فيزيكا - مەنىڭ ءومىرىم
قىزىلوردا وبلىسى، ارال اۋدانى،
№2 ارال كاسىپتىك ليسەيىنىڭ
فيزيكا جانە ينفورماتيكا ءپانى وقىتۋشىسى
گۇلدەن جانسۇگىروۆا.
فيزيكا - مەنىڭ ءومىرىم
فيزيكا عىلىمى ومىرمەن بايلانىستى قيىن جانە وتە قىزىق ءپان ەكەندىگىمەن ەرەكشە. ءار ءتۇرلى ادىس-تاسىلدەرمەن ءارى ومىرمەن بايلانىستىرا وتىلگەن ءار ساباق وقۋشى ساناسىنا قونىمدى، ءارى كەيىنگى ومىرىنە ازىق بولارى ءسوزسىز.
وقۋشىلاردىڭ ءوي-ورىسىن كەڭەيتىپ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن شىڭداۋ جانە بىلىمگە قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ ماقساتىندا تاراۋلاردى قايتالاۋ ساباقتارىن ساياحات ساباق رەتىندە وتكىزۋ تاجىريبەمنەن «ەلەكتر جانە ماگنەتيزم، ەلەكتروماگنيتتىك يندۋكسيا» تاراۋى بويىنشا وتكىزىلگەن قورىتىندى ساباعىمدى ۇسىنىپ وتىرمىن.
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «فيزيكا – مەنىڭ ءومىرىم»
ساباقتىڭ ماقساتتارى:
بىلىمدىك: ەلەكتر جانە ماگنەتيزم تاراۋى بويىنشا العان بىلىمدەرىن بەكىتۋ جانە فيزيكا پانىنە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق ىزدەنىسىن، تاپقىرلىعىن، زەرەكتىگىن، ويلاۋعا يكەمدىلىگىن دامىتۋعا ىقپال ەتۋ.
تاربيەلىك: وقۋشىلاردى العىرلىققا، شاپشاڭدىق پەن تاپقىرلىققا، العان ءبىلىمىن پراكتيكادا قولدانا بىلۋگە تاربيەلەۋ.
ءتۇرى: ساياحات ساباق
ءادىسى. توپ بويىنشا جۇمىس
كورنەكىلىگى: تۇراقتى ماگنيتتەر، فوتولار، سلايدتار
ءپانارالىق بايلانىس: حيميا، گەوگرافيا، بيولوگيا
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى. وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ، وقۋشىلاردىڭ ساباققا قاتىسۋىن تۇگەندەۋ، نازارلارىن ساباققا اۋدارۋ، ساباق ماقساتىمەن تانىستىرۋ. ءادىل قازىلار القاسىن سايلاۋ جانە ولارمەن تانىستىرۋ.
ءمۇعالىم ساياحاتتى باستاۋشى بولادى، وقۋشىلار 2 توپقا ءبولىنىپ ىزىنە ەرەدى. قاراما -قارسى ستولدارعا جايعاسادى. «دالا» سلايدى كورسەتىلەدى.
ءمۇعالىم: «دالا قانداي تاماشا، سەرۋەنگە دە كۇن اشىق كەزدە شىققان ەكەنبىز، جۇرىڭدەر!»
وقۋشى: اپاي، مەن جەردەن ماگنيت تاۋىپ الدىم، بۇل سىزگە كەرەك قوي؟
م: ءيا، ارينە ۇلكەن كەسەگىن تاۋىپسىڭ عوي. مۇنى قىتايلىقتار نە دەپ اتايتىنىن بىلەسىڭدەر مە؟
و: ءيا، مۇنى قىتايلىقتار «ءسۇيۋشى تاس» دەپ اتايدى. بۇل ءوز بالالارىن باۋىرىنا تارتقان «نازىك اناداي» ءوز باۋىرىنا تارتادى دەگەن ماعىنانى بەرەدى.
م: وتە دۇرىس، ماگنيت بارلىق زاتتاردى دا وزىنە تارتادى ما؟
و: جوق، ماگنيتكە ناشار تارتىلاتىن جانە ودان تەبىلەتىن دە زاتتار بار
م. ولار قانداي زاتتار؟
و: مارگانەس، الليۋمينيي سياقتى مەتالدار ناشار تارتىلادى، ال دياماگنەتيك دەپ اتالاتىن مىرىش، ۆيسمۋت، كۇكىرت سياقتى دەنەلەر كۇشتى ماگنيتتەردەن تەبىلەدى.
م: وقۋشىلار، ءبىز ساياحاتىمىزدى زاۋىتتارعا بارۋمەن جالعاستىرامىز، ءبىراق ءبىز اداستىق، وقۋشىلار ەندى قايتتىك؟
و: اپاي، زاۆود قاي جاقتا دەپ ەدىڭىز؟
م: سولتۇستىك جاقتا
و: ساساتىن تۇگى جوق، مەندە كومپاس بار، وڭاي تابۋعا بولادى
م: ءيا، ءبىراق ونى قالاي پايدالانامىز؟
و: جەر الىپ ماگنيت. ونىڭ وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك پوليۋستەرى بولادى. ونىڭ وڭتۇستىك ءپوليۋسى سولتۇستىك گەوگرافيالىق ەندىكپەن، سولتۇستىك ءپوليۋسى جەردىڭ وڭتۇستىك گەوگرافيالىق ەندىگىمەن سايكەس كەلەدى. كومپاستىڭ تىلشەسى جەردىڭ ماگنيت ءورىسى اسەرىنە سەزىمتال بولعاندىقتان، ول ۇنەمى سولتۇستىك ءپوليۋستى كورسەتىپ تۇرادى. مىنە، سولتۇستىك جاق، كەتتىك!
م. جارايسىڭ، كومپاس بولماعاندا اداساتىن ەدىك
و: اپاي، كەش باتىپ بارادى، قاي جەرگە ايالدايمىز؟
م: كۇن جىلى، تەز كۇركەمىزدى تىگىپ، تاماقتانايىق، دەمالىپ، تاڭەرتەڭ جولعا شىعامىز
و: وندا مەن بالاۋىز شامىن جاعايىن، ەلەكتر جارىعى جوق قوي.
جاعىلعان شام جالىنىنا ەكى جاعىنا تاۋىپ العان ماگنيتتى تاقاعاندا، شام جالىنىنىڭ فورماسى وزگەرەدى.
مۇنى كورگەن ءمۇعالىم: جاڭا عانا ءتۇزۋ جانىپ تۇرعان شام جالىنىنىڭ فورماسى وزگەرۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟
و: اپاي، كۇشتى ماگنيتتىك اسەرگە سەزىمتالدىعىن كورسەتىپ تۇر
م: بارعانشا جول قىسقارسىن، مىنا سۋرەت نەنى بىلدىرەدى، قولدىڭ ۇستىنە نەگە شەگەلەر بەلگىلى ءبىر رەتپەن ورنالاسقان؟
و: ول ەلەكتروماگنيت ورىستەرىنە قويىلعان قول ارقىلى ماگنيت كۇشتەرى ءوتىپ جاتىر، ال شەگەلەر ماگنيتتىڭ كۇش سىزىقتارىنىڭ سىزباسىن كورسەتەدى. ال قولدىڭ ءوزى ماگنيت كۇشىن مۇلدە سەزبەيدى.
م: سەن تاۋىپ العان ماگنيت پەن مىنا ەلەكتروماگنيت اراسىندا ايىرماشىلىق بار ما؟
و: مەن تاۋىپ العان ماگنيت تابيعي ماگنيت جانە تۇراقتى ماگنيت دەگەن ءتۇرى دە بار. ال مىنا ەلەكتروماگنيت وزدەرىن وراعان ەلەكتر توگىمەن ماگنيتتەلگەن تەمىر ماسساسى.
سلايد ارقىلى جۇك پويىزدارىنا تيەلگەن تەمىر بوشكەلەر كورسەتىلەدى.
م: وقۋشىلار انا كەتىپ بارا جاتقان بوشكەلەر، توننالاعان تەمىر شەگەلەر، ۆاگوندار ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە قالاي تاسىمالدانادى؟
و: مۇنداي ۇلكەن ماسسالاردى ۇستاپ تۇرۋ، ءبىر ورىننان ەكىنشى ورىنعا جىلجىتۋ ەلەكتروماگنيتتىك كوتەرگىش كراندار ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى. ورامدارىنا ەلەكتر توگىن جىبەرگەندە ول ماگنيتتەلىپ، بوشكەگە تيەلگەن شەگەلەردى، تەمىر كەسەكتەرىن ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە تاسىمالدايدى. ءتىپتى 1 ۆاگوندى دا كوتەرەتىن قۋاتى وتە كۇشتى ەلەكتروماگنيتتەر دە بار.
و: بۇل عاجاپ ەكەن!
م: عاجابى عاجاپ قوي، ءبىراق كەنەت ەلەكتر توگى بولماي قالسا شە، ادامدار ءولىپ قالماي ما؟
و: وسىنداي اپات جاعدايى بولعان. سونان كەيىن وسىنداي ءقاۋىپتى جاعدايلاردى بولدىرماۋ جانە ەلەكتر ەنەرگياسىن ۇنەمدەۋ ماقساتىندا ەلەكتروماگنيتتەرگە ەرەكشە تەتىكتەر ورناتىلادى. تاسىلاتىن زاتتاردى ماگنيت كوتەرگەننەن كەيىن ەلەكتروماگنيتتىڭ ءبۇيىر جاعىنان مىقتى بولات قاپسىرمالار تومەن ءتۇسىرىلىپ، تىعىز ەتىپ جابىلادى. بۇلار جۇكتەردى وزدەرى ۇستاپ تۇرادى، ال جۇكتەردى تاسۋ كەزىندە توك بەرۋ توقتالادى.
م: ءيا، بۇل قازىرگى تەحنيكانىڭ دامىعاندىعىنىڭ ايعاعى. قاتتى قىزدىرىلعان تەمىر بولۆانكالاردى دا تاسي الادى ما؟
و: جوق، بۇل بەلگىلى ءبىر تەمپەراتۋرادا عانا بولۋى مۇمكىن. قىزعان مەتالل ماگنيتتەلمەيدى. 8000 قا دەيىن قىزدىرىلعان ماگنيت ءوزىنىڭ ماگنيتتىك قاسيەتىن جوعالتادى.
م: جارايسىڭ، مۇنى ءبارىمىزدىڭ بىلگەنىمىز ءجون.
و: اپاي، سيقىرشىلار سيقىر كورسەتەدى دەپ جازىپتى، سوندا بارالىق!
م: بارساق ،بارالىق.
سلايد ارقىلى جەردەگى تەمىر جاشىكتى كوتەرگەن، سونان سوڭ سول جاشىكتى كوتەرە الماعان بالۋان سۋرەتى كورسەتىلەدى. وقۋشىلار سيقىردى كورىپ شىققان سىڭاي تانىتادى.
م: بالالار، شىنىمەن دە سيقىرشىنىڭ سيقىرى كۇشتى ەكەن، ۇلكەن تەمىر جاشىكتى كوتەرىپ تۇرعان بالۋاننىڭ كۇشىن الىپ قويدى ەمەس پە؟ اپ-ساتتە –اق كوتەرىپ تۇرعان جاشىگىن كوتەرە الماي قالدى عوي؟
و: وي، اپاي، سيقىرشىنىڭ ءبىلىمى كۇشتى دە، ءبىلىمى جوق نادانداردى الداپ سوقتى. جاشىكتىڭ تەمىر ءتۇبى كۇشتى ەلەكتروماگنيت ءپوليۋسى بولىپ تابىلاتىن تىعىرىق ۇستىنە قويىلعان. توك جوق كەزدە جاشىكتى كوتەرۋ قيىن ەمەس، ءبىراق ورامىنا توك جىبەرگەن ەلەكتروماگنيت ماگنيتتەلىپ، ولار ءبىر بىرىنە تارتىلادى.
م: جارايسىڭ!
و. اپاي انادا ءبىز كومەكتەسىپ ەككەن زىعىر، جوڭىشقا القابىن كورە كەتەلىك؟
م: كورسەك كورەيىك، جۇرىڭدەر، كەتتىك!
و: كەرەمەت بولىپ ءوسىپ كەلەدى ەكەن! جاقسى سۋعارىلىپتى دا.
م: ءبىراق ارامشوپتەر قاپتاپ كەتىپتى عوي، مۇنان قالاي قۇتىلامىز، جۇلامىز با؟
و: اپاي، القاپ وتە ۇلكەن عوي، سوندىقتيان قولمەن جۇلعاننان كوپ ۋاقىت كەتەدى. ونى اۋىلشارۋاشىلىعى ماماندارىنىڭ وزدەرى بىرەر مينۋتتا-اق تازالاپ تاستايدى.
م: قالايشا؟
و: زىعىر، جوڭىشقانىڭ تۇقىمدارى جىلتىر، ال ارامشوپتەردىڭ تۇقىمدارى تۇكتى بولىپ كەلەدى. ءشوپ اراسىنا ۇساق تەمىر ۇگىندىلەرىن سەپسە، جىلتىر تۇقىمعا جابىسپاي، ءارامشوپ تۇقىمدارىنا جابىسادى. سوسىن ونى ارنايى ەلەكتروماگنيتتەر كومەگىمەن تارتىپ الادى.
م: وتە دۇرىس، جارايسىڭ! بۇل ەلەكتروماگنيتتەردى، يندۋكسيالىق توكتاردى باسقا قايدا پايدالانۋعا بولادى؟
و: ەنەرگيانىڭ تۇرلەرىن ەلەكتر ەنەرگياسىنا اينالدىراتىن گەنەراتورلار، ترانسفورماتورلار مەن دۆيگاتەلدەردىڭ جۇمىسى وسى ەلەكتروماگنيتتىك يندۋكسيا قۇبىلىسىنا نەگىزدەلگەن. اۆتوكولىكتەر دە گەنەراتور وندىرگەن يندۋكسيالىق توكپەن جۇمىس جاسايدى. اككۋمۋلياتور باتارەيالارىنان گەنەراتور ورامدارىنا توك بەرىلىپ، ودان ۇلكەن مولشەردە يندۋكسيالىق توك الىنادى.
و: دەنە شىنىقتىرۋدا اۋىر اتلەتتەر ەلەكتروماگنيتتەر ارقىلى جاتتىعادى. جوعارىعا ىلىنگەن ەلەكتروماگنيت پەن قولىنا ۇستاعان وتەك اراسىنداعى تارتىلىستى جەڭۋگە تىرىسادى. تارتىلىس كۇشىن توكقا بايلانىستى ترەنەرلەر رەتتەپ وتىرادى.
م: مىنا تۇراقتى ماگنيتتىڭ ۇشتارىنا جابىسقان كىلت نەگە ونىڭ ورتاسىنا جابىسپايدى؟
و: ونىڭ ەكى ۇشى ماگنيتتىڭ پوليۋستەرى دەپ اتالادى، ال ماگنيت پوليۋستەرىندە ماگنيتتىك كۇش كۇشتى دە،پوليۋستەن الىستاعان سايىن ونىڭ اسەرى السىرەيدى.
م: جارايسىڭدار، وقۋشىلار! سەندەر ەلەكتروماگنيتتىك ءورىس جانە ماگنيت ءورىسى تاراۋلارى بويىنشا ءبىراز ءبىلىم العاندارىڭدى كورىپ تۇرمىن. الداعى ۋاقىتتا مۇنىمەن توقتاپ قالماي، بىلىمدەرىڭدى شىڭداي تۇسۋلەرىڭ كەرەك. بۇگىنگى ساياحاتىمىز وسىمەن اياقتالدى. سەندەرگە كوپ-كوپ راحمەت!
ءادىل-قازىلار القاسى قاي توپ جەڭىمپاز ەكەندىگىن انىقتاپ، ءمۇعالىم جەكەلەگەن وقۋشىلاردى باعالايدى.
ساباقتى قورىتىندىلاۋ.
ۇيگە تاپسىرما بەرۋ.
№2 ارال كاسىپتىك ليسەيىنىڭ
فيزيكا جانە ينفورماتيكا ءپانى وقىتۋشىسى
گۇلدەن جانسۇگىروۆا.
فيزيكا - مەنىڭ ءومىرىم
فيزيكا عىلىمى ومىرمەن بايلانىستى قيىن جانە وتە قىزىق ءپان ەكەندىگىمەن ەرەكشە. ءار ءتۇرلى ادىس-تاسىلدەرمەن ءارى ومىرمەن بايلانىستىرا وتىلگەن ءار ساباق وقۋشى ساناسىنا قونىمدى، ءارى كەيىنگى ومىرىنە ازىق بولارى ءسوزسىز.
وقۋشىلاردىڭ ءوي-ورىسىن كەڭەيتىپ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن شىڭداۋ جانە بىلىمگە قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ ماقساتىندا تاراۋلاردى قايتالاۋ ساباقتارىن ساياحات ساباق رەتىندە وتكىزۋ تاجىريبەمنەن «ەلەكتر جانە ماگنەتيزم، ەلەكتروماگنيتتىك يندۋكسيا» تاراۋى بويىنشا وتكىزىلگەن قورىتىندى ساباعىمدى ۇسىنىپ وتىرمىن.
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «فيزيكا – مەنىڭ ءومىرىم»
ساباقتىڭ ماقساتتارى:
بىلىمدىك: ەلەكتر جانە ماگنەتيزم تاراۋى بويىنشا العان بىلىمدەرىن بەكىتۋ جانە فيزيكا پانىنە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق ىزدەنىسىن، تاپقىرلىعىن، زەرەكتىگىن، ويلاۋعا يكەمدىلىگىن دامىتۋعا ىقپال ەتۋ.
تاربيەلىك: وقۋشىلاردى العىرلىققا، شاپشاڭدىق پەن تاپقىرلىققا، العان ءبىلىمىن پراكتيكادا قولدانا بىلۋگە تاربيەلەۋ.
ءتۇرى: ساياحات ساباق
ءادىسى. توپ بويىنشا جۇمىس
كورنەكىلىگى: تۇراقتى ماگنيتتەر، فوتولار، سلايدتار
ءپانارالىق بايلانىس: حيميا، گەوگرافيا، بيولوگيا
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى. وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ، وقۋشىلاردىڭ ساباققا قاتىسۋىن تۇگەندەۋ، نازارلارىن ساباققا اۋدارۋ، ساباق ماقساتىمەن تانىستىرۋ. ءادىل قازىلار القاسىن سايلاۋ جانە ولارمەن تانىستىرۋ.
ءمۇعالىم ساياحاتتى باستاۋشى بولادى، وقۋشىلار 2 توپقا ءبولىنىپ ىزىنە ەرەدى. قاراما -قارسى ستولدارعا جايعاسادى. «دالا» سلايدى كورسەتىلەدى.
ءمۇعالىم: «دالا قانداي تاماشا، سەرۋەنگە دە كۇن اشىق كەزدە شىققان ەكەنبىز، جۇرىڭدەر!»
وقۋشى: اپاي، مەن جەردەن ماگنيت تاۋىپ الدىم، بۇل سىزگە كەرەك قوي؟
م: ءيا، ارينە ۇلكەن كەسەگىن تاۋىپسىڭ عوي. مۇنى قىتايلىقتار نە دەپ اتايتىنىن بىلەسىڭدەر مە؟
و: ءيا، مۇنى قىتايلىقتار «ءسۇيۋشى تاس» دەپ اتايدى. بۇل ءوز بالالارىن باۋىرىنا تارتقان «نازىك اناداي» ءوز باۋىرىنا تارتادى دەگەن ماعىنانى بەرەدى.
م: وتە دۇرىس، ماگنيت بارلىق زاتتاردى دا وزىنە تارتادى ما؟
و: جوق، ماگنيتكە ناشار تارتىلاتىن جانە ودان تەبىلەتىن دە زاتتار بار
م. ولار قانداي زاتتار؟
و: مارگانەس، الليۋمينيي سياقتى مەتالدار ناشار تارتىلادى، ال دياماگنەتيك دەپ اتالاتىن مىرىش، ۆيسمۋت، كۇكىرت سياقتى دەنەلەر كۇشتى ماگنيتتەردەن تەبىلەدى.
م: وقۋشىلار، ءبىز ساياحاتىمىزدى زاۋىتتارعا بارۋمەن جالعاستىرامىز، ءبىراق ءبىز اداستىق، وقۋشىلار ەندى قايتتىك؟
و: اپاي، زاۆود قاي جاقتا دەپ ەدىڭىز؟
م: سولتۇستىك جاقتا
و: ساساتىن تۇگى جوق، مەندە كومپاس بار، وڭاي تابۋعا بولادى
م: ءيا، ءبىراق ونى قالاي پايدالانامىز؟
و: جەر الىپ ماگنيت. ونىڭ وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك پوليۋستەرى بولادى. ونىڭ وڭتۇستىك ءپوليۋسى سولتۇستىك گەوگرافيالىق ەندىكپەن، سولتۇستىك ءپوليۋسى جەردىڭ وڭتۇستىك گەوگرافيالىق ەندىگىمەن سايكەس كەلەدى. كومپاستىڭ تىلشەسى جەردىڭ ماگنيت ءورىسى اسەرىنە سەزىمتال بولعاندىقتان، ول ۇنەمى سولتۇستىك ءپوليۋستى كورسەتىپ تۇرادى. مىنە، سولتۇستىك جاق، كەتتىك!
م. جارايسىڭ، كومپاس بولماعاندا اداساتىن ەدىك
و: اپاي، كەش باتىپ بارادى، قاي جەرگە ايالدايمىز؟
م: كۇن جىلى، تەز كۇركەمىزدى تىگىپ، تاماقتانايىق، دەمالىپ، تاڭەرتەڭ جولعا شىعامىز
و: وندا مەن بالاۋىز شامىن جاعايىن، ەلەكتر جارىعى جوق قوي.
جاعىلعان شام جالىنىنا ەكى جاعىنا تاۋىپ العان ماگنيتتى تاقاعاندا، شام جالىنىنىڭ فورماسى وزگەرەدى.
مۇنى كورگەن ءمۇعالىم: جاڭا عانا ءتۇزۋ جانىپ تۇرعان شام جالىنىنىڭ فورماسى وزگەرۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟
و: اپاي، كۇشتى ماگنيتتىك اسەرگە سەزىمتالدىعىن كورسەتىپ تۇر
م: بارعانشا جول قىسقارسىن، مىنا سۋرەت نەنى بىلدىرەدى، قولدىڭ ۇستىنە نەگە شەگەلەر بەلگىلى ءبىر رەتپەن ورنالاسقان؟
و: ول ەلەكتروماگنيت ورىستەرىنە قويىلعان قول ارقىلى ماگنيت كۇشتەرى ءوتىپ جاتىر، ال شەگەلەر ماگنيتتىڭ كۇش سىزىقتارىنىڭ سىزباسىن كورسەتەدى. ال قولدىڭ ءوزى ماگنيت كۇشىن مۇلدە سەزبەيدى.
م: سەن تاۋىپ العان ماگنيت پەن مىنا ەلەكتروماگنيت اراسىندا ايىرماشىلىق بار ما؟
و: مەن تاۋىپ العان ماگنيت تابيعي ماگنيت جانە تۇراقتى ماگنيت دەگەن ءتۇرى دە بار. ال مىنا ەلەكتروماگنيت وزدەرىن وراعان ەلەكتر توگىمەن ماگنيتتەلگەن تەمىر ماسساسى.
سلايد ارقىلى جۇك پويىزدارىنا تيەلگەن تەمىر بوشكەلەر كورسەتىلەدى.
م: وقۋشىلار انا كەتىپ بارا جاتقان بوشكەلەر، توننالاعان تەمىر شەگەلەر، ۆاگوندار ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە قالاي تاسىمالدانادى؟
و: مۇنداي ۇلكەن ماسسالاردى ۇستاپ تۇرۋ، ءبىر ورىننان ەكىنشى ورىنعا جىلجىتۋ ەلەكتروماگنيتتىك كوتەرگىش كراندار ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى. ورامدارىنا ەلەكتر توگىن جىبەرگەندە ول ماگنيتتەلىپ، بوشكەگە تيەلگەن شەگەلەردى، تەمىر كەسەكتەرىن ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە تاسىمالدايدى. ءتىپتى 1 ۆاگوندى دا كوتەرەتىن قۋاتى وتە كۇشتى ەلەكتروماگنيتتەر دە بار.
و: بۇل عاجاپ ەكەن!
م: عاجابى عاجاپ قوي، ءبىراق كەنەت ەلەكتر توگى بولماي قالسا شە، ادامدار ءولىپ قالماي ما؟
و: وسىنداي اپات جاعدايى بولعان. سونان كەيىن وسىنداي ءقاۋىپتى جاعدايلاردى بولدىرماۋ جانە ەلەكتر ەنەرگياسىن ۇنەمدەۋ ماقساتىندا ەلەكتروماگنيتتەرگە ەرەكشە تەتىكتەر ورناتىلادى. تاسىلاتىن زاتتاردى ماگنيت كوتەرگەننەن كەيىن ەلەكتروماگنيتتىڭ ءبۇيىر جاعىنان مىقتى بولات قاپسىرمالار تومەن ءتۇسىرىلىپ، تىعىز ەتىپ جابىلادى. بۇلار جۇكتەردى وزدەرى ۇستاپ تۇرادى، ال جۇكتەردى تاسۋ كەزىندە توك بەرۋ توقتالادى.
م: ءيا، بۇل قازىرگى تەحنيكانىڭ دامىعاندىعىنىڭ ايعاعى. قاتتى قىزدىرىلعان تەمىر بولۆانكالاردى دا تاسي الادى ما؟
و: جوق، بۇل بەلگىلى ءبىر تەمپەراتۋرادا عانا بولۋى مۇمكىن. قىزعان مەتالل ماگنيتتەلمەيدى. 8000 قا دەيىن قىزدىرىلعان ماگنيت ءوزىنىڭ ماگنيتتىك قاسيەتىن جوعالتادى.
م: جارايسىڭ، مۇنى ءبارىمىزدىڭ بىلگەنىمىز ءجون.
و: اپاي، سيقىرشىلار سيقىر كورسەتەدى دەپ جازىپتى، سوندا بارالىق!
م: بارساق ،بارالىق.
سلايد ارقىلى جەردەگى تەمىر جاشىكتى كوتەرگەن، سونان سوڭ سول جاشىكتى كوتەرە الماعان بالۋان سۋرەتى كورسەتىلەدى. وقۋشىلار سيقىردى كورىپ شىققان سىڭاي تانىتادى.
م: بالالار، شىنىمەن دە سيقىرشىنىڭ سيقىرى كۇشتى ەكەن، ۇلكەن تەمىر جاشىكتى كوتەرىپ تۇرعان بالۋاننىڭ كۇشىن الىپ قويدى ەمەس پە؟ اپ-ساتتە –اق كوتەرىپ تۇرعان جاشىگىن كوتەرە الماي قالدى عوي؟
و: وي، اپاي، سيقىرشىنىڭ ءبىلىمى كۇشتى دە، ءبىلىمى جوق نادانداردى الداپ سوقتى. جاشىكتىڭ تەمىر ءتۇبى كۇشتى ەلەكتروماگنيت ءپوليۋسى بولىپ تابىلاتىن تىعىرىق ۇستىنە قويىلعان. توك جوق كەزدە جاشىكتى كوتەرۋ قيىن ەمەس، ءبىراق ورامىنا توك جىبەرگەن ەلەكتروماگنيت ماگنيتتەلىپ، ولار ءبىر بىرىنە تارتىلادى.
م: جارايسىڭ!
و. اپاي انادا ءبىز كومەكتەسىپ ەككەن زىعىر، جوڭىشقا القابىن كورە كەتەلىك؟
م: كورسەك كورەيىك، جۇرىڭدەر، كەتتىك!
و: كەرەمەت بولىپ ءوسىپ كەلەدى ەكەن! جاقسى سۋعارىلىپتى دا.
م: ءبىراق ارامشوپتەر قاپتاپ كەتىپتى عوي، مۇنان قالاي قۇتىلامىز، جۇلامىز با؟
و: اپاي، القاپ وتە ۇلكەن عوي، سوندىقتيان قولمەن جۇلعاننان كوپ ۋاقىت كەتەدى. ونى اۋىلشارۋاشىلىعى ماماندارىنىڭ وزدەرى بىرەر مينۋتتا-اق تازالاپ تاستايدى.
م: قالايشا؟
و: زىعىر، جوڭىشقانىڭ تۇقىمدارى جىلتىر، ال ارامشوپتەردىڭ تۇقىمدارى تۇكتى بولىپ كەلەدى. ءشوپ اراسىنا ۇساق تەمىر ۇگىندىلەرىن سەپسە، جىلتىر تۇقىمعا جابىسپاي، ءارامشوپ تۇقىمدارىنا جابىسادى. سوسىن ونى ارنايى ەلەكتروماگنيتتەر كومەگىمەن تارتىپ الادى.
م: وتە دۇرىس، جارايسىڭ! بۇل ەلەكتروماگنيتتەردى، يندۋكسيالىق توكتاردى باسقا قايدا پايدالانۋعا بولادى؟
و: ەنەرگيانىڭ تۇرلەرىن ەلەكتر ەنەرگياسىنا اينالدىراتىن گەنەراتورلار، ترانسفورماتورلار مەن دۆيگاتەلدەردىڭ جۇمىسى وسى ەلەكتروماگنيتتىك يندۋكسيا قۇبىلىسىنا نەگىزدەلگەن. اۆتوكولىكتەر دە گەنەراتور وندىرگەن يندۋكسيالىق توكپەن جۇمىس جاسايدى. اككۋمۋلياتور باتارەيالارىنان گەنەراتور ورامدارىنا توك بەرىلىپ، ودان ۇلكەن مولشەردە يندۋكسيالىق توك الىنادى.
و: دەنە شىنىقتىرۋدا اۋىر اتلەتتەر ەلەكتروماگنيتتەر ارقىلى جاتتىعادى. جوعارىعا ىلىنگەن ەلەكتروماگنيت پەن قولىنا ۇستاعان وتەك اراسىنداعى تارتىلىستى جەڭۋگە تىرىسادى. تارتىلىس كۇشىن توكقا بايلانىستى ترەنەرلەر رەتتەپ وتىرادى.
م: مىنا تۇراقتى ماگنيتتىڭ ۇشتارىنا جابىسقان كىلت نەگە ونىڭ ورتاسىنا جابىسپايدى؟
و: ونىڭ ەكى ۇشى ماگنيتتىڭ پوليۋستەرى دەپ اتالادى، ال ماگنيت پوليۋستەرىندە ماگنيتتىك كۇش كۇشتى دە،پوليۋستەن الىستاعان سايىن ونىڭ اسەرى السىرەيدى.
م: جارايسىڭدار، وقۋشىلار! سەندەر ەلەكتروماگنيتتىك ءورىس جانە ماگنيت ءورىسى تاراۋلارى بويىنشا ءبىراز ءبىلىم العاندارىڭدى كورىپ تۇرمىن. الداعى ۋاقىتتا مۇنىمەن توقتاپ قالماي، بىلىمدەرىڭدى شىڭداي تۇسۋلەرىڭ كەرەك. بۇگىنگى ساياحاتىمىز وسىمەن اياقتالدى. سەندەرگە كوپ-كوپ راحمەت!
ءادىل-قازىلار القاسى قاي توپ جەڭىمپاز ەكەندىگىن انىقتاپ، ءمۇعالىم جەكەلەگەن وقۋشىلاردى باعالايدى.
ساباقتى قورىتىندىلاۋ.
ۇيگە تاپسىرما بەرۋ.
You Might Also Like
