InfoHub Logo

سقو پەتروپاۆل  قالاسى
«№7 ورتا مەكتەپ» كمم
مەكتەپالدى  دايارلىق  سىنىپ  تاربيەشىسى
كيشكەنتايەۆا ۆەنەرا ەرساينوۆنا

«تاياۋداعى 2-3 جىلدا دۋالدىك، تەحنيكالىق جانە كاسىپتىك ءبىلىم بەرۋدىڭ ۇلتتىق جۇيەسىنىڭ نەگىزىن قالىپتاستىرۋ كەرەك»، – دەپ، ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ ايتقانداي، ەندىگى ەڭ ۇلكەن، جاۋاپتى ماقسات ءبىلىم وردالارىنا قاتىستى بولىپ وتىر. ول ماقسات، مۇددەنىڭ ءبىرى-12 جىلدىق ءبىلىم جۇيەسىنە كوشۋ. جاڭا ءبىلىم جۇيەسى مەكتەپ پەن مۇعالىمدەر الدىندا تۇرعان نەگىزگى ماسەلەلەردى انىقتاۋدا جاڭا مازمۇنداعى ءبىلىم جۇيەسىن مەكتەپ ومىرىنە ەنگىزۋدى قاجەت ەتەدى.

قازىرگى ۋاقىتتا وسى جاڭا جۇيە بويىنشا كوپتەگەن جۇمىستار ناقتىلانىپ، ماڭىزدى ىستەر تىندىرىلۋدا. ءاربىر مەكتەپ الدىندا جەكە تۇلعانىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، شىعارماشىلىقپەن ويلاي الاتىن جەكە تۇلعانى قالىپتاستىرۋ ماقساتى تۇر. وسىعان وراي بۇكىل الەمدە ءبىلىم بەرۋ جۇيەلەرىنىڭ كەلەشەك ۇرپاققا قانداي ءبىلىم بەرەتىنى تۋرالى ماسەلە قايتا قارالۋدا. «وقىتۋ ناتيجەسى وقۋشىلاردىڭ سىندارلى ويلاۋ، وزىندىك ىزدەنىس پەن اقپاراتتى تەرەڭ تالداۋ ماشىعىن يگەرۋ بولۋعا ءتيىس»-دەپ  اتاپ كورسەتكەندەي، قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە جاپپاي ءبىلىم بەرۋ مازمۇنى جاڭعىرتىلۋدا. ءبىلىم بەرۋ مازمۇنىن جاڭارتۋ باعدارلاماسى ساباق بەرۋدىڭ  ادىس-تاسىلدەرىن، مۇعالىمدەردىڭ پەداگوگيكالىق  شەبەرلىكتەرىن جەتىلدىرەدى. اتالمىش باعدارلامانىڭ باستى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى – بالانىڭ وقىتا وتىرىپ، وي ەركىندىگىن، بەلسەندىلىگىن، ىزدەنىمپازدىعىن قالىپتاستىرۋ، ءوز بەتىنشە شەشىم قابىلداۋعا داعدىلاندىرۋ جۇيەسىن ەنگىزدى.

«ءبىلىم نەگىزى باستاۋىشتا» دەمەكشى، ءبىلىم بەرۋدىڭ العاشقى ساتىسى – باستاۋىش ءبىلىم. سوندىقتان بالانى باستاۋىش سىنىپتان باستاپ شىعارماشىلىقپەن ويلاۋعا، ءوز بەتىمەن شەشىم قابىلداي الۋعا، پراكتيكالىق ارەكەتتەرگە دايىن بولۋعا ۇيرەتۋ قاجەت. ولاردى  شىعارماشىلىق باعىتتا  جان-جاقتى دامىتۋ - بۇگىنگى كۇننىڭ باستى تالابى. بۇل بىزدەن تاربيەشىلەردەن ءونىمدى جۇمىستى تالاپ ەتسە، بالالاردان سول باستاۋىش سىنىپ وقۋشىسىنا لايىقتى تۇلعانى تالاپ ەتەدى. ول دەگەنىمىز، بالالاردىڭ العان بىلىمدەرىن مەڭگەرۋى ءۇشىن كوپ ەڭبەكتى  قاجەتسىندىرەدى. ونى جۇزەگە اسىرۋ جولدارى بالالاردىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن دامىتۋعا سەپتىگىن تيگىزەتىن وقۋ ۇدەرىسىن ۇيىمداستىرۋدىڭ  ءتيىمدى ادىس-تاسىلدەرىن ۇسىنۋدى مىندەتتەيدى. ياعني، وقۋ تاربيە بارىسىنداعى بالالاردىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن دامىتۋ، سول ارقىلى قارىم-قاتىناس جاساي بىلۋگە ۇيرەتۋ وزەكتى ماسەلەنى تانىتادى.

ادامنىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتىنىڭ ءمانى مەن ماڭىزى ەرەكشە عوي. مەكتەپ قابىرعاسىندا ءتيىستى باعدارلامانى بالاعا مەڭگەرىپ، ءبىلىمى مەن بىلىگىن دامىتۋ ءۇشىن ونىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتىنە جۇك تە ارتىپ وتىر. وسى ورايدا ەستە ساقتاۋ قابىلەتىنىڭ جۇمىسىن جەڭىلدەتۋ ءۇشىن، مالىمەتتەردى ەستە ساقتاۋدىڭ ءتيىمدى ادىستەرى مەن تاسىلدەرىن مەڭگەرۋ قاجەت.

بالانىڭ كەز كەلگەن ىس-ارەكەتى ونىڭ جۇمىس ىستەۋ ادىس-تاسىلدەرىنە تىكەلەي بايلانىستى بولادى. قولدانىلاتىن ءادىستىڭ تيىمدىلىگى ونىڭ ناتيجەلىلىگىنىڭ كەپىلى بولادى. ەگەر ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن ىس-ارەكەت دەپ تانىساق، وندا سايكەسىنشە قانداي دا ءبىر مالىمەتتى ەستە ساقتاۋعا  سەپتىگىن تيگىزەتىن ارنايى ىس-ارەكەتكە بايلانىستى ادىس-تاسىلدەردى مەڭگەر  قاجەت بولادى. ءاربىر سانالى ادام ماقساتتى تۇردە ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن دامىتۋعا باعىتتالعان ادىستەردى مەڭگەرسە، ءوزىنىڭ ەستە ساقتاۋ جادىن ءتيىمدى ءارى راسيونالدى تۇردە دامىتا الاتىندىعى عىلىمي تۇردە دالەلدەنگەن.

بالا مەكتەپالدى دايارلىق سىنىپقا كەلگەن كەزدە وقۋعا ۇيرەتۋ ءۇشىن، اۋەلى سويلەمدەردى سوزدەرگە، ءسوزدى بۋىندارعا، بۋىندى دىبىستارعا ءبولۋ جۇمىستارىن اتقارادى. بۇل مەزگىل، تالداۋ كەزەڭى بولىپ ەسەپتەلەدى. وسى كەزەڭدە بالا تەك دىبىستاردى اجىراتۋعا عانا  ۇيرەنبەيدى، ولاردى  بۋىنمەن وقىپ جاتتىعۋعا ەرەكشە كوڭىل بولەدى. ەگەر بۇلاي جاساماسا سوزدەردى، سويلەمدەردى وقىپ ۇيرەنۋ كوپكە سوزىلىپ كەتەدى. ال  جاتتىعۋدى بىرنەشە جاساعاننان كەيىن بالا قايتادان توپتاۋ كەزەڭىنە كوشىپ، دىبىستاردان بۋىن، بۋىنداردان ءسوز، سوزدەردەن سويلەم  قۇراستىرۋ ادىستەرى ارقىلى وقيدى. ارينە، بۇل كەزەڭدە بالا ءماتىندى بىردەن وقىپ كەتە المايدى. تەك سوڭعى كەزەڭدە بالا ءبىراز جەتىستىككە جەتكەسىن، داعدى اۆتوماتتانۋعا اينالادى.                                           

قورىتا كەلگەندە قاجىرلى ەڭبەك بارىسىندا ەستە ساقتاۋ قابىلەتتىڭ داعدىلارى بىرنەشە بولىكتەردەن تۇراتىنىن انىقتايمىز:

- بەلگىلى ءبىر مالىمەتتى تەز ەستە ساقتاۋعا كومەكتەسەتىن بەينەلى شارتتى بەلگىلەر بولۋى ءتيىس. مىسالى، «منەموتەحنيكا» ءادىسىنىڭ منەموتابليسامەن جۇمىس ءتاسىلى، دىبىس جانە ونىڭ ءارىپ تاڭباسىن، اڭگىمە مازمۇنىن ەستە ساقتاپ، ونى سول شارتتى بەلگىلەرگە قاراپ تولىق مالىمەت بەرۋگە وڭتايلى.

- ەستە ساقتاعان مالىمەتتەردى بەينەلى وبرازدارعا اينالدىرۋ قابىلەتىنىڭ  بولۋى؛ بۇعان مىسال رەتىندە، «اسسوسياسيا» ءادىسىن دالەل رەتىندە الۋعا بولادى.

- مالىمەتتى ۇزاق ۋاقىت بويى ەستە ساقتاۋ داعدىسىن قالىپتاستىرىپ، قاجەتىندە ەسكە تۇسىرتەتىن زەيىن تۇراقتى بولۋى ءتيىس؛

- جادىمىزدا مالىمەتتەردىڭ بايلانىسىن ەستە ساقتاۋ ءۇشىن كومەك كورسەتەتىن تىرەك وبرازدار جۇيەسى بولۋى ءتيىس.

ءبىلىم سالاسىنا ءتۇرلى تەحنولوگيالار ەنگىزىلۋدە. سول تەحنولوگيالاردىڭ ىشىنەن وزىمىزگە قاجەتتىسىن تاڭداپ، وقۋ قىزمەتىنىڭ ءار كەزەڭىندە ءتيىمدى  قولدانا ءبىلۋ قاجەت. قازىرگى كەزدە مەكتەپەتەر ينتەراكتيۆتى تاقتالارمەن جابدىقتالعان. سول اتالمىش تەحنيكادا ديداكتيكالىق ماتەريالداردى  قامتاماسىز ەتىپ، بالالاردىڭ قىزىعۋشىلىق قابىلەتتەرىن اشىپ ءسوزدىڭ  ايتىلۋىن، وقىلۋىن، جازىلۋىن، سۋرەتتى ينتەراكتيۆتى تاقتاعا شىعارىپ  قويساق، ونى  ءورۋ ارقىلى، تىڭداۋ ارقىلى ەستە ساقتاپ قالۋ قابىلەتتەرىن جاقسى دامىتۋعا بولادى. پسيحولوگ عالىمداردىڭ ايتۋىنشا: «كورنەكىلىكتەردى قولدانۋ ميدىڭ قابىعىندا قوسىمشا تىتىركەندىرگىشتەردىڭ پايدا بولۋىنا ىقپال جاساپ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن نىعايتادى  ەكەن».

ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن تۇراقتاندىرۋ ءۇشىن قاراپايىم قاعيدالاردى دا ۇستانعان دۇرىس. عالىمدار ەستە ساقتاۋدىڭ بىرنەشە جولدارى بارىن  مالىمدەدى. مىسالى، بوس ۋاقىتتا سۋرەت سالۋ ەستە ساقتاۋدى جاقسارتادى ەكەن. بۇل جەردە سۋرەتتىڭ ساپاسى مەن كوركەمدىگى ماڭىزدى ەمەس، باستىسى - سۋرەت ويدى تىنىقتىرادى. ويدىڭ تىنىعۋى ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن جوعارىلاتادى. كوزگە ارنالعان جاتتىعۋلار دا ەستىڭ دامۋىنا  پايدالى. ەگەر تاڭەرتەن كۇندە 30 سەكۋند جاتتىعۋ جاساپ وتىرسا، ەستە ساقتاۋ قابىلەتىمىز 10%-عا  جاقسارادى. بۇل دا عالىمدارمەن  دالەلەدەنگەن.

ءسوزجۇمباقتار، ويشا ساناۋ، لوگيكالىق سۇراقتاردى شەشۋ، ولەڭدەردى جاتتاۋ، شەت تىلدەرىن مەڭگەرۋ - ميدى جۇمىس ىستەۋگە ارنالعان ەڭ ءتيىمدى  ادىستەر بولىپ سانالادى.

جالاڭ اياق جۇگىرۋدىڭ ءوزى ەستە ساقتاۋ قابىلەتىڭدى جاقسارتادى. سەبەبى، ادام جالاڭ اياق جۇرگەن كەزدە، اياعىن جاراقاتتاپ المايىن دەپ  اينالاسىنا بارلاي  اراپ جۇرەدى ەمەس پە، مۇنداي ساتتە مي دا بەلگىلى ءبىر قىزمەت اتقارادى. ول قىزمەتتەر ەستى جاقسارتۋعا كومەكتەسەدى ەكەن. كەلەسى ءتاسىل – جازۋ. قازىرگى كەزدە قولمەن جازۋ قالىپ كەلەدى. كوبىنەسە ءبىز پەرنەتاقتا كومەگىمەن جۇمىس جاسايمىز. دەگەنمەن، ەستە ساقتاۋ  قابىلەتىمىزدى جاقسارتۋ ءۇشىن ءبىر اۋىق قولعا قالام الىپ، جازۋ جازىپ تا تۇرۋ وتە قاجەت.

جاڭا زەرتتەۋلەر دالەلدەگەندەي، جاتتىعۋ كەزىندە سالماعى اۋىر زاتتاردى كوتەرگەن كەزدە ەستە ساقتاۋ 20%-عا  جاقساردى دەلىنگەن. بيىككە  ورمەلەۋ، شىڭعا شىعۋ مەن اعاشقا ورمەلەۋ دە ەستە ساقتاۋ قابىلەتى ءۇشىن پايدالى. سەبەبى، تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋ ارقىلى جادى جۇمىسى  جاقسارا تۇسەدى ەكەن.

ءبىر سوزبەن ايتار بولساق، ميدى ۇنەمى جۇمىس ىستەتىپ تۇرۋ قاجەت.

ءسوزىمنىڭ سوڭىندا ەس تۋرالى مىناداي مەتافورانى ايتقىم كەلەدى: ەستى كىشكەنتاي جانە ءالسىز، سابىرلى جانە تىنىش، مۇمكىن ۇلكەن جانە مىقتى ءوسىپ،  دامىپ كەلە  جاتقان اعاشپەن سالىستىرۋعا بولادى (نەمەسە ورمانمەن دە). ال، ەندى قانداي اعاش وسىرەتىنىمىز - ول وزىمىزگە  بايلانىستى.

---