ەسىم حان تۇسىنداعى قازاق حاندىعى
جوسپارى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ەسىم حان تۇسىنداعى قازاق حاندىعى
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىك: ەسىم حاننىڭ قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىندا تاجىريبەلى قولباسشى، بىلىكتى ساياحاتشى، تۇلعا رەتىندە اتقارعان ءرولىن اشىپ كورسەتۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ بىلىمدەرىن تىرەك - سىزبا ارقىلى تۇسىندىرە وتىرىپ تولىقتىرۋ، شىڭداۋ. كارتامەن جۇمىس جۇرگىزۋ، ءوز بەتىنشە قورتىندى جاساۋعا، ماتىندەگى نەگىزگى ماسەلەنى تابۋعا داعدىرلاندىرۋ، باسقاتىرعىشتاردى شەشە وتىرىپ ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن دامىتۋ.
تاربيەلىك: وقۋشىنى جان – جاقتى تەرەڭ، ەركىن ويلاۋعا، توپپەن جۇمىس جاساۋعا، ۇستامدىلىققا، ءوز ويىن وزگەلەرمەن بولىسۋگە، وزگەنىڭ دە ويىن تىڭداي بىلۋگە تاربيەلەۋ. ەسىم حاننىڭ ارەكەتتەرىن اڭگىمەلەي وتىرىپ ەرلىككە، باتىر، باتىل بولۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: دامىتا وقىتۋ، تىرەك – سىزبا ارقىلى وقىتۋ، توپپەن جەكە جۇمىس، ماتىنمەن جۇمىس.
ءپانارالىق بايلانىسى: ماتەماتيكا، مۋزىكا، قازاق ءتىلى.
كورنەكىلىكتەر: تىرەك – سىزبا، تاۋەكەل، ەسىم حانداردىڭ سۋرەتتەرى، ساياسي كارتا.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ.
وقۋشىلارمەن امانداسۋ، تۇگەلدەۋ.
ساباققا دايىندىقتارىن باقىلاۋ.
ساباق بارىسىندا ەكى توپپەن دە ەرتەگىلەر ەلىنە ساياقات جاسايمىز. ول ءۇشىن ەكى توپقا دا بولەك پلاكاتقا سالىنعان سۋرەتتەر ىلىنەدى. ەكى توپتا ساباق بارىسىندا ءتورت كەزەڭنەن ءوتۋ كەرەك.
ءبىرىنشى توپتىق شارتتارى.
1 - كەزەڭ: ءۇي تاپسىرماسىن ايتۋ.
2 - كەزەڭ: مەرگەنشىلەر. تاقتادا تۇرعان شارلاردى دالدەپ اتىپ ونىڭ ىشىندەگى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى.
3 - كەزەڭ: اندەر الەمى. ءاننىڭ اۋەنىن تىڭداپ ول قانداي ءان ەكەندىگىن تاۋىپ، ونىڭ ارتىنداعى سۇراققا جاۋاپ بەرەدى.
4 - كەزەڭ: التىن ساندىق. التىن ساندىق كەزەڭىندە تاقتاداعى ساندىقتاردى تاڭداپ، ونداعى جىلداردى ءبىر - بىرىنە قوسىپ، سول جىلى نە بولعانىن ايتۋ.
ەكىنشى توپتىڭ شارتتارى:
1 - كەزەڭ: ءۇي تاپسىرماسىن ايتۋ.
2 - كەزەڭ: الما تەرۋ. المانى الىپ ونداعى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى.
3 - كەزەڭ: اندەر الەمى. ءاننىڭ اۋەنىن تىڭداپ ول قانداي ءان ەكەندىگىن تاۋىپ، ونىڭ ارتىنداعى سۇراققا جاۋاپ بەرەدى.
4 - كەزەڭ: مىستان كەمپىردەن قۇتىلۋ. ول ءۇشىن تاقتاداعى اينانىڭ ارتىنداعى جىلداردى ءبىر - بىرىنە قوسىپ، سول جىلى نە بولعانىن ايتۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
1 – كەزەڭ: 2 توپتىڭ توپتان ءبىر - ءبىر وقۋشىدان تاقتاعا شىعىپ ءۇي تاپسىرماسىن ايتۋ.
1 - توپ: 2 - كەزەڭ: مەرگەنشىلەر. تاقتادا تۇرعان شارلاردى دالدەپ اتىپ ونىڭ ىشىندەگى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى.
1. 1580 جىلى حاقنازار حان قايتىس بولعان سوڭ، حان تاعىنا كىم وتىرادى؟ (شىعاي حان)
2. 1582 جىلى تاۋەكەل سۇلتان باستاعان قازاق اسكەرلەرى كىمدى ءولتىردى؟ (بابا سۇلتاندى)
3. وزبەك پەن قازاق اسكەرلەرى كىمدى وكشەلەي قۋدى؟ (بابا سۇلتاندى)
4. شىعاي حان مەن تاۋەكەل سۇلتانعا ابدالاح حان ريزا بولىپ قاي جەردى سىيعا بەرەدى؟ (حودجەنت)
5. قايسى وزەننىڭ بويىنداعى قالالار ابداللاح حانعا تىزە بۇگىپ، باعىنىشتى بولدى؟ (سىرداريا)
2 - توپ: 2 - كەزەڭ: الما تەرۋ. المانى الىپ ونداعى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى.
1. شىعاي حاننىڭ بالاسى؟ (تاۋەكەل)
2. بۇحارانىڭ حانى كىم؟ (ابداللاح)
3. تاۋەكەل حان كوپ اسكەرمەن ابداللاح حاندىعىنا شابۋىل باستاپ قايسى قالالاردى باسىپ الدى جانە قانداي قالاعا قاتەر ءتوندى؟ (ساۋران، تۇركىستان، وتىرار، سايرام قالالارىن باسىپ الىپ، تاشكەنتكە قاتەر ءتوندى)
4. شايباني اۋلەتىنىڭ ورنىنا كىمدەر كەلىپ قانداي زاڭداستىرۋ شارتى جاسالدى؟ (اشتارحانيلەر مەن قازاق امىرشىلەرىنىڭ اراسىندا قازاق حاندىعىنا قوسىلعان جەرلەردى)
5. رەسەيدەن سىبىرگە اتتانعان جاساق؟ (ەرماكتىڭ جاساعى)
ءىىى. جاڭا ساباق
ەسىم حانعا مىنەزدەمە
ەسىم حاننىڭ ىشكى ساياساتى. تاۋەكەل حان قايتىس بولعان سوڭ، ءىنىسى ەسىم (1598 - 1628) مۇراگەرلىك جولمەن رەسمي تۇردە حان تاعىنا وتىردى. ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم حان تاعىنا لايىقتى تاجىريبەلى قولباسشى، بىلىكتى ساياساتشى تۇلعا بولاتىن. قازاقتىڭ حان تاعىنا وتىرعان سوڭ ەسىم حان بۇحار حانىمەن ءبىتىم شارتىن جاساسىپ، ورتا ازيا قالالارىمەن بەيبىت ەكونوميكالىق بايلانىس ورناتۋعا ۇمتىلدى. قازاق حاندىعىن ءبىر ورتالىققا باعىنعان مەملەكەت ەتىپ قۇرۋدى باستى ماقسات ەتتى. قازاق حاندىعىنىڭ اسكەري كۇش - قۋاتىن ارتتىرۋعا ايرىقشا كوڭىل ءبولىپ، سۇلتاندار مەن تورەلەرگە ەركىندىك، بيلىك بەردى.
17 عاسىردىڭ باسىندا قازاق حاندىعىندا ىشكى ساياسي ءومىر ءبىرشاما تۇراقتانعانىمەن، بۇرىننان كەلە جاتقان كەيبىر قايشىلىقتار شەشىمىن تاپپاعان ەدى. قازاق حاندىعى بارعان سايىن بولشەكتەنە ءتۇستى. فەودالدىق تالاس - تارتىستار كەڭ ءورىس الدى. كوشپەلى اقسۇيەكتەردىڭ ءار ءتۇرلى توپتارى ءوزارا باقتالاستىققا ءتۇستى. وڭتۇستىكتە ءىس جۇزىندە ەكى حان بيلىك ەتتى. ەسىم حان تۇركىستان قالاسىن ءوزىنىڭ استاناسى ەتسە، تۇرسىن حان ءوزىن تاۋەلسىز حان جاريالاپ، تاشكەنت قالاسىن استانا جاسادى. بىرتە - بىرتە قازاق حاندىعىندا حانداردىڭ دارا بيلىگى كورىنىس تاپتى.
بۇل كەزدە تاشكەنتتە – كەلدى مۇحاممەد سۇلتان، ءاندىجاندا - ابىلاي سۇلتان، تۇرفاندا - ءابد - ار - راحىم حان، جاركەنتتە - اباق حان، ت. ب دارا بيلىك جۇرگىزدى.
بۇحار - قازاق قارىم - قاتىناستارى. قازاق حاندىعىنىڭ ىشكى جاعدايىن اڭدىپ وتىرعان بۇحار حانى بۇرىنعى ءبىتىم شارتىن بۇزىپ، قازاق حاندىعىنىڭ جەرىنە جاڭا جورىقتار ۇيىمداستىرادى. بۇحار حانى كەشەگى تاۋەكەل حانمەن ءساتسىز سوعىستا قولدان شىققان تاشكەنت، سايرام، ءاندىجان جەرلەرىن قايتارىپ الۋدى ارماندادى. سونىمەن قاتار قازاقتاردى سىرداريانىڭ ارعى بەتىنە اسىرىپ تاستاۋدى ماقسات ەتتى.
قازاق – بۇحار سوعىسى (1603 - 1624) ەرەكشە قان توگىستى سوعىس بولدى. ءبىرىنشى قازابۇحار شايقاسى 1603 جىلى ايعىرجار دەگەن جەردە بولدى. بۇل شايقاستا بۇحار حاندىعىنىڭ اسكەرى جەڭىلىس تاۋىپ، تىپ - م - تىراقاي قاشتى. بۇحار اسكەرلەرى سامارقان بەكىنىسىنە تىعىلادى. ءبىراق قورشاۋعا تۇسكەن سامارقان قامالى بەرىك ەدى. قازاق حاندىعىنىڭ جاساقتارى جاۋدىڭ ساعىن سىندىرىپ، مول ولجامەن تاشكەنتكە قايتىپ ورالادى.
1611 جىلى بۇحار اسكەرىن يمامكۋلي حان ءوزى باسقارىپ كەلەدى. تاشكەنت تۇبىندە وتكەن بۇل ۇرىستا قازاقتىڭ قالان قولىن ەسىم حان باسقاردى. بۇل شايقاستا بۇحار حانى جەڭىلىس تاۋىپ، كەلىسىمگە كەلەدى.
قازاق سۇلتاندارىنان اسكەري كومەك العان بۇحار حانى يمامكۋلي قاراتاۋ، اسپارا وڭىرىنە شابۋىل جاساپ، بەيعام اۋىلدار مەن قالالاردى ۇلكەن شىعىنعا ۇشىراتتى. بۇعان جاۋاپ رەتىندە 1613 جىلى ەسىم حان قالىڭ قولمەن سامارقانعا باسىپ كىردى. بۇحار حاندىعىنىڭ اسكەرىن قيراتا جەڭدى.
1620 - 1621 جىلدارى بولعان ءتورتىنشى، بەسىنشى، التىنشى قازاق – بۇحار سوعىسىندا قازاق حاندىعىنىڭ اسكەرىن تۇرسىن حان باستاپ شىعىپ، قازاقتار تولىق جەڭىسكە جەتتى.
1627 جىلعى ەڭ سوڭعى، جەتىنشى قاندى شايقاسقا ەسىم حان قازاق حاندىعىنىڭ اسكەرىن ءوزى باستاپ كەلىپ، كەسكىلەسكەن شايقاستا جەڭىسكە جەتتى. ءسويتىپ وڭتۇستىك شەكاراسىن بەرىك بەكىتەدى. بۇحارا حانى يمامكۋلي جەڭىلىستى مويىندايدى.
تۇرسىن حاننىڭ بۇلىگى. تۇرسىن سۇلتان – جالىم سۇلتاننىڭ ۇلى. 1598 جىلعى حان سايلاۋدا ەسىمنىڭ جولى ۇلكەن بولعاندىقتان، تۇرسىننىڭ تاققا تالاستان قيسىنى بولمادى. تۇرسىن سۇلتان وزبەك حاندىعىنا قارسى كۇرەستە قازاق اسكەرلەرىن باستاپ، الدەنەشە رەت ۇلكەن جەڭىستەرگە جەتەدى، بەدەلى ارتادى. كوپ ۇزاماي تۇرسىن سۇلتان 1613 جىلى ءوزىن حان، تاشكەنت قالاسىنىڭ بيلەۋشىسى دەپ جاريالايدى. ءوز اتىنان اقشا شىعارادى. تۇرسىن حان ەسىم حانمەن ەكى رەت بىتىمگە كەلىپ، ەكى رەت سەرتتەن تايعان.
ءوزىن حان ساناعان تۇرسىن قاراۋىنداعى حالىقتىڭ كۇش - قۋاتىنا ابدەن سەنىم ارتادى. تۇرسىن حاننىڭ سەنىمدى تىرەگى سانى كوپ، ايبىندى قاتاعان رۋى بولعان. تۇرسىننىڭ حاندىق بيلىككە ۇمتىلىسى ەسىم حاننىڭ بيلىگىنە مويىنسۇنباۋى ەدى. قازاق حاندىعى ىشىنەن وڭاشا وتاۋ تىگىلدى. حالىق بىرەۋ، حان ەكەۋ بولۋى حاندىقتىڭ بىرلىگى، ىنتىماعىنىڭ بۇزىلۋىنا جول اشتى.
ەسىم حاننىڭ ەل ىشىندە بەدەلىنىڭ ارتۋى تۇرسىن حانعا ۇنامادى. ەسىم حاننىڭ كوزىن جويۋعا، دارا بيلىككە جەتۋگە ۇمتىلدى. 1627 جىلى جوڭعارلاردىڭ قازاق جەرىنە ءجيى - ءجيى جورىق جاساپ، ەلدىڭ مازاسىن الىپ، تاران - تاراجعا تۇسۋىنە بايلانىستى ەسىم حان جورىق تۋىن كوتەرىپ، قالىڭ قول جيناپ، قالماقتارعا قارسى سوعىسقا اتتانادى. ەلدىڭ مازاسىن العان قالماقتاردى، جوڭعار تاۋىنان ارى اسىرىپ جىبەرەدى. ەسىم حان جورىقتا جۇرگەندە تۇرسىن حان بارلىق اسكەرىن جيناپ، الىستاعى جاۋدى ەمەس، باۋىرى تۇرعان تۇركىستاندى شابادى. قاراۋسىز جۇرتتى قانعا بوكتىرىپ، ويرانىن شىعارادى. ەسىم حاننىڭ ءۇي ءىشىن، ايەلىن، جاس بالالارىن تۇتقىنداپ، تاشكەنتكە اكەتەدى. ەسىم حاننىڭ كوزىن جويماق بولىپ، جولىن توسادى. بۇل بۇلىكتەن حابار العان ەسىم حان ساقتانىس جاسايدى. ەكى حاننىڭ ارەكەتى سايرام قامالىنىڭ تۇبىندە كەزدەسەدى. جەڭىلىس تاپقان تۇرسىن حان تاشكەنتكە شەگىنەدى.
قازاق پەن قازاق اراسىنداعى جان تۇرشىگەرلىك مەيرىمسىز ۇرىس ورتتەي لاۋلادى. بار اسكەرىنەن ايرىلعان تۇرسىن حان قامالعا تىعىلادى.
«ەي، قاتاعاننىڭ حانى تۇرسىن،
كىم ارامدى انت ۇرسىن!
جازىقسىز ەلدى ەڭىرەتىپ،
جەر ءتاڭىرىسىپ جاتىرسىڭ.
حان ەمەسسىڭ، قاسقىرسىڭ،
قارا الباستى باسقىرسىڭ
التىن تاقتا جاتساڭ دا،
اجالى كەتكەن پاقىرسىڭ!
ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم،
ەسىگىڭە كەلىپ تۇر:
العالى تۇر جانىڭدى،
شاشقالى تۇر قانىڭدى!»
باعى تايعان حاننىڭ نوكەرلەرى تۇرسىن حاندى تۇتقىنداپ، ەسىم حانعا تاپسىرادى. ەسىم حان بۇلىكشى باۋىرى تۇرسىن حاننىڭ باسىن الدى. ەسىم حان تۇرسىن حانعا ىلەسىپ، بەيبىت ەلدى ويرانداۋعا بەلسەنە قاتىناسقان قاتاعان رۋىن تۇگەلدەي ءولىم جازاسىنا كەسەدى. شىعىس تۇركىستانداعى قاتاعان رۋى جازالانۋدان قاشىپ، ۇيعىر حالقىنىڭ اراسىنا بارىپ پانالادى. تۇرسىن حاننىڭ بۇل بۇلىگى تاريحتا «قاتاعان قىرعىنى» دەپ اتالدى.
قازاق حاندىعىنىڭ وسى ساياساتى جويقىن وزگەرىستىڭ، قاتەرلى داۋىلدىڭ العاشقى دۇمپۋىمەن بەتپە-بەت كەزدەسكەن ەسىم حان بولدى. ەسىم حان ىشكى - سىرتقى ساياساتتا ءتارتىپ ورناتتى. «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» دەگەن ءسوزدىڭ ءمانى دە ەسىم حاننىڭ تۇسىندا جاسالعان دالالىق زاڭدارعا بايلانىستى ايتىلعان. ت
اسىرەسە جاۋگەرشىلىك زاماندا ەلدىڭ قورعانىس قابىلەتىن نىعايتۋعا باعىتتالعان زاڭدارى ەسىم حاننىڭ شىن مانىندە مەملەكەت تۇرعىسىنداعى ءىرى قايراتكەر ەكەنىن كورسەتتى.
1 - توپ: 3 - كەزەڭ: اندەر الەمى، ءاننىڭ اۋەنىن تىڭداپ ول قانداي ءان ەكەندىگىن تاۋىپ، ونىڭ ارتىنداعى سۇراققا جاۋاپ بەرەدى.
1. ەسىم حاننىڭ ەل بيلەگەن جىلى؟ (1598 - 1628ج. ج.)
2. تۇرسىن حاننىڭ استانا دەپ جاريالاعان قالاسى؟ (تاشكەنت)
3. 1611 جىلى بۇحار اسكەرىن كىم باسقارىپ كەلدى؟ (يمامكۋلي حان)
4. تۇرسىنحان كىمنىڭ ۇلى؟ (جالىم سۇلتاننىڭ ۇلى)
5. اباق حان قاي جەرلەردى بيلەدى؟ (جاركەنت پەن قاشعاردى)
2 - توپ: 3 - كەزەڭ: اندەر الەمى. ءاننىڭ اۋەنىن تىڭداپ ول قانداي ءان ەكەندىگىن تاۋىپ، ونىڭ ارتىنداعى سۇراققا جاۋاپ بەرەدى.
1. ەسىم حاننىڭ شىعارعان زاڭنىڭ اتاۋى؟ («ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى»)
2. تۇرسىن حاننىڭ بۇلىگى تاريحتا قالاي اتالدى؟ (قاتاعان قىرعىن)
3. ەسىم حاننىڭ ءۇي ءىشىن، ايەلىن جاس بالالارىن تۇتقىنداپ قايدا الىپ كەتتى؟ (تاشكەنت)
4. ەسىم حان ءوزىنىڭ استاناسى ەتىپ جاريالاعان قالا؟ (تۇركىستان)
5. قايسى رۋدىڭ ادامدارى ەسىم حانعا باس يمەدى؟ (قاتاعان)
1 - توپ: 4 - كەزەڭ: التىن ساندىق. التىن ساندىق كەزەڭىندە تاقتاداعى ساندىقتاردى تاڭداپ، ونداعى جىلداردى ءبىر - بىرىنە قوسىپ، سول جىلى نە بولعانىن ايتۋ.
1. 1443+160=(1603 جىلى ايعىرجار دەگەن جەردە ءبىرىنشى قازاق - بۇحار شايقاسى)
2. 1921 - 308=(1613 جىلى ەسىم حان قالىڭ قولمەن سامارقانعا باسىپ كىردى)
3. 1620ج - 1404+217=(1620 - 1621 جىلدارى 4 - 5 - 6 قازاق – بۇحار سوعىسى بولدى)
4. XI+Vءى = (XVءىى ع قازاق حاندىعىندا ىشكى ساياسي ءومىر ءبىرشاما تۇراقتان، فەودالدىق تالاس – تارتىستار كەڭ ءورىس الدى)
5. 1333+295= (1628 جىلى ەسىم حان قايتىس بولادى)
2 - توپ: 4 - كەزەڭ: مىستان كەمپىردەن قۇتىلۋ. ول ءۇشىن تاقتاداعى اينانىڭ ارتىنداعى جىلداردى ءبىر - بىرىنە قوسىپ، سول جىلى نە بولعانىن ايتۋ.
1. 1332+281= (1613 جىلى تۇرسىن حان تاشكەنتتى استاناسى ەتىپ جاريالايدى)
2. 1822 - 224= (1598 جىلى ەسىم حان تاققا وتىرادى)
3. 1219+408= (1627 جىلى ەڭ سوڭعى قاندى شايقاس بولادى)
4. ءىح+Vءىى=(XVءى ع قۋاتتى موعولستان مەملەكەتى ءبىرجولاتا ىدىراۋعا بەت الدى)
5. 921+690= (1611 جىلى بۇحار اسكەرىن يمامكۋلي حان باسقاردى)
ءۇ. باعالاۋ، جەڭىسكە جەتكەن توپتى ماراپاتتاۋ.
ءۇى. ءۇي تاپسىرماسى.
تاقىرىپتى وقۋ.
تەست قۇراستىرۋ.
ەگەر مەن حان بولسام.... اڭگىمە جازۋ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ەسىم حان تۇسىنداعى قازاق حاندىعى
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىك: ەسىم حاننىڭ قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىندا تاجىريبەلى قولباسشى، بىلىكتى ساياحاتشى، تۇلعا رەتىندە اتقارعان ءرولىن اشىپ كورسەتۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ بىلىمدەرىن تىرەك - سىزبا ارقىلى تۇسىندىرە وتىرىپ تولىقتىرۋ، شىڭداۋ. كارتامەن جۇمىس جۇرگىزۋ، ءوز بەتىنشە قورتىندى جاساۋعا، ماتىندەگى نەگىزگى ماسەلەنى تابۋعا داعدىرلاندىرۋ، باسقاتىرعىشتاردى شەشە وتىرىپ ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن دامىتۋ.
تاربيەلىك: وقۋشىنى جان – جاقتى تەرەڭ، ەركىن ويلاۋعا، توپپەن جۇمىس جاساۋعا، ۇستامدىلىققا، ءوز ويىن وزگەلەرمەن بولىسۋگە، وزگەنىڭ دە ويىن تىڭداي بىلۋگە تاربيەلەۋ. ەسىم حاننىڭ ارەكەتتەرىن اڭگىمەلەي وتىرىپ ەرلىككە، باتىر، باتىل بولۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: دامىتا وقىتۋ، تىرەك – سىزبا ارقىلى وقىتۋ، توپپەن جەكە جۇمىس، ماتىنمەن جۇمىس.
ءپانارالىق بايلانىسى: ماتەماتيكا، مۋزىكا، قازاق ءتىلى.
كورنەكىلىكتەر: تىرەك – سىزبا، تاۋەكەل، ەسىم حانداردىڭ سۋرەتتەرى، ساياسي كارتا.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ.
وقۋشىلارمەن امانداسۋ، تۇگەلدەۋ.
ساباققا دايىندىقتارىن باقىلاۋ.
ساباق بارىسىندا ەكى توپپەن دە ەرتەگىلەر ەلىنە ساياقات جاسايمىز. ول ءۇشىن ەكى توپقا دا بولەك پلاكاتقا سالىنعان سۋرەتتەر ىلىنەدى. ەكى توپتا ساباق بارىسىندا ءتورت كەزەڭنەن ءوتۋ كەرەك.
ءبىرىنشى توپتىق شارتتارى.
1 - كەزەڭ: ءۇي تاپسىرماسىن ايتۋ.
2 - كەزەڭ: مەرگەنشىلەر. تاقتادا تۇرعان شارلاردى دالدەپ اتىپ ونىڭ ىشىندەگى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى.
3 - كەزەڭ: اندەر الەمى. ءاننىڭ اۋەنىن تىڭداپ ول قانداي ءان ەكەندىگىن تاۋىپ، ونىڭ ارتىنداعى سۇراققا جاۋاپ بەرەدى.
4 - كەزەڭ: التىن ساندىق. التىن ساندىق كەزەڭىندە تاقتاداعى ساندىقتاردى تاڭداپ، ونداعى جىلداردى ءبىر - بىرىنە قوسىپ، سول جىلى نە بولعانىن ايتۋ.
ەكىنشى توپتىڭ شارتتارى:
1 - كەزەڭ: ءۇي تاپسىرماسىن ايتۋ.
2 - كەزەڭ: الما تەرۋ. المانى الىپ ونداعى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى.
3 - كەزەڭ: اندەر الەمى. ءاننىڭ اۋەنىن تىڭداپ ول قانداي ءان ەكەندىگىن تاۋىپ، ونىڭ ارتىنداعى سۇراققا جاۋاپ بەرەدى.
4 - كەزەڭ: مىستان كەمپىردەن قۇتىلۋ. ول ءۇشىن تاقتاداعى اينانىڭ ارتىنداعى جىلداردى ءبىر - بىرىنە قوسىپ، سول جىلى نە بولعانىن ايتۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
1 – كەزەڭ: 2 توپتىڭ توپتان ءبىر - ءبىر وقۋشىدان تاقتاعا شىعىپ ءۇي تاپسىرماسىن ايتۋ.
1 - توپ: 2 - كەزەڭ: مەرگەنشىلەر. تاقتادا تۇرعان شارلاردى دالدەپ اتىپ ونىڭ ىشىندەگى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى.
1. 1580 جىلى حاقنازار حان قايتىس بولعان سوڭ، حان تاعىنا كىم وتىرادى؟ (شىعاي حان)
2. 1582 جىلى تاۋەكەل سۇلتان باستاعان قازاق اسكەرلەرى كىمدى ءولتىردى؟ (بابا سۇلتاندى)
3. وزبەك پەن قازاق اسكەرلەرى كىمدى وكشەلەي قۋدى؟ (بابا سۇلتاندى)
4. شىعاي حان مەن تاۋەكەل سۇلتانعا ابدالاح حان ريزا بولىپ قاي جەردى سىيعا بەرەدى؟ (حودجەنت)
5. قايسى وزەننىڭ بويىنداعى قالالار ابداللاح حانعا تىزە بۇگىپ، باعىنىشتى بولدى؟ (سىرداريا)
2 - توپ: 2 - كەزەڭ: الما تەرۋ. المانى الىپ ونداعى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى.
1. شىعاي حاننىڭ بالاسى؟ (تاۋەكەل)
2. بۇحارانىڭ حانى كىم؟ (ابداللاح)
3. تاۋەكەل حان كوپ اسكەرمەن ابداللاح حاندىعىنا شابۋىل باستاپ قايسى قالالاردى باسىپ الدى جانە قانداي قالاعا قاتەر ءتوندى؟ (ساۋران، تۇركىستان، وتىرار، سايرام قالالارىن باسىپ الىپ، تاشكەنتكە قاتەر ءتوندى)
4. شايباني اۋلەتىنىڭ ورنىنا كىمدەر كەلىپ قانداي زاڭداستىرۋ شارتى جاسالدى؟ (اشتارحانيلەر مەن قازاق امىرشىلەرىنىڭ اراسىندا قازاق حاندىعىنا قوسىلعان جەرلەردى)
5. رەسەيدەن سىبىرگە اتتانعان جاساق؟ (ەرماكتىڭ جاساعى)
ءىىى. جاڭا ساباق
ەسىم حانعا مىنەزدەمە
ەسىم حاننىڭ ىشكى ساياساتى. تاۋەكەل حان قايتىس بولعان سوڭ، ءىنىسى ەسىم (1598 - 1628) مۇراگەرلىك جولمەن رەسمي تۇردە حان تاعىنا وتىردى. ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم حان تاعىنا لايىقتى تاجىريبەلى قولباسشى، بىلىكتى ساياساتشى تۇلعا بولاتىن. قازاقتىڭ حان تاعىنا وتىرعان سوڭ ەسىم حان بۇحار حانىمەن ءبىتىم شارتىن جاساسىپ، ورتا ازيا قالالارىمەن بەيبىت ەكونوميكالىق بايلانىس ورناتۋعا ۇمتىلدى. قازاق حاندىعىن ءبىر ورتالىققا باعىنعان مەملەكەت ەتىپ قۇرۋدى باستى ماقسات ەتتى. قازاق حاندىعىنىڭ اسكەري كۇش - قۋاتىن ارتتىرۋعا ايرىقشا كوڭىل ءبولىپ، سۇلتاندار مەن تورەلەرگە ەركىندىك، بيلىك بەردى.
17 عاسىردىڭ باسىندا قازاق حاندىعىندا ىشكى ساياسي ءومىر ءبىرشاما تۇراقتانعانىمەن، بۇرىننان كەلە جاتقان كەيبىر قايشىلىقتار شەشىمىن تاپپاعان ەدى. قازاق حاندىعى بارعان سايىن بولشەكتەنە ءتۇستى. فەودالدىق تالاس - تارتىستار كەڭ ءورىس الدى. كوشپەلى اقسۇيەكتەردىڭ ءار ءتۇرلى توپتارى ءوزارا باقتالاستىققا ءتۇستى. وڭتۇستىكتە ءىس جۇزىندە ەكى حان بيلىك ەتتى. ەسىم حان تۇركىستان قالاسىن ءوزىنىڭ استاناسى ەتسە، تۇرسىن حان ءوزىن تاۋەلسىز حان جاريالاپ، تاشكەنت قالاسىن استانا جاسادى. بىرتە - بىرتە قازاق حاندىعىندا حانداردىڭ دارا بيلىگى كورىنىس تاپتى.
بۇل كەزدە تاشكەنتتە – كەلدى مۇحاممەد سۇلتان، ءاندىجاندا - ابىلاي سۇلتان، تۇرفاندا - ءابد - ار - راحىم حان، جاركەنتتە - اباق حان، ت. ب دارا بيلىك جۇرگىزدى.
بۇحار - قازاق قارىم - قاتىناستارى. قازاق حاندىعىنىڭ ىشكى جاعدايىن اڭدىپ وتىرعان بۇحار حانى بۇرىنعى ءبىتىم شارتىن بۇزىپ، قازاق حاندىعىنىڭ جەرىنە جاڭا جورىقتار ۇيىمداستىرادى. بۇحار حانى كەشەگى تاۋەكەل حانمەن ءساتسىز سوعىستا قولدان شىققان تاشكەنت، سايرام، ءاندىجان جەرلەرىن قايتارىپ الۋدى ارماندادى. سونىمەن قاتار قازاقتاردى سىرداريانىڭ ارعى بەتىنە اسىرىپ تاستاۋدى ماقسات ەتتى.
قازاق – بۇحار سوعىسى (1603 - 1624) ەرەكشە قان توگىستى سوعىس بولدى. ءبىرىنشى قازابۇحار شايقاسى 1603 جىلى ايعىرجار دەگەن جەردە بولدى. بۇل شايقاستا بۇحار حاندىعىنىڭ اسكەرى جەڭىلىس تاۋىپ، تىپ - م - تىراقاي قاشتى. بۇحار اسكەرلەرى سامارقان بەكىنىسىنە تىعىلادى. ءبىراق قورشاۋعا تۇسكەن سامارقان قامالى بەرىك ەدى. قازاق حاندىعىنىڭ جاساقتارى جاۋدىڭ ساعىن سىندىرىپ، مول ولجامەن تاشكەنتكە قايتىپ ورالادى.
1611 جىلى بۇحار اسكەرىن يمامكۋلي حان ءوزى باسقارىپ كەلەدى. تاشكەنت تۇبىندە وتكەن بۇل ۇرىستا قازاقتىڭ قالان قولىن ەسىم حان باسقاردى. بۇل شايقاستا بۇحار حانى جەڭىلىس تاۋىپ، كەلىسىمگە كەلەدى.
قازاق سۇلتاندارىنان اسكەري كومەك العان بۇحار حانى يمامكۋلي قاراتاۋ، اسپارا وڭىرىنە شابۋىل جاساپ، بەيعام اۋىلدار مەن قالالاردى ۇلكەن شىعىنعا ۇشىراتتى. بۇعان جاۋاپ رەتىندە 1613 جىلى ەسىم حان قالىڭ قولمەن سامارقانعا باسىپ كىردى. بۇحار حاندىعىنىڭ اسكەرىن قيراتا جەڭدى.
1620 - 1621 جىلدارى بولعان ءتورتىنشى، بەسىنشى، التىنشى قازاق – بۇحار سوعىسىندا قازاق حاندىعىنىڭ اسكەرىن تۇرسىن حان باستاپ شىعىپ، قازاقتار تولىق جەڭىسكە جەتتى.
1627 جىلعى ەڭ سوڭعى، جەتىنشى قاندى شايقاسقا ەسىم حان قازاق حاندىعىنىڭ اسكەرىن ءوزى باستاپ كەلىپ، كەسكىلەسكەن شايقاستا جەڭىسكە جەتتى. ءسويتىپ وڭتۇستىك شەكاراسىن بەرىك بەكىتەدى. بۇحارا حانى يمامكۋلي جەڭىلىستى مويىندايدى.
تۇرسىن حاننىڭ بۇلىگى. تۇرسىن سۇلتان – جالىم سۇلتاننىڭ ۇلى. 1598 جىلعى حان سايلاۋدا ەسىمنىڭ جولى ۇلكەن بولعاندىقتان، تۇرسىننىڭ تاققا تالاستان قيسىنى بولمادى. تۇرسىن سۇلتان وزبەك حاندىعىنا قارسى كۇرەستە قازاق اسكەرلەرىن باستاپ، الدەنەشە رەت ۇلكەن جەڭىستەرگە جەتەدى، بەدەلى ارتادى. كوپ ۇزاماي تۇرسىن سۇلتان 1613 جىلى ءوزىن حان، تاشكەنت قالاسىنىڭ بيلەۋشىسى دەپ جاريالايدى. ءوز اتىنان اقشا شىعارادى. تۇرسىن حان ەسىم حانمەن ەكى رەت بىتىمگە كەلىپ، ەكى رەت سەرتتەن تايعان.
ءوزىن حان ساناعان تۇرسىن قاراۋىنداعى حالىقتىڭ كۇش - قۋاتىنا ابدەن سەنىم ارتادى. تۇرسىن حاننىڭ سەنىمدى تىرەگى سانى كوپ، ايبىندى قاتاعان رۋى بولعان. تۇرسىننىڭ حاندىق بيلىككە ۇمتىلىسى ەسىم حاننىڭ بيلىگىنە مويىنسۇنباۋى ەدى. قازاق حاندىعى ىشىنەن وڭاشا وتاۋ تىگىلدى. حالىق بىرەۋ، حان ەكەۋ بولۋى حاندىقتىڭ بىرلىگى، ىنتىماعىنىڭ بۇزىلۋىنا جول اشتى.
ەسىم حاننىڭ ەل ىشىندە بەدەلىنىڭ ارتۋى تۇرسىن حانعا ۇنامادى. ەسىم حاننىڭ كوزىن جويۋعا، دارا بيلىككە جەتۋگە ۇمتىلدى. 1627 جىلى جوڭعارلاردىڭ قازاق جەرىنە ءجيى - ءجيى جورىق جاساپ، ەلدىڭ مازاسىن الىپ، تاران - تاراجعا تۇسۋىنە بايلانىستى ەسىم حان جورىق تۋىن كوتەرىپ، قالىڭ قول جيناپ، قالماقتارعا قارسى سوعىسقا اتتانادى. ەلدىڭ مازاسىن العان قالماقتاردى، جوڭعار تاۋىنان ارى اسىرىپ جىبەرەدى. ەسىم حان جورىقتا جۇرگەندە تۇرسىن حان بارلىق اسكەرىن جيناپ، الىستاعى جاۋدى ەمەس، باۋىرى تۇرعان تۇركىستاندى شابادى. قاراۋسىز جۇرتتى قانعا بوكتىرىپ، ويرانىن شىعارادى. ەسىم حاننىڭ ءۇي ءىشىن، ايەلىن، جاس بالالارىن تۇتقىنداپ، تاشكەنتكە اكەتەدى. ەسىم حاننىڭ كوزىن جويماق بولىپ، جولىن توسادى. بۇل بۇلىكتەن حابار العان ەسىم حان ساقتانىس جاسايدى. ەكى حاننىڭ ارەكەتى سايرام قامالىنىڭ تۇبىندە كەزدەسەدى. جەڭىلىس تاپقان تۇرسىن حان تاشكەنتكە شەگىنەدى.
قازاق پەن قازاق اراسىنداعى جان تۇرشىگەرلىك مەيرىمسىز ۇرىس ورتتەي لاۋلادى. بار اسكەرىنەن ايرىلعان تۇرسىن حان قامالعا تىعىلادى.
«ەي، قاتاعاننىڭ حانى تۇرسىن،
كىم ارامدى انت ۇرسىن!
جازىقسىز ەلدى ەڭىرەتىپ،
جەر ءتاڭىرىسىپ جاتىرسىڭ.
حان ەمەسسىڭ، قاسقىرسىڭ،
قارا الباستى باسقىرسىڭ
التىن تاقتا جاتساڭ دا،
اجالى كەتكەن پاقىرسىڭ!
ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم،
ەسىگىڭە كەلىپ تۇر:
العالى تۇر جانىڭدى،
شاشقالى تۇر قانىڭدى!»
باعى تايعان حاننىڭ نوكەرلەرى تۇرسىن حاندى تۇتقىنداپ، ەسىم حانعا تاپسىرادى. ەسىم حان بۇلىكشى باۋىرى تۇرسىن حاننىڭ باسىن الدى. ەسىم حان تۇرسىن حانعا ىلەسىپ، بەيبىت ەلدى ويرانداۋعا بەلسەنە قاتىناسقان قاتاعان رۋىن تۇگەلدەي ءولىم جازاسىنا كەسەدى. شىعىس تۇركىستانداعى قاتاعان رۋى جازالانۋدان قاشىپ، ۇيعىر حالقىنىڭ اراسىنا بارىپ پانالادى. تۇرسىن حاننىڭ بۇل بۇلىگى تاريحتا «قاتاعان قىرعىنى» دەپ اتالدى.
قازاق حاندىعىنىڭ وسى ساياساتى جويقىن وزگەرىستىڭ، قاتەرلى داۋىلدىڭ العاشقى دۇمپۋىمەن بەتپە-بەت كەزدەسكەن ەسىم حان بولدى. ەسىم حان ىشكى - سىرتقى ساياساتتا ءتارتىپ ورناتتى. «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» دەگەن ءسوزدىڭ ءمانى دە ەسىم حاننىڭ تۇسىندا جاسالعان دالالىق زاڭدارعا بايلانىستى ايتىلعان. ت
اسىرەسە جاۋگەرشىلىك زاماندا ەلدىڭ قورعانىس قابىلەتىن نىعايتۋعا باعىتتالعان زاڭدارى ەسىم حاننىڭ شىن مانىندە مەملەكەت تۇرعىسىنداعى ءىرى قايراتكەر ەكەنىن كورسەتتى.
1 - توپ: 3 - كەزەڭ: اندەر الەمى، ءاننىڭ اۋەنىن تىڭداپ ول قانداي ءان ەكەندىگىن تاۋىپ، ونىڭ ارتىنداعى سۇراققا جاۋاپ بەرەدى.
1. ەسىم حاننىڭ ەل بيلەگەن جىلى؟ (1598 - 1628ج. ج.)
2. تۇرسىن حاننىڭ استانا دەپ جاريالاعان قالاسى؟ (تاشكەنت)
3. 1611 جىلى بۇحار اسكەرىن كىم باسقارىپ كەلدى؟ (يمامكۋلي حان)
4. تۇرسىنحان كىمنىڭ ۇلى؟ (جالىم سۇلتاننىڭ ۇلى)
5. اباق حان قاي جەرلەردى بيلەدى؟ (جاركەنت پەن قاشعاردى)
2 - توپ: 3 - كەزەڭ: اندەر الەمى. ءاننىڭ اۋەنىن تىڭداپ ول قانداي ءان ەكەندىگىن تاۋىپ، ونىڭ ارتىنداعى سۇراققا جاۋاپ بەرەدى.
1. ەسىم حاننىڭ شىعارعان زاڭنىڭ اتاۋى؟ («ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى»)
2. تۇرسىن حاننىڭ بۇلىگى تاريحتا قالاي اتالدى؟ (قاتاعان قىرعىن)
3. ەسىم حاننىڭ ءۇي ءىشىن، ايەلىن جاس بالالارىن تۇتقىنداپ قايدا الىپ كەتتى؟ (تاشكەنت)
4. ەسىم حان ءوزىنىڭ استاناسى ەتىپ جاريالاعان قالا؟ (تۇركىستان)
5. قايسى رۋدىڭ ادامدارى ەسىم حانعا باس يمەدى؟ (قاتاعان)
1 - توپ: 4 - كەزەڭ: التىن ساندىق. التىن ساندىق كەزەڭىندە تاقتاداعى ساندىقتاردى تاڭداپ، ونداعى جىلداردى ءبىر - بىرىنە قوسىپ، سول جىلى نە بولعانىن ايتۋ.
1. 1443+160=(1603 جىلى ايعىرجار دەگەن جەردە ءبىرىنشى قازاق - بۇحار شايقاسى)
2. 1921 - 308=(1613 جىلى ەسىم حان قالىڭ قولمەن سامارقانعا باسىپ كىردى)
3. 1620ج - 1404+217=(1620 - 1621 جىلدارى 4 - 5 - 6 قازاق – بۇحار سوعىسى بولدى)
4. XI+Vءى = (XVءىى ع قازاق حاندىعىندا ىشكى ساياسي ءومىر ءبىرشاما تۇراقتان، فەودالدىق تالاس – تارتىستار كەڭ ءورىس الدى)
5. 1333+295= (1628 جىلى ەسىم حان قايتىس بولادى)
2 - توپ: 4 - كەزەڭ: مىستان كەمپىردەن قۇتىلۋ. ول ءۇشىن تاقتاداعى اينانىڭ ارتىنداعى جىلداردى ءبىر - بىرىنە قوسىپ، سول جىلى نە بولعانىن ايتۋ.
1. 1332+281= (1613 جىلى تۇرسىن حان تاشكەنتتى استاناسى ەتىپ جاريالايدى)
2. 1822 - 224= (1598 جىلى ەسىم حان تاققا وتىرادى)
3. 1219+408= (1627 جىلى ەڭ سوڭعى قاندى شايقاس بولادى)
4. ءىح+Vءىى=(XVءى ع قۋاتتى موعولستان مەملەكەتى ءبىرجولاتا ىدىراۋعا بەت الدى)
5. 921+690= (1611 جىلى بۇحار اسكەرىن يمامكۋلي حان باسقاردى)
ءۇ. باعالاۋ، جەڭىسكە جەتكەن توپتى ماراپاتتاۋ.
ءۇى. ءۇي تاپسىرماسى.
تاقىرىپتى وقۋ.
تەست قۇراستىرۋ.
ەگەر مەن حان بولسام.... اڭگىمە جازۋ
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: تەمپەراتۋرا. تەمپەراتۋرانى ولشەۋ ادىستەرى. 8 كلاسس
