InfoHub Logo

ادەتتە، جازۋشىنىڭ ىزدەنىسى مەن ءومىر جولى كوركەم شىعارماسىندا ءىز قالدىرىپ، ەل باسىنان كەشكەن تاريحي وقيعالار سايراپ جاتادى. عابيدەن مۇستافين مۇراسى – وسىناۋ قاعيدانىڭ دالەلى مەن ايعاعى.
ول 1902 جىلى قارعاندى وبلىسىنىڭ تەلمان اۋدانىندا شاعىن داۋلەتتى وتباسىندا ومىرگە كەلدى. تالاپتى بالا اۋەلى اۋىل مولداسىنان وقىپ ساۋاتىن اشادى. «باسقا وقۋ جوق ەدى» - دەيدى ول كەيىن جاستىق شاعىن قىنجىلا، مۇڭايا ەسكە الىپ. كىشكەنتاي جۇرەكتە جانعان شىراق ءوقۋ-بىلىم ىزدەتەدى، 1916 جىلى زاۋىتتاعى ورىسشا-قازاقشا مەكتەپتىڭ ءتورتىنشى سىنىبىنا ءتۇسىپ، ءبىر جىلدان كەيىن ءبىتىرىپ شىعادى. «قايتىپ وقۋعا مۇرشا بولعان جوق» - دەپ وكىنەدى كەيىن جازۋشى.

1918-1925 جىلدارى اۋىلدىق كەڭەستىڭ ءار الۋان جۇمىسىنا ارالاسادى. بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىق قازاقستاننىڭ سول كەزدەگى ورتالىعى قىزىلوردادان وقۋ ىزدەتەدى. ءبىراق بالالىق شاعىندا العان شامالى ءبىلىم وقۋ ورنىنا تۇسۋگە مۇمكىندىك بەرمەيدى دە، جوعارعى سوتقا قىزمەتكە ورنالاسادى. جازۋشىنىڭ ءوزى ايتقانداي، كوركەم ادەبيەتكە دەگەن قۇشتارلىعى وسى جولدارى ويانادى.
جيىرماسىنشى جىلدارى تۋعان ەلىمىز ءۇشىن اسا ءبىر ماڭىزدى كەزەڭ ەدى. اۋىلداعى نەگىزگى تارتىستار ازامات سوعىسىنان كەيىنگى اۋىرتپالىقتار، ءالى مەن سولىن ايىرا بەرمەيتىن كەدەيلەردىڭ قيىن حال-كۇيى توڭىرەگىندە ءوربيتىن. جاستايىنان تالاي قيانات كورگەن بولاشاق جازۋشى قايناعان ءومىر اعىمىنان سىرت قالا المادى. ءوزىنىڭ العاشقى قادامى تۋرالى «كورگەنىمدى، سەزگەنىمدى جازاتىنمىن» - دەيتىن عابەڭ. دەمەك، جازۋشىلىق ءومىرىنىڭ العاشقى ساتىنەن باستاپ بۇكىل ونەر جولىنا ۇلكەن اسەر وسىنداي تارتىستاردىڭ قىزۋ ورتاسى ەدى.

جاس تالاپكەر ءوزى كورگەن، سوتقا كەلىپ تۇسكەن شىعىمداردا ايتىلعان قيانات، مۇڭ-شەر، جاپا شەككەن ادامدار تۋرالى ناقتىلى وقيعا نەگىزىندە جازعان حابارلاما، وچەرك، فەلەتوندارىن «ەڭبەكشى قازاق» (قازىرگى «ەگەمەن قازاقستان») گازەتىنە جاريالاپ ءجۇردى.
ءسويتىپ، عابيدەن مۇستافين العاشقى قالام تارتىسىنان-اق ءوزىنىڭ وزەكتى تاقىرىبىن – بۇگىنگى قايناعان ءومىردى ءدال تاپتى. تۇڭعىش كىتابى «ەر شويىنعا» (1929) ارقاۋ بولعان دا ءوزى جاقسى بىلەتىن اۋىل ءومىرى، كەدەيدىڭ سانا-سەزىمى، تاپتىق كۇرەس ەدى. «ەر شويىن» - جازۋشىنىڭ عۇمىرلىق تاقىرىبىن بەلگىلەگەن، ءوزىنىڭ تالابى مەن تالانتىنا سەنىم تۋعىزعان ەرەكشە ءمانى بار جيناق.
بەلگىلى سىنشى-عالىم ز. س. كەدرينا جازۋشىنىڭ ونەر جولىن سارالاي كەلىپ، ونى تىڭ تاقىرىپتارعا الدىمەن باراتىن باتىلدىعىن، جاڭاشىلدىعىن «تۆورچەستۆولىق بارلاۋدا» دەپ، باسىپ ايتتى. جيناققا كىرگەن تۇڭعىش شىعارماسى «سارسەن مەن بوقاش» (1927-1928)، «ەر شويىن»، «قان»، «قاشقىن» سياقتى اڭگىمەلەرىندە اۋىلدا ءوتىپ جاتقان تاپتىق تارتىستى ناقتىلى وقيعا-كورىنىستەر ارقىلى رەاليستىك دالدىكپەن بەينەلەدى. جازۋشىنىڭ ىستىق ىقىلاسى قانالعان تاپ جاعىندا. كوركەم وبرازدار ارقىلى: «ادال ەڭبەگىنىڭ قىزىعىن كورمەي، «ادام»! دەگەن ارداقتى اتقا قولى جەتپەي قينالعان ادال جاندار وسىلار!» - دەيدى جازۋشى. بايدىڭ مالىن باعىپ، بايلىعىن كوبەيتىپ جۇرگەن قۇتتى قول جاندار جاس جازۋشىعا ادامگەرشىلىك پەن اقيقاتتىڭ وزىندەي كورىنەدى. وسىنداي جانداردى سۇلىكتەي سورىپ، باسىن كوتەرتپەي ەزگىگە سالعان ۇستەم تاپتى اۆتور جيىركەنىشپەن، جەك كورە سۋرەتتەيدى. جازۋشىنىڭ ماقساتى ايقىن، مۇددەسى اشىق – كىمدى جاقتايتىنى، كىمدى داتتايتىنى تۇسىنىكتى. تاپتىق كۇرەستە قاجىر-قايرات، ۇيىمشىلدىق قاجەتتىلىگىن سۋرەتتەگەن «ەر شويىن» جيناعى تارتىستىڭ ءالى تولاستاماعان كەزىندە شىققانىن ەسكەرسەك، كىتاپتىڭ الەۋمەتتىك، تاربيەلىك ءمانى ەرەكشە بولعانىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس.

جاس قالامگەردىڭ شىعارمالارىندا كەيبىر بىركەلكىلىككە قۇرىلىپ، جيناقتاۋ سيپاتى، كوركەمدىك مانەرلەۋ، ءتىل شەبەرلىگى جەتپەي جاتقانمەن، العاشقى قادامىنان-اق اۆتوردىڭ ازاماتتىق بەلسەندىلىگى، ماقساتىنىڭ ايقىندىعى انىقتالا تۇسەدى.
ءبىراق ع. ءمۇستافيننىڭ ىزدەنىسى جەڭىل بولدى، قيىنشىلىققا كەزدەسپەدى دەسەك، شىندىقتان اۋىتقىر ەدىك. جاس كەزىندە جۇيەلى ءبىلىم الا الماعان جازۋشىعا ءومىر – ءبىلىم بۇلاعى، ەڭبەك - ونەر شىراعى بولدى. باياۋ قالىپتاسىپ، جەڭىل شىعارمالار دا جازدى، ءبىراق تىنىمسىز ەڭبەك، ىزدەنۋ، وقۋ ءبىلىمدى، پاراساتتى، قايراتكەر جازۋشىعا اينالدىردى.
جاڭا كىتاپتىڭ قۋانىشى باسىلماي جاتىپ، ءومىردى تەرەڭ زەرتتەۋ قاجەتتىگىن تۇسىنگەن قالامگەر قاراعاندى قالاسىنداعى قايناعان ەڭبەك مايدانىنا (1930)ارالاسىپ كەتەدى – ءۇش جىل شاحتادا جۇمىس ىستەيدى، جەر قازادى، توكار ماماندىعىن يگەرەدى. «مەن كەلگەندە، - دەيدى جازۋشى، - قاراعاندىدا بەس-التى جامان باراك قانا، 30-40 جۇمىسشى عانا بار ەدى. ولار كومىردى قايلامەن قازىپ، سىرتقا تەمىر شەلەكپەن قول بۇراۋ ارقىلى شىعاراتىن. شاحتا دەگەندەرى – ءبىر عانا قۇدىق».

1933 جىلى ع. مۇستافين «قاراعاندى پرولەتارياتى» گازەتىنىڭ جاۋاپتى سەكرەتارى قىزمەتىنە تاعايىندالدى. ءبىراق كوپ كەشىكپەي قازاق تىلىندە «قىزىل تۋ» اتتى جاڭا گازەتتىڭ اشىلۋىنا بايلانىستى نوۆوسيبير قالاسىنا اۋىستىرىلادى. ومىرلىك تاجىريبەسى بايىعان، جۋرناليست رەتىندە قالامى توسەلگەن ع. مۇستافين 1938 جىلى گازەت جابىلىسىمەن الماتىعا كوشىپ كەلەدى. «بۇل مەنىڭ توعىز جىل بويى جازۋشىلىقتان قول ءۇزىپ كەتكەن، قايتا ورالعان شاعىم»، - دەپ جازادى عابەڭ.
استانا جازۋشىعا كوپ الەۋمەتتىك-قوعامدىق جاعدايدى جاڭا بيىكتەن باعالاۋىنا، ادەبي-مادەني ومىرمەن ەتەنە ارالاسۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سول ءبىر يدەولوگيا مايدانى شيەلەنىسكەن تاپتىق تارتىستىڭ قىزۋ جىلدارىندا قالامگەر، ءوزى ايتقانداي، كۇرەسشى ونەردىڭ شەبىندە بولدى. ونىڭ كوز الدىندا جالىندى اقىن ساكەننىڭ، ءسابيت پەن بەيىمبەتتىڭ، ۇلى مۇحتار مەن ءعابيتتىڭ ۇلگى تۇتار جارقىن بەينەلەرى تۇردى. ءدال وسى جىلدارى ادەبيەتتى كوپ وقىپ، كوپ ۇيرەندى. جاڭا ءومىردىڭ اسەرىمەن فيلوسوفيالىق، ەستەتيكالىق كوزقاراسى قالىپتاسىپ، ادەبي تالعامى بيىكتەي بەرەدى. كوپتەن كوڭىلىن قوبالجىتقان ەتەنە جاقىن تاقىرىبى – قاراعاندى شاحتەرلەرىنىڭ ومىرىنەن «ءومىر مەن ءولىم» اتتى تۇڭعىش رومانىن جازادى (1939). بۇل – ۇلكەن جولىڭ باستاۋىن اشا تۇسكەن كىتاپ ەدى.

ون جىل (1939-1948) «ادەبيەت مايدانى» (قازىرگى «جۇلدىز») جۋرنالىندا قىزمەت ىستەي ءجۇرىپ (باسىندا ادەبي قىزمەتكەر، كەيىن رەداكتور) ەل ومىرىمەن كەڭ، تانىسىپ، جازۋشىلىق ەڭبەككە ءبىرجولاتا بەت بۇرادى. 1942 جىلى «ايعاق» اتتى شاعىن پەسا، «تۇتقىن»، «كۇلمەگەن ادام»، «قۇلاعان قۇز»، «كەرۋەن» سەكىلدى اڭگىمەلەر جازدى. جازۋشىنىڭ كەمەل كەزى باستالادى.
زامانداس تۋرالى جىر. ۇلكەن جانر ورىندە.

1940 جىلى ع. ءمۇستافيننىڭ العاشقى كولەمدى تۋىندىسى – «ءومىر مەن ءولىم» رومانى جارىققا شىقتى. بۇل قازاق ادەبيەتىندەگى اۋىر ونەركاسىپكە ەڭبەك ەتكەن جۇمىسشى تابى مەن تەحنيكالىق ينتەلليگەنسيانى بەينەلەگەن تۇڭعىش شىعارمانىڭ ءبىرى ەدى. قاراعاندى دا كوتەرىلىپ كەل جاتقان زور جاڭالىق كەڭىنەن سۋرەتتەلگەنمەن، العاشقى اڭگىمەلەردە كەتكەن كەمشىلىكتى بۇل كىتاپتان دا بايقاۋعا بولار ەدى. ايتسە دە، جاڭا شىعارما بولاشاق ءرومانيستىڭ شەبەرلىگىن شىڭداۋعا ۇلكەن مەكتەپ بولدى.
«ءومىر مەن ولىمنەن» كەيىن ءساتتى كەزەڭى باستالادى. اۋىلداعى وزگەرىستەرگە ارنالعان «شىعاناق» (1945) پەن «ميلليونەر» (1948) جارىق كوردى. كوپ كەشىكپەي ورىس تىلىندە جاريالانعان بۇل شىعارمالار قالامگەر ەسىمىن كەڭىنەن تانىتادى. مۇستافين شىعارمالارى شەت تىلدەرگە دە اۋدارىلا باستايدى.
قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى تۋىندىسىنا اينالعان «قاراعاندى» رومانى (1952) مەن جازۋشى شىعارمالارىنىڭ ءبىر شىڭى – «داۋىلدان كەيىن» (1960) رومانى باسىلىپ شىعادى. سوڭعى جىلدارى ءوز باسىنان كەشكەنىن، كورگەنىن عۇمىرنامالىق «كوز كورگەن» رومانىندا جيناقتايدى.

وتە ماڭىزدى تاقىرىپتارعا ارنالعان بۇل روماندارعا كەڭ تۇرعىدان قاراۋ كەرەك. جيىرماسىنشى جىلدارداعى كەسكىلەسكەن تاپتىق تارتىس، قالىڭ بۇقارانىڭ رۋحاني وزگەرۋى، اۋىلدىڭ وزگەرىسى ەن دالاعا ونەركاسىپ الىپتارىنىڭ سالىنۋى – فەودالدىق قۇرىلىستىڭ تاس-تالقانى شىعىپ، جاڭا ءبىر قوعامنىڭ قانات جايۋى كەڭ بەينەلەنگەن كەڭ قۇلاشتى شىعارمالارعا اينالدى.


قازاق ادەبيەتىندە شارۋا تاقىرىبىنا جازىلعان شىعارمالاردىڭ ىشىندەگى ايرىقشا كوركەمدىك قۋاتقا يە بولعانى – «شىعاناق» رومانى.
ءومىردىڭ تالاي بەل-بەلەسىن باسىنان كەشىرگەن ولجابەك بەينەسى ءوزىنىڭ تيپتىك سيپاتىمەن ميلليونداعان ورتا شارۋانىڭ جول ايىرىقتاعى اۋرە-سارساڭىن شىنشىلدىقپەن ايگىلەيدى. «وزىمدىكى» دەگەندە وزەگى تالىپ، كوكىرەگىنىڭ كۇيگەنىنە قاراماي، جالعىز ساياعىن كوش جەردەن ىزدەيتىن ولجابەكتەر از بولعان جوق. بۇل ومىردەن الىنعان شىندىق ەدى.

تابيعاتىندا مومىن، قاق-سوقپەن ءىسى جوق ولجابەك ازىن-اۋلاق جيعان-تەرگەنىنە قاتەر تونگەندە شيىرشىق اتىپ شىعا كەلەدى – كاكىر-شۇكىرىن ورتاعا وتكىزۋگە ءىشى قيماي، ۇي-ىشىمەن كولحوزدان قاشىپ، قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان جەرۇيىقتى ىزدەپ جونەلەدى. ويلاپ قاراڭدار: جىلدار-جىلدار تىرناقتاپ جيعان كوز قۇرتى – ازعانتاي مالىنان ايىرىلعالى تۇرعانىن سەزگەندە ولجابەكتىڭ كوكىرەگىنە دەرت قۇيىلىپ، تۇلا بويى قىزعانىشتان ۋداي اشيدى – تاس قيىنى پانالاپ، ايدالاعا بەزىپ كەتەدى. ال، ءدال وسى كەزدە روسسيا ورتالىعىندا نيكيتا مورگۋنوك، شالعايداعى قارا قازاق ولجابەكتەي، ەركىندىك ىزدەپ قاڭعي جونەلەدى. ولجابەكتىڭ كورگەن كۇنى قاراڭ: ايەلى مەن بالاسىنان، قىزعىشتاي قورىعان «بايلىعىنان» ايرىلعان، باندىنىڭ تالاۋىنا تۇسكەن، ءولىمشى بولىپ سابالاعان شىعاناق ەل ىشىنە قايتا ورالىپ، قىزۋ ەڭبەك ەتكەن سۇتتەي ۇيىعان ابزال جاندار ورتاسىنان قۇتتى قونىس، باقىت تابادى. ءسويتىپ، جازۋشى سايى مەن ساياسى مول ءومىردى، قاعا بەرىسى مەن قالتارىسى كوپ ادام تاعدىرىن بار بولمىسىمەن تۇتاستاي اشادى.