جاتپايدى، ويتكەنى پروتون بەرۋ-الۋ پروسەسسى ورىن العان جوق.

ۋسانوۆيچ تەورياسىندا جوعارىدا كەلتىرىلگەن تەوريالارداعىداي شەكتەۋلەر جوق (ياعني پروتون، الەكترون ءجۇبىن بەرىپ نە قوسىپ الۋ سياقتى ناقتى وزگەرىستەر). تەوريانىڭ جالپىلامالىعى ءوزىنىڭ كەڭ قانات جايۋىنا كەدەرگى كەلتىردى. حيميالىق رەاكسيالاردى توتىعۋ دارەجەسى وزگەرە جانە وزگەرمەي جۇرەتىن وزگەرىستەر دەپ نەگىزىنەن ەكى توپقا بولۋگە بولادى. ال ۋسانوۆيچ تەورياسى بويىنشا بارلىق رەاكسيالار قىشقىلدى - نەگىزدىك بولىپ قانا توپتالادى.

قىشقىل -نەگىزدەر ءىلىمى كەڭ تالقىلانعان دۇنيەلىك جانە كەيدە ءبىر-بىرىن قايتالايدى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. مىسالى، بەررۋم، قىشقىل-نەگىزدەردى -ليۋيس جانە پروتوندىق تەوريا جيىنتىعىنان تۇراتىن كوزقاراس ءتۇرعىسىندا قاراستىردى. ءبۇل ءىلىم بويىنشا قىشقىل پروتوندى بەرىپ جىبەرۋشى قوسىلىستار، ال ليۋيس قىشقىلدارىن انتينەگىزدەر دەپ اتادى، ياعني تەك اتاۋلار عانا وزگەردى.

سونىمەن قاتار، قىشقىل -نەگىزدەردى كۆانتتى - مەحانيكالىق تۇرعىدا قاراستىراتىن تەوريالار دا بار.

ليۋيس تەورياسىنىڭ نەگىزىندە تۋىنداعان پيرسوننىڭ "ءجۇمساق جانە تىك" (مياگكيە ي جەستكيە) قىشقىلدار ءۇعىمىنىڭ دا عىلىمدى دامىتۋدا وزىندىك ورىنى بار ەكەندىگىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك.

پيرسون كوزقاراسى بويىنشا الەكترون ءجۇبىن قوسىپ الاتىن قىشقىل (ا) جانە ونى بەرىپ جىبەرەتىن نەگىز (ۆ) اراسىندا تۇراقتى قىشقىلدى -نەگىزدىك اۆ - كومپلەكستى قوسىلىسى تۇزىلەدى دەپ قاراستىرىلادى، ياعني:

---