عالامات
(پوۆەست)
ءبىرىنشى ءبولىم
كىمنىڭ بۇيرىعىن ورىندادىم؟ بۋراحاننىڭ با، جوق الدە ءوز ۇجدانىمنىڭ با؟»
سولاي دەپ سوققان ارماننىڭ جۇرەگى تولقىنداي تۋلاپ كەلەدى.
بۇل 1962 جىلدىڭ كوكتەمى، سول كوكتەمنىڭ تامىلجىعان ءبىر تاڭىنىڭ كوكجيەكتەن جاڭا عانا قۇلانيەكتەنىپ كەلە جاتقان ادەمى شاعى ەدى. ءبىراق، ارماننىڭ تۇنشىققان ءۇمىتىنىڭ تاڭى ءازىر اتاتىن ەمەس. سەكسەۋىلدىڭ تاستاي بۇتاقتارىنا دەيىن بۋسانا باستاعان كوكتەمنىڭ ءيىسى قۇم توبەلەردىڭ ءار جىرا-جىلعاسىنان قاۋلاي اڭقيدى، ءبىراق ارماننىڭ كوڭىل كوكتەمى ءازىر الىستاۋ سياقتى. ونىڭ مىناۋ تاڭ ساۋلەسىنەن ىعىسقانداي امالسىز سىرعىپ بارا جاتقان تۇندەي اۋىر ويى كەيدە كەرى سەرپىلىپ ءۇمىتى العا سامعايدى. كوڭىل قاياۋلانسا، ءۇمىتتىڭ دە اسپانى الاسارىپ كەتەدى ەكەن، قاناتىن قانشا قاتتى قاقسا دا ول الىسقا بارا الماي جەر سوقتى.
ماشينانىڭ ىسقاياقتانىپ جۇمىرلانعان مۇز تابانىمەن شايناسقان قيىرشىق تاستاردىڭ شىقىرىنان باسقا دىبىس جوق. ماشينانىڭ ءتۇندى تىلگىلەگەن ساۋلەسىمەن ويناعىسى كەلگەندەي جولعا ءتۇسىپ الىپ جورتاقتاعان قارساق، قويان سياقتى ۇساق اڭدار عانا كەزدەسەدى كەيدە. ارمان بۋلاردىڭ ەشقايسىسىن سەزەتىن ەمەس، سەزسە دە ەلەيتىن ءتۇرى جوق. كوزى ماشينانىڭ ءار سەكسەۋىلدى ءبىر سۇزگىلەگەن ساۋلەسىندە، ويى الىستا، الداعى ساعىم دالاسىندا.
ساعىم دالاسى وسى مارعاۋ اتالىپ كەتكەن قۇم تاۋىنىڭ تەرىسكەي جاق جيەگىن جاعالاپ بارىپ وزىنەن ءوزى جوق الاتىن كوبىكتى دەيتىن وزەننىڭ ارعى بەتىندە. جارالعالى جان باسپاعان سول دالادا جاسالىپ جاتقان ءبىر عاجايىپ ءومىر بار. ول ءوزى ىزدەپ كەلە جاتقان باعلاننىڭ تەرەڭدەگى تەڭىزدى جەر بەتىنە تاراتىپ الىپ جاساپ جاتقان تاجىريبەسى. ارماننىڭ قيالى سول دالانىڭ تەڭىزدەي تەربەلگەن ەگىنى بار كەلەشەگىن كەزىپ كەلەدى. بارار باعىتى سولتۇستىك بولعانىمەن، قۇمنىڭ جىلعالارىن قۋالاعان بۇراڭ جول ونىڭ بوتەن بىرەسە باتىسقا، بىرەسە شىعىسقا قاراي بۇرىپ اكەتەدى، ارمان ونى دا بايقار ەمەس، ول ماناتى ويدىڭ قۇشاعىنان ءالى شىعا دا الماي كەلەدى.
عاجاپ، عاجاپ... عاسىرلار بويى قىسىنىڭ ءوزى شىبىنسىز جاز بولىپ كەلگەن بۇل قۇمنىڭ ءىشى بيىل نەلىكتەن مۇز تەڭىزىنە ۇقساپ، ۇسكىرىكتىڭ ۇياسىنا اينالىپ كەتتى؟. نەلىكتەن؟..
وسىنداي كەرەمەتى مول زاماندا ءومىر سۇرەمىز دە، ماڭداي تەرىمىزبەن جيناعان مالىمىزدى مىڭ-مىڭداپ قىرامىز. بۇل نەلىكتەن؟ تابيعاتتىڭ مۇنداي مازاعىنان قۇتىلۋدىڭ جولى قايسى؟
ارماننىڭ سول مازاقتان قۇتىلۋدىڭ جولىن ىزدەگەن قيالى وسىلاي كەزۋىلدەپ كەلەدى. ءبىراق، ونىڭ قازىرگى ءجۇرىپ كەلە جاتقان جولى سەكىلدى قيالى دا بۇراڭ، سول بۇراڭ قيالى ونى قاناتىن قانشا قاتتى قاقسا دا وسى مارعاۋدىڭ مۇنان ەكى اي بۇرىنعى سۇراپىلدى كۇندەرىنەن ءارى اسىرعان جوق. سول سۇراپىلدى كۇندەردى كوزىنىڭ الدىنا كەلتىرىپ ەدى، ءوزى بەس جىل كەشكەن مايدان الاڭدارىن ەلەستەتىپ جىبەردى. ويتكەنى مۇنان ءۇش اي بۇرىن، وسى قۇمنىڭ ءىشى مايدان الاڭىنا ۇقساعان-دى. مىناۋ قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي قۇجىناعان توبەشىكتەردىڭ قۇمىن قارداي بۇرقىراتىپ، قارىن قۇيىنداي ۇشىرا جۇيتكىگەن تانكەتكەلەر مەن اسپاندى شارلاعان سامولەتتەر ەلەستەيدى. بىرەسە سول سامولەتتەردىڭ گۇرىلى، بىرەسە بۇكىل قۇم تاۋىن قالتىراتقان سول تانكەتكەلەردىڭ ءدۇرىلى ىزىڭدايدى. كەيدە سەكسەۋىلدەردىڭ تاۋداي جالىنى لاپىلدايدى.
ءيا، مۇنان ءۇش اي بۇرىن بۇل قۇمنىڭ ءىشى سونداي سۇراپىلدىڭ ويناعى بولعان-دى. ول كەزدە بۇل وبلىستىڭ، اسىرەسە وسى قۇمنىڭ قويناۋ-قوبىلارىن قىستاپ، اشىق اسپان استىندا جاتقان ەكى ميلليونداي قويىنا قىستىڭ اپاتى قاتتى تونگەن ەدى. ارماننىڭ سەكرەتارلىق ءومىرى سول اپاتقا قارسى شابۋىل جاساۋدان باستالعان-دى. سوندىقتان ونىڭ كابينەتى مايدان قول باسشىسىنىڭ شتابىنا، وسى قۇمنىڭ ءىشى سوعىسى قىزۋ ءجۇرىپ جاتقان مايدان شەبىنە ۇقساعان-دى. قۇمداعى مالشىلارعا كومەكتەسۋ ءۇشىن قالانىڭ حالقىمەن بىرگە ماڭايداعى اسكەر بولىمدەرىنىڭ سولداتتارى دا لەك-لەگىمەن اعىلعان-دى. زاۆودتار كۇنى-تۇنى تىنىم تاپپاستان جاساعان تەمىر پەشتەرى مەن شاتىرلارىن جونەلتۋدەن جەتى كۇن بويى ءبىر تىنعان جوق. كورشى وبلىستان كومەككە جىبەرىلگەن مال ازىعىن تاسىعان سامولەتتەر مارعاۋدىڭ ءتورت قۇبىلاسىنان بىردەي قاپتاعان-دى. اكەلگەن مال ازىعىن بەلگىلەنگەن جەرگە دەر كەزىندە جەتكىزىپ، ءدوپ تۇسىرگەن ۇشقىشتار گازەت بەتتەرىندە ماقتالىپ جاتتى. ونداي ماقتاۋدان تانكەتشىلەر دە قۇر قالعان جوق. ولار جەر بولىپ جارالعالى اتتىڭ تاعاسىنان باسقا تەمىردىڭ تەبەندەي دە تيمەگەن مارعاۋدىڭ تالاي شوقىلارىن قوپارىپ، تالاي قوبىلارىنا جول سالعان-دى. تالاي جەردىڭ ورمانداي سىڭسىعان سەكسەۋىلدەرىن قاۋساتىپ، جاۋراپ قالعان تالاي مالشىلاردىڭ وتىن مازداتقان ەدى، سول ءۇشىن دە ماقتالىپ جاتتى.
ارماننىڭ كوز الدىنا بايلانعان ەلەس وسىلار. وسى ەلەستەر كەيدە مۇلدەم قويۋلانىپ، ماشينانىڭ ساۋلەسىمەن عانا كوزگە ءىلىنىپ كەلە جاتقان كەر جولدى قايتا-قايتا كومبىلەپ كەلەدى.
— ءبىز ءقازىر قاي جەردە كەلەمىز؟
— ءجۇرىپ كەلە جاتقان جولىمىزدىڭ وڭ جاعى بايسال اعاڭىز باسقاراتىن «داربازانىڭ»، سول جاعى باعلان جاعايىمىز باسقاراتىن «شاعالانىڭ» جەرى.
ارمان زاۋىردىڭ اتالعان ەكى باستىقتىڭ ءبىرىن «اعاڭىز» ەندى ءبىرىن «اعايىمىز» دەپ ەكى تۇرگە بولۋدە قانداي قيقارلىق بارىن سەزسە دە ءمان بەرگەن جوق، ءوزىن تاني تۇسكىسى كەلىپ:
— ول كولحوزداردىڭ شەكاراسى وسىنداي جاقىن، ءا؟ — دەم ەدى.
— ءيا، جەرىنىڭ شەكاراسى ىشەك-قارىنداي، — دەدى باۋىر ىركىلمەستەن، — ءبىراق، تىرشىلىكتەرىنىڭ شەكاراسى اي مەن جەردەي.
— نەلىكتەن ولاي؟
ارماننىڭ تۇپكى قازىق سۇراۋىن سەزگەندەي:
— بىلمەيمىن، ءتىپتى تۇسىنبەيمىن، — دەدى زاۋىر مۇڭايا سويلەپ.
— نەمەنەگە تۇسىنبەيسىڭ؟
— مەن سياقتىلار تۇسىنبەيتىن جايلار كوبەيىپ بارادى اۋ، ارمان اعا.
— اتاپ ايتقاندا؟
— اتاپ ايتقاندا، مىسالى، اسپانداعى ايدىن سىرىن بىلۋگە جەتكەن كۇشىمىز اياعىمىزدىڭ استىندا جاتقان مىناۋ جەرىمىزدىڭ سىرىن بىلۋگە ءالى جەتپەپتى، مەن سوعان دا تۇسىنبەيمىن. جەرىمىزدىڭ سىرىن بىلسەك تە رىزىعىن الۋدى كوبىمىز بىلمەيمىز، سونىڭ سالدارىنان مالىمىزدى قىرعىنعا ۇشىراتامىز، مەن وعان ءتىپتى تۇسىنبەيمىن.
ارماننىڭ «وعان مەن دە ءومىر بويى تۇسىنەر ەمەسپىن» دەگىسى كەلىپ ەدى، وزدەرىنىڭ اۋىز باققىش ادەتتەرىمەن ۇندەگىسى جوق. زاۋىردان ەستىمەگىن ەستىپ بولدى، سوندىقتان ونىڭ «قىرعىن» دەگەن ءسوزىن ەسىندە ۇستاپ، ءوزىنىڭ العاشقى ويىنا قاراي قايتادان ويىسىپ كەتتى. كوزىنىڭ الدىنا كەلگەن تاعى دا وتكەن قىستىڭ ەلەسى.
جەتى كۇنگە سوزىلعان سول شابۋىلدان بار ەلەسى ءسال جوعالدى دا، قيىر شەتتەگى ءبىر كوبىنىڭ قويناۋىندا، قىرىلعان ءبىر وتار قويدىڭ قورشاۋىندا قالعان جالعىز ءۇيدىڭ ەلەسى عانا قالدى. مانادان بەرى ىزىڭى قۇلاقتان قالماي كەلە جاتقام سامولەتتەردىڭ گۇرىلى مەن تانكەتكەلەردىڭ ءدۇرىلى مۇلدەم ءوشتى دە، قۇلاقتا سول كيىز ۇيدە كەلگەن جاس نارەستەنىڭ شىرىلداعان ءۇنى عانا قالدى.
ارمان ءوز كوزىمەن ول نارەستەلەردىڭ بىرەۋىن دە كورگەن جوق، ءبىراق سول سۇراپىل كۇدەردە سول كيىز ۇيلەردە دۇنيەگە كەلگەن بالالاردىڭ تالايىن، وتارداعى ەكى قابات ايەلدەردىڭ بارلىعىن ۆەرتولەت جىبەرىپ ورتالىققا الدىرعان ەدى، سول ۆەرتولەتتىڭ ىشىندەگى بالالاردىڭ نازىك ءۇنى اسپان مەن جەردى بىردەي دىرىلدەتكەن بارلىق گۇرىلدەردى باسىپ كەلىپ مۇنىڭ قۇلاعىنا ءۇيىرىلىپ تۇرىپ الدى. وعان ءوزى دە تاڭدانىپ:
— بۇل نە؟ — دەپ ەدى، زاۋىر جالت قارادى.
— نەنى ايتاسىز؟
— ە، زاۋىرىم، نە ەكەنىن ءوزىم بىلسەم وزگەدەن سۇراپ نەم بار. كەي كەزدە دالانىڭ قۇيىنى دا داۋىلداي سوعادى. سول قۇيىنداي ۇيىتقىعان وي عوي، داۋىلداي سوعىپ جان دۇنيەسىن ويرانداپ كەلە جاتقان.
زاۋىر ونىڭ بۇل سوزىنە اشىنعاندىق بارىن سەزسە دە بايىبىنا بارعان جوق، وزىنە جۇمباق كورىنىپ كەلە جاتقان ءبىر ويدىڭ جەتەگىندە كەتە بەردى. ونىڭ كوزىن تارتىپ، كوڭىلىن سەمىرتەتىن قالانىڭ ءبارى ارتتا قالدى. ماشينانى جۇلدىزشا اعىزاتىن داڭعىل جولدار دا جوق بۇل ماڭدا. قىستان قانشا قاۋساپ شىقسا دا مالى ءالى دە مىڭعىرىپ جاتقان مالشىلار اۋىلى ون جاق بۇيىردە قالىپ بارادى. بۇلار بارا جاتقان ساعىم دالاسىندا «شاعالا» كولحوزىنىڭ سيىر فەرماسى مەن ماي زاۆودى عانا بار. ءبىر عانا سونى كورۋ ءۇشىن ارماننىڭ تۇندەلەتىپ بۇلاي جورتۋى مۇمكىن ەمەس. ەندى نە ءۇشىن؟ مۇندا قانداي سىر بار؟
زاۋىردىڭ شەشە الماي كەلە جاتقان جۇمباعى وسى. وسى جۇمباق ويى ماشيناسىنىڭ دوڭگەلەگىنە ورالعانداي ول دىڭكەلەپ كەلەدى. قالجىراعانداي قامىعىپ ءبىر كۇرسىندى دە، اقىرىن ءۇن قاتتى:
— ارمان اعا! — دەدى ول يمەنە سويلەپ. — اعات بولسا ايىپ ەتپەڭىز. الدا-جالدا وسى قۇمنىڭ ىشىنەن، نە الداعى وزەننىڭ جاعاسىنان، نە سول ءوزىمىز بارا جاتقان ساعىم دالاسىنان بىرەۋ-مىرەۋلەر كەزدەسىپ: «ەلسىزدەن نە ىزدەپ جۇرسىڭدەر؟» — دەي قالسا، مەنىڭ نە دەۋىم كەرەك؟
— «ونى ءوزىم دە بىلمەيمىن»، — دەي سال.
— ءسىزدىڭ جانىڭىزدا ءجۇرىپ «بىلمەيمىن» دەۋدىڭ ءوزى ۇيات سەكىلدى.
— شىندىقتى ايتۋ ۇيات ەمەس.
زاۋىردىڭ مۇنان ءارى ايتارى بولعان جوق، ونىڭ بىلمەيتىنى شىن، بىلمەگەندىكتەن سۇراپ كەلەدى.
ارمان ونىڭ قىنجىلعانىن سەزسە دە ۇندەگەن جوق. ءوز ويىمەن تاعى دا الىسىپ كەلەدى.
«جوق، قۇرمەتتى بۋرەكە! — دەدى ول ىشىنەن، — بىزدەر بيىل تابيعاتتىڭ مازاعىن كورىپ نامىسى جارالانعان جاندارمىز. سول نامىس جاراسىنان جانى اشىعان بىزدەر ەگىس اياقتالىسىمەن مىناۋ ماڭقيىپ جاتقان قۇمعا شابۋىل جاسايمىز. ول شابۋىلدىڭ اتى — قوبىلاردى جاساندى شابىندىققا اينالدىرۋ. ول مالدىڭ ازىعى عانا ەمەس، كەلەشەكتىڭ ءبىر تۇپكى قازىعى. ارينە، تاۋ-تاۋ قۇمنىڭ ءار جەرىندەگى الاقانداي الاڭدى جاساندى شابىندىققا اينالدىرۋ الىستاعى ارمان، ءبىراق سول ارمانعا تەزىرەك جەتپەسە، بۇل جەردە ءجۇرۋدىڭ قاجەتى جوق».
ول ەرتەڭ وسى اۋدانعا كەلەتىن بۋراحانعا ايتار ءسوزىن وسىلاي سايلاپ الدى. ءالى دە سايلانا ءتۇسۋ ءۇشىن وسى مارعاۋدا باردىڭ بارلىعىن كوزىنىڭ الدىنان بىرىنەن سوڭ ءبىرىن وتكىزىپ، قيال قۇسىن كوبىكتىنىڭ ورىنە قاراي ورلەتىپ جىبەردى. بۇل كەز كوبىكتىنىڭ ەكى جاعاسى بىردەي مالدان كورىنبەي، سوناۋ كوگىلدىر مۇنارىنىڭ ءوزى — كوڭىلدىڭ كوككە كوتەرىلگەن بۋىنداي كورىنەتىن اق باس الاتاۋدىڭ ەتەگىنە دەيىن داۋىلدى كۇنگى تەڭىزدىڭ بەتىنە ۇقساپ تەربەلەتىن كەزى ەدى، ارمان سول ءبىر شالقىتىپ جاتقان بايلىقتى ءدال ەلەستەتتى. اسپاننان قاراعاندا مىڭعىرعان مالدىڭ سالماعىنان قايىسىپ جاتقانداي كورىنەتىن ويپات دالا، سول دالانىن ءار جەرىندە ەكى-ۇشتەن تىگىلسە دە كوز جەتكىسىز شەكسىز ايماقتان كوكجيەگىنە دەيىن سوزىلىپ جاتقان مالشىلار اۋىلى. ارماننىڭ بۇل دالادان كوكسەي كۇتكەنى دە سول بولۋ كەرەك، ونىڭ كوزىنە دالانىن بارلىق تۇگى جايىلىپ جاتقان ءتورت تۇلىك مال بولىپ ەلەستەدى. ءتىپتى كەيبىر قويشىلاردىڭ توماعاداي كۇركەلەرى دە التى قانات اق ورداداي كورىنىن كەتتى. ءوزىنىڭ سول ويىنا ءوزى ىشتەي كۇلىپ تە جىبەردى.
«و، عاجاپ! — دەدى ول ىشتەگى شاتتىق كۇلكىسىن تىيماستان: — جاڭا عانا ەدى قۇلازىپ جاتقان دالانىن شەتىنە جەتە الماي كوزدىڭ تالعانى، ەندى شالقىعان داۋلەتىنىڭ شەگىنە دە جەتەر ەمەس»...
شىنى سولاي، ەشكىمنىڭ كوزى جەتەتىندەي ەمەس-تى. سارىدە اتار تاڭنىڭ شاپاعىنا، كەشىندە باتار كۇننىڭ شۇعىلاسىنا ورانىپ الىپ، ءار شاڭىراقتان كوتەرىلگەن كوكالا تۇتىندەر دە كوزدى وزىنە تارتىپ الىپ، قيال قۇسىن دۇنيەنىڭ باسقا قىزىعىنا جىبەرەر ەمەس.
«تۋعان جەرىم، سەن نەتكەن قىمبات ەدىڭ؟ تالاي ەلدى ءوزىم كەزدىم، تالاي ەلدى ويىم كەزدى. بۇكىل الەم اياسىن كوز جىبەرىپ، وي جۇگىرتىپ، قانشا ۇڭىلسەم دە سول جالپاق جاتقان الەمنەن سەنىمەنەن تەڭدەسەر بىردە ءبىر ەل جوقتاي كورەمىن. وتكەنىڭە كوز سالسام بۇگىنگى ءاربىر تامشىڭنان كەلەشەكتىڭ تاۋداي تولقىنىڭ بۇگىنگى ءاربىر ۇشقىننان كەلەشەكتىڭ ماڭگى لاۋلار الاۋىن كورەمىن. قاۋلاي بەر، شالقي بەر، ەلىم! الاۋلانىپ لاۋلايتىن ءبىر ۇشقىنىڭ، تولقىن بولىپ شالقيتىن ءبىر تامشىڭ بولۋعا مەن دە جارارمىن».
ونىڭ سول ءبىر انتىنىڭ ايعاعى بولعىسى كەلگەندەي كەشە كەشكە تامان وسى قۇمنىڭ ىشىندەگى «وتار ورتالىعىندا» كەز بولعان ءبىر ساقالدى قازاقتىڭ داۋسى كەلىپ قۇلاعىنا ساپ ەتتى. مىنە، ساقالىن اندا-ساندا ءبىر جەلپىپ قويىپ ونىڭ ءوزى دە كوز الدىندا تۇرا قالدى.
وسى مارعاۋدىڭ باتىس جاق، دەڭگەيىندە ءبىر تەبە باردى. جاڭاعى «ورتالىق» اتالعان كولحوزارالىق شتاب سول توبەنىڭ ىعىندا بولاتىن. «ورتالىق» دەگەن قانداي ۇلكەن ءسوز، ءبىراق نە ءسانى بار قالا، نە مالى بارا دالا ەمەس، بىرىنە-بىرى ءيىن تىرەسە ىرگە تەبىسە قورالاي قونعان ون شاقتى كيىز ءۇي عانا. ءبىراق ونىڭ «ورتالىق» دەگەن اتىنا ساي شاعى دا ەندى الىس ەمەس سەكىلدى. ويتكەنى سونىڭ ايعاعى بولعىسى كەلگەندەي سول كيىز ۇيلەر ىقتاعان توبەنىڭ تەرىس -كەي جاق بەتىندەگى اۋا رايىن زەرتتەيتىن ستانسياسىنىڭ شاڭقان ءۇيى تۇر. سول شاڭقان ءۇيدىڭ توبەسىندەگى قىزىل جالاۋ سوناۋ كيىز ۇيلەردى ءوز قاتارىنا شاقىرىپ تۇرعانداي قۇلشىنا قۇلپىرىپ، تولقىندانا اسپاندايدى.
ول «ورتالىققا» ارماندار كەشە كۇن باتا جەتكەن ەدى. زاۋىر بۇل قورالاي قونعان ۇيلەرگە بۇرىن دا تالاي كەلگەن بولۋ كەرەك، شاڭىراعىندا شانشىلعان قىزىل جالاۋى بار ورتاداعى ۇلكەن بوز ۇيگە جەتە بەرە توكتاي قالدى. ارمان ماشينادان ءتۇسىپ سول ۇيلەرگە جاعالاي قاراپ تۇر. ءارقايسىسىنىڭ ماڭدايشاسىنا جاپسىرىلعان الاقانداي تاقتاي، ءار تاقتايعا جازىلعان «قىزىل وتاۋ»، «اۋرۋحانا»، «ماگازين»، «مەيمانحانا» دەگەن سياقتى سەزدەر كوزگە بىردەن تۇسە كەتتى. سولاردىڭ ءارقايسىسىنان ءار ءتۇرلى كيىنگەن، ءار سالانىڭ الۋان ءتۇرلى ادامدارى شىعا باستادى. سولاردىڭ ىشىنەن كوزگە بىردەن شالىنعان كەشكى ساۋىققا ازىرلەنىپ جاتقان انشى-كۇيشىلەر. ساۋىق كورۋگە جينالعان مالشىلار مەيمانحانادان، جاڭاعى قىزىل جالاۋلى بوز ۇيدەن شتابتىڭ ءوز ادامدارى شىعا كەلدى. ارماپ سولارمەن امانداسىپ بولعاننان كەيىن ىشكە كىرىپ ەدى، بۇل جەل كەزدى كەرەگەسى ەسكى بولسا دا بىردە-بىر ساعاناعى سىلقىلداماعان ەڭسەسى بيىك ءۇي ەكەن. ونىڭ ىشىنەن كوزگە بىردەن تۇسكەن تەليەۆيزور. ول بۇل دالانىڭ ەڭ ۇلكەن ماقتانى مەنمىن دەگىسى كەلگەندەي قاق توردەن ورىن الىپتى. ونىڭ بەرگى الدىندا ەسىككە قاراي تىزبەكتەلىپ بىرنەشە سكامەيكا تۇر. ەكى قابىرعادا ەكى بوساعادان تەردەگى تەليەۆيزورعا دەيىن جول كەرەۋەتتەرى قويىلىپتى. ىرگەسى كومىلىپ، كىلەم-كيىزدەرمەن قورشالىپ قۇنداقتالعاندىقتان، ءۇيدىڭ ءىشى جىپ-جىلى. ەگەر سۋىپ قالسا قىزدىرىپ جىبەرەتىن مەن بارمىن دەگەندەي قاق ورتادان تەمىر پەش تۇر. ول وتتاي العان قىزۋىن ءۇيدىڭ ىشىنە تەگىس جەتكىزگىسى كەلگەندەي ۇزىن تۇرباسىن تەرگە قاراي سوزىپ بارىپ ۋىقتىڭ ورتا تۇسىنان ءۇيدى ءبىر اينالىپتى دا، شەڭبەرلەنىپ بارىپ شاڭىراقتان شىعىپتى. ارمان ساۋىق كورۋ ءۇشىن جان جاقتاعى وتاردان كەلگەن مالشىلارمەن وسى ۇيدە اڭگىمەلەسىپ وتىر ەدى، ەسىك جاقتان ءبىر شاعىن دەنەلى ساقالدى ساقا قازاق كوتەرىلدى:
— ءبىر سۇراۋ، — دەدى قولىن كوتەرىپ، ول رۇقسات بەرىلۋىن كۇتكەن جوق، — شىراعىم، ارمان، — دەدى دە، باسىنداعى بوركىن قولىنا الدى. — مەن بيىل ەلۋدىڭ توعىزىندامىن. ومىردەن كورگەن ەكى ۇلىم بار ەدى، ونىڭ ەكەۋى دە وتان ءۇشىن شەيىت بولدى. مەندە ەندى تۋعان بالا جوق، ءبىراق جاقسى ۇلدىڭ ءبارى ءوز ۇلىم، جاقسى قىزدىڭ ءبارى ءوز قىزىم. ءسىزدى سول جاقسى ۇلدارىمنىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلكەنى كورگەندىكتەن تىلەگىمنىڭ ەڭ ۇلكەنىن سىزگە ايتقالى تۇرمىن.
— ايتىڭىز...
— مەن نازار، بازار دەگەن ەكى اعايىندىمىن. ەكەۋىمىز ءبىر اكەنىڭ بالاسى، ءبىر كولحوزدىڭ مۇشەسىمىز. ەكەۋمىزدىڭ تابىسىمىز دا بىردەي، ءبىراق كۇيىمىز بىردەي ەمەس. ول ەگىنشى بولعاندىقتاي كولحوزدىڭ ورتالىعىندا، باۋ باقشاعا ورانعان، ءيليچتىڭ نۇرىمەن نۇرلانعان ءۇش بولمەلى كىرپىش ۇيدە، مەن كيىز ءۇيىمنىڭ ساعاناعىن سارتىلداتىپ قىسى-جازى بىردەي كوشەمىن دە جۇرەمىن. ءومىر از قالدى، از قالسا دا باسقاسىن ءوزىمىز دە بىردەڭە ەتەرمىز، تەك مىنا سياقتى شالدار ءيليچتىڭ شامىن كورمەستەن ارماندا كەتەمىز بە دەپ قورقامىن. ءار سايدى ءبىر ساعالاپ، ءار جىرانى ءبىر جاعالاپ جالعىز-جالعىز وتىراتىن كيىز ۇيدەگىلەر ءۇشىن ەلەكتر ستانسياسىن سالا المايتىندارىڭىزدى بىلەمىن، بىلە تۇرا سۇراي بەرگىم كەلەدى.
— تاعى قانداي سۇراۋىڭىز بار؟
— ەڭ ۇلكەن سۇراۋىم: كولحوزدىڭ باعلان سياقتى باسشىلارى نەگە از؟..
...ارماننىڭ قۇلاعىنان كەتپەي كەلە جاتقان وسى سۇراۋلار. سول سۇراۋلاردىڭ جاۋابىن وسى قۇمنىڭ ىشىنەن ىزدەگىسى كەلگەندەي كوزىن سىعىرايتا ءتۇسىپ الدىندا جاتقان بۇراڭ جولدى سىعالاپ كەلەدى.
«ءيا، — دەدى ول ىشىنەن، — قالا مەن اۋىلدىڭ شەكاراسى جاقىندادى، ءبىراق اۋىل مەن وتاردىڭ اراسى ءالى دە الشاق. كەشەگى قويشى شالعا: «ءبارىن دە تابامىز»، — دەدىم. تاققانىمىزدىڭ وزىنە جەتكەنىمىز قايسى؟ ول ساقالدى قازاق ماعان: «كولحوزدىڭ باعلان سياقتى باسشىلارى نەگە از؟» — دەدى. سول ازدىڭ وزىنەن ايرىلعالى تۇرعانىمىزدى بىلسە نە دەر ەدى؟ Ex، باعلان... باعلان... قينالدىڭ-اۋ...»
ارماندى قيناپ كەلە جاتقان وي وسى. وي كەيدە بىلەگىندەگى ساعاتىن قۇلاعىنا توسىپ تىڭداعانداي الىسقا قۇلاق تىگىپ تىڭ تىڭدايدى، كەيدە وسى ءۇنسىز جاتقان مەڭىرەۋ دالامەن سىرلاسقىسى كەلگەندەي وزىنە-وزى اقىرىن ءۇن قاتادى. تۇندەگى كيىز ۇيلەردىڭ شاڭىراعىنان ۇشقان ۇشقىندار قيالدى قايداعى ءبىر قياس-قياعا تارتىپ كەتەدى. سوندىقتان ونىڭ جاڭاعى ءبىر اۋىر ويلار ءتۇسىرىپ كەتكەن ەڭسەسى كوپكە دەيىن كوتەرىلگەن جوق. قايتا سول بىرىنەن سوڭ ءبىرى اتىلىپ شىعىپ، شىعا سالا ءسونىپ جاتقان ۇشقىنداردى ءوزىنىڭ ءوشىپ-جانعان ۇمىتىندەي سەزىپ قامىعا ءتۇستى.
قارسى الداعى قالىڭ سەكسەۋىلدەردىڭ اراسىنان، بۇيرا قۇمنىڭ جىلعالارىنان قارا تۇمان قاپتاپ كەتتى. ول تۇمان ەمەس، ءتۇتىن ەدى. ارمان ونى دا اڭعارعان جوق. قارا تۇمان ماشينانىڭ ساۋلەسىن اۋىق-اۋىق كومبىلەپ كەتەدى، ءۇمىتىن كومبىلەگەن دۇلەي وي وعان ماشينانىڭ ءوزى كومىلسە دە سەزدىرەتىن ەمەس.
«الدە ۇجدانىم نە بۇيىرسا سونىڭ ءبارىن جازىپ، ورتالىق كوميتەتتىڭ بارلىق مۇشەلەرىنە ءبىر دانادان تاراتىپ بەرسەم بە ەكەن؟ تىم بولماسا مىنا باعلاننىڭ باسىنا ءتونىپ تۇرعان قاتەردى جازسام. ونى ءسوز جوق جازامىن. ونداي ادامدى جازالاۋ — ءوز ۇجدانىمىزدى جارالاۋ ەكەنىن جازامىن. سولاردان اقىل سۇراپ الماي باعلاننىڭ تاعدىرىن ءوزىم دە شەشپەيمىن، وزگەلەرگە دە شەشكىزبەيمىن».
— سوناۋ ءبىر توبەگە شىقساق قايتەدى؟
— بۇل قۇمنىڭ ەشكىمنىڭ بەدەلىنە قارامايتىن جامان مىنەزى بار، ونى دا ەسكەرگەيسىز.
— بىلەمىن، — دەدى ارمان الىسقا قاراعان قالپىن وزگەرتپەستەن، — بۇل قۇمنىڭ قاي ۇڭگىرىندە قانداي ادامنىڭ دۇنيەگە كەلگەنىن دە بىلەمىن. سول بىلگەندەرىم ءبىر كەزدە ءوزىمدى قاتتى اشىندىرعان. سول اشۋدىڭ اقىرى اپارىپ مەنى ورنىمنان الدىرعان، ءتىنتى پارتيادان دا شىعارا جازداعان.
— قاشان؟
— وسىدان ون جىل بۇرىن.
— ول كەزدە كىم ەدىڭىز؟
— وسى كوبىكتىدە اۋداندىق كومسومولدار كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى ەدىم. بوسقا بوگەلگەن سەكىلدىمىز، كەتەيىك.
— جولشىباي سوعىپ كوبىكتىنىڭ ۇيرەگىنەن ءدام تاتساق قايتەدى؟
— ماتاپ قويعان ۇيرەگىڭ بولسا، ماقۇل.
— اتتەڭ ماقتانا بىلمەيمىن.
— وندا نە ىستەر ەدىڭ؟
— ماقتانا بىلسەم، مەن ءۇشىن اسپاننىڭ قۇسى دا، جەردىڭ اڭى دا ماتاۋلى دەر ەدىم.
— ماقتانا بىلمەگەندىگىڭ مىناۋ بولسا، بىلگەنىڭ قانداي؟
— ءبىر اتقاندا ۇيرەكتىڭ تورتەۋىن بىردەن ءتۇسىرىن بەرەيىن، سونان كەيىن مەن ءۇشىن ءوزىڭىز ماقتانارسىز.
— ونداي قىزمەتىڭە جارايمىن با؟
— جارايسىز، — دەدى زاۋىر نىقتاپ تۇرىپ. سول ءسوزى وزىنە دە ەرسىلەۋ كەرىندى مە قالاي، مىرس ەتىپ ءبىر كۇلدى دە، ماشيناسىن تەزىرەك جۇرگىزىپ جىبەردى.
ەندىگى جول قۇم تاۋىنىڭ ەتەگىنە قاراي قۇلديلايدى ەكەن. تاڭ ساۋلەسىنەن قايمىققانداي ءار بۇتانىڭ تۇبىنە ءبىر بۇققان ءتۇن قاراڭعىلىعى قۇمنىڭ ءىشىن شۇبارلاندىرىپ تۇر. سول شۇباردىڭ ءبارى ارماننىڭ كوز الدىنا قايداعى ءبىر ەسكى ۇڭگىرلەردى الىپ كەلدى.
— دوسىم-اۋ، مىنا جول ءبىزدى قايدا اكەلە جاتىر؟ — دەدى ول جان-جاعىنا ويلانا قاراپ.
— قورىقپاڭىز، اداسپايمىز. انە، «سۇڭقار» تاۋى دا كورىنە باستادى، «كوبىكتى» ەندى الىس ەمەس.
زاۋىردىڭ كوزىنە كۇندىك جەردەن كوگىلدىرلەنىپ، كوكجيەكتەن كوك الا بۇلت بولىپ كورىنگەن «سۇڭقار» تاۋى سەكسەۋىلدەردىڭ اراسىنان، قۇم توبەشىكتەردىڭ جىراسىنان اندا-ساندا ءبىر قىلاڭدايدى. كەرىلىپ جاتقان كەڭ دالانىڭ كوزگە تۇسەر كەربەز سۇلۋى جالعىز ءوزى بولعاندىقتان، ول الىستان قاراعاندا زاڭعارلانىپ اسەم كورىنەتىن ەدى، باسىن كۇن شالعان قازىرگى شاعى مۇلدەم سۇلۋلانىپ كەتىپتى. ارمان ءوزىن اۋىر ويدىڭ ازابىنان قۇتقارۋ ءۇشىن كوزىن سول سۇلۋلىققا بايلاپ، بارلىق ويىن سوعان ءتۇيىپ الدى دا، زاۋىرعا ءۇن قاتتى:
— زاۋىر، سەن سوناۋ كەربەز تاۋدىڭ نەلىكتەن «سۇڭقار» اتالعانىن بىلەسىڭ بە؟
— بىلگەندە قانداي، — دەدى دە زاۋىر ىلە وزگەرىپ، ءسال ابىرجىعان ءتۇر كورسەتتى، — كەشىرىڭىز، مەن ماقتانشاقتار ايتاتىن ءسوزدى ايتىپ كەتىپپىن.
ماقتانىپ بولساڭ اڭگىمەڭدى باستا.
«ماقتانىپ بولساڭ؟!» — ولاي دەرلىكتەي مەن نە ايتتىم؟ «بىلگەندە قانداي» دەدىم دە، «ماقتانشاقتار ايتاتىن ءسوز ايتىپ كەتىپپىن» دەپ كەشىرىم سۇرادىم. مۇنىڭ نەسى ماقتان؟.. سابىر، زاۋىر، سابىر، بۇرقانباي تۇرا تۇر. سول سوزدەر تىلىمە ورالعان كەزدە كەۋدەمدە الدەنە ءبىر سايتان ەسەرلىك جاتقان سەكىلدى ەدى-اۋ. ءبىراق ونى ارمان قايدان ءبىلدى؟.. دارىگەر بولسا تاپپايتىن ەمى، جازبايتىن سىرقاتى بولماس ەدى، نەگە دارىگەر بولمادى ەكەن؟ ءبىراق، ءوزىنىڭ دە تابا الماي جۇرگەن ءبىر ەمى بولۋ كەرەك، سوڭعى كەزدە قاتتى قينالۋدا».
ول ىشىنەن سونى ايتتى دا اڭگىمەسىن باستادى:
— مەنىڭ بىلەتىنىم ەلدىڭ اڭىزى عانا. ەرتەدە الاتاۋ بۇلبۇلدىڭ، سارىارقا سۇڭقاردىڭ مەكەنى بولىپتى. ول كەزدەگى دۇنيەنىڭ ءتىلسىز، ۇنسىزدىگى الاتاۋدىڭ بۇلب ۇلى سالعان ءان سارعايىپ تاڭ اتقان سايىن، قىزارىپ كۇن باتقان سايىن سوناۋ الىستاعى ارقانىڭ سۇڭقارىن تەربەتەدى ەكەن. سۇلۋلىقتى سۇيەتىن ەر مىنەزدى ءورشىل سۇڭقار سول بۇلبۇلدى بە كوزىمەن كورۋ ءۇشىن ارقادان الاتاۋعا ساپار شەگىپتى. ءور قايراتپەن قاناتىن قانشا قاتتى قاقسا دا ساعىم دالاسىنىڭ ءشولىن كەشىپ وتە الماي، دەگەنىنە جەتە الماي سول تاۋدىڭ توبەسىنە كەلىپ قۇلاپتى. سونان بەرى سول تاۋ سۇڭقار اتالىپتى. ال، ساعىم دالاسىنىڭ قاق ورتاسىندا ءبىر جالعىز شوقى بار. ونىڭ مەن بىلەتىن تاريحى مىنانداي. جاڭاعى سۇڭقاردىڭ قازا بولعان قايعىلى حابارىن مۇڭلى جەلدەن ەستىپتى دە، الاتاۋدىڭ ارۋ بۇل - بۇلب ۇلى ازا تارتىپ ارقاعا ۇشقان ەكەن. ول دا ءشولدى كەشىپ وتە الماي، دەگەنىنە جەتە الماي ساعىم دالاسىنىڭ ورتاسىنداعى سول جالعىز شوقىنىڭ تۇبىنە جەتە بەرە قۇلاپتى. سونان بەرى تالاي زامان وتسە دە حالىق ولاردىڭ اتىن وشىرمەي، جەردىڭ وسى ەكى كۇمبەزىن سولاي اتاپ كەتىپتى. سول بۇلبۇل شوقىسىنىڭ باتىس جاق بەتكەيىندە كوك ءمولدىر سۋى كوككە شاپشىعان، جاعاسى جاسىل قۇرعاق جامىلعان ءبىر كوك قاسقا بۇلاق بار. جۇرت ونى سول ازالى بۇلبۇلدىڭ كوز جاسىنان پايدا بولعان، ونىڭ «بۇلبۇل» اتالۋى سوندىقتان دەسەدى.
«بۇلبۇل» بۇلاقتىڭ جان بىلمەيتىن ءبىر سىرى بار. قارتتاردىڭ ايتىسىما قاراعاندا ول بۇرىن ءتۇپسىز تەرەڭ بولىپتى. قازىرگى تەرەڭدىگىندە شىڭىراۋعا ۇقسايدى. مالى ارقانى جايلايتىن جەتى كولحوز مۇنان ون شاقتى جىل بۇرىن كوزىن تازارتۋ ءۇشىن، ءتورت ناسوسپەن تارتسا دا سۋى بوي بەرمەي، كوزى اشىلعان سايىن كولگە اينالىپتى. سول بوي بەرمەستەن كولگە اينالعان بۇلاقتىڭ سۋى عالىمدارعا وي سالىپتى دا، ولار سول كول اتقىلاعان كوزدىڭ تۇبىنە شابۋىل جاساپتى. سويتسە «بۇلبۇل» بۇلاقتىڭ كوزى كولەمى شالقار كولىندەي تەرەڭدەگى تەڭىز ەكەن. ول سول تەرەڭدەگى تەڭىزدىڭ ءدامىن ازىرشە تەك «شاعالا» كولحوزى عانا تاتىپتى. ولار ساعىمنىڭ دالاسىنان ون سەگىز جەرىنەن سكۆاجينا ورناتىپ، «بۇلبۇل» بۇلاعىنداي بۇلاقتىڭ ون سەگىزىن اعىزىپتى. سول ءۇشىن ارماننىڭ جانى ريزا باعلانعا. سول ءۇشىن باعلانعا ايتار العىسىن ىشىنەن وسى ارادا تاعى ءبىر ايتقىسى كەلگەندەي ءبىر بەلەسكە شىعا بەرە ساعىم دالاسى جاعىنا. قاراپ ەدى، «سۇڭقار» تاۋى بار سانىمەن سىلاڭداپ، كوزىنىڭ الدىندا تۇرا قالدى.
— كىشكەنە ايالداشى...
ول ماشينانى توقتاتتىرىپ جەرگە ءتۇستى دە، الىستاپ اسقاقتاپ تۇرعان «سۇڭقار» تاۋىنا سۇيسىنە قاراپ تۇرىپ قالدى.
«اسقار تاۋعا جالعىزدىق تا جاراسادى ەكەن-اۋ»، — دەدى ىشىنەن.
ول سونداي ويدا تۇر ەدى، ءبىر ايەلدىڭ سىڭقىلداعان كۇلكىسى ەستىلدى. ونى ەستىگەن ساتتە ەكەۋى بىردەي سەلك ەتتى، ەلسىز قۇمنىڭ ىشىندە، مەزگىلسىز كۇلگەن بۇل نەتكەن بەيباق؟ الدە ايەل بولىپ سىڭقىلدايتىن دالانىن، تاعى بىردەڭەسى مە؟
ارمان سونداي ۇرەيلى ويدا تۇر، زاۋىردا ەس جوق، دەمى ءبىتىپ، ءۇنى ءوشىپ بارا جاتقانداي كوزى شاتىناپ بارادى. ارمان الدەنە ايتقالى وعان قاراي بەرىپ ەدى، جاڭاعى كۇلكى شىققان جاقتان الدەكىمنىڭ «ءاۋىپ» دەپ كوتەرگەن كوڭىلدى داۋسى، وعان ىلەسە ماشينانىڭ دىبىسى ەستىلە كەتتى.
— ۋھ! — دەدى زاۋىر بار كۇشىمەن ىڭق ەتىپ.
ماشينا الىستا كەلەدى، الىستا بولسا دا دىبىسى ايقىن ەستىلەدى، تەك قالىڭ سەكسەۋىلدەردەن قۇجىناعان قۇم توبەشىكتەن وزدەرى عانا كورىنبەي كەلەدى.
— مىناۋ ءبىر جۇمباق ەكەن؟ — دەدى زاۋىر ويلانا سويلەپ. — دىبىسىنان تانىپ تۇرمىن، ءوزى گازيك.
— ونىڭ نەسى جۇمباق؟
— ونىڭ قايدان كەلە جاتقانى جۇمباق. ەگەر، وزەن بويىنداعى مالشىلاردان كەلە جاتسا قايدا باراتىنى جۇمباق.
زاۋىر سونى ايتىپ اۋزىن اشقانشا بولعان جوق، ءبىر عازيز سەكسەۋىلدەردىڭ اراسىنان قىلت ەتتى دە، بۇلاردى كورە سالا كەيىن شەگىنىپ كەتتى.
— بۇل قالاي؟
— كىم بولسا دا قاشقىسى كەلگەن بىرەۋ، مىلتىعىڭدى وكتان ماعان بەر دە، ماشيناڭدى تەزىرەك ايدا.
زاۋىر مىلتىعىن وقتاي سالىپ ارماننىڭ قولىنا ۇستاتتى دا، ءوزى ماشيناسىنا وت بەرە باستادى، سويتكەنشە بولعان جوق، جاڭاعى ماشينا قايتادان شىعا كەلدى. — توقتا.
ءتۇرى ارماننان اينىمايتىن قارا تورى، كەڭ كەۋدەلى، كوزگە بىردەن تۇسەتىن كەسكىنى كەلبەتتى، ساماي شاشىمەن جالعاسىپ القىمىنا ادەمى ورالعان قارا بۇيرا ساقالى بار، مۇرتتان جۇرداي اۋزى جىپ-جىلماعاي بىرەۋ ماشيناسىن باياۋ جىلجىتىپ كەلە جاتىر. بۇل — «داربازا» كولحوزىنىڭ باستىعى، ارماننىڭ تۋعان اعاسى بايسال. ول ارماندى الىستان تانىعان بولۋ كەرەك، ماشيناسىن اۋلاققا توقتاتتى دا موتورىن سوندىرمەستەن ىرعىن جەرگە ءتۇستى.
مىناۋ بايسال اعاي عوي، — دەدى زاۋىر بۇرىنعىسىنان دا بەتەر تاڭدانا ءتۇسىپ.
— تانىپ كەلەمىن، — دەدى ارمان، ماشيناسىنان ءتۇسىپ، اعاسىنا جاياۋ بەتتەدى. — اسسالاۋماعالايكۇم.
— اليكسالەم، — دەدى بايسال داۋسىن تاندانا شىعارىپ، ماشينانىڭ ەكىنشى جاعىنان كەلىن سالەم بەرگەن زاۋىردىڭ قولىن الا بەرە سۇراۋ قويدى. — باۋىرلارىم-اۋ، ەلسىزدى كەزىپ قايدا باراسىڭدار؟
— ساعىم دالاسىنا بارا جاتىرمىز.
— شوفەرىڭىز قايدا كەتكەن، ول نەگە تۇسپەيدى؟ — دەپ، زاۋىر ماشيناسىنا قاراي بەتتەپ ەدى، بايسال ونىڭ يىعىنان ۇستاي الدى.
— ول ماشينانىڭ يەسى دە، شوفەرى دا الدىندا تۇر.
— ءسىز قاشاننان بەرى شوفەر ەدىڭىز؟
— بىلتىردان بەرى. ەندى ءبىر جىلدان كەيىن سەندەردەن سايتاندارمەن دە جارىساتىن بولامىن.
— وندا ارمان اعانىڭ الدىندا قول الىسىپ قويايىق.
ەكەۋى شارتتا-شۇرت قول سوعىستى. ارماندا ءۇن جوق.
نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ونىڭ كوزىنە اعاسىنىڭ بار قيمىلى جالعان، جاساندى. سوندىقتان ول ءبىر كۇدىكتى نىساناعا الىپ تۇر.
— ءبىز جاڭاعى ءبىر كەزدە ءسىز كەلگەن جاقتان ءبىر جاس ايەلدىڭ سىڭقىلداعان كۇلكىسىن ەستىگەن ەدىك، ونداي كۇلكى ءسىزدىڭ قۇلاعىڭىزعا شالىنعان جوق پا؟
— ە، بۇل مەڭىرەۋ قۇمنىڭ ىشىندە نە جوق دەيسىڭ سايتاننىڭ دا نەشە ءتۇرى بار، ولار كەڭكىلدەپ كۇلە دە بىلەدى، ەڭكىلدەپ جىلاي دا بىلەدى.
ارماننىڭ: «ءوزىڭىز سايتاندارمەن تالاي سايىسقانسىز-اۋ»، — دەپ ازىلدەگىسى كەپ ەدى، باسى جىبەرگەن جوق.
— ءيا، جولىڭىز بولسىن، تاڭ اتپاستان تاۋ كەزىپ جاپا-جالعىز قايدا باراسىز؟
— وسى ماڭدا، مىنا ءبىر جالاڭاش توبەنىڭ ارعى تۇبىندە سايان دەيتىن قويشىمىز بار ەدى، سونىڭ كوشەتىن مەزگىلىن ءبىلىپ قايتقالى كەلەمىن.
— ولار نەشە ادام؟ — دەدى.
— ايەلىمەن ەكەۋى عانا. باسقا سۇراۋىڭدى كەيىن بەرەرسىڭ، مەن اسىعىسپىن، — دەپ، بايسال ماشيناسىنا قاراي بۇرىلىپ ەدى، ارماننىڭ:
— توقتاڭىز! — دەگەن داۋسى زىلدىرەك شىقتى. بايسال توقتاي قالدى، ءبىراق موينىن بۇرعان جوق. ونىڭ سول قىلىعىنا ەرەگىسكىسى كەلسە دە ءوزىن-وزى تەجەپ جاقىنداي بەرە اقىرىن ءۇن قاتتى. — سىزدە جۇرەك دەيتىن بىردەڭە بار سەكىلدى ەدى عوي؟
— مۇنىمەن نەنى ايتپاقسىڭ؟
— ايتارىم سول: سوناۋ قويشىنى بۇگىننەن قالدىرماي ەلگە قايتارىڭىز.
بايسال سوندا عانا جالت قارادى، داۋسى دا ىزعارلى شىقتى:
— كىم ايتتى دەپ؟
— مەن ايتتى دەپ بىلسەڭىز قاتەلەسپەيسىز، — دەدى ارمان ىزبارمەنەن.
بايسال ءىنىسىنىڭ بەتىنە ۇڭىلە قاراپ ەدى، ونىڭ سابىرلى كورىنەتىن سالقىن قانى — جالىن اتقان ايدىن ەكەن. قىرىق جىل بويى كوزىنىڭ الدىندا وسكەن ءىنىسىنىڭ سول قاسيەتىن تۇڭعىش رەت وسى جەردە عانا كورگەن بولۋ كەرەك، كوزى شىداي الماي تەز تايقىپ كەتتى.
— بايسال اعا، مىنا جاقتا بىرەۋلەر كەلەدى، ول كىم؟. ارمان مەن بايسال قۇلاق تىگە تىڭداي قالىپ ەدى، زاۋىردىڭ ايتقانى راس، «جالاڭاش» توبە جاقتان بىرەۋ كەلەدى ەكەن. ونىڭ ىزالى داۋسى جاقىنداعان سايىن بايسالدىڭ كوزى اقشاڭداپ كەتتى. ول ارماننىڭ:
— قورقۋىڭىزعا قاراعاندا جاڭاعى ماقتاعان باتىرلارىڭىز وسىلار بولدى عوي، سولاي ما؟ — دەگەن ارماننىڭ سۇراۋىنا جاۋاپ قاتپاستان ءوز ويىمەن ارپالىسىپ كەتتى.
— اپىر-اي... اپىر-اي... كەلىنشەگىنىڭ ۇستامالى سىرقاتى بار ەدى، ەندى ءقايتتىم؟ جىنى ۇستاي قالسا بەيتانىس سەندەردى جازىم ەتەر، تەزىرەك ءجۇرىپ كەتىڭدەرشى، — دەپ، ول وت باسىپ العانداي تىپىرلاپ تۇر.
ارمان ونىڭ بۇل ءسوزى بەت بۇركەۋ ەكەنىن سەزىپ، كوز قيىرىن ىزعارمەن ءبىر تاستادى دا، ءمىز باققان جوق.
باسىنا بوزعىل كەپكە كيگەن، ۇستىندە قارا كۋرتكاسى، اياعىندا شويتابان ەتىگى بار، قوساۋىز مىلتىعىن ارقاسىنا اسىپ العان سوم دەنەلى ءبىر جىگىت، ءوزىنىڭ زايىبى بولۋ كەرەك، ءبىر جاس ايەلدى قۇنداقتاعى بالاسىنشا كوتەرىپ كەلەدى. بايسالدىڭ جاڭاعى ءسوزىن ەستىپ جىم بولدى. ول ءسوزدى كەلىنشەكتىڭ دە قۇلاعى شالعان ەكەن، سۋىقتىق سىرقاتىنا شالىنعان ەكى ەكپەسى ونان سايىن قىسىلىپ كەتتى.
— مىناۋ بايسال اعانىڭ داۋسى عوي... ونىڭ ۇستامالى سىرقاتى بار دەگەنى مەن عوي، مەن... مەن... ۇستامالى سىرقاتىمنىڭ قانداي ەكەنىن مەن وعان كورسەتەيىن، ءدارىمنىڭ بىرەۋىن جۇتقىزىپ جىبەرشى، — دەدى دەمىگە سويلەپ.
قاسىندا تۇرعانداردىڭ ءبىرى ارمان اعاڭا ۇقسايدى، ول كىسىنىڭ الدىندا يبالى بولعايسىڭ.
— سەن ارمان اعانى تانىماعان بول، مەن ءوزىمىزدىڭ باستىقتى دا تانىماعان بولامىن، سال جىلدام ءدارىنى، — دەدى دە، قويۋ قارا شاشىن دۋدىراتىپ بەتىنە ءتۇسىرىپ جىبەردى.
جانە ونى كوتەرگەن كۇيى جۇرەسىنەن وتىرا قالىپ، تەس قالتاسىنان ءدارىنى الىپ كەلىنشەكتىڭ اۋىزىنا سالدى دا، قايتا تۇرە كەلدى.
ارماننىڭ جاڭاعى سۇراۋىنا جاۋاپ بەرۋ ەسىنە ەندى عانا تۇسكەندەي بايسال:
— سول، — دەدى ىڭق ەتىپ، — سولار. سول، مەنىڭ سايان دەيتىن ءىنىم، اناۋ ونىڭ قۇشاعىندا كەلە جاتقان مەنىڭ داريعا دەيتىن اياۋلى كەلىنىم. اينالايىنىم-اي، سىرقاتتانىپ قالعان ەكەن عوي.
بايسال ولاردىڭ الدىنان وسىلاي كۇڭىرەنە جونەلدى. ارمان اعاسىنىڭ جاس ايەلدەردى الداۋعا كەلگەندە سيقىرشى ەكەنىن جاقسى بىلەتىن. ونىڭ سيقىرىنىڭ مىناۋ ايەلدىڭ جىنىمەن قالاي ارباسقانىن كورگىسى كەلگەندەي ەكەۋىنە الىستان قاراپ، سول ورنىندا تۇرىپ قالدى.
بايسالدىڭ ءىنىم دەگەن سايانى جاسى وتىزدار شاماسىنا كەلىپ قالعان، توتىققان بەتىنىڭ تەرىسى مۇلدەم دوربيىپ قالىڭداپ كەتكەن، تۇكسيگەن قاباعى سۋىق كورىنەتىن جىگىت ەكەن. ول الدىنان بارىپ:
— سايانىم-اۋ، امانسىڭدار ما؟ نەمەنە، داريعاجان سىرقاتتانىپ قالعان با؟ — دەگەن بايسالدى اشۋلى كوزىمەن ءبىر اتتى دا، جاۋاپ قاتپاستان وتە شىقتى، ءبىراق ونان ۇزاپ كەتە العان جوق، ويتكەنى قۇشاعىندا كەلە جاتقان داريعا جەرگە ءبىر-اق ىرعىدى. ونىڭ جالبىراعان قارا شاشىنىڭ اراسىنان جارقىراعان الا كوزى جارق-جارق ەتەدى.
— سايان! — دەدى ءبىر كەزدە بايسالعا قادالىپ، — بەت-اۋزى جىپ-جىلماعاي، بار يەگىنىڭ استى قاۋعاداي مىناۋ كىم؟.. و، تانىدىم، ءوزىن تانىماسام دا مىناۋ قارا بۇيرا قاۋعا ساقالىن تانىدىم... توقتا، اداسىپ قالدىم-اۋ. وسى كىمنىڭ ساقالى ەدى؟.. ا، تاپتىم.- تاپتىم. بۇل بۇيرا ساقال الگى ءبىر بۇيرا شاش كەلىنشەكتىڭ ساقالى. اتى كىم ەدى سونىڭ... نازيپا... ءيا، نازيپا. ءيا. سول، سونىڭ ساقالى... ماسقارا، ساقالى مۇندا، ءوزى قايدا؟.. نازيپا... نازيپا، قايداسىڭ؟
ول ءوزىن ءوزى بيلەي الماي تالتىرەكتەپ جۇرسە دە وسىلاي ۇرەي سالا بايسالدىڭ ماشيناسىنا قاراي بەتتەپ ەدى، نەگە ەكەنى بەلگىسىز ونىڭ جانى شىعىپ كەتە جازدادى، ۇشىپ بارىپ قۇشاقتاي الدى.
— سابىر ەتشى باۋىرىم، اقىلدى ەدىڭ عوي، جانىم. مەنى اعاڭداي كورۋشى ەدىڭ عوي، الدىما وتىرىپ دەمىڭدى الشى، كۇنىم.
ونىڭ نەگە بۇلاي مەيىربانسي قالعانىن ەشكىم اڭعارعان جوق، تەك ارمان عانا مىناۋ ماشينانىڭ ىشىندە ءبىر ۇرلىق بارىن سەزىپ تۇر، ءبىراق، ونى ەلەيتىن ءتۇرى جوق. ەكى كوزى بيشارا بولا قالعان بايسالدا. بايسالدىڭ كوزى داريعانىڭ كوزىندە، داريعا الدىنا كولدەنەڭ جاتىپ الىپ بايسالدىڭ ساقالىن ءبىر تالداپ اقىرىن جۇلۋدا. بايسال يەگىن الىپ قاشادى، سوعان ءماز بولىپ ول ساق-ساق كۇلەدى. كۇلكىسىن جوتەلى تۇنشىقتىرىپ جىبەردى.
— نازيپا!.. نازيپا! و سالابا... مىنا ساقالدى جۇپار دەيتىنىڭ قايدا؟ جۇپار دەگەنىڭ جۋسان ساسيدى عوي. حا... حا... اۋ، مەن نە دەپ كەتتىم؟
داريعا سونى ايتا سالىپ بايسالدىڭ بەتىنە قارادى دا، ءوز سوزىنەن ءوزى شوشىعانداي ىرشىپ تۇردى.
— ۇيات-اي، مەن نە دەدىم؟ مىناۋ ءوزىمىزدىڭ كارى سايتان... ۇيات-اي، مەن تاعى نە دەپ كەتتىم.،، كەشىرىڭىز، اعاجان، — دەدى دە، ونىڭ تىزەسىنە قايتادان وتىرا كەتتى. — مەن ءسىزدى كارى سايتان دەۋگە ادەتتەنىپ كەتىپپىن، ول ءۇشىن ايىپ ەتپەڭىز.
ول جاڭاعى ءبىر ءسوزى ءۇشىن بايسالدى وسىلاي جازالاپ، ارماننىڭ الدىندا ونىڭ قوياسىن وسىلاي اقتارىپ وتىر. ول ءتىپتى ءوزىنىڭ سىرقاتىن ۇمىتىپ كەتكەنگە ۇقسايدى. ونىڭ اۋرۋدى ەلەمەي ەگەسكە تۇسكەن مىناۋ قايسارلىعىنا ءسۇيسىنىپ، ارتيستىگىنە ىشتەي ءماز بولسا دا تۇندەي تۇنەرىپ سايان تۇر.
زاۋىر داريعانىڭ سوزىنە كۇلەرىن دە، كۇلمەسىن دە بىلە الماي، تەرىس اينالىپ سىرعي جونەلدى. جونەلە بەرە ارمانعا كوز قيىعىن تاستاپ ەدى، ول ءبىر نىسانادان كوز الماي اۋىر ويدا تۇر ەكەن.
ول كوزىن جەردەن الماستان ءجۇرىپ بارىپ بايسالدىڭ ماشيناسىنا ءبىر-اق تىرەلدى. ونىڭ كىمنىڭ ماشيناسى ەكەنىنە وي جىبەرمەستەن ەسىگىن اشىپ قالىپ ەدى، ار جاعىنان، ءداۋ قارا توننىڭ اراسىنان ءبىر ءمولدىر كوز جالت ەتتى. سول جالت ەتكەن كوزدىڭ وتى كەلىپ بەتىن شارپىپ جىبەرگەندەي ارمان كوزىن شارت جۇمىپ، ەسىكتى سارت ەتكىزدى دە، شەگىنە بەرە وزىنە ءوزى ىزالانىپ اقىرىن كۇڭك ەتتى:
— كەشىرىڭىز... ۇيات-اي.
ول ۇيالۋدان باسقا نە ىستەرىن بىلمەگەن كۇيى شەگىنە بەردى، شەگىنە بەردى. «ۇيات-اي»، — دەگەننەن باسقا ءسوز دە اۋزىنا تۇسەر ەمەس. ونىڭ بۇل كۇيىن بايسالدان باسقالار اڭعارعان جوق. جان قىسىلسا ءتان ازابى دا سەزىلمەي كەتەدى ەكەن، ارمان ماشيناسىنىڭ ەسىگىن اشقان كەزدە بايسالدىڭ كوزى شاراسىنان شىقتى. ول ارمانعا تەز جەتۋ ءۇشىن ساقالىن داريعانىڭ شەڭگەلىنەن بوساتا الماعان كۇيى ۇرەيلەنىپ تۇرا باستاپ ەدى، ارماننىڭ ەسىكتى قايتا جاپقانىن كورە سالا قۋانىپ، قايتادان وتىرا كەتتى دە، داريعانى قۇشاقتاي ءتۇستى.
— جۇلا عوي جانىم، جۇلا عوي. تەك، اۋىرتا كورمەشى، — دەپ اۋزىنا نە تۇسسە سونى ايتا سالدى.
ولاردىڭ قاسىندا جەر تايانىپ سايان وتىر. قاسىرەتتىڭ تۇڭعيىعىنا باتقان ول ماڭايىندا نە بولىپ جاتقانىن، ءتىپتى جەر قوزعالسا دا سەزەر ەمەس.
ءوز ماشيناسىندا، ءوز قالپىنان وزگەرمەي وتىرعان زاۋىر عانا. كوزى سۇلدەرىن سۇيرەتىپ وزىنە قاراي كەلە جاتقان ارمانعا ءتۇسىپ ەدى، ونىڭ دا ويى استان-كەستەن بولىپ كەتتى. ماشيناسىنان ىرعىپ جەرگە ءتۇستى، ءبىراق الدىنان جەتىپ بارۋعا باتىلى جەتكەن جوق.
«مىنا جاققا قاراعىسى كەلمەيدى، الدە اناۋ كەلىنشەكتىڭ سىرقاتىنان شوشىندى ما؟ جوق، ونىڭ مۇنداي كۇيزەلىس كۇيىنە تۇسكەنى بۇگىن عانا ەمەس، ورتالىققا بارىپ كەلگەننەن بەرگى سوڭعى ءتورت كۇن وسىلاي ءوتىپ كەلەدى. نە بولدى ەكەن؟»
زاۋىردىڭ وزىنە بەرىپ تۇرعان سۇراۋى وسى.
ارمان سول سۇلدەرىن سۇيرەتكەن قالپىن وزگەرتپەستەن ونىڭ قاسىنا كەلدى. جەرگە ويلانا قادالعان كوزىن ءالى العان جوق. زاۋىر كوڭىل كۇيىن سۇراپ ەدى، وعان جاۋاپ بەرمەستەن:
— كەتەيىكشى، — دەدى.
تەك:
— ارمان اعا، كەشىرىڭىز، ەسىم شىعىپ ءسىزدى تانىماي قالىپپىن، كەشىرىڭىز، — دەپ قاسىنا سايان كەلگەندە عانا باسىن كوتەردى. ءبىراق ونىڭ بەتىنە قاراعان جوق، قولىن ونىڭ يىعىنا سالىپ، كوزىن داريعادان الماستان سويلەپ تۇر.
— كەشىرىمدى سەنەن ءبىز سۇرايتىن بولارمىز.
سايان اڭىرىپ قالدى.
— ءسىز بە مەنەن كەشىرىم سۇرايتىن؟
— ءوزىم سۇراماسپىن، كەيبىرەۋلەرگە سۇراتپاي قويماسپىن.
— ەشكىمگە كەشىرىم سۇراتپاي-اق قويىڭىز، تەك وسى كولحوزدان قۇتقارىڭىز.
— سوندا قايدا بارماقسىڭ؟
— «شاعالا» كولحوزىنا كەتكىم كەلەدى. باعلان اعايمەن بىلتىر كەلىسكەن ەدىم، مىنا باستىق بوساتپاي ءجۇر.
ارمان قالتاسىنان داپتەرىن الىپ، الدەنەنى اسىعىس جازا باستادى:
— الدىمەن سىرقاتتى جايعاستىر. ول ءۇشىن مىنا قاعازدى قالتاڭا سال، كىمگە ەكەنى سىرتىنا جازىلدى. جۇمىس جايىن كەيىپ كەڭەسەرمىز، بار، سىرقاتتى قالاعا تەز جەتكىز.
نە سەبەپ بولعانى بەلگىسىز، بۇل كەزدە داريعا اشۋلى شەنگەلىن بايسالدىڭ ساقالىنا قاتتىراق سالعان ەدى. بەتىن جابا جالبىراعان قويۋ قارا شاشتىڭ اراسىنان كوزى وشىگە جارقىراپ، تىستەنگەن تىستەرى مۇلدەم اقسيىپ كەتىپتى. بايسال ساقالىن ونىڭ شەنگەلىنەن بوساتا الماي كوزى جاساۋراپ بۋلىعىپ وتىر. ول داريعانىڭ بىلەگىنەن قىسىن بايقاپ ەدى، قايىسار ەمەس، قايتا ۋىتتانا تۇسەتىن ءتۇرى بار. شەڭگەل جانىنا باتسا دا سىر بەرگىسى كەلمەي جىمىڭدايدى، جىميعانى جىلاعانعا ۇقسايدى. جالعان قايسارلىعى كوپكە بارعان جوق. داريعانىڭ بەتىنە قاراپ، كۇڭىرەنە ءۇن قاتتى:
— سايان، قولىن بايلاماساڭ، مىنا بايعۇس ءوزىن ءوزى جۇلىپ جەيتىن.
بايسال سونى ايتقان كەزدە ساياننىڭ بارلىق تۇگى تىكىرەيىپ بەتىنە شىعا كەلدى:
— نەمەنە؟ — دەپ ساڭق ەتكەن داۋسى قاسىندا تۇرعان ارماندى دا سەلك ەتكىزدى.
بايسالدىڭ بەتى قىزارىپ، كوزى جاساۋراپ كەتىپتى، ونى ەش ەلەمەيتىن سەكىلدى. ەتەگىن قاعا، سىلكىنە تۇرەكەلىپ ارماننىڭ قاسىنا كەلدى دە، ءۇن قاتپاستان ونى قولتىقتاي جونەلدى.
— ارينە ۇيات! — دەدى دە، ارماننىڭ بەتىنە قاراماستان تۇرا قالدى. — ۇيات بولسا دا مەن ساعان ءبىر سۇراۋ بەرگەلى تۇرمىن. مەن دە سەن تۋعان انادان تۋعان ەدىم عوي، سەن دە ۇيالماي اشىق ايت: سەن جاڭا مەنىڭ ماشينامنان نە ىزدەدىڭ؟
— كەشىرىڭىز، ءبىر ويدىڭ جەتەگىندە ءجۇرىپ اڭداماپپىن.
— اڭداماعاندا كورگەنىڭ نەمەنە؟
— ونى ماعان ايتقىزباعانىڭىز ءجون بولار.
— وندا مەنى تىڭدا! — دەدى بايسال شيرىعىپ. — مىناۋ ماشينانىڭ ىشىندەگى ايەلدى اۋزىڭا الۋشى بولما.
— نەگە؟
— ول سەنىڭ اتاۋىڭا تاتىمايتىن ايەل.
ارمان ونىڭ ءوز ءسوزىن وزىنە جۇمساپ:«مەنىڭ اتاۋىما تاتىمايتىن ايەل ءسىزدىڭ جۇرەگىڭىزگە قالاي تاتىدى؟ مەن تۋعان انادان ءسىز دە تۋعان ەدىڭىز عوي»، — دەگىسى كەلىپ ەدى، ونى ايتقان جوق.
— كەڭ وتىرىپ كەڭەسەيىك، كەلەسى جەكسەنبى كۇنى رايكومعا كەلىڭىز، — دەپ ەدى، بايسال سوندا عانا وعان جالت قارادى.
— رايكومعا؟
— ەندى قالاي عوي دەپ ەدىڭىز؟ جاۋىردى جابا توقىپ جۇرە بەرەدى عوي دەن پە ەدىڭىز؟
— تۇسىنبەدىم.
— ءبىز كوممۋنيستىكتىڭ ۇستىنە ءبىر انادان تۋعاندارمىز عوي، كورە تۇرا ءسىزدى مۇنداي ماسقارا ولىمگە جىبەرسەم تۋىسقاندىعىم قايسى؟
بايسال ارماننىڭ بۇل سوزىنەن ءبارىن دە ۇقتى. ويلاپ قاراسا ايتار داۋى، قارسىلاسار قاۋقارى جوق ەكەن.
— وندا قوش بول، باۋىرىم.
بايسال سونى ايتىپ جونەلە بەردى.
ارمان ۇزاپ بارا جاتقان اعاسىنان كوز الماي سول ورنىندا تۇر. ويلانعان سايىن اعاسىنا قاتايا ءتۇستى. سول قاتالدىقتان قايتپاسقا بەكىنگەندەي شيرىعىپ كەلىپ ماشيناسىنا وتىرا بەرە ءۇن قاتتى.
وسىندايلاردى دا باسشى دەيمىز، ءا؟
الداعى جول جايلى ەكەن، ماشيناسىن سول جايلى جولعا سالىپ العاننان كەيىن زاۋىردىڭ ءوزى دە جايلانىپ ۇشار قۇستاي ءبىر قومدانىپ الدى دا:
— اعاڭىز ءۇشىم قاپا بولماڭىز، مەن بۇگىن سىزگە ناعىز كوممۋنيستى دە كورسەتەمىن، — دەدى.
— سەن دە سوعادى ەكەنسىڭ.
— ايىپ ەتپەسەڭىز ەندى ءبىر جارتى ساعاتتان كەيىن مۇنان دا قاتتىراق سوعامىن.
ارمان ونىڭ بەتىنە كوز قيىعىن تاستادى دا:
— ونداي ادامدى مەنەن بۇرىنعى سەكرەتارلاردىڭ ءبىر دە بىرىنە كورسەتپەگەن سەكىلدىسىڭ، ونىڭ قالاي؟
زاۋىر ويىنداعىسىن ايتار-ايتپاسىن بىلمەي از كىدىردى دە، ماشيناسىن ءبىر جىرادان وتكىزىپ العاننان كەيىن بارىپ ءۇن قاتتى:
— مەن بۇل از عانا جاستىڭ ىشىندە ءسىز سەكىلدى سەكرەتارلاردىڭ تالايىن تاسىدىم. ءتىپتى دارەجەسى مۇنان تومەن كەزىندە بۋراحاننىڭ ءوزىن دە ءبىر جىل تاسىعانمىن. سولاردىڭ ىشىندە مەنى ادام دەپ ءبىلىپ، ءىلتيپاتىنا ىلگەن ءسىز عاناسىز. سوندىقتان با بىلمەيمىن، سىزبەن كەلە جاتقان جولدىڭ ءبارى ماعان داڭعىل جولداي سەزىلدى. سونداي شات كەزدەردە تىم شارىقتاپ كەتسەم ايىپ ەتپەڭىز.
— اداسپاساڭ بولدى، شارىقتاي بەر. زاۋىر الىسقا ۇكىلە ءتۇستى دە:
— انە، سوناۋ ارعى جاعادا تۇرعان قارا «ۆولگانى» كوردىڭىز بە؟
— ءيا، ول كىمنىڭ ماشيناسى؟
— بۇل ايماقتا قارا «ۆولگاسى» بار تەك باعلان عانا.
— انىق سول بولسا جاقسى كەزدەستىك، — دەدى ارمان. مۇنان كەيىن ەكەۋى دە ءۇنسىز قالدى. ارمان تاعى دا باعلاننىڭ تاعدىرىن ويلاپ كەتتى.
ول وسىنداي ويدا كەلە جاتىپ وزەن جاعاسىنا قالاي تەز جەتكەنىن دە سەزگەن جوق.
زاۋىر اعىزعان بويى ەكپىندەپ كەلىپ يەسىز تۇرعان قارا «ۆولگانىڭ» قاسىنا كەلىپ تۇرا قالدى.
— قاتەلەسپەپپىن، باتىردىڭ ءوزى ەكەن، — دەدى ول ماشيناسىنان تۇسە سالا قارا «ۆولگانى» اينالدىرا قاراپ.
— مەن انا ءبىر الاقانداي كوكتەسىنگە اۋناپ، ءبىراز دەم الايىن، سەن ماعان ماتاپ قويعان ۇيرەكتەرىڭدى اكەل دە، تەزىرەك اسىپ جىبەر.
زاۋىر جاۋاپ قاتقان جوق. ول مىلتىعىن الىپ وزەنگە، ارمان ارناۋلى توسەنىشىن الىپ جاڭاعى ءوزى قان الاقانداي كوكتەسىنگە قاراي بەتتەدى.
«ەح، باعلان... باعلان!» — دەدى دە ول شالقاسىنان جاتا كەتتى.
كوكجيەكتەن جانا عانا كوتەرىلگەن كۇننىڭ شۇعىلاسىمەن كۇلىمدەپ قاق توبەدە، اسپاننىڭ سوناۋ زاڭعارىندا شىعانداپ كۇندىزگى اي تۇستەس ءبىر اقشا بۇلت تۇر، ءوزى ايتقان الاقانداي كوكتەسىننىڭ ۇستىندە شالقاسىنان ءتۇسىپ، كوزىن سول اي تۇستەس اقشا بۇلتقا بايلاپ ارمان جاتىر.
ونىڭ ويىن جاقىن جەردەن ەكى دۇركىن گۇرس ەتكەن مىلتىق داۋسى ءبولىپ جىبەردى. باسىن اقىرىن كوتەرىپ قاراپ ەدى، باعلان ەكەن. مىلتىعىن كەزەي ۇستاعان كۇيى اسپانعا قاراپ ارماننىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارادى.
— قايىرلى تاڭ — دەدى ارمان ورنىنان تۇرا بەرە ءۇن قاتىپ.
باعلان ونىڭ سوزىنە نازار سالعان جوق، كوزىن اسپاننان العان جوق.
— مەنىڭ تاڭىم سەن تىلەمەسەڭ دە قايىرلى، ءسوزدى قوي دا بۇق جىلدام، بۇق تەزىنەن!.. قاپ، قايقايىپ كەتتى-اۋ.
— بايقاڭىز، اسپانسىز قالىپ جۇرمەيىك؟
ارماننىڭ بۇل ءسوزى قىتىعىنا ءتيدى'مە، قالاي، باعلاننىڭ داۋسى زىلدىرەك شىقتى.
— ەي جولداس، مىنا وزەننىڭ قۇسى ەكەۋمىزگە دە جەتەدى، تەزىنەن جونىڭە تارتساڭ قايتەدى؟
ارماننىڭ ايتارى ءازىر ەكەن، كۇلىمسىرەپ الىپ ىلە ءۇن قاتتى:
ءسىز جاسىرىپ كەلگەن كولحوزدىڭ جەتى مىڭ قويى بولماسا، وزەننىڭ قۇسى ەكەۋمىزگە جەتە قويماس.
باعلان تىكسىنە قالدى. كۇن شالىپ توتىققان اق سۇر ءجۇزى مۇلدە قوشقىلدانىپ، نەشە كۇننەن بەرى.قىرىلماعان بەت تۇگى دە تىكىرەيىپ شىعا كەلدى.
— جاسىرىپ كەلگەن جەتى مىڭ قوي؟ — دەدى ول ويلانا سويلەپ، سونى ايتقان سوڭ عانا ەسى جينالعانداي بار ىزبارىمەن جالت قارادى. — نىساناسىنا وزەننىڭ ۇيرەكتەرىنەن بۇرىن مەنى الىپ تۇرعان سەن كىم ەدىڭ؟ — دەي بەرە اڭىرىپ قالدى. جاڭاعىنداي ەمەس، كوزىنەن باستاپ، قىراۋ شالا باستاعان مۇرتىنا دەيىن كۇلىمدەپ سالا بەردى. — و، عاجاپ! مىنا قۇلازىعان قۋ دالادان مەن كىمدى كورىپ تۇرمىن؟ ارمانىم-اۋ، وسى تۇرعان انىق ءوزىڭسىڭ بە؟ امانسىڭ با؟ سەنى مۇندا ايداپ كەلگەن قانداي قۇداي؟ — دەپ قولىن ۇسىنا ۇمتىلىپ كەلىپ كەنەت توقتاي قالدى، — كەشىرىڭىز، ءسال تايا باسىپپىن.
— مەنەن كەشىرىم سۇرايتىنداي كىناڭىز جوق شىعار، قولىڭىزدى اكەلىڭىز.
— ءما، قولىم، ءما جۇرەگىم، ءبىراق مەن «ءسىز» دەپ سىزىلۋدى ۇمىتىپ كەتىپپىن.
— نە ءۇشىن «ءسىز» دەپ سىزىلاسىز؟
— جاسىڭىز كىشى بولسا دا دارەجەڭىز ۇلكەن عوي.
— كىمنىڭ ەڭبەگى ۇلكەن بولسا سونىڭ دارەجەسى ۇلكەن ەمەس پە؟ الدە ەڭبەگىڭىزدىڭ دە قوسپاسى بار ما ەدى؟
باعلان قايتادان تىكسىنە قالدى.
— قوسپاسى؟ بۇل ءسىزدىڭ ءوز ءسوزىڭىز ەمەس قوي. وزگەنىڭ ءسوزىن تامساعانداي نە بولدى؟
— پسيحولوگ ەكەنسىز.
— مەن ادامنىڭ جۇرەگىن تىڭداي بىلەمىن. ماقتانشاق ەمەسپىن، ونى دا ەسكەرگەيسىز.
— مىنا ءبىر توپ ۇيرەك وسىلاي بەتتەن كەلەدى، ازىرلەنىڭىز.
— كوزىڭىز ۇيرەكتە بولعانمەن نىساناعا مەنى الىپ تۇرسىز عوي. ەگەر، جانكەشتىلەۋ بىرەۋلەردىڭ قاعازدان جاساپ بەرگەن وعى بولسا اتقىلاي بەرىڭىز، مەنىڭ قامالىم بەرىك، قانداي وقتى بولسا دا قارسى الۋعا ءازىرمىن.
— مىناۋ وزەن تاسي-تاسي داليىپ كەتكەن بە قالاي؟
— بۇل دا ءوز ءسوزىڭىز ەمەس، — دەدى باعلان قاتۋلانا ءتۇسىپ.
— ونى قايدان ءبىلدىڭىز؟
— قانشا داڭقتى بولسام دا مەنىڭ داندايسىپ داليمايتىنىمدى ءسىز جاقسى بىلەسىز. ونان دا ءسىز ماعان ءوز ءجونىڭىزدى ايتىپ، «قوسپا» دەگەن ءسوزىڭىزدىڭ ءمانىسىن ءتۇسىندىرىڭىز.
— سەزىكتەنەرىڭىز بار ما ەدى، مۇنشا نەگە سەكىردىڭىز؟
— ىزدەگەنىڭىز مەنىڭ سەزىگىم بولسا اشىق ايتىڭىز.
— مەنىڭ ىزدەگەنىم وسىنداعى ءبىر ادامنىڭ اسىل ارمانى.
ارمان كەۋدەسىن كەرە دەمىن الدى دا ءبىر شىندىقتىڭ شەتىن وسى ارادا امالسىز ايتىپ سالدى:
— نۇسقاۋ سولاي.
ارماننىڭ وسى ءبىر عانا سوزىنەن وزىنە ءتونىپ كەلە جاتقان ءقاۋىپتىڭ قانداي سالماقتى ەكەنىن سەزگەن بولار، باعلاننىڭ ءوڭى كەنەت سۋىپ سالا بەردى.
— ول نۇسقاۋ ءوزىڭىزدىڭ ءبىر كەزدە اجالدان الىپ قالعان دوسىڭىز بۋراحاننىڭ نۇسقاۋى بولار.
— مەنىڭ بۋراحاندى اجالدان الىپ قالعانىمدى ءسىز قايدان بىلەسىز؟
— بيىل ءسىز ءبىزدىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارىمىز بولىپ سايلانعان پلەنۋمدا ول ءسىزدىڭ ەرلىگىڭىزدى ايتىپ، بەس مينۋت زالداعىلار قول سوقتى عوي. سوندا جۇرت قولىن نە ءۇشىن سوقتى؟ بۋراحاننىڭ ءسىزدى قۇشاقتاپ سۇيگەنى ءۇشىن بە؟، جوق، ءسىزدىڭ وت پەن وقتىڭ دارياسىن كەشىپ بارىپ ونى اجالدان الىپ قالعان ەرلىگىڭىز ءۇشىن.
ارمان جالت قاراپ ەدى، ونىڭ بۇل ءسوزدى ۇناتپاعانىن ءسوزدى دە باعلان ىلە ءۇن قاتتى.
— كەشىرىڭىز، ءسىزدىڭ سول دوسىڭىز باسشىلىققا كەلگەننەن بەرى قيالدانىپ، وسىلاي سويلەيتىن بولىپ كەتتىم.
— موسكۆاعا جازىلعان ءبىر حاتتىڭ ماعان سول بۋراحان ارقىلى كەلگەنى راس، ەگەر، مەنىڭ جۇرەگىمدى تىڭداي بىلەتىنىڭىز راس بولسا شىنىڭىزدى جاسىرماڭىز.
— مەنەن نەندەي شىندىقتى كۇتكەن ەدىڭىز؟
ارمان ونىڭ كۇتپەگەن جاعىنان شىقتى.
— مەنىڭ كۇتكەنىم — ءسىزدىڭ ومىرگە جاساپ جۇرگەن جاسىرىن تاجىريبەڭىز.
ەندى باعلان اڭىرا باستادى:
— مەن ومىرگە قانداي جاسىرىن تاجىريبە جاساعان ەدىم؟ — دەدى ول، سول سۇراۋدى وزىنە دە بەرىپ تۇرعانداي ويلانا سويلەپ.
— وبلىسىمىزدى كەمىندە بەس جىل ارتقا سەرپىپ تاستاعان بيىلعى قىس ءسىزدىڭ كولحوزدى ءمىز باقتىرا العان جوق، مەن الدىمەن سونىڭ سىرىن بىلگىم كەلەدى.
باعلان ارماننىڭ كوكسەگەنى بۇل ەمەس ەكەنىن سەزدى دە ىشتەي ارباسا كەتتى:
— مەنىڭ جۇرەك دەيتىن قۇدايىم بار، — دەدى ول ويلانا سويلەپ، كوزى توبەدەن سۋسىلداپ ءوتىپ بارا جاتقان ۇيرەكتەردە، — سول قۇدايىم الداعى جازدىڭ قانداي بولارىن كوكتەمنەن باستاپ سەزدىرەدى دە مەن جەر كوكتەر-كوكتەمەستەن بارلاۋعا شىعامىن. سول بارلاۋ بويىنشا جازداي شابۋىل جاسايمىن. قارسى شابۋىلعا شىققان ادامنان قىس تا قايمىعادى. ەكىنشىدەن، مالشىلاردىڭ جاعدايىن ۇنەمى جاقسارتامىن. ويتكەنى ءوزى اش مالشىنىڭ مالى دا اش بولاتىنىن جاقسى بىلەمىن.
— باسقالار سىزدەن نەگە ۇلگى المايدى؟
— ۇلگى الۋ ءۇشىن كۇش كەرەك قوي.
— ەلدەن ەرەكشە سىزدەگى نەندەي كۇش؟
— ول كۇشتىڭ اتى بەدەل. مەندە مىناۋ قوس جۇلدىز اپەرگەن بەدەل بار. سول بەدەلدىڭ ارقاسىندا وزگەلەر جويىپ جىبەرگەن اۋىسپالى ەگىس سيستەماسىن ساقتاپ قالدىم. سول بەدەلدىڭ كۇشىمەن تەرەڭدە جاتقان تەڭىزدەن سۋ تارتىپ، مال ازىعىن وسىرەتىن ايماق جاسادىم. سول بەدەلىمە سەنىپ ءبىر اۋىر قىلمىسقا دا باردىم.
— قىلمىسقا؟
— ءيا، ءسىزدىڭ ەندىگى بىلمەگەنىڭىز مەنىڭ سول قىلمىسىم بولار.
— ءدال ولاي دەي المايمىن، ءبىراق...
— مەن بالا ەمەسپىن عوي، — دەدى باعلان ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ، — ەندى اشىق سويلەسكەنىمىز ءجون.
— ول تىلەگىڭىزدى ورىنداۋعا ءازىرمىن، — دەدى دە ارمان ماناتى ايتىلعان حاتتىڭ ءسوزىن ءوز ءسوزى ەتىپ ايتا باستادى. — ءسىز مۇنان ءتورت جىل بۇرىن كولحوزشىلاردىڭ جەكە مەنشىگىنەن الىنعان جەتى مىڭ قويدى كولحوزدىڭ ەسەبىنە قوسقان جوقسىز. ول جەتى مىڭ قويدى سونان بەرى كولحوزشىلاردىڭ قاجەتىنە جاسىرىن جۇمساپ كەلدىڭىز. ەگەردە مۇنىڭ ءبارىن جالا دەيتىن بولساڭىز مىنا سۇراۋلارعا جاۋاپ بەرىڭىز. سىزدەردە جەتپىس جەتى وتار قوي بار، سول جەتپىس جەتى وتاردىڭ قويشىلارى اسىرەسە قىس ايلارىندا ەتسىز بولمايدى. ورتالىقتاعى اسحانانىڭ قازاندارى ەتتەن ءبىر ورتالاعان ەمەس. باسقا كولحوزداردا بولاتىن مالدىڭ ءولىم-جىتىمى سىزدەردە دە بولىپ تۇرادى، ءسىزدىڭ قويلارىڭىز سوندا دا ءبىر كەمىمەستەن وسە بەرەدى، بۇل نەلىكتەن؟
بۇل سۇراۋدى باعلان ءتورت جىلدان بەرى كۇتكەن-دى، سوندىقتان ونىڭ جاۋابى دا ءازىر، ءبىراق قانشا ءازىر بولسا دا ايتۋعا كەلگەندە اۋىر ەكەن. كۇتكەن ساعاتى سوقتى، ار شايقاسى اشىق مايدانعا شىعاتىن شاق جەتتى، ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ وزىنە ءوزى سول سۇراۋدى ىشتەي بەرە تۇرىپ جاڭاعى ءبىر كەزدە سالبىراي باستاعان ەڭسەسىن قايتا كوتەرىپ الدى دا ارمانعا قارادى:
— ەگەر مۇنى جازعان ءوزىمنىڭ كەلىنىم جاننا بولسا، وندا ماعان بەرەر سۇراۋلارىڭىز مۇنان دا كوبىرەك بولسىن، ويتكەنى مەنىڭ سىزدەرگە ارناپ بەس جىل بويى ساقتاعان سۇراۋلارىم بەس توننا.
ارماننىڭ كوزى مانادان ونىڭ ءجۇز قۇبىلعان جۇزىندە، ءازى: «قايتەر ەكەن، قالاي جالتارار ەكەن؟ الدە مەنىڭ وسىنداي وتىرىكتى ويعا سالىپ ولشەمەستەن ايتقانىما قارقىلداپ كۇلەر مە ەكەن؟» — دەگەن ويدا بولاتىن. باعلاننىڭ جاڭاعى جاۋابى ونىڭ بار جاقسى ءۇمىتىن تۇگەل تالقان ەتتى. «ەندى بۇل قالاي؟» — دەگەننەن باسقا ءسوز دە تابالماي اڭىرىپ تۇر.
شىنىندا بۇل قالاي؟ ول حاتتى بىلەتىن بۋراحان مەن ەكەۋى عانا. سوندا ونى كىمنىڭ جازعانىن بۇل قايدان بىلەدى؟ ەكىنشىدەن، سونداي سۇمدىعى سورلاعان قىلمىستى باعلاننىڭ تايسالماستان مويىندايتىن ءتۇرى بار. بۇل نە جۇمباق!
ول قانشا ويلانسا دا تابا المادى.
— مۇنى جازعان كەلىنىڭىز ەكەنىن قايدان بىلە قالدىڭىز؟ — دەپ ءسوز تارتىپ بايقاپ ەدى.
— مەنىڭ جاسىرعان مالىمنىڭ ءدال سانى قانشا ەكەنىن بىلەتىن سول عانا، — دەپ، باعلان جاۋاپقا ىركىلگەن جوق.
ارمان بۇرىنعىدان دا بەتەر تاڭدانىپ قالدى، ىشىنەن: «مىنانىڭ ەسى ساۋ ما؟» — دەپ قادالا ءتۇستى. ءبىراق ول قانشا قادالسا دا باعلاننىڭ كوزىنەن ەشقانداي جالعاندىقتى كورە العان جوق. ەسى دە ساۋ سەكىلدى.
— وندا بەس توننا سۇراۋىڭىزدى ازىرلەي بەرىڭىز، — دەدى ايتقىسى كەلمەگەن ءسوزىن سالماقتاپ تۇرعانداي ءۇزىپ سويلەپ.
باعلان ءوز ورنىنا مۇلدەم بەكىنىپ العان سەكىلدى، ول مىلتىعىن، بەلىندەگى وق ساۋىتىن شەشىپ الىپ ارماننىڭ الدىنا تاستادى دا:
— قانە، — دەدى ساڭق ەتىپ، — مەنى قايدا اپارىپ تەرگەيسىز؟ قايدا باستايىن؟ كولحوزدىڭ الىستاعى كەڭسەسىنە مە، ماڭايداعى فەرمالاردىڭ بىرىنە مە؟ جوق الدە ورتالىققا اكەتەسىز بە؟
ارماننىڭ وعان: «ءسىز، الدىمەن دارىگەرلەردىڭ دە تەكسەرۋىنەن وتەسىز»، — دەگىسى كەلىپ ەدى، ونى ايتا العان جوق.
— ءازىر ونىڭ بىرىنە دە بارمايمىز، — دەدى ويلانا سويلەپ. — قايدا، قالاي تەكسەرەتىنىن كوميسسيا باستىعىنىڭ ءوزى ايتار. مەنىڭ سىزدەن بۇگىنگى بىلمەگىم وسى ايتىلعانداردىڭ شىندىعى. ەگەردە بۇل شىندىق بولسا، مۇنداي قىلمىسقا پە ءۇشىن باردىڭىز؟
باعلان ونىڭ كوزىنەن الدەنەنى كورگىسى كەلگەندەي ۇزاق قادالىپ تۇردى دا، بار شىنىن ايتىي سالدى.
— ماقساتىم كولحوزشىلاردى مەملەكەتتىڭ ماسىلى ەتكىم كەلمەدى.
— ال، ول جەتى مىڭ قوندىڭ ءقازىر قانشاسى قالدى؟
— سول جەتى مىڭ قالپىندا.
ارمان شىمىركەگەندەي ءتۇر كورسەتىپ جالت قارادى:
— مەن سىزدەن شىن سۇراپ تۇرمىن، — دەگەن داۋسى دا زىلدىرەك شىقتى.
— مەن ءسىزدىڭ مەنەن بىلمەك بولعان شىندىقتى عانا ايتىپ تۇرمىن، — دەدى باعلان قالپىن وزگەرتپەستەن.
ارماننىڭ جانى جادىراپ سالا بەردى، ءبىراق:
— مۇنىڭىز دا ءبىر قىزىق ەكەن، — دەۋدەن باسقا ءسوز تابا العان جوق.
— جاقسى ەكەن دەۋدى ماعان قيماي تۇرعان جوقسىز، ولاي دەۋگە بۋراحاننان قورقاسىز.
— مۇمكىن.
ارمان ءوز ويىمەن الىسىپ ءجۇرىپ كەتە بەرە، وزدەرىنە قاراي كەلە جاتقان ءبىر ماشينانى كورىگى تۇرا قالدى.
مىنا ءبىر ماشينا وسىلاي بەتتەپ كەلەدى، قارۋلارىڭىزدى سيرەك اسىنىڭىز.
باعلان قيمىلىنا كوز ىلەستىرگەن جوق، قارۋلارىن قايتا اسىنىپ الدى دا سومدالىپ تۇرا قالدى.
— مەنى شاقىرا كەلگەن بىرەۋ بولسا كەتەمىن، ماعان ايتارىڭىز بولسا تەزىرەك ايتىپ قالىڭىز.
— ەرتەڭدەر وسى اۋدانعا بۋراحان كەلەدى، ءسىز بۇگىن ماعان ءوزىڭىزدىڭ تاجىريبە ۋچاسكەڭىزگە اينالعان ساعىم دالاسىن كورسەتىڭىز. ەرتەڭ مەن سول دالانى بۋراحانعا كورسەتەمىن دە، سىزگە ايتارىمدى سول جەردە ايتامىن.
— ءسىز ساعىم دالاسىنا بۇگىن بارماقسىز با؟
— بۇگىن، ادەيى بۋراحاننان بۇرىن كورىپ الۋ ءۇشىن اسىعىپ كەلەمىن،
— سونشا نە ءۇشىن اسىقتىڭىز؟
— ءسىز ءۇشىن.
— تۇسىنبەدىم.
— كەيىن بارىنە دە تۇسىنەسىز.
— وندا وسى جەردەن ورازا اشىپ الايىق. مەنىڭ مىنا ءبىر وزەكتەردە قالعان ۇيرەكتەرىم بار ەدى، سونى اكەلەيىن دە، قولامتاعا كومىپ جىبەرەيىن.
باعلان سونى ايتىپ وزەنگە قاراي جونەلە بەرىپ ەدى، بۇلارعا جەتە بەرە توقتاعان ماشينادان ءبىر جاس ايەل تۇسە سالا باعلانعا قاراي ۇمتىلدى.
— پاپا! مەن ءسىزدى ىزدەپ كەلەمىن.
باعلان ۇرەيلەنە جالت قارادى:
— جاننا! بالام-اۋ، جايشىلىق پا؟
— جايشىلىق ەمەس، ءسىزدىڭ كورەگەن دەپ ماقتاپ جۇرگەن ارمانىڭىز كوزسىزدەردىڭ ءبىرى بولىپتى.
— ە، كوزسىز دەرلىكتەي ول نە ىستەپتى؟
— بۋراحاننىڭ جەتەگىندە كەتىپتى. بىزدەر ەگىس كولەمىن بيىل ەكى ەسە كوبەيتەتىن بولىپپىز. ول ءۇشىن ساعىم دالاسىنا دا ەگىن ەگەتىن بولىپپىز. جوڭىشقا ەگىلگەن جەردى قايتا جىرتىپ بيداي ەگەتىن بولىپپىز.
— بۇل نە لاڭ؟ وسى ما، سىزدەردىڭ وتكەن قىستان العان ساباقتارىڭىز؟ — دەدى باعلان ارمانعا بەتتەي بەرىپ.
— پاپا، بۇل كىم؟ — دەدى جاننا سىبىرلاپ.
— بىزدەرگە ناننىڭ ورنىنا ساعىم دالاسىنىڭ شاڭىن جۇتقىزعالى تۇرعان ارمان ابزالوۆ جولداس وسى، تانىسىڭىزدار.
اقشا ءجۇزى كوزدى بىردەن تارتىپ الاتىن اجارلى جاننانىڭ بەتى دۋىلداپ كەتتى. جاسىل ماتادان تۇتاس تىگىلگەن جول كيىم ونىڭ سۋدان شىققان سۇيرىكتەي سۇلۋ دەنەسىن ونان سايىن جۇمىرلاندىرىپ، سۇلۋلاندىرىپ جىبەرىپتى. نەلىكتەن ەكەنى بەلگىسىز، سول سۇلۋلىق ارماننىڭ جۇرەگىنە ءبىر ۇرەي سالىپ تۇر. ول ۇيالىپ قىزارعان كەزدە مۇلدەم اجارلانىپ كەتەدى ەكەن. قالاي قاراسا دا توڭكەرىلگەندەي كورىنەتىن قاراسى ۇلكەن تۇنىق كوزى ارمان اتى ەستىلگەن ساتتە ءبىر جالت ەتىپ توڭكەرىلگەن ەدى، سونان قايتىپ كوتەرىلگەن جوق. ارماننىڭ كوزىن وزىنە تارتىپ العانىن سەزگەندەي ىشتەي شالقىپ كەلەدى.
— كەشىرىڭىز، مەن ءسىزدى كوپ اڭشىنىڭ ءبىرى ەكەن دەپ قالدىم.
ارمان قارسى كەلە جاتىر.
— كوپ اڭشىنىڭ ءبىرى بولماسام دا، كوپ سەكرەتاردىڭ ءبىرى ەكەنىم راس.
— ايباسوۆا، — دەدى جاننا قولىن ۇسىنا بەرىپ.
— دەر كەزىندە جاقسى كەزدەستىڭىز-اۋ، جاننا.
جاننا ول قۋانىشقا تۇسىنگەن جوق، كوزىن جەردەن ءسال كوتەرە بەرە ءۇن قاتتى:
— مەنىڭ اتىمدى قايدان بىلەسىز؟
— بۇل اعايىڭ ءبارىن دە بىلەدى، بالام، — دەدى دە باعلان جاننانى ءبىر قولىمەن قۇشاقتاي تۇرىپ ارمانعا قارادى. — مەنى «پاپا» دەيتىن دۇنيە جۇزىندە ءبىر عانا ادام بار. ول — قىرعىزدىڭ وسىناۋ ءبىر قىزى. مەنىڭ ۇلىم دا، قىزىم دا، كەلىنىم دە وسى. دۇنيە جۇزىندە مەنى اتا دەيتىن ءبىر عانا ادام بار. ول — وسىدان تۋعان الدان دەيتىن بەس جاسار نەمەرەم. مەن وتقا ءوزىم ءۇشىن، ياكي بۇلاردىڭ ەشقايسىسى ءۇشىن تۇسكەنىم جوق، ءسىز وسىنى دا ءبىلىپ العايسىز.
«وت» دەگەن ءسوز ەرت بولىپ وزەگىنە تۇسكەندەي جاننانىڭ جانى ىرشىپ ءتۇستى. يبا ساقتاپ ءوزىن-وزى قانشا تەجەپ تۇرسا دا:
— وت! — دەدى اتاسىنا جالت قاراپ. باعلان وعان جاۋاپ بەرمەستەن ءسوزىن قايتا جالعادى.
— جانىممەن تەڭ جالعىز ۇلىم بار ەدى، ول ءوزىنىڭ ارمانىن ارتىندا قالعان بىزدەر ءۇشىن كەلەشەكتىڭ شام شىراعى ەتىپ ەكى جىلدان بەرى سوناۋ توبەنىڭ باسىندا تۇر. كوردىڭىز بە، سوناۋ ماڭگىلىك وتىنداي مازداپ تۇرعان سونىڭ جۇرەگى.
— كۇنمەن شاعىلىسقان شاپاعى شىنىندا ماڭگىلىك وتىنا ۇقسايدى ەكەن.
باعلان ارماننىڭ بۇل سوزىنە ىشتەي ريزا بولسا دا ءۇن قوسقان جوق، قالپىن وزگەرتپەستەن ءالى سويلەپ تۇر.
— ول — سول توبەنىڭ ار جاعىنداعى ساعىم دالاسىنىڭ استىنداعى تەڭىزدى زەرتتەپ ءجۇرىپ مۇنارادان قۇلاپ ولگەن مەنىڭ ۇلىم ارىستاننىڭ ەسكەرتكىشى. سونداي ۇلىمنان ايىرعان ول دالادا مەنىڭ كەگىم بار، ونى دا ءبىلىپ الىڭىز.
ارمان ونى اۋىر ويدان ءۇزىپ اكەتۋگە اسىققانداي: عىلىمي بولجاۋلارعا قاراعاندا الداعى جازدىڭ جاۋىن-شاشىنى مول بولاتىن سەكىلدى، ونى سىزدەر دە ءبىلىپ العايسىزدار، - دەدى كۇلىمسىرەي سويلەپ.
ونى بىلگەندەگى ىستەرىمىز ساعىم دالاسىن ءبۇلدىرۋ مە؟
— بۇلدىرمەيسىزدەر، ەگىن ەگەسىزدەر.
— مال ازىعى ءۇشىن ءبىر تال ءشوپ ەكپەيمىز، سولاي عوي.
— مۇنان بەس جىل بۇرىن بەرىلگەن نۇسقاۋدى ورىنداماي ءوزىنىڭ بەدەلىن پايدالانىپ ەگىستىك جەرىنىڭ قاق جارتىسىنا مال ازىعىن ەگىپ كەلگەن ءسىز سياقتىلارعا ەندى قاتاڭ تىيىم سالىناتىنى راس.
سىپايىلىقتى قانشا ساقتاسا دا جاننانىڭ شىدامى مۇنان ارىگە جەتپەدى:
— جاقسىلىققا تىيىم بولساڭىزدار جامانشىلىققا جول اشقاندارىڭىز ەمەس پە؟ — دەپ بىردەن ءزىل تاستادى.
— ونداي سۇراۋدىڭ جاۋابىن كەلەشەكتەن كۇتىڭىز، — دەدى ارمان ويلانباستان. ويلانسا دا مۇنان ارتىق جاۋاپتى ول ءقازىر تابا المايتىن، تاپسا دا ايتا المايتىن ەدى.
— بۋراحاننىڭ بۇل نۇسقاۋىن مەن ونىڭ ءوز اۋزىنان مۇنان ەكى اي بۇرىن ەستىگەنىمدە ەگەسكەنمىن، — دەدى باعلان. — سول ەگەس ماعان باسقا ەگەستەردەن بۇرىن مال ازىعىن ەككىزگەن-دى. ەندى كىم ايتسا دا ول جەردى قايتا جىرتىپ بۇلدىرە المايمىز، ءبۇلدىر دەپ ءسىز دە ايتا الماسسىز.
— بەرىلگەن نۇسقاۋدى تەرىس ورىنداساڭىزدار نەگە ايتا المايمىن؟..
— ەڭ قينالار شاعىمىز ەرتەڭ... ەرتەڭ... — دەپ باعلان ءوزىنىن، سول تەكتەس ويىن ايتىپ سالدى. — سوندىقتان بۇگىنگى كۇنگە ەرتەڭگىلەردىڭ كوزىمەن قاراعايسىزدار، — دەدى دە جانناعا قارادى. — بالام، مەن ءار كەزدىڭ ءوز زاڭى بارىن ويلاماي مەزگىلسىز باتىپپىن. بۇگىننەن باستاپ مەن ءومىردى الدانىمنىڭ عانا كوزىمەن كورىپ، سۇيەرىمدى سوپىڭ جۇرەگىمەن عاپا سۇيەتىن بولارمىن. سوندىقتان داۋىرلەۋدىڭ سوڭعى كۇنى بولاتىن بۇگىنگى كۇندى ارمانىممەن وسى جاعادا وتكىزىپ ىشپەستەن ماس بولايىن، سەن ءبىر قىزمەت ىستەپ جىبەر. الدىمەن مىناۋ شالا سونگەن وتتىڭ استىندا، بالشىققا ورالىپ قولامتاعا كومىلگەن ەكى ۇيرەك بار، سونى ارشىپ الىپ تازا قاعاز بەن قالىڭ ورامالعا ورا دا، شاي قويا بەر، مەن وزەن جاققا بارىپ داۋلەتىمدى جيناپ اكەلەيىن.
باعلان سونى ايتتى دا، جاننانىڭ:
— توقتاڭىزشى، سىزدە ءبىر قينالۋ بار عوي، سونى ايتىن كەتىڭىزشى، — دەگەن تىلەگىن دە تىڭداعان جوق.
— كەيىن بالام، كەيىن، كەيىن ءبارىن ەستىرسىڭ دە جىلارسىڭ، جىلارسىڭ دا كۇلەرسىڭ، — دەدى دە ءجۇرىپ كەتتى.
جاننا اڭ-تاڭ.
3
— «جىلارسىڭ دا كۇلەرسىڭ». بۇل نە جۇمباق، — دەدى ول ويلانا سويلەپ، — وزىندە ءبىر قۋانىش بار سەكىلدى.
— ەڭ ۇلكەن جۇمباق تا، اتاڭىزدى قينايتىن ەڭ اۋىر ازاپ تا ءوزىڭىزدىڭ جاقسى نيەتپەن جازعان حاتىڭىزدىڭ ىشىندە، — دەپ ارمان ءسوز تاستاپ ەدى.
— حاتىڭىز نە ايتىپ تۇرعان؟ — دەپ جاننا تىكسىنە قالدى.
— مەن ءسىزدىڭ بارلىق كولحوزشىلاردىڭ ءوز كولحوزشلارىڭىزداي اۋقاتتى بولۋىن كوكسەپ ورتالىققا جازعان حاتىڭىزدى ايتىپ تۇرمىن.
جاننا ارماننىڭ بەتىنە تۇڭعىش رەت وسى ارادا تىكسىنە قاراپ قادالىپ قالدى.
— بۇل نە وسپاق؟ — دەگەن داۋسى دا قاتال شىقتى.
ارمان ماشيناسىنا بارىپ پورتفەلىنەن ءبىر پاكەت الدى دا جانناعا ۇسىندى.
— ەگەر مەنىڭ ايتقانىم جالا بولسا مىنانى نەگە جازدىڭىز؟
جاننا پاكەتتىڭ ىشىندەگى بىرنەشە پاراق قاعازدىڭ ەڭ سوڭىنا قاراپ جىبەرىپ بار داۋىسىمەن ايعاي سالدى:
— بۇل نە سۇمدىق؟
— ەگەر مۇندا جازعاندارىڭىز شىندىق بولسا نەگە سۇمدىق؟
— مىنا قويىلعان ادەمى قولدان بۇل حاتتىڭ ءىشى تولى سۇمدىق ەكەنىن كورىپ تۇرمىن.
— ويلانىڭىز، مۇمكىن قويىلعان اسىل ويلارى دا ءسىزدىڭ ويىڭىز بولار.
— مۇنى جازعان مەن ەمەس، سوندىقتان ءسىز ويلانىڭىز. ءسىز مەنىڭ قولىمدى قويا الاتىن زالىم بىرەۋدىڭ سۇرقيالىعىنا الدانىپ مەنىڭ جارالى ءومىرىمدى تالقانداعالى تۇرسىز، جالىنامىن، ويلانىڭىز.
ەندى ارمان اڭىرىپ قالدى:
— سوندا بۇل حاتتى جازعان ءسىز ەمەسسىز بە؟
— انت ەتەمىن.
— ەگەر مۇنى جازعان ءسىز بولماساڭىز، اتاڭىز قالاي تەز مويىندادى.
— مۇمكىن ەمەس.
— نەمەنە مۇمكىن ەمەس؟
— پاپامنىڭ مۇنداي جالانى مويىنداۋى مۇمكىن ەمەس.
— ول ءتىپتى ءوزىنىڭ جاسىرعان مالىنىڭ سانىنا دەيىن بىلەتىن ءسىز عانا ەكەنىڭىزدى دە جاسىرعان جوق.
— قۇدايىم-اۋ، مەن كىمنىڭ الدىندا تۇرمىن؟ — دەدى جاننا زارلانىپ.
— كىمنىڭ الدىندا تۇرعانىڭىزدى جاقسى بىلەسىز، سوندىقتان شىندىقتى جاسىرماڭىز.
— بۇل نە ماسقارا؟
— يە، سىزدەي سانالى ازاماتتىڭ سەكرەتاردان شىندىقتى جاسىرۋى ماسقارا.
— جوق، سانالى ازاماتتىڭ وسىنداي وتىرىكتى سەكرەتاردان ەستۋى ماسقارا.
— سوندا قالاي، اتاڭىز جاسىرىپ كەلگەن مالدىڭ سانىن ءسىزدىڭ بىلەتىنىڭىز بەكەر مە؟
— بەكەر... بەكەر...
— وندا اتاڭىز كەلىنىنە دەيىن جالا جاباتىن وتىرىكشى ەكەن عوي.
— جوق، ول وتىرىكشى ەمەس، — دەدى دە جاننا قولىن سوزدى. — نە بالە بولسا دا وقىپ الىپ كورەيىن، رۇقسات ەتىڭىزشى.
ارمان ءسال ىركىلىپ ەدى، جاننا سۋىق جىميىسپەن ىزبارلى ءۇن قاتتى.
— قورىقپاڭىز، «اتاسىنىڭ ۇستىنەن ارىز جازعان ارسىز كەلىن» بولسام دا ميسىز ەمەسپىن، مۇنداي قاعازدى جىرتپايمىن.
— بىلەمىن، «سىرتىڭىزدان قانىقپىن» دەگەن جاڭاعى ءبىر ءسوزى جاي ايتىلعان ءسوز ەمەس. ونى ءسىز دە ءبىلىڭىز.
ارمانعا مۇنداي جۇمباقتى ايتقىزىپ تۇرعان قۇدىرەت ءوزىنىڭ تاعدىرى، ەتكەن كۇننىڭ ءبىر ەلەسى. ول جاننانى ءبىر كەزدە ءوزىنىڭ ارمانىنداي كورىنگەن ءبىر قىزعا ۇقساتىپ تۇر. سوندىقتان ول وزىنە ەرسى كورىنەتىن ۇيات مىنەزدەن دە تايىنباي جاننانىڭ كوزىنەن الدەنەنى كورگىسى كەلگەندەي تەلمىرە قاراپ تۇرىپ الدى.
جاننا حاتتى ىشىنەن وقىپ، اقىرىن جىلجىپ الىستاپ بارادى، ال ارمان سول ورنىندا، سول ءبىر ويدىڭ قۇشاعىندا.
«ادام بالاسى بىرىنە-بىرى مۇنداي دا ۇقساي بەرەدى ەكەن-اۋ. عاجاپ، عاجاپ...»
مۇمكىن ارماننىڭ كوزىنە سولاي كورىنگەن بولار.
ول ءبىر سۋرەتىن ءدال وزىندەي ەتىپ ەشبىر سۋرەتشى سالا المايتىن وزگەشە جان ەدى. امال نە، ارمان سونداي نۇرلى كوزى بار قىزدى سونان بەرى ءبىر كورە الماي تابيعاتتىڭ ساراڭدىعى ەسىنە تۇسكەن سايىن باسىن شايقاۋمەن كەلەدى. ويتكەنى ونداي كوزدى ومىردە ءبىر-اق رەت، وندا دا دۇنيەدە باردىن ءبارى سۇلۋ كورىنگەن شاتتىعى مول شاقتا، ءوزى مايداننان قايتىپ كەلگەن كۇنى تۋعان جەرىنىڭ توپىراعىن العاش باسقان ءساتتى شاقتا كەرگەن ەدى.
ول مۇنان ون سەگىز جىل بۇرىن — 1944 جىلى يۋل ايىنىڭ اياق كەزى بولاتىن. ارمان مايداننان قايتىپ كەلە جاتقان-دى.
ستانسيا مەن كولحوز اراسى سەكسەن كيلومەتر. وسى ۇزىن جولدىڭ ۇستىندە ەكى ماشينا جارىسىپ كەلە جاتتى. ارمان وسىنىڭ سوڭعىسىندا. كىمدىكى ەكەنى بەلگىسىز ءبىر ماشينا العا ءتۇسىپ الىپ، ارماننىڭ ماشيناسىنا جول بەرمەي، قارا جولدىڭ شاڭىن اسپانعا شىعارىپ جەتكىزبەي كەلەدى.
بۇگىنگى «داربازا» كولحوزى ول كەزدە ءتورت كولحوز بولاتىن. ارماننىڭ كەلە جاتقانىن ەستىپ سول ءتورت كولحوزدىڭ حالقى تىك كوتەرىلىپ جازىقتاعى ءبىر تەبەنىڭ باسىنا جينالعان ەدى، ارمان الداعى شاڭ ءبىر تولاستاعان كەزدە سول توپتى كورە سالىپ:
— جەڭەشە، اناۋ تەبە باسىنداعى قالىڭ نۋ نە؟ — دەدى ءوزىن اكەلە جاتقان شوفەر ايەلگە قاراماستان.
— ول سەنىڭ جەڭىسپەن كەلگەن تويىڭا جينالعان ەل عوي. ەلىڭنىڭ ات جارىسى، قاتىندار كۇرەسى سياقتى ساۋىعىن ساعىنعان با ەدىڭ؟
— و، جەڭەشە، مەن ساعىنباعان نە بار دەيسىز؟
— سەنى ساعىنباعاندار دا از-اۋ.
ارمان مۇنان ءارى ۇندەگەن جوق، اتا مەكەنىنە جاقىنداعان سايىن ەگىلىپ كەتتى. اسىققان ادامعا ۇشقان سامولەت تە شابان كورىنەدى عوي، شوفەر جەڭگەسى قانشا قاتتى ايداسا دا ارماننىڭ سابىرى تاعات تاپقان جوق، ەل تۇرعان توبەنىڭ ەتەگىنە ىلىنە بەرە ماشينادان ءبىر-اق سەكىردى.
وسى كەزدە الدىڭعى بەلگىسىز ماشينا دا توپتىڭ دەڭگەيىنە جەتە بەرە توقتاعان ەدى. سول ماشينانىڭ ۇستىندە ءبىر قىز تۇر. ومىراۋى كۇنگە شاعىلىسىپ جارقىلداپ كەلە جاتقان ارمانعا الىستان قاراپ تۇر. «جۇرت ماقتاعان جىگىتتى ءبىز دە كورەيىكشى» دەگەندەي كىرپىك قاقپاستان قادالادى. ارمان ونى اڭعارعان جوق، اڭعارسا دا كوزىنە ىلەتىن ەمەس. ول توبە باسىنداعى توپتىڭ ىشىندە تۇرعان اناسىن اڭساپ كەلەدى. ءقازىر ونان باسقانى كورەتىن دە ەمەس. تاۋدان دومالاعان تاستاي توبە باسىنان جارىسا قۇلاپ كەلىپ، جان جاعىنان جارماسا قۇشاقتاي الىپ، بىرىنەن سوڭ ءبىرى جۇلىپ اكەتىپ بەتىنىڭ كەز كەلگەن جەرىنەن سۇيە باستاعان اعا-جەڭگە، ءىنى-قارىنداستارىن ءبىر-بىر قۇشىپ ىلگەرى ۇمتىلىپ كەلە جاتىر ەدى، ءدال ونىڭ وسىنداي الابۇرتقان شاعىن اڭدىپ تۇرعانداي جاڭاعى بەيتانىس قىز ماشينادان سەكىرىپ ءتۇستى دە، ونىڭ الدىنا تۇرا قالدى.
— ارمىسىز، باقىت اعا؟ — دەدى قولىن ۇسىنا جاقىنداپ.
ارمان قانشا اسىقسا دا «اعالاپ» تۇرعان قارىنداستى جولىنان قاعىپ وتە العان جوق. ونى وزىنە تەز تارتىپ العان قىزدىڭ «ارمىسىز» دەگەن ءسوزى. ويتكەنى بۇل ەلدىڭ جاستارى ولاي امانداسا قويمايتىن، قىزدىڭ سول سوزىنەن وزگە ەكەنىن تانىعانداي ونىڭ ۇسىنعان قولىن الا بەرە:
— كەشىر قالقام، مەن سەنى تانىماي قالدىم. سەن دە مەنى تانىمايتىن سەكىلدىسىڭ، مەنىڭ اتىم باقىت ەمەس ارمان، — دەدى القىنا سويلەپ.
— اتىڭىز ارمان بولعانىمەن ءوزىڭىزدىڭ باقىت ەكەنىڭىزدى كورىپ تۇردىم. ءىلتيپاتىڭىزعا ايتار العىسىمدى قابىل الىڭىز دا جولىڭىزدان قالماڭىز، تىلەكتەسپىن، ساۋ بولىڭىز.
— امانداسپاستان قوشتاسپاي ءجونىڭدى ايتشى، جارقىنىم، مەنى مۇنشا ءۇيىرىپ العان سەن كىمسىڭ؟.
— مەن ءبىر جولاۋشىمىن. مايدانداعى اعالارىن اڭساي كۇتكەن كوپ قارىنداستاردىڭ ءبىرى بولار دەڭىز دە جۇرە بەرىڭىز.
— ءوزىڭ وسى جەردىڭ قىزىسىڭ با؟
— جوق، اباي وسكەن شىڭعىستاۋدىڭ قىزى، — دەدى ونى اكەلە جاتقان شوفەر مۇرتىن ناساتتانا سيپاپ. — ۇمىتىپ قالما، اتى فارۋار.
قىز قولىن كەرى تارتىپ ارماننىڭ قولىنان بوساتىپ العانشا توپتىڭ قالىڭ ورتا تۇسىنان «قۇلىنىم» دەگەن انا داۋسى شىعىپ ەدى، ارماننىڭ «اپا!» دەۋگە عانا شاماسى كەلدى، توبە باسىنا قاراي زىرقىراي جونەلدى...
سونان بەرى جيىرما جىل ءوتتى. سول قىزدىڭ كەلبەتتى كەسكىنى ارماننىڭ كوز الدىنان ءبىر كەتكەن ەمەس. سىمباتتى سۇلۋ دەنەسى دە، تاڭ شولپانىنداي جارق ەتىپ كوزگە بىردەن تۇسە كەتەتىن جازىق ماڭدايى دا، اققۇبا ءوڭىنىڭ ورنەگىندەي سول اق ماڭدايعا جاراسا بىتكەن جىڭىشكە قارا قاسى دا، سۇيكىمدى سۇلۋ بۇعاعى دا، قوس ءورىمى جەر سىزعان ءمولدىر قارا شاشى دا، ەڭ اقىرى باسىنداعى كۇمىس وقالى الا تاقياسىنىڭ ادەمى ورنەكتەرى دە كوزىنە ۇيالاپ الىپتى. سونىڭ بارىنە وي جىبەرىپ قاراسا، جاننانىڭ وعان ۇقسامايتىن تەك شاشى عانا ەكەن. ءبىراق مۇنىڭ شاشى جەلكەسىنەن كەلتە بولسا دا سوناۋ تولقىندانا توگىلگەن قولاڭ شاشتى ەلەستەتىپ تۇر.
ءبىراق سول الا تاقيالى قىزعا تەڭ كەلەتىن ايەل زاتىن ارمان ءبىر كورگەن ەمەس. ارادا جيىرما جىل وتسە دە سول ون سەگىزدەگى ۋىلجىعان قالپىندا كورەتىن. ويتكەنى ول ءوزىنىڭ العاشقى ماحابباتىنىڭ يەسى، ويتكەنى ول ءوزىنىڭ بەس بالاسىنىن اناسى فارۋار بولاتىن.
سونان بەرى ارماننىڭ كوز سالعان ادامى وسى جاننا عانا، ءبىراق ول سىرىن جان بالاسىنا ءازىر سەزدىرگەن ەمەس. ونىڭ جاننانىڭ بار سىرىنا سىرتتان قانىق ەكەنى دە، بۇگىن ويلاماعان جەردەن كەزدەسكەنىنە قۋانعانى دا راس. ويلاپ قاراسا جاڭاعى وتكەن از ءمينۋتتىڭ ىشىندە جاننانىڭ ۇيالا تۇرىپ قۋانىپ، قۋانا تۇرىپ قينالعانى جان سۇلۋلىعىن جايىپ سالىپتى. ارمان ءوزىنىڭ ەندىگى ارمانى نە ەكەنىن جانناعا ايتقىسى كەلەدى، ايتا الماي، الىستان تەلمىرە قاراپ ءوز ويىمەن تەڭسەلىپ تۇر. «نە دەسەم ەكەن؟ جاننا، سىزگە ايتار ارىزىم بار ەدى، سونى قاشان تىڭدار ەكەنسىز، دەسەم. جوق، بۇل وعان تاتيتىن ءسوز ەمەس».
ارمان ونىڭ بىردە-بىرىنە بەكىنگەن جوق. ەگەر ءوزى جاننانى جاقتاي قالسا ورتتەي قاۋلايتىن ەرتەڭگى قاڭقۋ سوزدەر قيقۋ سالىپ كيىپ-كيىپ كەتەدى. ءبىر جاعىنان بۇگىنگى دوسى بۋراحاننىڭ «جۋان جۇدىرىعى» دا ەلەستەيدى. ونىڭ: «مەنىڭ ارمان دوسىم سونداي اۋىر قىلمىس جاساعان باعلان ايباسوۆتى يە ءۇشىن قورعاپ وتىر، ونىڭ جەسىر كەلىنى ءۇشىن»، — دەپ مىنبەنى جۇدىرىقتاۋى ءسوزسىز. كۇج داۋسى قۇلاعىنا كەلسە، جۋان جۇدىرىعى كوزىنىڭ الدىندا ەلەستەيدى، سول ەلەسكە كۇلكىسى كەلىپ مىرس ەتىپ ەدى، جاننانىڭ جىلاپ تۇرعانىن كەرە سالا جىم بولدى.
— كۇلىڭىز... كۇلىڭىز... اتاسىنىڭ ۇستىنەن ارىز جازعان مەن سياقتى بەيباقتى جىلاتا كۇلىڭىز، قاتتىراق كۇلىڭىز، مىنە، بىلاي... بىلاي... حا... حا... حا...
جاننا ىزالانا ساقىلداپ كۇلىپ ەدى، ارمان شوشىپ كەتتى. ول ۇشىپ كەلىپ جاننانى قۇشاقتاي الدى:
— سابىر ەتىڭىزشى.
وسى كەزدە وزەن جاقتان مىلتىق داۋسى گۇرس ەتىپ ەدى، جاننا ىرشىپ ءتۇستى.
ول سول ىرشىپ كەتكەن بەتىنەن قايتقان جوق، حاتتى ارماننىڭ وزىنە بەرە سالىپ ماشيناسىنا ءبىر-اق ىرعىدى. جاسقا بۋلىعىپ سويلەي الماي قوش ايتىسپاستان كەتە باردى.
ونىڭ ەندى قايرىلماسىن سەزىپ ارمان دا ءۇنسىز قالا بەردى. قانشا ويلانسا دا بۇل ەكەۋىنىڭ سىرىنا جەتەر ەمەس.
«بۇل قالاي؟ مۇندا قانداي سىر بار؟»
ول وسىنداي ويدا تۇر ەدى، وزەننىڭ ارعى بەتىنەن جاڭعىرىعى جەر جارعان ءبىر گۇرىل ءدۇر ەتتى دە، كۇشىن شيىرىپ العىسى كەلگەندەي توقتاي قالىپ، ازدان سوڭ قايتادان دۇرىلدەپ بۇكىل دالانى جاڭعىرىقتىرا جونەلدى. ارمان ونىڭ ەكسكاۆاتوردىڭ ءدۇرىلى ەكەنىن بىردەن تانىسا دا تاڭدانىپ:
«و، عاجاپ، مىنا جويقىننىڭ بۇل ەلسىزدە نەسى بار؟» — دەدى ىشىنەن.
ول سونى ايتىن ۇلگىرگەنشە بولعان جوق، ەكىنشى جاقتان باعلاننىڭ:
— قالاي، ءوز ءۇنىڭىزدىڭ جاڭعىرىعى قۇلاعىڭىزعا جاعا ما؟ — دەگەن داۋسى كوڭىلدى شىقتى.
— جاڭعىرىعى مىنانداي دالانى دىرىلدەتكەن مەنىڭ قايداعى ءۇنىم؟
— ول ءوزىڭىز باستاپ، بىزدەر قوستاعان جاڭا شابۋىلدىڭ العاشقى دابىلى.
— مەن قانداي شابۋىل باستاعان ەدىم؟
— بيىلعى ءبىر سوزىڭىزدە قۇمىنىڭ قوبىلارىن جاساندى شابىندىققا اينالدىرۋدى «مارعاۋدىڭ كوممۋنيزمى» دەگەنىڭىز ەسىڭىزدە مە؟! ءسىزدىڭ سول ءسوزىڭىزدى ۇرانداي كورىپ مارعاۋدىڭ قۇم قوبىلارىنا شابۋىل باستاعان ەدىك، جاڭاعى ءبىر كەلگەن حابارعا قاراعاندا مۇنى دا توقتاتاتىن سەكىلدىمىز عوي.
باعلاننىڭ بۇل سوزىنە ايعاق بولعىسى كەلگەندەي ەكسكاۆاتوردىڭ ءدۇرىلى شىققان تۇستان ءبىر توپ ماشينا شۇباپ كەلەدى. ولار ءبىرىن-بىرى توسىپ جاعاعا ءتىزىلىپ الدى دا ار جاعىنان ءتيىپ تۇرعان قۇمنىڭ قويناۋىنا قاراي تارتا جونەلدى ارماننىڭ سولارعا قادالعان كوزى مۇلدەم جايناپ كەتتى.
— باعلان اعا، سوندا مىنا ماشينالار وزەن ساعاسىنان قوبىلارعا توپىراق تاسىپ ءجۇر مە؟
— توپىراق بولعاندا قانداي، سوناۋ الاتاۋدىڭ باسىنان باستاپ كوبىكتىنىڭ وسى كومەيىنە دەيىنگى جەردىڭ تورقاسى. وسى ەكى اراداعى جەردىڭ ەڭ قۇنارلى توپىراعى عاسىرلار بويى كوكتەم سۋىمەن اعىپ كەلىپ وزەننىڭ وسى كومەيىنە كەپتەلە بەرىپتى. سونىڭ ەڭ مول جەرى انا ءبىر ءمۇيىستىڭ ار جاعىندا ەكەن. ەگەر، تاسي بىلسەك مارعاۋدىڭ بار قوبىلارىنا جەتەتىن.
— ول تورقادان نە ىستەمەكسىز؟
— مارعاۋ مىرزا كيەتىن تون جاسايمىن.
— اتاپ ايتقاندا؟..
— اتاپ ايتقاندا ون شاقىرىمداي جەردە بىلتىر عانا ورناتىلعان ءبىر سكۆاجينامىز بار، ونىڭ ماڭايىندا كولەمى توعىز گەكتارداي كوبىمىز بار. سول قوبىنى ءوزىڭىز ايتقان جاساندى شابىندىققا اينالدىرامىز. دالىرەك ايتقاندا، ەكى ايدا ءبىر ءونىم الاتىن جوڭىشقانىڭ مايەگى ەتەمىز. ءار وتاردا وسىلاي ءوز مالىنىڭ ازىعىن ءوز قىستاۋىنىڭ ىرگەسىنەن ازىرلەيتىن بولساق، مارعاۋ ءۇشىن سونىڭ ءوزى كەرەمەت.
امان وعان ايتار العىسىن ىشىنەن ايتتى دا كەنەت باسقا ويعا ءتۇسىپ كەتتى.
«ەرتەڭ بۋراحان ساعىم دالاسىنا قاراي وسى جەرمەن ەتەدى، سوندا ول مىنا شۇباپ جۇرگەن ماشينالاردى كورىپ سۇرايدى. شىندىقتى ايتار بولساڭ مۇنى ءوزىنىڭ جاڭا نۇسقاۋىنا قارسى جاساعان ارەكەتتەي كورىپ جۇيكەنى قاجالايدى».
ارمان وسىنى ويلاپ الدى دا باعلانعا قارادى:
— ەڭبەگىڭىزدىڭ يگىلىگىن كورە بەرىڭىز، ءارقاشان دا تىلەكتەسپىن. تەك، مىناۋ شابۋىلىڭىزدى ەرتەڭنەن باستاپ توقتاتا تۇرىڭىز.
— نەگە؟
— نەگە ەكەنىن كەلىنىڭىزدەن جانا ەستىدىڭىز عوي. ءبىر مەزگىل جۇيكەمىزدى دە ايايىق.
— ماقۇل. يگىلىكتىڭ ەرتە-كەشى جوق، — دەدى دە، كەنەت سەلت ەتىپ جان-جاعىنا قارادى. جاننانى ىزدەپ اينالاعا زىر جۇگىرگەن كوزىن ارمانعا اكەپ تىرەدى، ءسىز جاننانى جۇمساپ جىبەرگەنسىز بە؟
— جوق، سىزدەن ۇيالىپ ءوزى كەتتى.
— مەنەن نە ءۇشىن ۇيالماق؟
— ءوزىنىڭ ءسىزدى اشكەرەلەگەن حاتى ءۇشىن.
باعلان سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى.
— بايعۇس بالام-اي، ول حات ءۇشىن ۇيالسا ۇيالىپ، قينالسا قينالاتىن مەن ەكەنىمدى بىلمەي، ءوزىڭدى ءوزىڭ بوسقا ازاپتاپ كەتتىڭ-اۋ... ءاي، بالالى بولساڭ دا بالاسىڭ-اۋ ءالى، بالاسىڭ.
باعلان سونى ايتتى دا، كەشە ءوزى كوپسىتىپ تاستاعان توپىراقتىڭ ۇستىنە وت جاعا باستادى. تامىزدىعى بەنزين بولسا تاستاي قاتتى سەكسەۋىلدەر دە ماي قاراعايداي مازدايدى ەكەن. اڭشىلارعا ءتان قۇمارلىق ءبىزدىڭ باعلاندا دا مول-دى. ونىڭ ۇيرەكتى سويىسى دا، ءپىسىرۋ ادىستەرى دە باسقا ەكەن. ءجۇنىن جۇلماستان ءىشىن جارىپ، ىشەك-قارىنىن الىپ تاستادى دا ونىڭ ورنىنا بۇرىش پەن سارىمساق سالىنعان تۇزدىق سۋمەن تولتىرىپ جورگەپ تاستادى. تانداپ الىنعان ءداۋ ۇيرەكتەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى وسىلاي سويىلىپ، سويىلعاندارى شالقاسىنان ءتىزىلىپ جاتىر.
ارمان تۇسىنە الماي اڭ-تاڭ.
— بۇلاردى وتقا وسى كۇيىنشە كومەسىز بە؟ — دەدى ول.
— جوق، ءدال كومەر الدىندا بالشىققا وراپ تاستايمىن.
— ءجۇنىن نەگە جۇلمايسىز؟
— ءجۇنى جۇلىنسا ەتى كومىر بولىپ كەتەدى.
ارمان ءارى ونىڭ جان دۇنيەسىن كەرە ءتۇسۋ ءۇشىن ىشىنە كىرە تۇسكىسى، ءارى كومەكتەسكىسى كەلىپ:
— ماعان دا ءبىر جۇمىس بەرىڭىزشى! — دەپ قولىن شايا باستاپ ەدى، بارلان باسىن شايقادى.
— قۇستىڭ ەتىن جۇنىمەن پىسىرگەندى بۇرىن كورگەن بە ەدىڭىز؟
— جوق.
— جيدىگەن ءجۇندى تەرىسىنىڭ اراسۋنان بۋى بۇرقىراعان ەتىن كىر شالدىرماستان ارشىپ الۋدى شە؟
— جوق.
— وندا عاپۋ ەتىڭىز، بۇل جۇمىس قولىڭىزدان كەلمەيدى.
— مۇنىڭ قولدان كەلمەيتىن نەسى بار؟
— ىشىنە قۇيىلاتىن تۇزدىعى دا، سىرتىنا ورالاتىن بالشىعى دا ۇيرەكتىڭ ۇلكەن كىشىسىنە قاراي ءدال ولشەنبەسە تاڭدايدان كەتپەيتىن دامىنەن ايرىلىپ قالادى، بار قيىندىعى سول عانا.
— وندا مەن ءوز قولىمنان كەلەتىن ىسكە كىرىسەيىن، — دەدى دە، ارمان شاۋگىمنىڭ قاقپاعىن اشتى، — مىنا سۋ تازا ما؟
— تازا بولماسا شاۋگىمدە تۇرمايدى عوي.
گاز پليتكاسىن جاعىپ، ونىڭ ۇستىنە سۋ تولى شاۋگىمدى قويا سالۋ كوپ جۇمىس ەمەس ەكەن، ارمان تاعى دا جۇمىسسىز قالدى. باعلاننىڭ مىناۋ ونەرىن ۇيرەنە وتىرىپ، اڭگىمەسىن تىڭداماسا زەرىگەتىن ءتۇرى بارىن ايتىپ ەدى، باعلان ونى باسقاراق ءتۇسىندى دە ءسوز سايىسىنا بەكىنىپ الدى.
— مەنەن قانداي اڭگىمە كۇتەسىز؟
— ءسىز جانا ول حات ءۇشىن ۇيالىپ، قينالسا قينالاتىن مەن ەكەنىمدى بىلمەي، — دەدىڭىز عوي، سول ءسوزدىڭ ءمانىسى قالاي؟ ءسىز كىمنەن نە ءۇشىن ۇيالىپ، نە ءۇشىن قينالاسىز؟
— ءسىز ۇياتتىڭ ەڭ اۋىرىن سۇراپ وتىرسىز، سوندىقتان ول سۇراۋىڭىزدىڭ جاۋابىن ەرتەڭ بۋراحاننىڭ الدىندا ايتايىن وعان دەيىن ءسىز مەنىڭ ءبىر سۇراۋىما جاۋاپ بەرىڭىز.
— ءازىرمىن.
اقتارىلار شاعىندا ىرعالىپ تولعاناتىن ادەتى ەدى باعلاننىڭ. سول ادەتىمەن ءبىر ىرعالىپ الدى دا:
— ول كۇزدىڭ قوڭىر شۋاعى مول كەزى ەدى، — دەدى اسپانعا ءبىر قاراپ الىپ، — مەن جەتىگە جاڭا جەتكەن بالا ەدىم، ناعاشىما ەرىپ تۇڭعىش رەت اڭعا شىققان كۇنىم ەدى. اۋىلدان ۇزاپ، قالىڭ تالى بار وزەننەن وتە بەرگەنىمىزدە الىس اسپاندا سامعاپ ەكى اققۋ كەلە جاتتى. اتقىسى كەلگەن بولۋ كەرەك، ونى كورە سالا ناعاشىم مىلتىعىن كەزەپ تۇرا قالدى. ەكەۋىنىڭ قانات قاعىسىنان كوز الماي، كىرپىك قاقپاستان مەن تۇرمىن. ەكەۋى زاڭعار اسپاندا اسىر سالىپ ويناقتاپ، بىرىنە-بىرى ەركەلەگەندەي ءبىرىن-بىرى قاناتتارىمەن ايمالاسىپ كەلەدى. اتقىسى كەلىپ وقتايلانعان ناعاشىمنىڭ مىلتىعىنان ۇستاي الىپ، اققۋلاردىڭ قىزىعىنا تويا الماي تۇر ەدىم، ءبىر كەزدە وزەننىڭ ارعى بەتىنەن مىلتىق داۋسى گۇرس ەتىپ جۇرەگىمدى زىرك ەتكىزدى. كوزدى اشىپ-جۇمعانشا بولعان جوق، اققۋدىڭ ءبىرى «قوش!» دەگەندەي ءبىر سۇڭق ەتىپ، تىكەسىنەن تىك ىرشىپ جوعارى كەتتى دە، قايتادان قۇلدىراي جونەلدى. و، عاجاپ، ەكىنشى اققۋ ونى كورە سالا بۇكىل اسپاندى ەگىلدىرە سۇڭقىلداپ كەلىپ، قاناتىن توستى دا، قايتادان كوتەرىپ اكەتتى. ءبىراق الىسقا بارا الماي، سول جارالى سەرىگىمەن بىرگە قۇلاپ ءتۇستى.
ارمان ءبىر نىسانادان كوز الماستان ۇزاق ويلانىپ بارىپ باعلانعا قارادى، ول ءالى ويلانىپ وتىر. سول ويلانعان قالپىن وزگەرتپەستەن:
— ءسىز بۇل اڭىزدى نە ءۇشىن ايتىپ وتىرسىز؟ — دەپ ەدى، باعلان ءوزىنىڭ ءبىر قۇپيا سىرىن ايتىپ سالدى:
— ءوزىم كەي كەزدەردە سول جارالى اققۋداي قۇلاي بەرەمىن، قۇلاي بەرەمىن، قانشا قۇلاسام دا ارمانىم ءمىز باقپاي اسپانىم بولىپ قالا بەرەدى. وزىمنەن باسقاعا ايتىلمايتىن بۇل سىرىمدى سىزگە عانا ايتىپ وتىرمىن.
— . ماعان نە ءۇشىن؟ — دەپ ارمان اڭىرىپ قالدى.
— ءوزىمنىڭ بايقاۋىمشا مەنىڭ ارمانداسىم ءسىز عاناسىز. سوندىقتان سىزدەن تىلەگىم: ءوزىمىز قانشا قۇلاساق تا ارمانىمىز ءمىز باقپاسىن.
ەكەۋى بىرىنە-بىرى ءۇنسىز قادالىسىپ قالدى. ەكەۋى دە ىشتەي ۇعىسىپ، ەكەۋى دە ىشتەي انتتاسقان سەكىلدى. باعلاننىڭ كوزى بىرتە-بىرتە جاساۋراپ بارادى. الدەنە ايتقىسى كەلىپ، ەرنىن كەمسەڭدەتە باستاپ ەدى، زاۋىر كەلىپ ءبولىپ جىبەردى.
«ۇيىرىڭمەن ءۇش توعىز بول» دەۋ اڭشىلاردىڭ ەسكى دۇعاسى عوي، اۋزىنان تاستامايتىن سول دۇعاسى قابىل بولعان ەكەن، زاۋىر ولجالى كەلىپتى. ول توعىز توعىزدان ماتاپ اكەلگەن ەكى بۋدا ۇيرەگىن توپىرلاتىپ تاستاي باستادى. ءوزى اڭشى بولعاندىقتان ونىڭ وسى ساتتەگى كوڭىل ماستىعىن باعلان ءدال سەزدى دە ارمانعا قاراپ:
— مىنا باتىرىڭىز مەرگەن ەكەن. بەس ۇيرەكتى قاباتىنان تۇسىرگەنىن كورگەندە مەن ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەدىم، — دەپ ونى شەليتكىسى كەلدى دە، ارماننىڭ:
— ۇيرەكتەرىڭ كوتەرەم ەكەن. قارت اڭشى قانشا ماقتاسا دا، نىساناڭ قانشا قاندانسا دا اۋزىڭ مايلانا قويماس، — دەن قاعىتقىسى كەلدى.
زاۋىر ەكەۋىنە كەزەك قاراپ تۇر.
— جىلى جاقتان كەلگەندىكتەن عوي، ارىق بولسا دا ەتىنىڭ ءدامدى ەكەنىن كورىپ تۇرمىن، — دەي سالدى.
— و، وزىمىزگە تارتقان ەكەنسىڭ، شارشاپ قالارسىڭ، تەزىرەك قيمىلداپ مىناۋ وتتى سىپىرىپ تاستا دا استىنداعى ۇيرەكتەردى اقىرىن الا بەر.
زاۋىر ونىڭ ايتقانىن بۇلجىتقان جوق، سەكسەۋىلدىڭ ءبىر بۇتاعىن الدى دا، كۇل بولىپ، قىزىل شوعى تۇبىندە عانا قالعان وتتى سىپىرىپ تاستاپ قولامتاعا كومىلگەن ەكى ۇيرەكتى اقىرىن الا باستادى.
— ولجامنىڭ قاق جارتىسىن سىيلايتىن ەدىم. جاڭاعى ءبىر جولاۋشىنىڭ كەتە قالعانىن قاراشى، — دەپ، ول وسى ارادا تاعى ءبىر ماقتانىپ الدى.
باعلان ونىڭ ەندىگى سوزىنە قۇلاق سالعان جوق، ءوزىنىن جانناسىن ويلاپ قامىقتى.
«بايعۇس بالام-اي، قانداي كۇيدە بارادى ەكەنسىڭ؟.. كەۋدەڭدى شەرگە تولتىرىپ الىپ كوزىڭنىڭ جاسىن توگۋدەسىڭ-اۋ، ءا؟»
ءيا، ونىڭ جانناسى كوزىنىڭ جاسىن توگۋدە.
ول وزەندى ورلەيتىن جولمەن ەلگە قاراي تارتىپ كەلەدى. جولداعى مالشىلارعا دا جولايتىن ەمەس. بۋلىعىپ كەلىپ لىقسىعان كوزىنىڭ جاسى كەي كەزدەردە جولدى مۇنارلاندىرىپ كورسەتپەي جىبەرەدى. ونى دا ەلەيتىن ەمەس، قايتا جولدىن، جىراسىنا ءتۇسىپ جارىنا سوقتىعىپ قۇلاعانىن تىلەيتىندەي ماشيناسىن كەز كەلگەن تۇبىرگە ءبىر ۇرىپ ەكپىندەپ كەلەدى. قارسى الدىنان سوققان جەل جانىن قوسا جەلپىگەندەي كوزىنىڭ جاسىن اندا-ساندا ءبىر سىپىرىپ تاستاپ ەدى، قالاعا جەتىپ ءۇيىنىڭ توبەسى كورىنگەن كەزدە قايتادان ەگىلىپ كەتتى.
— ماما!.. ماما!.. — دەدى ماشينادان تۇسە جۇگىرىپ، ءبىراق داۋسى ءجوندى شىققان جوق. بۇل كەزدە ۇيىندە ەشكىم بولمايتىنىن ۇمىتىپ كەتكەن سەكىلدى، «مامالاپ» تۇرىپ قالتاسىنان كىلتىن الدى، «مامالاپ» تۇرىپ ەسىگىن اشتى، ءوز بولمەسىنە كىرە بەرە بار داۋسىمەن زارلانىپ بارىپ توسەگىنە قۇلاپ ءتۇستى. توسەك ۇستىندەگى جاستىقتىڭ تورتەۋىن دە كەۋدەسىنە باستى، تورتەۋىنىڭ دە تىسى اق ەدى، سول اق جاستىقتار ازدان سوڭ كوزدىڭ جاسىمەن كوكشىلدەنىپ شىعا كەلدى. تەرەزەدەن سوققان ىزعارلى جەلدەن قۇشاعىنداعى جاستىقتارى مۇزداپ بارادى، ءبىراق جاننانىڭ قازىرگى قينالعان جانى مۇزدىڭ ءوزىن جالىنعا اينالدىرعىسى كەلگەندەي لاپ-لاپ ەتەدى .
وسى كەزدە الىستان ءبىر بالانىڭ «مامالاعان» داۋسى جاننانىڭ قۇلاعىنا الداننىڭ داۋسى بولىپ شالىنعان ەدى، ول اتىپ تۇردى، تۇرا سالا سىرتقا شىقتى دا بەتىن جۋا باستادى. ول قانشا قىنجىلىپ قينالسا دا قاباعىنىڭ كىربەڭىن بالاسىنا كورسەتپەيتىن. اتاسى باعلان مەن ەنەسى نازگۇلدەن ۇيرەنگەن ءبىر ءتالىمى وسى بولاتىن.
ول بەتىن جۋىپ بولىپ بالاسى كەلەتىن جاققا قاراپ تۇر ەدى، ەكىنشى جاقتان ەنەسى نازگۇلدىڭ داۋسى شىقتى:
— بالام-اۋ، كوزىڭدى سونشا كىمگە قاداپ تۇرسىڭ؟
ول جاسى ەلۋدەن اسىپ «اجە» اتالسا دا اجارى جاستىق شاعىنان كوپ اجىراماعان، ارىستانى ولگەننەن بەرى جانىنا تۇسكەن جاراسىن كوزگە، اسىرەسە جاننانىڭ كوزىنە تۇسىرگىسى كەلمەيتىن قايسار دا قايىرىمدى جان ەدى. ءقازىر دە سول جايدارى قالپىندا، شالقاسىنان قايىرا اپارىپ جەلكەسىنە تۇيىلگەن سامايىندا عانا ارەدىك اعى بار، قويۋ قارا شاشى ماڭدايىن كورىپ تۇرعانداي كورىنەتىن قالپىندا تۇر. سول كۇلە قارايتىن كەسكىنىن كوپ وزگەرتپەي مەيىرىمگە تولى ۇلكەن كوزىن مولدىرەتىپ كەلىپ جاننانىڭ قاباعىنا مەيىرلەنە قاراپ تۇر.
ءسوزدى ازىلمەن باستاتقان دا سول كىرشىكسىز مەيىرىمى بولاتىن.
ەنەسىنىڭ ازىلىنە ازىلمەن جاۋاپ قايتارۋ جاننانىڭ دا ادەتىنە اينالعان ەدى، بۇل ساپار ول ادەتىنەن اداسىپ قالدى. ول ءتىپتى ەنەسىنەن ءۇش جىلدان بەرى ۇيرەنگەن قايسارلىقتى دا ۇمىتىپ ەگىلىپ كەتتى. ماناعى زارلى داۋسىمەن وكسىپ كەلىپ نازگۇلدى قۇشاقتاي الدى:
— مام-ما!
ونىڭ سونى ايتۋعا عانا شاماسى كەلدى، وزىمەن بىرگە نازگۇلدى دە تەڭسەلتىپ جىبەردى، ءبىراق ول نە سۇمدىقتىڭ بولعانىن بىلمەستەن شوشىنىپ تۇرسا دا جادىنداعى جاد¬ەن سوزدەردەن جاڭىلعان جوق.
— سابىر بالام، سابىرسىزدىق — اقىلسىزدىڭ ءىسى.
ول كەلىنىنە ايتقان سابىرلىققا ءوزى دە يە بولا العان جوق، شوشىپ ويانعانداي ىرشىپ جاننانى قاتتى جۇلقىپ بەتىن وزىنە قاراتىپ الدى دا:
— تاعى قايسىسىنان ايرىلدىم؟ كىمنەن؟ — دەدى بار داۋسىمەن.
— مەنەن... مەنەن... ارىستاننان ءولى ايرىلساڭىز، مەنەن ءتىرى ايرىلاتىن ڭىز، — دەدى دە ول ىشكە كىرە بەرە بار داۋسىمەن ەڭىرەپ قويا بەردى.
— نە دەيسىڭ؟ سەنەن مەنى ايىراتىن كىم؟
وسى سۇراۋدىڭ جاۋابى جىلاۋمەن باستالدى دا، جىلاۋمەن اياقتالدى. جاننا كوزىنىڭ جاسىن توگە وتىرىپ اتاسىنىڭ ۇستىنەن مۇنىڭ اتىنان جازىلعان حاتتىڭ ءسوزىن تۇگەل ايتىپ شىقتى. ءوزىنىڭ مۇنداي سۇمدىققا توزە المايتىنىن، ەندى ونىڭ بەتىنە قاراي المايتىنىن، ءتىپتى ونىڭ كوزىنە كورىنبەۋ ءۇشىن قازاقستاننان بەزىپ كەتەتىنىن دە جاسىرعان جوق. سونىڭ ءبارىن ايتتى دا ەنەسىنىڭ توقتاۋ ءسوزىن تىڭداماستان توسەگىنە بارىپ قۇلاي كەتتى.
— ارىستان!.. ارىستان!
ونىڭ بەتىن جاستىققا باسىپ تۇنشىعا شىققان سول ءسوزى قۇلاعىنا كەلىپ ەدى، نازگۇلدىڭ دە جانى ورتەنىپ سالا بەردى. سول ورتتەن ءوزىن الىپ قاشقىسى كەلگەندەي ۇيدەن شىعا جونەلدى.
4
ارادا ءۇش كۇن ءوتتى.
وبلىس ورتالىعىنان «شاعالا» كولحوزىنا قاراي شۇبىرعان ماشينانىڭ شانى بۇكىل دالانى الىپ كەتتى. ەڭ الداعى ۇزىن قارا ماشينادا بۋراحان كەلەدى. ونىڭ قاسىنداعىلار ارمان مەن ءوزىنىن كومەكشىسى مەدەۋ. ءقازىر ءبارى دە ءۇنسىز، ءبارىنىڭ دە جايلى جولدى اڭساعان كوزى قار سۋىمەن ويىلىپ كەتكەن جولدا، ماشينا زىرق ەتكەن سايىن مازاسى كەتەدى.
ماشينا ايناداي جارقىراعان ءبىر اسفالت جولعا تۇسە سالا سىرعي جونەلىپ ەدى.
— ۋھ، — دەدى بۋراحان كەۋدەسىن كورە دەم الىپ.
ءبىراق ونىڭ بۇل راقاتى ۇزاققا بارعان جوق، ارمان ماشينانىڭ ارقالىعىنا شالقاسىنان جاتا بەرە:
— باعلانعا ءبىر العىس ايتاتىن بولدىڭىز، — دەپ ەدى.
— نە ءۇشىن؟ — دەدى ول ىشتەي تىكسىنسە دە جايدارى تۇر كورسەتىپ.
— ءبىز سونىڭ كولحوزىنىڭ شەكاراسىنا جەتتىك، مىنا جولدى سالدىرعان سول.
بۋراحاننىڭ قىتىعىنا ءتيىپ تىكسىندىرگەن وسى ءسوز. ءبىراق، ول زىعىرى ىشتە قازان بولىپ قايناسا دا سەزدىرەر ەمەس.
«بۇل قالاي؟ — دەدى ول ىشىنەن. — ادام بالاسى قۇدايدى دا قورىققانىنان عانا سىيلاپ كەلگەن-دى. سەن وسى باستان سونى ەسكەر. ارينە، قاراۋىڭداعى ادامدار سەنى قۇداي كورىپ تابىنباسىن، ءبىراق باعىناتىن بولسىن. ول ءۇشىن الدىمەن ءوزىڭ بەدەلدى بول، بەدەلدى بولۋ ءۇشىن بىلگىرلىگىڭنىڭ ۇستىنە ەشقانداي ىمراشىلدىقتى بىلمەيتىن قاتال بول دەگەن ەدىم، سەن ونى الدەن ۇمىتا باستاعان سەكىلدىسىڭ، بۇل قالاي؟ سوندا مەن مىسالعا باعلاندى العان ەدىم دە، ونداي كوز بوياۋشىنى ەشقانداي اتاق-داڭقىنا قاراماستان قاتتى جازالاۋدىڭ قانداي كەرەك ەكەنىن، اسىرەسە باسقالاردى قۇرداي جورعالاتىپ، جاپىراقتاي قالتىراتۋ ءۇشىن قاجەت ەكەنىن سەزدىرگەن ەدىم، ونى دا ۇمىتقان سەكىلدىسىڭ، بۇل قالاي؟ ءتىپتى كەشەدەن بەرگى ءسوز الپەتتەرىڭە قاراعاندا سەن مەنىڭ: ونداي ادامدى قورعاۋ — ءوزىڭدى قۇربان ەتۋ، دەگەنىمدى دە تىڭداماستان وعان ىمراشىلدىق جاساعى كەلەتىن سەكىلدى، بۇل نە؟ مۇنداي سولقىلداقتىق ءوزىڭدى سۋ تۇبىنە جىبەرەتىنىن قالاي سەزبەيسىڭ؟ جوق، سەن ءبارىن دە جاقسى سەزەسىڭ. قانداي دوس بولساق تا مەنىڭ ايامايتىنىمدى سەن جاقسى بىلەسىڭ. سەندە مەن بىلمەيتىن ءبىر قۇپيا سىر بار. سەنى وسىنداي اپاتقا ايداپ تۇرعان سول. مەن وسى ساپار سەنىڭ سول قۇپيا سىرىڭدى اشىپ، قوياڭدى اقتارۋىم كەرەك. سوندا عانا مەن سەنى الدىندا تۇرعان اپاتتان قۇتقارا الامىن. سوندا عانا مەن ءوزىمنىڭ دوستىق بورىشىمدى وتەي الامىن. ءيا، سولاي دوسىم، سەنىڭ ءبىر كەزدە ءوزىمدى نەمىستەردىڭ اجالىنان الىپ قالعانىڭدى مەن ءالى ۇمىتقانىم جوق».
ول ىشىنەن سونى ايتتى دا ارماندى ارقادان ءبىر قاعىپ قالىپ، الدىندا جارقىراپ جاتقان جولعا قارادى.
ەكى قاتار تىزبەكتەلگەن تەرەكتەردىڭ اراسىندا قارا ورماندى جارىپ اققان اق ەدىلدەي قاسقايىپ، ءتۇسى قارا بولسا دا ايناداي جارقىراپ «شاعالانىڭ» كەڭ جولى جاتىر. سۇيرىكتەي سۇزىلە جارىسىپ، ساندەنە تىزبەكتەلگەن كوك سۇڭعاق تەرەكتەر كەرىلىپ الىستان بۇلدىرلاپ كورىنگەن كوكجيەككە قاراي تارتىپ بارادى. سول اينا جولدىڭ ەكى جاعى ويدىم-ويدىم ورمانمەن قورشالعان ەگىس دالاسى. ءتۇڭعىش كەلە جاتقان قوناعى بۋراحاننىڭ قۇرمەتى ءۇشىن بۇكىل دالا قارا ماساتى بولىپ جايىلىپ، قۇندىز بولىپ قۇلپىرىپ كەتكەن سەكىلدى. وسىنىڭ بارىنە ماستانا قاراپ ارمان كەلەدى، ىشىنەن بار العىسىن باعىلانعا ايتىپ تا كەلەدى. ول كوڭىلى شالقىعان شاقتا اسپان الەمىن ءوزىنىڭ الاقانىنداي كورەتىن ەدى، سوندىقتان بولار، ول بۋراحانعا اۋىق-اۋىق كوز تاستاپ: «قاراڭىز، بۋرەكە، جۇرەگىڭىز تاس بولماسا ءبىر ءجىبيتىن بولار باعلانعا، جاقسىلاپ قاراڭىز»، — دەگىسى كەلەدى. ءبىراق ءبىر كەزدەگى جان قيىسقان مايدانداس دوسى بولسا دا دارەجەسىنەن يمەنىپ ايتا الماي كەلەدى.
ول جولشىباي تالاي باعاننىڭ اراسىنان، تالاي سىمنىڭ استىنان ءوتتى. بىرىنەن-بىرى ءۇزىلىپ، ساڭلاقتانىپ بارا جاتقان بايگە اتتارىنداي تالاي بەلدەردەن اسىپ ءار تاراپقا كەتىپ جاتقان باعاندار ونىڭ كوزىن كەيدە تىم الىسقا تارتىپ اكەتەدى.
«شاعالانىڭ» جولى بۋراحاندى دا شالقىتىپ جىبەرىپتى، ءبىراق ونىڭ بار ويلاعانى جولدىڭ ءوزى عانا ەكەن. سوندىقتان ول دالانىڭ بار اۋاسىن كەۋدەسىنە قۇيىپ العىسى كەلگەندەي، دەمىن شىرەنە تارتىپ الدى دا:
— شىركىن جول... جول، — دەدى كۇرسىنە سويلەپ، — قيسىق بولساڭ قيراتارسىڭ، تەك ءتۇزۋ بولساڭ ەكەن.
جايلى جول شوفەردىڭ جانىندا وتىرعان مەدەۋدىڭ دە جانىن جادىراتقان ەكەن، ول:
— مىنا جولدىڭ ءسانى ءۇشىن ءبىر ادەمى ءاندى تىڭداپ جىبەرەيىكشى، — دەپ راديونى بۇراي باستاپ ەدى، بۋراحان تىيىپ تاستادى.
— ويدى بولمەي قويا تۇر، — دەدى دە ءوزى قايداعى ءبىر سوقىر ويدىڭ قۇشاعىنا كىرىپ كەتتى. «ارماننىڭ سىڭايى سولاي ەكەن. مەنىڭ كوزىمە ءمىنسىز-مۇڭسىز بولىپ كورىنۋ ءۇشىن «شاعالانىڭ» شالدارىنا دەيىن ارتيست بولىپ رەپەتيسيا جاساپ جاتقان بولار. ءيا، باسشىسى الدامشى بولسا قوستاۋشىلارى ارباۋشى بولماي قالمايدى، جارايدى، وندايلاردى دا كورەيىك».
ونى باۋراپ العان وي وسى.
ال ونىڭ قارسى الدىندا جاسالىپ جاتقان ءبىر «رەپەتيسيانىڭ» ءتۇرى مىنانداي. ءدال وسى كەزدە وسى جولدىڭ كولحوز قالاسىنا كىرە بەرىسىندە، مىنانداي ءبىر شايقاس بولىپ جاتتى.
تىڭايتقىش تيەلگەن ءبىر ماشينا ۇلكەن جولدان بۇرىلىپ ەگىن جايعا قاراي بەتتەدى، ونىڭ سوڭىنان قىلاڭ اتتى بىرەۋ قۇيعىتىپ كەلەدى. ءسىرا اتتىنىڭ اشۋى قاتتى بولۋ كەرەك، اعىزعان بويىمەن كەلىپ جەتتى دە، زاۋلاپ كەلە جاتقان ماشينانىڭ الدىنا كولدەنەڭدەپ تۋرا قالدى.
— توقتا! — دەگەن داۋسى دا ساڭق ەتتى.
ول وسى كولحوزدىڭ قىزىلشا بريگاداسىنىڭ بريگاديرى زەينەت دەيتىن قىز ەدى.
كابينادا ەكى ادام وتىر. ونىڭ ءبىرى قىزىلشا زۆەنوسىنىڭ باستىعى ساعيلا دەيتىن قارا تورى كەلىنشەك تە، ەكىنشىسى قالىڭ قارا بۋرىل مۇرتى ۇنەمى سالبىراپ تۇراتىن دەمبەلشە دەنەلى شوفەر، زەينەتتىڭ اكەسى — ساپار.
زەينەت اكەسىنىڭ تۇقيا قالعان سەبەبىن سەزە الماي:
— كوكە، مۇنى دامەشتىڭ جەرىنە اپارىپ توگىڭىز دەگەنىم قايدا؟ — دەپ ەدى.
— مەنىڭ جەرىمە اپارا جاتىر، بوسات جولدى! — دەدى ساعيلا زىلدەنىپ.
— كىم ايتتى دەپ؟
— مەن ايتتى دەپ.
— بريگاديردىڭ بۇيرىعىن بۇزاتىن سەن كىم ەدىڭ؟
— مەن اداممىن، ال سەندەر جەردىڭ شىم تەزەگىنە دەيىن جەيتىن جەبىر بۇزاۋسىڭدار، بوسات جولدى.
ساعيلانىڭ بۇل سوزىنە زەينەت تۇسىنگەن جوق.
— جاسىڭ ۇلكەن بولسا دا باسىن باس ەمەس ەكەن عوي، سەنىمەن سويلەسۋگە دە بولماس.
زەينەت سونى ايتا سالىپ ءامىر ەتكەلى اكەسىنە قاراپ ەدى، ساعيلا ماشينادان قارعىپ ءتۇستى دە:
— نە دەيسىڭ؟ — دەدى.
— اۋزىڭا كەلگەن جىنىڭدى قۇسپاي تەزىنەن ءجونىڭدى تاپ، ەندى تۇسىنىكتى مە؟ — دەپ زەينەت تە ەگەسە كەتتى.
— ولسەم تىرىلىكتى، اداسسام جولدى سەندەردەن سۇرامايمىن، بۇل ساعان تۇسىنىكتى مە ؟
— جوق، سەن الدىمەن وزىڭە ءتۇسىن. ەسىندە مە، بىلتىر سەنى زۆەنو باستىعى ەتەردە باعلان اكەي نە دەپ ەدى؟ «ەبىن تاۋىپ ەكى اساعىسى كەلگەندەرگە ءبىزدىڭ كولحوزدان ورىن جوق»، — دەگەن ەدى عوي.
— مەن بە ەبىن تاۋىپ ەكى اساۋشى؟
— ەندى كىم؟ ەبىن تاپپاساڭ، ەكى اساماساڭ مىناۋ نە؟
— مۇنىن جاۋابىن كەيىن بەرەمىن، الدىمەن سەن مىنانى ايتشى. سول اكەي سەنى بىزگە بريگادير ەتەردە نە دەپ ەدى؟ «ادىلدىگىڭ ءوزىڭنىڭ ۇجدانىڭداي بولسىن»، — دەگەنى قايدا؟ وسى ما سەنىڭ ادىلدىگىن؟
— ول ءوزىمنىڭ جاتتاپ العان يمانىم. ءوز يمانىمدى وزىمە نە ءۇشىن ايتىپ تۇرسىڭ؟
زەينەتتىڭ مۇنى بار ادال نيەتىمەن ايتىپ تۇرعانىن سەزسە دە، ساعيلانىڭ ىزبارلى ءوڭى جىلي قويعان جوق. قايتا، ۇساق اجىمدەرى قىسىپ تۇرعانداي كورىنەتىن قىسىق كوزىن بۇرىنعىدان بەتەر سىعىرايتا ءتۇسىپ:
— ەگەر جيىرما توننانى وتىز توننا دەپ الداعان بولساڭ، وندا نە دەيىن؟ — دەدى.
— جوقتان سىلتاۋ ىزدەمە، قاي جەرگە قانشا كەڭ توگىلگەنىن مەن جاقسى بىلەمىن.
— انىق بىلەسىڭ عوي؟
— انىق بىلەمىن.
— وندا سەن ءبىر عانا نارسەنى بىلمەيدى ەكەنسىڭ.
— نەنى؟
— ۇياتتى.
— نە دەيسىڭ؟
— سولاي دەيمىن، — دەدى ساعيلا بار داۋسىمەن ايعايلاپ. زەينەت ونىڭ داۋسىنان شوشىپ كەتتى.
— Ay، وقىماعان اكادەميگىم-اۋ، ساعان نە بولعان؟ مەن سەنى بۇگىن تانىماي قالدىم عوي. الماتىدان وقىپ قايتقان وقۋىڭ، ۋكراينادان ۇيرەنىپ قايتقان تاجىريبەڭ وسىنداي دولىلىق پا؟ بۇل قالاي؟ الدە كۇيەۋىن ىشكەن اراققا ماس بولىپ ءجۇرسىڭ بە؟
«مەنىڭ قىزىم سۇڭعىلا اتاسىنشا سۇڭقىلداپ كەتتى، بۇل ەكەۋىنىڭ كەرىسىن مۇنان ءارى جىبەرسەم، ءوزىم تۇتىلارمىن»، — دەدى ساپار ىشىنەن. ونداي كەرىس بۇل ەكەۋىنىڭ ويىندا جوق بولسا دا ول وزىنەن-وزى سەزىكتەنىپ ماشينادان سەكىرىپ ءتۇستى.
— شىراقتارىم-اۋ، الدەكىمگە ۇقساپ بۇلارىڭ نە! جەردىڭ شىم تەزەگى ءۇشىن ءتۇس شايىسۋلارىڭ ۇيات ەمەس پە، تىپتەن. قاراعىم، ساعيلا سەنى مىنا تەنتەگىمنەن كەم كورمەۋشى ەدىم عوي، ءبىر ساپار ءتىلىمدى الشى، قويىڭدارشى قۇداي ءۇشىن.
ول سونى ايتارىن ايتسا دا وزىنەن-وزى قىپىلىقتاپ: «ەگەردە بۇلاردىڭ بىرەۋى جەردىڭ شىم تەزەگىن سونداي قۇنسىز كورسەڭ، ساقالدى باسىڭمەن نەگە ۇرلادىڭ دەسە عوي، تىرىدەي كومىلدىم»، — دەدى ىشىنەن.
ءبىراق، ءوز قىزىنىڭ مىنا ءبىر ءسوزى دە جەنىل تيگەن جوق.
— كوكە، ءسىز كىرىسپەڭىز، — دەدى زەينەت ساعيلاعا قادالعان قالپىن وزگەرتپەستەن سۇرلانىپ، — كەرەكتى تەزەك تە بار، كەرەكسىز ادام دا بار ەكەن، مەن سونى جاڭا عانا كورىپ تۇرمىن. جارايدى، ساعيلا، ەكەۋمىزدىڭ جەتكەن جەرىمىز وسى بولعان شىعار. ەندى يا ماعان، يا ساعان بۇل بريگادادان ورىن جوق، — دەدى دە، اكەسىنە قارادى، — ال، ءسىز كورىنگەننىڭ جەتەگىندە كەتە بەرمەي، مىنانى دامەشتىڭ جەرىنە اپارىپ توگىڭىز، بارىڭىز، — دەدى ءامىرلى ۇنمەن.
— اينالايىن، اقىلدىم مەنىڭ، — دەدى ساپار كەپكەسىن كوزىنە تامان كيىپ الىپ، — وزىڭنەن تاعى ءبىر اقىل سۇراپ الايىن، بەرى ءجۇرشى.
زەينەت:
— اقىلدى كەيىن سۇرارسىز، الدىمەن ايتقاندى ورىنداڭىز، — دەپ، اتىنىڭ باسىن كەرى تارتىپ ەدى، اكەسى ونىڭ شاۋجايىنان ۇستاي الىپ اۋلاققا الا جونەلدى. ساعيلانىڭ كوزى سولاردا. ول سوڭعى سەزىنىڭ زەينەتكە ورىنسىز ايتىلعانىن ەندى سەزسە دە، كىمنىڭ كىنالى ەكەنىن بىلمەي الاي-دۇلەي كۇيدە تۇر.
زەينەت... زەينەت... سەن مۇنداي ەمەس ەدىڭ، الدە مەن بە بايىم ىشكەن اراققا ماس بولىپ شاتاسىپ جۇرگەن؟ مىنا شايتان شال نە ايتقالى ونى وڭاشا اكەتتى؟ الدە دامەشپەن وسى ەكەۋى مە ەلدىڭ ادال نيەتىن ارامداپ جۇرگەن؟ سول تىلەمسەك بولار-اۋ، بايىنىڭ نامىسىن شىم تەزەككە ساتىپ جۇرگەن» — دەپ، ول دامەشكە ءتىسىن باستى.
ول ءارى سونى ويلاۋدا، ءارى ساپاردىڭ ءسوزىن ەستۋگە ىنتىعۋدا، قۇلاعىن الىسقا تىگىپ تۇر. ءبىراق ساپاردىڭ ەستىرتەتىن ءتۇرى جوق، قىزىن جەتەكتەگەن كۇيى ءالى كەتىپ بارادى.
ءبىر كەزدە ول جەر مولشەرىن كورىپ العىسى كەلگەندەي ارتىنا ءبىر قارادى دا توقتاي قالىپ، اتتىڭ شاۋجايىندا كەلە جاتقان قولىن دا، ءوزىنىن ەڭسەسىن دە سىلق ەتكىزدى. ءسوزدى نەدەن، قالاي باستارىن بىلمەي، قياقتى مۇرتىن شيراتا بۇراپ از تۇردى دا:
— امال جوق، شىراعىم، ايتپاسقا، اكەڭدى قارا باستى، — دەدى مىڭگىرلەپ.
زەينەت اكەسىنىڭ ءدال مۇنداي ءتۇرىن بۇرىن كورگەن ەمەس ەدى. قاراۋعا بەتى جوقتاي جەرگە تەسىلىپ، ءۇنى وشكەندەي كۇمىلجىپ تۇرعان اكەسىن اياپ كەتتى دە اتتان قارعىپ ءتۇستى.
— كوكە! سىزگە نە بولدى؟ قارا باستى دەگەن نە؟ — دەدى.
— قارا باسقانى سول، مەن ماسقارا بولدىم. ماسقارا بولعانى سول، مىنا ساعيلانىڭ جەرىنە ءتيىستى تىڭايتقىشتىڭ ون تونناسىن دامەشتىڭ جەرىنە توككەنمىن.
— دامەشتىڭ جەرىنە!... نە ءۇشىن؟
— ساعيلانىڭ جەرىنە بۇگىن تۇنىمەن توگەمىن.
— نەگە ءقازىر ەمەس.
— ول كەشىكسە دە ۇلگەرەدى عوي.
— بار دالەلىڭىز سول عانا بولسا وتىرىك ايتىپ تۇرسىز.
— ءيا، وتىرىك ايتىپ تۇرمىن.
— وندا شىنىڭىزدى ايتىڭىز.
— ۇعا بىلگەن كىسىگە مەن ءبارىن دە ايتتىم،- دەدى دە، ساپار ماشيناسىنا قاراي تۇرا جونەلدى. ول قارسى الدىندا تۇرعان ساعيلاعا دا تىكتەپ قاراي العان جوق، كەپكەسىن كوزىنە ءتۇسىرىپ وتە شىقتى دا ماشيناسىنا وت بەرىپ:
— كەتتىك، شىراعىم، — دەدى.
— زەينەت رۇقسات ەتتى مە؟
— مەنىڭ تەنتەگىم اقىلدى عوي، اقىلدى ادام اشۋعا ەرە بەرمەيدى.
— توقتاڭىز، ءوز اۋزىنان ەسىتەيىن ەگەر رۇقسات ەتپەسە، سونىڭ ايتقانى-اق بولسىن، اپار دەگەن جەرىنە اپارا بەرىڭىز.
زەينەت سول ورنىندا سىلەيىپ ءالى تۇر. ەكى كوزى الىستان كەتكەن اكەسىندە، ويى استان-كەستەن. بۇل كۇنگە دەيىن جانىنداي كورەتىن اكەسىنىڭ جاڭاعى ءسوزى ەسىنە تۇسكەن سايىن جۇرەگى مۇزداپ بارادى.
بۇل قالاي، الدە ماس بولدى ما ەكەن؟ جوق الدە مىنا سايقال... — دەدى ول وسى كەزدە شۇبار بايتالىڭ بوربايلاپ كەلە جاتقان جۋان قارا قاتىندى كوزىمەن اتقىلاپ:
دامەش دەگەن دامەتكىش وسى ەدى.
— باۋىرىم، ساعيلا-اۋ، بۇل قاي باسسىزدىعىڭ؟ — دەدى ول ساعيلاعا جەتە بەرە شۇبار شولاعىنا قامشىنى ءبىر باسىپ جىبەرىپ. ۇستىندەگى بوياۋى كەتە باستاعان كونەتوز بىلعارى پالتوسى قانداي بولسا، ەدى دە سونداي كوك تارعىلدانىپ، كوزى شاتىناپ كەتىپتى.
— ءتىلىڭدى تارتا سويلە! — دەدى ساعيلا زىلمەنەن.
— الدىمەن سەن قولىڭدى تارت، سونان كەيىن مەن ءتىلىمدى تارتامىن. جاعداي بارىمىزگە بىردەي جاسالسا دا قىزىلشانىڭ ءبىر ءتۇيىرىن ءتورت كيلوعا جەتكىزگەن سەن ەمەس، مىنا مەنمىن، ءبىلدىڭ بە؟ ساكە، مەنىڭ جەرىمە قاراي تارتىڭىز! — دەدى ساعيلانىڭ كوزىن الا بەرە ساپارعا قاباعىن ءبىر قاعىپ قالىپ.
ءدال وسى كەزدە تۋ سىرتىنان زەينەتتىڭ:
— قالاي؟ ءسىزدىڭ قاپ-قارا بەتىڭىزگە مە؟ — دەگەن داۋسى ساڭق ەتتى. ول دامەشتى كوزىمەن ولتىرە ءبىر اتتى دا، ساعيلاعا جاقىندادى.
— سەن بريگاديردىڭ باسىنان اتتاۋ سياقتى مۇنداي باسسىزدىقتى ەندى قايتالايتىن بولساڭ مەنەن جاقسىلىق، كۇتپە دە، مىنانى اپارىپ جەرىڭە توككىز.
دامەش سۋىر بەتى تىرسيىپ شۇبار شولاعىنا قامشىنى تاعى ءبىر باسىپ جىبەردى.
— ويباي، ساكە-اۋ، مىنا قىزىڭىزدىڭ ەسى دۇرىس پا؟ باۋىرىم-اۋ، زەينەتىم-اۋ، مۇنىڭ نە؟ سوندا مەن قايتەمىن؟ — دەدى ول بىرەسە ساپارعا، بىرەسە زەينەتكە تەلمەڭدەپ.
زەينەت مۇلدەم زىعىرلانىپ كەتتى. زىعىرلانسا «ءسىز» دەن سىزىلا قالاتىن ەدى، سول ادەتىمەن:
— ءسىزدىڭ قايتەتىنىڭىزدى كەشكە بارلىق كولحوزشىلاردىڭ الدىندا ايتامىن، بارىڭىز، سۇعاناعىم، — دەدى سىزدانا سويلەپ.
— سوندا مەنىڭ نەمەنەمدى ايتا قويماقسىڭ؟ — دەپ دامەش ونان سايىن بەتپاقتانا ءتۇستى.
— ۇيىڭىزگە قاماپ كەتپەي، جىگىتىڭىزدى سول جيىلىسقا جەتەكتەي كەلىڭىز، نە دەيتىنىمدى سوندا ەستيسىز.
— جاس باسىڭمەن مەنىڭ بايىمدا نەڭ بار؟
— ول بايعۇس ءسىزدىڭ باسقا قىلمىسىڭىزدى بىلمەسە دە سوناۋ جەردە جاتقان ون توننا ۇرلىعىڭىزدى ەستىسىن.
دامەشتىڭ ءۇنى ەشتى. زەينەت ونىڭ اۋزىنا قۇمدى وسىلاي قۇيدى دا، ساعيلا مەن اكەسىنە تۇك ايتپاستان كەلگەن جاعىنا قاراي شابا جونەلدى.
نە ىستەرىن دە، نە دەرىن دە بىلمەي، كوك ەرىنى ءدىر-دىر ەتىپ دامەش تۇر. «اكەڭە سەنىپ سەنى سۇيەۋ كارىپ جۇرگەن مەن نەتكەن الباستى ەدىم»، — دەدى ىشىنەن، ۇزاپ بارا جاتقان زەينەتتى كوزىمەن اتقىلاپ.
شىنىندا ول زەينەتكە قاتتى سەنەتىن. ءتىپتى وسىدان بىرنەشە كۇن بۇرىن ءوزىنىڭ زۆەنوسىنداعى ادامدارىنا: «مەن زەينەتپەن كەلىستىم، ءبىر ءتۇيىرى ءتورت كيلوعا جەتەتىن قىزىلشا وسىرگەنىمىز ءۇشىن بارلىق جاعداي بىزگە جاسالاتىن بولدى»، — دەپ كوكىگەن-دى، ەندى سول ءوزى ماقتاعان زەينەتتىڭ مۇنىڭ بار ءۇمىتىن تاپتاپ بارا جاتقانى اناۋ: «كەشە عانا جانىمداي كورىنىپ جۇرەگىمدى سۋىرىپ الا جازداعان اكەسىنىڭ بۇگىنگى ءتۇرى مىناۋ، و ەربەڭدەگەن جىندى كوبەلەك...»
دامەش اي دالادا جالعىز قالدى.
ەگەر وسى «جانجالدىڭ» كەزىندە جەتىپ ۇلگىرسە بۋراحان نە دەر ەدى؟ تورتەۋىن ءتورت ءتۇرلى ءمىن ەتىپ باعلانعا تاعىلار ايىپتىڭ ءبىر تارماعى ەتەر ەدى. ال، ارمان قايتەر ەدى؟ ول وسى تورتەۋىنەن ءتورت ءتۇرلى قاسيەت تابار ەدى دە، وسى جانجالىنىڭ وزىنە شاتتانار ەدى. ولار كەلىپ جەتكەنشە مۇنداعى «جانجال» سوناۋ ەگىن جايعا توگىلگەن شىرىندىلەردىڭ استىنا كومىلىپ كەتتى.
بۋراحانداردىڭ ماشيناسى جۇلدىزشا اققان بويىمەن ءبىر بيىك بەلەسكە شىعا كەلىپ ەدى، كوز ءۇشىن دەپ بەتكەيدە قۇلاشىن كەڭ جايىپ تاستاپ، كوشەلەرى تاڭدايلانا قاسقايىپ جاتقان «شاعالانىڭ» قالاسى كوزدى وزىنە تارتىپ الدى.
بۇل قالا ءۇشىن ارماننىڭ قاشان دا بولسىن ماقتاناتىن ءجونى بار. ويتكەنى مۇنان ون سەگىز جىل بۇرىن سول قالانىن ەڭ العاشقى ىرگە قازىعىن قاققان دا، سول قالانى قۇشاعىنا الىپ تۇرعان سوناۋ باۋ باقشالى ورماننىڭ ەڭ العاشقى شىبىعىن قاداعان دا — اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنىڭ ول كەزدەگى ءبىرىنشى سەكرەتارى وسى ارمان بولاتىن. سوندىقتان ول بۇل قالانى بولاشاقتىڭ ءبىر ۇجماعىنداي كورەتىن. بار نازارىن سول قالانىڭ بەرگى الدىنداعى ويپاتتىڭ جالعىز تال ءتۇپ قالماستان قوپارىلعان توپىراعىن تورقاعا اينالدىرىپ جۇرگەن قىزىلشاشىلارعا قاراي اۋدارىپ جىبەردى.
— باسە، — دەدى مەدەۋ مىرس ەتىپ.
— نەمەنە باسە؟
— جايىلىپ جاتقان قوي دەگەنىم قىزىلشاشىلار ەكەن.
— قاتە ايتاسىڭ، — دەدى بۋراحان ازىلدەپ، — ول قىزىلشاشىلار ەمەس، ۇجماقتى تاستاپ «شاعالانىڭ» جىگىتتەرىنە تيگەلى قاشىپ كەلگەن حوردىڭ قىزدارى، نانباساڭ مىنا ارمان اعاڭنان سۇرا.
بۋراحاننىڭ بۇل ازىلىندە كەكەسىن بارىن سەزسە دە ارماننىڭ سەسكەنگىسى كەلگەن جوق.
— اتتەڭ قىزىلشا وتە بىلمەيدى، ەگەر بىلەتىن بولسا سول حوردىڭ قىزدارى ءبىرى قالماستان كەلەر ەدى دە، «شاعالانىڭ» شالدارىنا دا تيەر ەدى.
بۋراحان ارماننىڭ «شاعالانىڭ شالدارى» دەگەن ءسوزدى نە ءۇشىن شىرەي ايتقانىن، ونىڭ سول سوزىندە ەگەس بارىن سەزدى دە، ىشىنەن:
«جوق، قادىرمەندى دوسىم، ونىڭ بولماس. ەگەسەر بولساڭ كەتىسەرمىز دوستىقتان. دوستىقتان كەتىسەر بولساڭ ءوزىڭنىڭ قارا باسىڭنان باسقانىڭ بارىمەن دە قوشتاسارسىڭ، قوشتاستىرامىن مەن»، — دەدى.
ول مۇنان دا ءارى تەرەڭدەپ، قوشتاستىرۋدىڭ جولدارىن دا ويلايتىن ەدى، ەگىن جايدىڭ ۇستىندە كەلە جاتقان جاننا كوڭىلىن ءبولىپ جىبەردى.
— ءوزىن ءازى بيلەي الماي سىلقىلداپ، ساندەنە باسىپ كەلە جاتقان مىنا ءبىر ەركەكشورا كىم؟
وزگە ايەلدەردەي ساندەنۋدى جاننا بىلمەيتىن، ويتكەنى ونىڭ ءوزى ءساندى جارالعان. ءبىراق ءوزىن وي بيلەگەن كەزدە بويىن بيلەمەيتىن. بۋراحاننىڭ كوزىنە كەربەز كورىنگەن سول بيلەۋسىز كەلە جاتقان بويدىڭ قيمىلى عانا.
ارمان ونىڭ وسى «شاعالا» كولحوزىنىڭ باس اگرونومى ايباسوۆا جاننا ەكەنىن ايتىپ ەدى، بۋراحان ويلانا قالدى.
— ايباسوۆا جاننا!.. جاننا دەگەن اتى جادىمدا جاقسى جاتتالىپتى. ول انەۋگى ايگىلى حاتتىڭ اۆتورى ما؟ — دەدى بۋراحان كوكتى تىرەگىسى كەلگەندەي شولاق تۇمسىعىن ناساتتانا كوتەرىپ.
— ءيا، سول.
— ونداي باتىر بولشيەۆيچكانى كولحوزىنىڭ قالاسىنا الا كەتكەنىمىز ءجون بولار، ماشينانى توقتاتىڭدار.
ونىڭ ايتقانى ەكى بولعان جوق، ماشينا جاننانىڭ دەڭگەيىنە جەتە بەرە توكتاي قالدى.
ىلەسە كەلىپ توقتاعان ماشينالاردىڭ بىرىنەن ءتۇرى دە، تۇرپاتى دا جارقاناتقا ۇقسايتىن قۇرتاقانداي قارا سۇر جىگىت پەن كەسەك دەنەسىنە كەلبەتى دە، كەسكىنى دە ساي ءبىر گەنەرال ءتۇستى. بۇلار: اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى سەكرەتارى مايباسوۆ مالتاباي مەن وسى «شاعالا» كولحوزىنىڭ كورشىسى «قازاقستان» سوۆحوزىنىڭ ديرەكتورى نيەۆسكيي دەيتىن گەنەرال. مالتاباي ءوزىنىڭ ەلۋ كيلودان اسپايتىن سالماعىمەن مىنا تاس جولدىڭ اسفالتىن ەزىپ جىبەرگىسى كەلگەندەي اياعىن نىعىرلاي باسىپ كەلەدى، ولاردان كوز الماي وتىرعان بۋراحان: «مەن ادام جاراتۋشى بولسام، ءبىر نيەۆسكييدەن ءتورت مالتاباي جاسار ەدىم-اۋ»، — دەدى ىشىنەن. نيەۆسكييدىڭ قابىلەتى ءتورت بۋراحانعا جەتەتىنىن ول بىلگەن جوق.
جاننا بۇلاردىڭ كىم ەكەنىن بىلمەستەن جاي ءجۇرىپ كەلەدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، كوزىن جەردەن الار ەمەس، باسىن اندا-ساندا ءبىر سىلكىپ، جەلمەن ويناپ كوزىنە تۇسكەن شاشىڭ كەرى سەرپىپ تاستايدى. سول كەزدە عانا ماڭدايى جارق ەتەدى، كوزى سوندا دا جەردەن كوتەرىلمەيدى.
«ول ءبىزدىڭ كىم ەكەنىمىزدى، ءتىپتى ورتامىزدا بۋراحاننىڭ بارىن دا ءبىلىپ كەلەدى. تەك مەنىڭ كەڭەسىمدى تىڭداماي، بۋراحايعا بەرەر جاۋابىن تابالماي ءوزىن-وزى قيناپ كەلەدى»، — دەدى ارمان ىشىنەن.
جوق، ولاي ەمەس ەكەن، جاننا ەگىن جايدىڭ جيەگىنە شىعا بەرە باسىن كوتەرىپ ەدى، ارماندى كورە سالا سەلك ەتتى.
— ارمان! — دەدى اقىرىن.
ءبىر ءتاۋىرى ونىڭ داۋسى دالانىڭ جەلىنە عانا ەستىلدى. سول ءبىر اڭداۋسىزدا ايتىلىپ كەتكەن جالعىز اۋىز سوزىنەن ۇيالدى ما، جوق الدە جۇرەكتىڭ ءبىر قۇپيا سىرى جالىن بولىپ لاپ ەتتى مە، ايتەۋىر جاننانىڭ بەتى دۋ ەتتى. ءبىراق ءوزىن تەجەي بىلەتىندىگىنەن، جانىن كوپ شىرپىتقان جوق. جاڭاعى ءبىر جارق ەتىپ كەپ نايزاعاي بولىپ سوققان اساۋ سەزىمدى كەرى سەرپىپ تاستادى دا:
— سالەمەتسىزدەر مە؟ — دەدى جاعالاپ باس يزەپ.
بۋراحان وعان ماشينانىڭ ىشىنەن كوز جىبەرىپ وتىر.
ارمان ەكەۋىنىڭ جالت ەتىسكەن كوز قاراستارىنان ءبىر سۇمدىقتى كورگەندەي.
«ىم، ءبىر ماسەلە ماعان ەندى تۇسىنىكتى بولا باستادى. ارماندى ارباپ الىپ، باعلاننىڭ جەتەگىنە بايلاپ بەرگەن وسى سۇلۋ دەۋشىلەر بىردەڭەنى سەزگەن ەكەن، — دەدى ول ىشىنەن. — باسە... باسە... ءشوپتىڭ باسى جەل بولسا عانا قيمىلدايدى عوي».
ول ارماننىڭ جولىنا قاعار قازىعىن وسىلاي قاداي باستادى.
«شاعالانىڭ» داربازاسى دا كەزدى الىستان تارتىپ، جاقىنداعان سايىن اسپانداي، ماڭدايشاسىنداعى «شاعالا» كولحوزى دەگەن التىن ءتۇستى جازۋى ايقىندالا تۇسەدى ەكەن. سول داربازادان وتىسىمەن بۋراحاننىڭ ءۇنى ءوشتى. قالانىڭ شەتىنە ىلىنگەننەن كوزى كوشەنىڭ ەكى جاعىنا كەزەك توڭكەرىلىپ جالت-جۇلت ەتەدى، قاي جاعىنا قاراسا دا ءوزى بۇرىن كورمەگەن سۇلۋلىقتى كورىپ كەلەدى.
قالانىڭ كوركى اعاشتا، اعاشتىڭ كوركى جاپىراعى عوي. وقتاي ءتۇزۋ كوشەلەرىن بويلاي وسكەن ءزاۋلىم اعاشتارى ءدال ءقازىر جايقالار جاپىراعى جوق بولسا دا، بويى اسپاندى سۇزگەن كەربەز سىمباتىمەن كوز تارتىپ، كولحوز قالاسىنا وزگەشە ءبىر ءسان بەرىپ تۇر.
بۇل قالانىڭ ءار كۆارتالىندا سەگىزدەن ءبىر جارىم مىڭعا جۋىق ءۇي بار. ونىڭ ءبارى ءبىر ۇلگىمەن، ەڭسەلى ەتىپ سالىنعان. ءبارىنىڭ دە الدىندا ۆەرانداسى بار، ءبارى دە ءۇ بولمەلى، ءبارى دە شيپرمەن شاتىرلانعان. ءار كۆارتالداعى ۇيلەر كولەمى ءبىر گەكتارداي ءتورت بۇرىشتى جەردى قورشاي سالىنىپ، اركىم ءوز ەنشىسىنە تيگەن جەردى جەمىس باعى ەتىپ الىپتى. سوندىقتان بۇل قالا الىستان قاراعاندا قالىڭ ورمانعا ۇقسايدى.
ورتالىق كوشەلەردىڭ ءار جەرىندە بىرنەشە رەپرودۋكتور ورناتىلىپتى. مۇنداي رەپرودۋكتوردىڭ ءبىر تالايى قالانىڭ سىرتىنداعى ەگىس دالاسىندا دا بار. سول رەپرودۋكتورلاردان شىققان ءبىر اسقاق ءان — اسپانى اشىق، جەلى تىنىق، مايشۋاق كۇننىڭ نۇرىمەن ماۋجىراپ تۇرعان كولحوز قالاسىن مۇلدەم اجارلاندىرىپ جىبەردى.
اسقاق ءان بيىككە قانات سەرمەي شىرقالعان سايىن اسپان بۇرىنعىسىنان دا جارقىراي ءتۇسىپ، الەم ەركەسى التىن كۇن دە شالقىپ كەلىپ، شاتتىق ءان شىققان ءساندى قالانىڭ ۇستىنە شۇعىلاسىن توگە تۇسكەندەي. كەرىلىپ جاتقان كەڭ دالا دا سول انگە بالقىعانداي ماۋجىراپ، الىستا اسقاقتاپ تۇرعان تاكاپپار الاتاۋ دا سول ءاننىڭ ىرعاعىمەن بىرگە ىرعالىپ تۇرعانداي سەزىلەدى.
كولحوزىنىڭ قازانى توق ەكەنىن كورسەتكىسى كەلگەندەي ءدال وسى كەزدە اسحانانىڭ جۋان مۇرجاسىنان كوتەرىلگەن كوك الا ءتۇتىن اسپان الەمىنە ءوز جولىن سالىپ العاننان كەيىن كوك دىڭگەك بولىپ تۇرىپ الدى.
بۇل كولحوزداعىلاردىڭ قالاداعىلارمەن ىشتەي باسەكەسى بار سياقتى. سوپىڭ ءبىرى مىناۋ ديكتور قىز. ول قالا ديكتورلارىنىڭ قايسىبىرىنەن ادەمى سويلەپ تۇر. ول تاڭ ەرتەڭگى كونسەرتتىڭ وسىمەن اياقتالعانىن، وعان كولحوزشىلاردان كىمدەردىڭ قاتىسقانىن - باياندادى دا:
— سوڭعى حابارىمىزدى باس'تايمىز. ميكروفون الدىندا داۋكەن، ءوزىمىزدىڭ باس باعبانىمىز داۋلەت قارت، — دەدى.
جاڭاعى سۇلۋ ءاندى سالعان دا سول داۋلەت قارت ەدى. سونى ەسى كەتە تىڭداپ، كوشەدەگى رەپرودۋكتوردىڭ تۇبىندە تۇرعان كەلدەك دەيتىن بالتاشى جىگىت بولاتىن. سول جىگىت ءاننىڭ اياقتالعانىن ەندى، ءدال داۋلەتتىڭ اتى اتالعاندا عانا سەزىپ باج ەتتى.
— ءان! ءان!.. ەي، قىز، بىزگە داۋكەڭنىڭ ءانى كەرەك، — دەدى بار داۋسىمەن ايعايلاپ. ول باسىنداعى كەپكەسىن جۇلىپ الىپ اسپانعا لاقتىرىپ ەدى، كوشەنىڭ قارسى بەتىندەگى ءبىر ءۇيدىڭ ۆەرانداسىندا بالاسىنىڭ جورگەگىن جايىپ جۇرگەن قىزىلشىرايلى كەلىنشەك سىڭقىلداي جونەلدى:
— ول قارىنداسىڭنىڭ قۇلاعى ساڭىراۋ، قاتتىراق ايعايلا، قاتتىراق، — دەدى سىلق-سىلق كۇلىپ.
كەلدەك ەكىنشى رەت لاقتىرعان كەپكەسىن جەرگە تۇسىرمەستەن قاعىپ الدى.
«وي، تاماشا-اي، باعلاننىڭ ارىستانى قازا بولعاننان بەرى ءۇنى بىتكەندەي وسى شال ءان سالۋدى قويعان ەدى، ءۇش جىل بويى وشكەن ءۇنى بۇگىن قالاي شىعا قالدى ەكەن؟» — دەپ، ىشىنەن داۋلەت قارتتىڭ ءان سالعانىنا قايران قالىپ تۇر.
شىنىندا بۇل كولحوزدا داۋلەت قارتتىڭ ءانىن ساعىنباعان ادام كەم دە كەم، سونىڭ ءبىرى وسى كەلدەك، سوندىقتان دا ونىڭ ەسى كەتىپ تۇر، سوندىقتان دا ول جاڭاعى كەلىنشەكتىڭ نە ءۇشىن ۇيىنە جۇگىرە باسىپ كەتكەنىن سەزگەن جوق. بادىراقتاۋ كەلگەن كوزىمەن كەلىنشەكتى اتىپ سالىپ، سول ورنىندا مەلشيىپ تۇرا بەردى. ءبىراق، ونىڭ كۇتكەنى بولمادى، داۋلەت قارت ەلۋ جىل ءان سالسا دا قاياۋلانباعان سۇلۋ ۇنىمەن سۇڭقىلداپ سويلەي جونەلدى. ءسىرا، ەتكەن قىستىڭ ىزعارى ارقاسىنان ءالى كەتپەگەن بولۋ كەرەك، ءسوزىن «قىس» دەۋمەن باستاپ ەدى، «قىس» دەۋمەن اياقتايتىن ءتۇرى بار.
— تىڭداڭىزدار! تىڭداڭىزدار، كولحوزشى جولداستار! قىستىڭ قاپىدا سوعار قايتارماسى ءالى دە بار. قاپى قالۋدىڭ قانداي اپات ەكەنىن وتكەن قىس كورسەتكەن ەدى عوي، سونى ۇمىتپاڭىزدار. الدا ءۇش كۇندىك اياز كەلە جاتىر، ول بىزدەردىڭ باۋ-باعىمىز ءۇشىن ۇلكەن اپات. سول اپاتقا باعىمىزدىڭ ءبىر دە ءبىر تالى بەرىلمەسىن، قامدانىڭىزدار. وتكەن قىستىڭ اپاتىنا ءبىزدىڭ مالشىلار قانداي قارسى تۇرسا بۇل ءۇش كۇندىك ايازعا ءبىز دە سولارداي قاسقيىپ قارسى تۇراتىن بولايىق. ول ءۇشىن ايتارىم مىناۋ...
«اپات، — دەدى كەلدەك ونىڭ ءسوزى اياقتالماستان، — ول اپاتتىڭ ەڭ الدىندا تۇرعان ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ باعى عوي، مەن نەگە تۇرمىن؟ توقتا، جۇمىس قايدا؟.. جوق، ءبىر مەنىڭ جۇمىسقا بارماي قالعانىمنان ارتتا قالاتىن ءبىزدىڭ كولحوز جوق، تەزىرەك ۇيگە جەتەيىن...»
ول ىشىنەن سونى ايتىپ، ۇيىنە بەت الىپ ەدى، ديكتور قىزدىڭ: «نە جاقسى، نە جامان» اتتى حابارىمىزدى باستايمىز»، — دەگەن داۋسىن ەسىتىپ كەنەت توكتاي قالدى.
«توكتا كەلدەك، وسى قىزدىڭ قاباعى ماعان جاقسى ەدى، مۇمكىن جاقسىلاردىڭ ىشىنەن مەنى دە اتاپ جىبەرەر».
ونىڭ ءبىر سىرقاتى وسىنداي ءۇمىتشىل ەدى، سوندىقتان ءوزىنىڭ جۇمىس كەزىندە كوشەدەگى باعانعا سۇيەنىپ تۇرعانىن ەرسى كورەر ەمەس.
ونىڭ ءدال ءقازىر كەۋدەسىندە ءۇمىت وتىنىڭ قاۋلاعاندىعى سونشا، ديكتور قىزدىڭ بارلىق سوزىمەن بىرگە ءوزىنىن، دە بارلىق دەمىن ىشىنە تارتىپ الدى. ەگەر دە جاڭاعى كەلىنشەك ونى ءدال وسى ساتتە كورە قالسا: «بايعۇس-اۋ، بۋىنىپ ءولدىڭ عوي»، — دەپ كۇلەر ەدى، ءبىر ءتاۋىرى ەشكىم كورگەن جوق. جۇرتتىڭ ءبارى جۇمىستا، بالالاردىڭ ءبارى مەكتەبى مەن باقشاسىندا، كورەتىن جان جوق. ءبىراق ديكتور قىزدىڭ مىنا ءبىر سوزىنەن كەيىن ونىڭ كەۋدەسىنە سىيماي كۇمپيىپ تۇرعان ءۇمىتى كوبىك بولىپ كەتتى. ويتكەنى، ديكتور قىز كولحوزشىلاردىڭ جاقسىسىن اسىرماي، جامانىن جاسىرماي ايتىپ وتىراتىن وزدەرىنىڭ كۇندەلىكتى ادەتتەرىمەن جاقسىلارىن ايتىپ كەلىپ جاماندارىن اتاي باستاپ ەدى، ەڭ الدىمەن اتاعانى وسى كەلدەك بولدى. حاباردىڭ بىرنەشە ءتىلشى حاتتارىنان قۇرالعان بۇل ءبولىمى ۋاقىتتى دۇرىس پايدالانباۋشىلاردى سىناۋعا ارنالعان ەكەن. سونىڭ ىشىندە ءبىر ءتىلشى، جاس بالتاشى كەلدەكتىڭ كەشەگى كۇندى قالاي وتكىزگەنىن بايانداپتى. وپىن جۇمىسقا جارتى ساعات كەش كەلگەنىن، كەلگەننەن كەيىن بالتا قايراۋمەن جارتى ساعاتتى وتكىزگەنىن، قايرالعان بالتانىڭ ءجۇزىن كورمەك بولىپ قولىن كەسىپ العانىن، سول كەسىلگەن قولىن دارىگەرگە وراتۋ ءۇشىن ءبىر ساعات ۋاقىتى كەتكەنىن — سونىمەن ءبىر كۇنگى ىستەگەن جۇمىسى ءبىر ورىندىقتىڭ سىڭار سيراعى ەكەنىن بايانداپ كەلىپتى دە، حاتتىڭ اياعىن ءزىلدى مىسقىل سوزدەرمەن ءبىتىرىپتى.
— وعان ءبىزدىڭ قوسارىمىز — سوڭعى حابارعا قاراعاندا، — دەدى ديكتور قىز كۇلە سويلەپ، — كەلدەكتىڭ بۇگىنگى كۇنى دە ساۋ باسىنا ساقينا تىلەۋمەن وتەتىن ءتۇرى بار. ۇيات، ۇيات بولسا دا ايتايىق، ول ورتا عاسىردان كەلگەن بولۋ كەرەك، ءدال وسى مينۋتتا جەڭىس كوشەسىندەگى رەپرودۋكتوردان ەستىلگەن ءبىزدىڭ. داۋسىمىزدى اۋزىمەن دە تىڭداپ تۇر.
مۇنان ارعىسىن تىڭداۋعا كەلدەكتىڭ شىدامى جەتكەن جوق، جان جاعىنا ۇرلانا قاراپ الىپ ىشىنەن ديكتور قىزدى ءبىر مىقتادى دا، اۋلاقتا اعاش تىلگەن اراسىنىڭ دارىلى بۇكىل دالانى دابىلداتىپ تۇرعان وزدەرىنىن، شەبەرحاناسىنا قاراي جۇگىرە جونەلدى.
اياعى قيمىلداسا عانا باسى جۇمىس ىستەيتىن بولۋ كەرەك، ءوزىنىڭ مانادان بەرگى اعاتتىلىعىن ەندى عانا سەزىپ ماڭدايىن ۇرعىلاپ بارادى.
— ءاي، اقىلى كەش، ەڭبەگى ەش باسىم-اي، ەسالاڭ كۇيگە سالاسىڭ دا جۇرەسىڭ-اۋ، — دەپ، ءوزىن-وزى تىستەلەپ شايناپ تا بارادى...
بۋراحاننىڭ كوزىنە تۇسسە باعلاندى مىنەيتىن تىلىنە تيەكتىڭ ءبىرى وسى ەدى، ول كەلىپ جەتكەنشە مۇنىڭ دا وتى وسىلاي ءوشىپ قالدى.
— ا، كەرتابان، بۇل قىلىعىڭدى قويماساڭ، كەرتابانىڭ، ءالى دە تالاي تارسىلدار، — دەدى ونى تەرەزەدەن باقىلاپ تۇرعان ماناعى قىزىل شىرايلى كەلىنشەك. كەلدەكتىڭ قايدا تۇرعانىن تەلەفون ارقىلى راديو تورابىنا جەتكىزگەن سول ەدى. ول تۇرا جۇگىرگەن كەلدەككە سونى ايتتى دا، قولىنداعى جاس بوبەگىنە مەيىرلەنە قاراپ، — كوردىڭ بە، كۇنىم، سەنىڭ زامانىندا ۇياتتىڭ قانداي كۇشتى ەكەنىن. سەنى ەرمەك ەتىپ ۇيدە وتىرا بەرۋ ەندى ماعان دا ۇيات، شەشەڭنىڭ قولىنا بايلاۋ بولا بەرۋ ساعان دا ۇيات. ۇياتتىڭ ولىمنەن دە كۇشتى ەكەنىن وسى باستان ۇعىپ ال^ دەدى كۇلىمسىرەپ.
وسى كەزدە كولحوزدىڭ، پارتكوم سەكرەتارى بوتاجان داۋرەنوۆ دەيتىن سۇڭعاق بويلى سۇر جىگىت وسى ءۇيدىڭ الدىنان ءوتىپ بارا جاتىر ەدى، كەلىنشەكتىڭ كەزى سونى شالىپ قالدى دا ۇمتىلىپ بارىپ تەرەزەنى قاقتى. ونداعى ويى، ءوزىنىن قالا شەتىندە اۋىرىپ جاتقان ءبىر شاكىرتىنە دارىگەر جىبەرتۋشى وتىنبەكشى ەدى، اقىرىن قاققان ونىڭ دىبىسىنا قوس تەرەزە، سىرتقا جىبەرمەدى دە، بوتاجاننىڭ قۇلاعىنا جەتكىزگەن جوق.
— كوردىڭ بە؟ — دەدى ول بوبەگىن كوتەرگەن كۇيى ءۇيدىڭ ءىشىن كەزىپ جۇرە سويلەپ، — سەن مەنى جورگەكتەگى وزىڭە قاراي قانشا تارتساڭ دا شاكىرتتەرىم مەنى وزىنە تارتادى. ال، مەن ەكەۋىڭە دە قۇشاق جايامىن، بۇل قالاي؟ ءبىز بۇرىن بولاشاعىمىزدىڭ قانداي بولارىن بىلسەك تە، قاشان جەتەرىمىزدى بىلمەي، ءاربىر تال اعاشتى ەككەن سايىن ءوز ريزىعىمىزدى ويلاي تۇرا بولاشاق ءۇشىن، ۇرپاقتار ءۇشىن دەگەن ءسوزدى ءاردايىم قاسيەتتەپ ايتۋشى ەدىك. ول ءبىزدىڭ ەڭ اسىل تىلەگىمىز ەدى. ەندى ونىڭ دا ەسكىرەتىن مەزگىلى جەتتى. ويتكەنى، بىزدەر سول ەڭ باقىتتىلاردىڭ وزىمەن زامانداس بولۋعا جاقىن قالىپپىز. تەك، سەن سياقتى بالانى شەشەسىنە قول بايلاۋ ەتىپ قويۋ وزىمىزگە ساي ەمەس ەدى، ەندى وعان دا جەتتىك. ەرتەڭ وسى كولحوزدان بوبەكتەر ءۇيى اشىلعالى تۇر. مەن سەنى سوعان بەرەمىن دە، جۇمىسقا شىعامىن. سولاي، قۇرمەتتى زامانداس، قيالىمىزبەن دە جارىسقان زامانىمىز زاۋلاپ بارادى. ونان مەنىڭ قالعانىم — سەنىڭ دە قالعانىڭ. سوندىقتان ەرتەڭنەن باستاپ ماعان رۇقسات ەت تە، ءوزىن تەز ەر جەت.
جالعىز ءوزى ءۇش بولمەلى ۇيگە، ويى بۇگىنگى زامانعا سىيماي، قيالى شارق ۇرىپ تۇرعان كەلىنشەكتىڭ ءوزى كوشەدە ەتىپ بارا جاتقان بۋراحانداردىڭ ماشيناسىنا ءتۇستى.
قالانىن كوركىنە، اسىرەسە ونىڭ ەرتەڭگى جۇپار شاشا گۇل توگەتىن شاعىنا كوزىن شاتتانا جىبەرىپ، شالقىپ ارمان كەلەدى. وسىنىڭ ءبارىن ءوزىن ارباعالى تۇرعان ارباۋشىيىڭ سيقىرىنداي كورىپ بۋراحان كەلەدى.
بۇل كولحوز ورتالىعىنىڭ قالادان ايىرماسى از. قالادا بار ساۋلەتتىڭ مۇندا تالايى بار. ءوزىنىڭ كورگەن ادامدى ءبىر تاڭداندىرماي، تاڭدايىن ءبىر قاقتىرماي جىبەرمەيتىن مادەنيەت سارايى، ۇزىنى ءبىر كۆارتالدى تۇگەل الىپ جاتقان ءۇش قابات ۇيىنەن نە كەرەكتىن ءبارى تابىلاتىن ون جىلدىق مەكتەبى، ءوزىنىڭ قالا ۇلگىسىمەن سالىنعان اۋرۋحاناسى، ايەلدەر بوساناتىن ءۇيى، ءوزىنىڭ بالالار باقشاسى مەن بالالار ءياسليى، ءوزىنىن تەپليساسى مەن لابوراتورياسى، وزىنە كەرەكتىنىڭ ءبارى تابىلاتىن ماگازينى مەن اسحاناسى، وزىنە كەرەكتىڭ ءبارىن ل^اساي الاتىن شەبەرحاناسى، تاعىسىن تاعىلارى بار. سونىڭ بارلىعىن ءبىر جەرگە، كۇمبەزى كوك تىرەپ تۇرعانداي كورىنەتىن مادەنيەت سارايىنىڭ ماڭايىنا شوعىرلاندىرىلعان ەكەن. بۋراحان ماشينانى سول مادەنيەت سارايىنىڭ الدىنا توقتاتىپ جەرگە ءتۇستى دە، ءۇپسىز قاراپ تۇرىپ قالدى.
مادەنيەت سارايىنىڭ الدى وسى كولحوزدىڭ ايناسى سەكىلدى. بارلىق داۋلەتىنىڭ، بارلىق ساۋلەتىنىڭ، بارلىق ارداگەر ادامدارىنىڭ سۋرەتى كوزدىڭ الدىندا. سونىڭ ءبارىن جانا مايدانعا، جاڭا جەڭىسكە شاقىرىپ تۇرعانداي اسقاقتاپ، كوك كۇمبەزدىڭ بيىك اسپانىندا تۇرعان قىزىل تۋ قۇلپىرا جەلبىرەپ، ءار تاراپقا شارق ۇرادى.
بۇل ماڭايداعى ساۋلەتتىڭ ءبارى ورتاسىندا ۇلكەن فونتانى بار گۇل الانىن قورشاي سالىنعان ەدى، بۋراحان توپتان بولىنە سول گۇل الاڭىنىڭ ورتاسىنا تامان بارىپ، سارايدىڭ توبەسىنە كوز جىبەردى دە:
— سوناۋ كۇمبەزگە كەتكەن اقشاعا قوي قورانىڭ بىرنەشەۋىن سالۋعا بولار ەدى-اۋ، ا! — دەدى سالەم بەرە جاقىنداعان بوتاجاننىڭ بەتىنە قاراماستان، ونىڭ كىم ەكەنىن بىلمەستەن.
— عافۋ ەتىڭىز، ونداي ەسەپكە شورقاق ەدىم، سالەماتسىز با؟ — دەدى بوتاجان.
بۋراحان ونىڭ بەتىنە ەندى عانا قارادى.
— سەن كىم ەدىڭ؟
— وسى كولحوزدىڭ پارتكوم سەكرەتارى ەدىم.
— ا، بوتاجان داۋرەنوۆ دەگەن سەن بە ەدىڭ؟ سىرتىڭنان جاقسى بىلەم، — دەدى دە كەيىنگى ماشينالاردىڭ بىرىنەن ءتۇسىپ كەلە جاتقان جانناعا بۇرىلىپ كەتتى. — ءيا، اگرونوم جولداس، ەندى ايتىڭىزشى... ەگىس جۇمىسى قالاي؟
— جامان ەمەس، كەشە عانا اياقتادىق، ءقازىر قىزىلشانى قىزۋ كولعا الىپ جاتىرمىز.
— مەن جانا نۇسقاۋدىڭ ەگىسىن، ياعني ەگىستىڭ بىتكەنىن ەمەس، ەندى باستالاتىنىن سۇراپ تۇرمىن.
— ءبىز ول نۇسقاۋدى ءالى قاراعانىمىز جوق.
— نەگە؟
— باستىعىمىز ساعىم دالاسىنا كەتكەن ەدى، سونان ءالى قايتقان جوق.
— ا، ونسىز قاراۋعا بولماي ما؟
— بولمايدى.
— نەگە؟
جاننا نە دەرىن بىلمەي از كىدىردى دە:
— ونىمەن كەڭەسپەي كەسكەن تونىمىز كەلتە بولۋشى ەدى، — دەدى كۇمىلجىپ.
بۋراحان ىزالى كۇلكىمەن مىرس ەتتى.
— سولاي دەڭىز، كەلتەمىز دەڭىز. ال، بۇعان پارتكوم سەكرەتارى نە دەيدى ەكەن؟
— بۇگىن كەشكە پارتيا جينالىسى، سول جينالىستان كەيىن بولماسا، نە دەيتىنىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن، — دەپ بوتاجان دا شىنىن ايتىپ سالدى.
بۋراحان بۇل اڭگىمەنى مۇنان ءارى سوزعىسى كەلمەي ارمانعا قارادى:
— بۇلارمەن باسقاراق سويلەسۋ كەرەك ەكەنىن سەزىپ تۇرسىڭ با؟ — دەدى دە، ونىڭ جاۋابىن كۇتپەستەن بوتاجان مەن جانناعا بۇرىلىپ كەتتى. — كەيىنگىلەر كەلگەنشە ۋاقىتىمىز بار، كورەتىن نەلەرىڭ بار؟
— ءوزىڭىز نەنى كورگىڭىز كەلەدى؟
— مەن سەندەردەن وزگەلەردە جوقتى كورسەم دەپ ەدىم.
— وندا لابوراتوريا مەن تەپليسامىزدى كورەرسىز..
— ولار الىستا ما؟
— كەڭسەمىزدىڭ ار جاعىندا، ونشا الىس ەمەس.
— كەڭسەلەرىڭ قايسى؟
— مىنا ءبىر ەكى قابات ءۇي.
— شىركىن بايلىق، — دەدى بۋراحان كۇرسىنە بەرە كۇلىمسىرەپ. ونىڭ نە ءۇشىن كۇرسىنىپ، نەگە كۇلىمسىرەگەنىن وزىنەن باسقالار بىلگەن جوق.
بۇل ماڭايداعى اعاشتىڭ ءبارى بارلىق قۇرىلىس اياقتالعاننان كەيىن ورناتىلعان بولۋ كەرەك، ءالى جەتىلمەگەن كوك ءورىم. ءبىراق سول كەك ورىمدەردىڭ جەلمەن تەربەلە شىققان نازىك سىبدىرى جاس نارەستەنىڭ كۇلكىسىندەي، ونىڭ تەڭسەلگەن نازىك بۇتاقتارى سول نارەستەنىڭ تالپىنعان شاقتاعى ساۋساعىنداي سەزىلىپ ارماننىڭ جۇرەگىن شارپىسا، بۋراحاننىڭ جۇرەگىنە تىكەندەي قادالدى. ويتكەنى ول باعلاندى كوزبوياۋشى دەگەن ۇعىمعا ابدەن بەكىنىپ العاندى، مۇنداعى ساۋلەتتىڭ بارشاسىن سونىڭ سيقىرىنداي كورىپ قىزىعار ەمەس.
كولحوزدىڭ كەڭسەسى مەن تەپليساسىنىڭ اراسىندا ءبىر الان بار ەكەن، بۋراحاننىڭ كوزى سوعان ءتۇسىپ ەدى، قاتارىندا كەلە جاتقان جانناعا كۇلە قاراپ:
— دوپتارىڭىز بولسا فۋتبول وينايتىن الاڭدارىڭىز ءازىر ەكەن، — دەدى.
بۋراحاندى كورگەن ساتتەن باستاپ جاننا ءوزىن-وزى جاۋاپقا ءازىر ۇستاۋدا ەدى، سوندىقتان ول بۋراحاننىڭ بۇل ازىلىندە كەكەسىن بارىن سەزسە دە، يمەنبەي، ىركىلمەستەن ىلە ءۇن قاتتى.
— ازىرشە ءسىزدىڭ وسى سوزىڭىزگە ءماز بولىپ جۇرە بەرەمىز بە، قايتەمىز. شىن ءماز بولاتىن كەزىمىز دە بولار.
ونىڭ «ءماز بولاتىن كەزىمىز دە بولار» دەگەن سوزىندە نەندەي سىر بارىن ارمان دا سەزدى. ءبىراق ول جاننانىڭ كۇلكى ويناعان كەزىنە ءبىر قاراپ، باسىن ءسال شايقادى دا ۇندەگەن جوق. ەگەر دە بوتاجان:
— شىنىندا، بۇل الاڭنىڭ قىزىقتى كورىنەتىن كەزى الدا. بىزدەر مۇنى سپورت الاڭى ەتپەكپىز، — دەمەسە، جاننانىڭ الگى ءبىر ءسوزىنىڭ ورايىنا بۋراحاننىڭ شامدانۋى مۇمكىن ەدى.
— وي ەمەس، بوي كورسەتكىشتەردىڭ ءسوزى عوي، — دەدى ول، مۇنى ساعان ايتامىن دەگەندەي جاننانى كوز قىرىمەن نۇسقاپ.
ونىڭ بۇل ءسوزدى كىمگە ارناپ، كوزدى نە ويمەن توڭكەرگەنىن سەزسە دە، جاننا ۇندەگەن جوق. «كورەرسىز كىمنىڭ ويى بويىمەن عانا بىردەي ەكەنىن»، — دەدى ىشىنەن. ونىڭ مۇنداي ويدا ەكەنىن ەشكىم سەزگەن جوق، بۋراحان جاڭاعى ءسوزىنىڭ جانناعا جاقپاي قالعانىن قاباعىنان اڭعاردى دا، اڭگىمەنىڭ بەتىن بۇرىپ جىبەردى.
بۇل كەزدە ولار تەپليسانىڭ سىرتىنداعى، كەنەرەسىنىڭ كىرپىشىنە دەيىن مۇجىلگەن ەسكى دۋالعا جاقىنداعان ەدى.
— مىناۋ قاي عاسىردىڭ قالدىعى؟ — دەدى بۋراحان سىرتقى سىنى قوجالىقتانىپ كەتكەن سول ەسكى دۋالعا شوشىنا قاراپ.
— تالاي عاسىردىڭ جۇگىن ارقالاعان ءوز عاسىرىمىزدىڭ بەسجىلدىقتارى بار ەدى عوي، — دەدى جاننا، — سول العاشقى بەسجىلدىقتاردىڭ سالعان سارايلارىنان قالعان جالعىز مۇرا وسى ەدى، كەلەسى جىلى مۇنىمەن دە قوشتاسقالى تۇرمىز.
— كەلەسى جىلى مۇنى قايدا جىبەرمەكسىڭدەر؟
— قۇلاتامىز دا ورنىنا ۇلكەن تەپليسا سالامىز.
— بۇلارىڭ جاقسى نيەت ەكەن.
بۋراحاننىڭ اۋزىنان شىققان جىلى لەبىز ازىرشە وسى عانا.
بوتاجان تاعى بىردەمە ايتقالى وقتايلانىپ ەدى، جاننا ءبولىپ جىبەردى.
— جولداس پارتكوم، ءوزىمىزدىڭ قولدا باردى ايتا بەرىپ قايتەمىز، ونان دا ويىمىزدا جوقتىڭ نە ەكەنىن بىلەيىك، ول ءۇشىن تىڭدايىق.
— ءبىرىمىز باردى ايتساق، ەندى ءبىرىمىز جوقتى ايتقانىمىز ءجون بولار. سوڭعىسىن ساعان سىيلادىم، تابا الماي جۇرگەن جوعىڭدى سۇرا دا، تىڭداي بەر.
— جوق جوعالتقاننان مەن دە امانمىن. كولدەنەڭ كوز كورگىش كەلەدى عوي، كورەگەن كوزدىڭ جەتكەن جەرىنە بىزدەر ويىمىزدى جۇمساپ كورەيىك دەگەننەن باسقا مەنىڭ دە ايتارىم جوق.
جاننانىڭ نەنى مەگزەپ كەلە جاتقانىن بۋراحان تەز اڭعاردى دا:
— ەگەر باسقانىڭ ەمەس، ويلارىڭىز جەتكەن جەرىنە قولدارىڭىز دا جەتسىن دەپ تىلەسەم نە دەر ەدىڭىز؟ — دەدى.
— ەڭ قىمبات تىلەك سول دەر ەدىم، امال نە، ءبىزدىڭ ونداي تىلەگىمىز بوي كورسەتۋ عانا.
— و، ءسىز مەنىڭ جاڭاعى ءبىر سوزىمە شامدانىپ قالعان با ەدىڭىز؟ وندا كەشىرىڭىز.
— ءيا، — دەدى ارمان ونى قوستاعان ءتۇر كورسەتىپ، — ونداي نامىسقور بولساڭىزدار كورىنگەننەن ءجون سۇراۋ كوزسىزدىڭ ءىسى ەكەنىن دە بىلگەيسىزدەر.
بۇل ءسوز جاننانىڭ بەتىن دۋ ەتكىزدى، ويتكەنى جاۋاپ بەرۋگە ءوزىن-وزى قانشا ءازىر ۇستاسا دا مۇنداي اششى ءسوزدى ەستۋگە ءازىر ەمەس ەدى، اسىرەسە ارماننان كۇتكەن ەمەس. سوندىقتان ول نە دەرىن بىلمەي ۇيالا قىزارىپ كەيىن شەگىندى.
«اپىر-اي، مەن نە دەدىم وسى؟ — دەدى ول ىشىنەن. — سەكرەتار جولداستىڭ مىنا سوزىندە ءبىر ىزعار بار عوي. مەن بۋلاردى قاشان كولدەنەڭ وتكەن كوك اتتى جولاۋشىداي كورگەن ەدىم؟ ءجون سۇراسام ءوزىمنىڭ باسشىلارىمنان سۇرادىم، ونىڭ قانداي سوكەتتىگى بار؟ ءبىراق، باسقانىڭ كوزى جەتكەنگە دە ويى جەتە المايتىن بيشارا بولا قالعانىم نە ءالى؟ اڭداماي سويلەپ اۋىرماي ولگەنىمدى-اي».
ول وسىنداي ويدا كەلە جاتىپ قاسىنداعىلاردىڭ جاڭاعى سىرتى قوجالاق اۋلاعا كىرىپ كەتكەنىن سەرىپپەسى قاتتى ەسىكتىڭ بوي بەرمەي سارت ەتكەن دىبىسىنان سەزدى دە، سەلك ەتىپ، سولاردىڭ سوڭىنان تۇرا جۇگىردى.
— اسىعىس بولماساڭىزدار لابوراتوريامىزدى دا كورە كەتىڭىزدەر، — دەدى باستاپ كەلە جاتقان بوتاجان.
— باستاي بەر، — دەدى ارمان لەك قاعىپ. بۇل جاقسىلىقتىڭ بارلىعى ءوزىنىڭ كوزىن الدايتىن بوياۋداي كوردى مە قالاي، بۋراحان كوزىن جۇمىپ، سول جاق ۇرتىن ورامالىمەن باسىپ تۇرا قالدى:
— سەندەردە ءتىستىڭ دە دارىگەرى بار شىعار-اۋ.
— بار، ءبىزدىڭ ۇيدەگى كەلىنىڭىز ءتىستىڭ دارىگەرى.
— وندا مەنى الدىمەن سول كەلىنگە... باستا.
ول الاقانىمەن جاعىن باسا كەرى بۇرىلىپ ەدى، سونىڭ جەتەگىنە بايلانعانداي باسقالار قوسا جاپىرىلدى.
6
سالالى ساقالى اققۋدىڭ قاناتىنداي ءبىر شال بۋلارعا قارسى كەلە جاتىر. بۇل ماناعى ادەمى ءاندى تامىلجىتقان داۋلەت قارت. بۋراحانمەن قاتارلاسا ءجۇرىپ كەلە جاتقان ارماننىڭ كوزى سوندا.
بوتاجان اقىرىن كۇڭك ەتتى:
— داۋكەڭ كەلە جاتىر.
— اپىر-اۋ، وسى كەلە جاتقان انىق ونىڭ ءوزى مە، جوق الدە ءارۋاعى ما؟
— ارىستاننىڭ قازاسى بارىمىزدەن دە وسى اتايدى قاتتىراق قاۋساتىپ كەتتى، — دەدى دە، جاننا جاسقا بۋلىعىپ قالدى.
داۋلەت شىرامىتقان بولۋ كەرەك، باسقالارعا كوز سالماستان ارمانعا الىستان قادالىپ كەلەدى. ونىڭ ەكى سامايىنان تولقىنداتا جوسىلىپ كەلىپ كەڭ كەۋدەسىنە كوسىلە جايىلعان قورعاسىن تۇستەس سالالى ساقالىنان، قاتپار-قاتپار قاسقا ماڭدايىنان كوز الماي: «مىنا بايعۇستىڭ الىپ دەنەسى قايدا كەتكەن؟» — دەدى ارمان ىشىنەن. مۇنان بىرنەشە جىل بۇرىن كورگەندە ونىڭ ساقالىنىڭ ءبىر تال اعى دا، ماڭدايىنىڭ جالعىز سىزىعى دا جوق ەدى، ءقازىر ونىڭ ەكەۋى دە كوبەيىپ، شىرايلى كورىنەتىن ءوڭى تارعىلدانىپ كەتىپتى. ول قارسى كەلگەن بۋراحاندارعا ىزەت كورسەتىپ جولدىڭ جيەگىندە تۇر ەدى، سالەم بەرە جاقىنداعان ارماندى تاني سالا ۇمتىلىپ كەلىپ قۇشاقتاي الدى. ءبىراق ءۇن جوق. جىلاعىسى كەلەدى، ۇنىمەن بىرگە بايلانعانداي كەزىنەن جاس شىعار ەمەس، تەك يەگى كەمسەڭ قاعىپ، بۋىندارى سىلقىلداي باستاعان ءالسىز دەنەسى ءدىر-دىر ەتەدى.
ارمان ونى بىردەن جادىراتۋ ءۇشىن شيرىقتىراتىن ءبىر سەزدى سايلاپ تا ۇلگىردى.
— اۋ، ءبىز سىزگە ءان سالدىرعالى كەلە جاتساق، مۇنىڭىز قالاي؟ الىستان اڭساپ كەلگەن قوناقتى وسىلاي قارسى الا ما ەكەن؟
— كوڭىلىڭدى قۇداي كوتەرسىن، ارمانىم...
قارتتىڭ ءسوزىن بۋراحاننىڭ داۋسى بولىگى جىبەردى. بۋراحاننىڭ ءتىس اۋرۋى ۇستامالى ەكەن. جاڭا عانا شىداتپاي تەپليسانى كورسەتپەستەن الا قاشقان اۋرۋى كەشەگە شىققاننان كەيىن باسىلا قالىپ ەدى، ەندى اۋرۋحانانىڭ ماڭدايشاسىنداعى جازۋدىڭ ءاربىر ءارپى ءتىس سۋىراتىن قىسقىشتاي كورىندى دە، قايتادان سىزداپ كەتتى.
— مەدەۋ، سەن بەرى ءجۇر، باسقالارىڭىز ءبىزدى مادەنيەت سارايىنىڭ الدىنان توسىڭىزدار، — دەدى ول اۋرۋحاناعا بۇرىلاتىن جولعا جەتە بەرە تۇرا قالىپ.
— دارىگەرلەرىمىز ءسىزدى تانىماي قالار، مەن باستاپ بارايىن، — دەپ بوتاجان العا ءتۇسىپ ەدى.
— جوق، — دەدى بۋراحان، — ماعان ولاردىڭ تانىماعانى جاقسى. مەن ءۇشىن الاڭ بولماي قارقىندارىڭدى كۇشەيتىڭدەر. ماعان كەرەگى قارقىن، قارقىن...
ول توپتان ءبولىنىپ كەتە بەرگەن كەزدە ماڭدايشاسىندا «ايەلدەر بوساناتىن ءۇي» دەگەن جازۋى بار شەتكى ەسىكتەن ەكى ايەل شىعا كەلدى. ەكەۋىنىڭ قولىندا قۇنداقتاۋلى بالاسى بار، ەكەۋىنىڭ دە سوڭىنا ەرگەن قوشەمەتشىلەرى بار، ەكەۋىنىڭ دە باقىتتى ءجۇزى جايناڭ-جايناڭ ەتەدى. الدا كەلە جاتقان اق سارى ايەل وجەتتەۋ ەكەن، بالاسىنىڭ بەتىن اشىپ بۋراحاننىڭ الدىنا توسا باستادى.
— و، بالاپانىم، العاشقى قادامىڭ باستىق اعالارىڭا سالەم بەرۋدەن باستالدى، سەن دە باستىق بولادى ەكەنسىڭ، — دەدى دە بۋراحانعا قارادى، — «قىرىقتىڭ ءبىرى قىزىر» دەگەن عوي، قىزىر پايعامباردىڭ ءوزى بولماساڭىز دا بۇل زاماننىڭ قىزىرىنىڭ ءبىرى ەكەنىڭىزدى تۇرىڭىزدەن كورىپ تۇرمىن، بالالارىمىزعا كورىمدىك بەرىڭىز. مىنە كورىڭىز، اكەسىنەن اينىماعان!
— سالەم، باتىر، — دەدى بۋراحان بالانىڭ بەتىمە ءۇڭىلىپ. سونان كەيىن اناسىنىڭ جاڭا بوسانعان ايەلدەردىڭ بارىندە دە بولا بەرەتىن باقىتتى جۇزىنە قارادى.
— اكەسىنە تارتقانى ءۇشىن تاي سىيلاۋعا دا بولار ەدى امال جوق، بىزدەي جولاۋشىنىڭ بار مالى وسى عانا، باقىتتى ءومىر تىلەگەن نيەتىمىزبەن بارىمىزعا ريزا بولىڭىزدار، — دەپ ءتوس قالتاسىنان ون سومدىقتىڭ ەكەۋىن سۋىرىپ الىپ ەكى ايەلگە ۇسىندى.
— مەن كىشكەنە داراقىلىق ەتتىم، ول ءۇشىن ايىپ ەتپەڭىز، — دەدى دە، اق سارى ايەل ون سومدىقتى ۋىسىنا سۇڭگىتىپ جىبەردى.
— بۇل داراقىلىق ەمەس، جارقىن جاندىلىق، مەن مۇنى سولاي تۇسىنەمىن دە، سولاي دەپ ءار كەزدە ايتا جۇرەمىن، ساۋ بولىڭىزدار، — دەدى دە بۋراحان ءجۇرىپ كەتتى.
. — كوپ جاساڭىز، — دەپ ايەلدەر قالا بەردى. ولار بۋراحاننىڭ كىم ەكەنىن بىلمەستەن سىيلىعىنا ءماز بولىپ جاتىر ەدى، جاننا قارسى بارىپ الدارىنان شىقتى دا الدەنەنى اشۋمەن كۇڭكىلدەي باستادى. اق سارى ايەل:
— بىلەمىن، بىلەمىن، — دەدى.
اق سارى ايەل سونى ايتتى دا وتە شىقتى.
— اۋ، جەڭگەلەر، قانشا ولجالى بولساڭىزدار دا اق تىلەگىمىزدى الا كەتسەڭىزدەرشى، — دەپ بوتاجان جاڭاعى ءبىر اشۋلى ءساتتى جۋىپ-شايعىسى كەلىپ قولتىقتاي جونەلىپ ەدى، ەكەۋى دە جادىراپ سالا بەردى. وسىنىڭ بارىنە ارماننىڭ جانى ريزا، ءبىراق ۇندەگەن جوق.
بوتاجان جەڭگەلەرىن كۇلكىمەن ۇزاتىپ سالىپ قايتا بۇرىلعان كەزدە مادەنيەت سارايىنىڭ الدىنا كەلىپ توقتاعان ءبىر ماشينانىڭ ىشىنەن الدەكىمنىڭ:
— . بوتاجان! و، اينالايىن، — دەگەن قۇج داۋسى شىقتى.
ونىڭ داۋسىنىڭ قۇجدىعى سونشا، قۇلاعىنىڭ ازداعان مۇكىسى بار داۋلەت قارتقا دا الىستان ەستىلدى.
— كىم مەنى شاقىرعان؟ — دەدى بوتاجان ماشينالارعا جاقىنداي بەرە تۇرا قالىپ.
ءوزىنىڭ كەسكىنىنە ساي ەتكىسى كەلگەندەي كىلەڭ شىمقاي قارادان كيىنگەن بايسال:
— سەنى شاقىرعان مەن عوي، بوتاجانىم، مەن! — دەپ ماشيناسىنان شىرەنە ءتۇستى دە، سۋ جاڭا ەتىگىنىڭ سىقىرىن سالماعىمەن تۇنشىقتىرعىسى كەلگەندەي، اياعىن نىعارلاي باسىپ بوتاجانعا قاراي كەلە جاتتى. ءبىر قولى جالپاقتىعى ءتورت ەلى بەلبەۋىندە، ەكىنشى قولى قياعى يىعىنا قاراي جەلبىرەي باستاعان ساقالىندا.
— جاننا شىراق، — دەدى داۋلەت اقىرىن كۇڭك، ەتىپ، — «داربازانىڭ» مىنا ءداۋى تىم ساندەنىپ كەتكەن ەكەن، بىردەڭە سۇراي كەلگەندە وسىلاي مايماڭداپ، ءتىلىنىڭ مايىن وسىلاي اعىزاتىن. باعلان بولسا جوق، الدانىپ قالماڭدار.
— «داربازانىڭ» ءداۋى كىم ەدى؟
— بايسال دەيتىن ءداۋ باستىق، كەلىندەرگە جاۋ باستىق وسى.
— ەستىپ قالار، — دەدى جاننا اقىرىن كۇڭك ەتىپ.
— ايتىلعان سوڭ، ءسوزدىڭ ەستىلگەنى جاقسى عوي.
داۋلەت قارتتىڭ جاناعى جورامالى دۇرىس بولار، ويتكەنى بايسال مايماڭداپ كەلىپ، بوتاجاندى ءبىر قولىمەن قۇشاقتاپ ەدى، سول قۇشاعىنان ءالى شىعارعان جوق، اينالىپ-تولعانۋدان جاعى ءالى تالعان جوق. ونىڭ بالا-شاعاسىنان باستاپ، تارعىل مىسىعىنا دەيىن سۇراپ كەلەدى. تەك ارماندى كورگەندە باسقا ادام بولا قالدى، ءبىراق جالپىلداق قالپىن سوندا دا كوپ وزگەرتكەن جوق.
— با-رە-كەل-دى! «جولى بولار اعانىڭ ءىنىسى شىعار الدىنان» دەگەن وسى دا.
ارمان ونىمەن قول الىسىپ امانداستى دا الدەنە ايتقىسى كەلگەن بولۋ كەرەك، بوتاجاندى قولتىقتاپ اۋلاعىراق كەتتى. بايسال سول مايماڭداعان قالپىندا. ول شىرەنە باسىپ كەلىپ داۋكەڭە ەكى قولىن قابات ۇسىندى:
— اسسالاۋماعالايكەم، اسىل قاريا. امان-كۇيلى ءجۇرسىز بە؟ بالا-شاعاڭىز، كەلىن-كەپشىك، كەمپىر-مەمپىرىڭىز تەگىس امان با؟ الگى ءبىر سۇيكىمدى الا كۇشىگىڭىز اۋرۋ-سىرقاۋدان امان با؟
ونىڭ الا كۇشىكتىڭ اماندىعىن سۇراۋى داۋلەتتىڭ قىتىعىنا ءتيىپ كەتتى:
— باسقامىز امان، تەك سول الا كۇشىك ءبىر دەرتكە ۇشىراپ قالدى، — دەدى ول مۇڭايىپ.
— نەندەي؟
— نەندەي دەرت ەكەنى بەلگىسىز، سەنەن وسى كولحوزدىڭ كوشەسىن دە قىزعانا ما قالاي، ايتەۋىر سەن كەلىپ كەتكەن كۇنى تۇنىمەن ۇيقى كورمەي، شاۋىلدەيتىندى شىعاردى.
بايسالدىڭ وتىرىك مىرسىلداپ، ءبىر قولىمەن ونى قۇشاقتاي العاننان باسقا امالى بولعان جوق.
— ءاي، قارتىم-اي، ءوزىڭىز الجىساڭىز دا ءازىلىڭىز الماستاي-اۋ، ءالى. ءيلايىم سولاي بولسىن، — دەپ جالعان جايدارىلىقتى بۇركەنىپ الىپ، جاننا تۇرعان جاققا بۇرىلىپ كەتتى.
— و، استانادان كەلگەن داۋلەردىڭ بىرەۋى ەكەن دەسەم، ءوزىمىزدىڭ جانناتاي ەكەن عوي. ارمىسىڭ، اسىل قارىنداسىم، اياۋلى كەلىنىم! كوڭىل-كۇيىڭ جاقسى ما؟ باتىر اتانىڭ، كۇيى قۇدايدىڭ كۇيىندەي ەكەنىن ءوزىم دە بىلەمىن، ءوز ءحالىڭ نەشىك؟ الدانىن، مەن نازگۇل جەڭگەيدىڭ جايى قانداي؟ اۋرۋ-سىرقاۋدان امان با؟
جاننا وعان كۇلە قاراپ تۇر، ىشىنەن «ءارى كەلىنى، ءارى قارىنداسى بولسام، سوندا ءوزى مەنىڭ كىمىم بولعانى» دەپ ايتارىن ايتىپ تا تۇر.
ونىڭ كوزىندە تۇرعان مىسقىل كۇلكىنى بايسال اڭعارعان جوق. ول جاتتاپ العام سوزدەرىن تالعاماستان شۇبىرتىپ بولعانشا، جاننا ونى قاعىتار ءسوزدى سايلاپ تا ۇلگىردى. ويتكەنى وزىنە بايسالدىڭ سىرتتاي قۇمارتىپ جۇرگەنىن بىلەتىن دە، كەزدەسەر شاعىن كۇتىپ، ءتىسىن قايراپ جۇرەتىن. سول كۇتكەن ءساتى كەلىپ تۇر. بۇل كەزدە داۋلەت ارمان مەن بوتاجاندارعا بارىپ ءوزىنىن ءبىر ارىزىن ايتىپ تۇرعان-دى. جاننا ادەيى سولارعا ەستىرتە.
— ءوز ءحالىڭىز قالاي؟ شىمىلدىعىڭىز ءالى جىندانىپ تۇر ما؟ — دەدى.
كەنەتتەن بەرىلگەن مۇنداي ۋىتتى سۇراۋعا نە دەرىن بىلمەي بايسال اڭىراپ قالدى.
— قازاقتاردىڭ شىمىلدىعى جىندانبايدى، تەك جەلپىلدەيدى. سوندىقتان ولار: «شىمىلدىعىن جەلپىلدەپ تۇر ما؟» — دەيدى.
— و، ءسىز باياعى قازاقتاردىڭ ءسوزىن ايتىپ كەتتىڭىز، بۇگىنگى قازاقتار ولاي دەمەيدى، ولار سىزدەيلەردىڭ شىمىلدىعىن جىن قاققان دەيدى. نانباساڭىز انا قاريادان سۇراڭىز.
بايسال ەندى ءبارىن دە ۇقتى، شىمىلدىعى ەمەس، ەندى. ونىڭ ءوزى جىندانىپ كەتە جازدادى. ءبىراق ول ولەرمەندەنىپ، سىرىن بەرگەن جوق. ارمانداردىڭ قۇلاعىنا جەتكىزە قارقىلداپ كۇلدى دە:
— بايقاڭىز، — دەدى بەتىن كۇلىمدەتە تۇرىپ تىستەنە كۇبىرلەپ، — ءسىز مىناۋ سۇيرەڭدەگەن تىلىڭىزبەن ەسكىلىكتىڭ وتىن كوسەپ تۇرسىز. سول وتقا ءوزىڭىز تۇسكىڭىز كەلمەسە، ءتىلىڭىزدى تارتا سويلەڭىز، — دەدى دە انالاردىڭ ويىن الداۋ ءۇشىن تاعى دا قارقىلداي جونەلدى.
جاننا ونىڭ زىميان كۇلكىسىنە ىزالانا ءتۇسىپ، مىرس ەتتى:
— ەسكىلىك ءسىزدىڭ قىزىعىڭىز ەمەس پە؟ ەگەر مەنىڭ ءتىلىم سول قىزىعىڭىزدى كوسەپ قىزدىرعان بولسا، ول ءۇشىن ءسىز ماعان العىس ايتارسىز.
ونىڭ سايىسقىسى كەلىپ تۇرعانىن ەندى عانا تۇسىنگەن بولۋ كەرەك، بايسالدىڭ قىسقا كىرپىگى مۇلدە جىپىلىقتاپ كەتتى. الدەنەنى ايتقىسى كەلەدى، ايتا المايدى، تۇشكىرسە دە اۋزىنا كەلىپ تۇسە كەتەتىن «بارەكەلدىسى» دە ورالاتىن ەمەس، تەك كوزى عانا جىپىلىقتاپ، بەتى عانا جىبىرلايدى، ال داۋلەت قارتتىڭ مىنا ءبىر قالجىڭى ونىڭ ءوزىن جىنداندىرىپ جىبەرە جازدادى.
— سايتانداردىڭ تۋى بولعان ونداي شىمىلدىقتى ءوزىم ورتەپ بەرەيىن، كىمدىكى بولسا دا كورسەتىڭدەرشى كوزىمە، — دەپ ول بىلەگىن سىبانا كۇمپىلدەپ كەلەدى.
بايسال ونىڭ «سايتانداردىڭ تۋى.» دەگەن سوزىنە شامدانىپ، قاباعىن قياستانا ءتۇيىپ الىپ، ءبىر قىرىنان قيقارلانا قاراپ ەدى، اشۋلانعان كەزدە بەتىنىڭ قانىمەن بىرگە ەتى دە قاشىپ، مۇرنى مۇلدە سورايىپ كەتەدى ەكەن. بارلىق اشۋىن لاق ەتكىزىپ اۋزىنان اقتارعالى تۇر ەدى، وزدەرىنە قاراي جۇرە سويلەسىپ كەلە جاتقان ارمان مەن بوتاجاندى كورىپ تەز جىم بولدى. ءسوزى دە باسقا سارىندا شىقتى. جاقىنداپ كەلگەن بوتاجاندى بارىپ ءبىر قولىمەن قۇشاقتاي الدى.
— باۋىرىم بوتاجان، — دەدى جانى كۇرسىنىپ، ونى قۇشاعىنان شىعارماستان، ەكىنشى قولىمەن جاننانى قۇشاقتاپ. — جاقىپ، جاننا، — دەدى قاساڭ تارتا باستاعان كارى جۇرەگى ءلۇپ ەتكەن سوڭ، كوزى كۇلىمدەپ، — سەن ەكەۋىن جاس بولساڭدار دا جاقسى باس بولدىڭدار. باعلاننىڭ سەرىگى بولا ءبىلىپ، كولحوز جۇمىسىن جاقسى باسقارىستىڭدار، سونىڭ ارقاسىندا كولحوزدارىڭ بۇكىل ەلىمىزدىڭ ماقتانى بولدى. سەندەردىڭ ىزدەرىڭمەن تەپەكتەپ ءبىز دە كەلەمىز. ءبىراق شامامىز كەلمەي، شاندارىڭا ىلەسە الماي كەلەمىز. كورشى وتىرعان اعايىن ەدىك، ارتتارىڭا مىنگەستىرە كەت دەگەلى كەلدىم. بۇعان نە دەيسىڭدەر؟
— زارلاۋىن، — دەدى داۋلەت كۇڭك ەتىپ.
بايسال ونىڭ ءسوزىن ەستىمەستەن كۇڭىرەنە ءتۇستى:
— «ارىق اتقا قامشى اۋىر» دەگەندەي، ءبىز سەكىلدى السىزدەۋ كولحوزعا قوسىمشا جوسپاردىڭ ازى دا اۋىر ەكەن. جاڭا نۇسقاۋ بويىنشا كەلگەن قوسىمشا جوسپاردان ەكى ءجۇز گەكتار مىندەتتەمە العان ەدىك، سونىڭ ءجۇز ەلۋ گەكتارىنا ەگەتىن تۇقىمىمىز بولماي تۇرالاپ وتىرمىز.
داۋلەت قولىن ءبىر سىلتەپ تەرىس اينالا بەرە «يت تە سۇيەكتى وڭەشىنە ولشەپ جۇتادى عوي» دەپ كۇڭك ەتتى. ونىڭ بۇل ءسوزى نامىسىنا قاتتى تيسە دە بايسال ەلەگەن جوق. ول بوتاجاننان ءبىر جاقسى لەبىز شىعا قالسا، قاعىپ اكەتەتىندەي جۇتىنىپ، سونىڭ اۋزىن اڭدىپ تۇر.
— Ay، باۋىرىم-اۋ، نەگە ۇندەمەيسىڭ؟
— مەن بە؟
— ەندى كىمگە ايتىپ تۇرمىن.
— ونداي اعايىندىقتىڭ جولىن اقساقالداردان سۇراعانىڭىز ءجون بولار.
— اقساقالى كىم؟
— نەمەنە، مەن سەنىن تاقياڭا تار كەلىپ تۇرمىن با؟ — دەگەن داۋلەتتىڭ داۋسى زىڭق ەتتى. ونىڭ ويى بايسالدىڭ بەتىن وسىنداي ىزعارلى ءسوز، ىزبارلى قاباقپەن قايتارۋ ەدى. ول ويى دالاعا كەتتى دە، ءوزى ۇستالىپ قالدى.
— اڭداماي سويلەگەنىم بولماسا، سىزدەي قامقورشى قارتىمىزدى تاقياسىنا تار كورەتىن مەن ەسسىز ەمەسپىن، — دەپ بايسال ونى مايدا تىلىمەن ءۇيىرىپ الا جونەلدى. — ەكى زاماننىڭ جول-جوباسىن بىردەي بىلەتىن ءسىز نە ايتساڭىز دا ريزامىن. تەك بىرىنە-بىرى دەم بەرۋ ەلىمىزدىڭ ەجەلگى اعايىندىق سالتى ەكەنىن، ەلىمىزدىڭ سوعان قوسقان جاڭا سالتى سوسياليستىك كومەك ەكەنىن ۇمىتپاساڭىز بولدى.
ول سونى ايتتى دا قالتاسىنان «قازبەگىن» الىپ، جاعالاي ۇسىنا باستادى. داۋلەتتە ءالى ءۇن جوق. اعايىندىققا ايتار جاۋابى ءازىر بولسا دا، «سوسياليستىك كومەكتىڭ» ورنىن تولتىراتىن ءسوز تابا الماي، پاپيروستىڭ ءبىرىن الىپ، تىسىنە قىستىردى دا، لاقتىرىپ جىبەردى. ءالى ءۇن جوق.
— وي، كوك سايتان-اي، — دەدى ازدان سوڭ، كۇلە ءۇن قاتىپ. — اجەتىڭە جاراسا مەن سياقتى قارتتاردىڭ دا باسىپ اينالدىراتىن سيقىرىڭ بار-اۋ سەنىڭ. جارايدى، جول سۇرادىڭ ءجون سىلتەيىن. كۇزدە ورازا عوي. ورازانىڭ كەزىندە جۇرتتىڭ جاراپازانشىلاردان ايارى بولمايدى. اگرونومدارىڭدى ەرتىپ كەل دە، جاعالاي ءجۇرىپ جار سال، ءار ەسىككە ءبىر بار دا «جاراپازان ايتا كەلدىم ەسىگىڭە، قوشقارداي قوس ۇل بەرسىن بەسىگىڭە» دەن قاقساي بەر، ماشينا تولماسا قاپشىعىڭ تولىپ قايتاتىنىڭا مەن كەپىل دەمەكشى ەدىم، انا ءبىر سوسياليستىك كومەك دەگەن ءسوزىڭنىڭ ءتىلىمدى بايلاپ تاستاعانىن كوردىڭ بە؟
بايسال جىلتىر قارا بۇيرا ەلتىرىدەن تىگىلگەن ادەمى بوركىن جۇلىپ الىپ ەدى، تاقىر باسى بۇرقىراعان بۋدان كورىنبەي كەتتى.
— كوپ جاساڭىز، قاريا، — دەدى ول باسىن ءيىپ.
بوتاجاننىڭ:
— تۇقىم سۇرايمىن دەپ ءجۇرىپ، باسىڭىزدى اۋىرتارسىز، بوركىڭىزدى تەزىرەك كيىڭىز، — دەگەن ءسوزى ءۇمىتىن ءۇزىپ جىبەرسە دە، ول ولەرمەندىگىن قويعان جوق:
— تىلەگىمدى قابىلداساڭدار باسىم وسى جەردە قالسا دا ريزامىن، — دەدى ول تاقىر باسىن الاقانىمەن شارت ەتكىزىپ.
— ونان دا بىزگە كەلىپ كىرمەك بولساڭدارشى، — دەپ داۋلەت ءازىل تاستاپ ەدى، بايسالدىڭ بار اشۋى بۇرق ەتتى.
— داۋكە، قاڭقۋ سوزبەن جانىمدى قاجالاپ قايتەسىز.
— تىلەمسەكتەنۋ نامىسىڭىزدى قاجالاماي ما؟ — دەپ جاننا كۇلە قاراپ ەدى، بايسال قاباعىن ءتۇيىپ الدى.
— كولحوزدارىڭ ءبىزدىڭ كولحوزداي بولسا، كورەر ەدىم، — دەدى دە، بايسال ىشىنەن ءبىر دورەكى سەزدى ايتىپ سالدى.
ونىڭ جان ساۋعا ءۇشىن اپتا سالعان بۇل ءسوزى ارماندى باسقا ويعا سالىپ جىبەردى. ويتكەنى، ول باسقارىپ وتىرعان «داربازا» كولحوزى بۇل وبلىستىڭ ەڭ ەگدە كولحوزىنىڭ ءبىرى ەكەنى وزىنە ءمالىم. ءبىراق، سول ىرگەسىن ەرتە تەپكەن كولحوزدىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن ەڭسەسىن كوتەرمەۋى نەلىكتەن ەكەنى بەيمالىم.
«بايسالدىڭ ورنىندا بولسا، باعلان نە ىستەر ەدى؟» — دەدى ول ىشىنەن. ول وسى سۇراۋدىڭ جاۋابىن ىزدەپ تۇر ەدى؛ شەبەرحانا جاقتان كەلە جاتقان ەكى ادامنىڭ كەركىلدەسكەن داۋسى ءبارىنىڭ دە ويىن ءبولىپ جىبەردى.
كوزىندەگى كوزىلدىرىگى دە، الدىنداعى الجاپقىشى دا، باسىنداعى بوركى دە كونەتوز، ءوزى دە كونە تارتىپ قالعان الاسا بويلى، اشاڭ ءجۇزدى قارا شال قاسىنداعى قالىڭ قاباقتى، قارا سۇر جىگىتكە الدەنەنى ايتىپ، زىركىلدەپ كەلەدى.
يىعىنا اسىپ العان تەمىر ىلمەگى، قولىنداعى كىشىگىرىم قاپشىقتاي رەزينكا قولعابى جىگىتتىڭ ەلەكتر مونتەرى ەكەنىن انادايدان كورسەتىپ كەلەدى. ال كوزىلدىرىكتى قارتىمىز وسىنداعى شەبەرحانانىڭ باستىعى شاكىر دەگەن شەبەر ەكەن. ول ارماندى كورە س.الا، زىركىلدەن كۇڭكىلگە كوشتى.
— بالا كەزىڭدە ەكى جىل وتىرماعان كلاسىن. از ەدى، كەششەلىك ومىرلىك نەسىبىڭ بولسا، امال نە؟ — دەپ ەدى، جىگىت مىرس ەتتى دە:
— كوكە-اۋ، مەن كەششە بولسام، وزىمە بەرىلگەن پراۆونى ۇمىتىپ كەتەر ەدىم عوي، — دەدى.
— سەندەيلەرگە پراۆو بەرۋدىڭ ءوزى زاڭسىز، — دەدى دە، شاكىر قارسى كەلىپ سالەم بەرگەن بوتاجاننىڭ قولىن الماستان زىرك ەتتى، — تارت قولىڭدى، قۇرمەتىڭ كىم كورىنگەندى توبەمە ويپاقتاتۋ بولسا، قولىڭنىڭ كەرەگى جوق!
نامىسىنا تەپكى تيگەندەي بوتاجاننىڭ بەتى دۋ ەتتى. ول يە دەرىن دە، نە ىستەرىن دە بىلگەن جوق، سونداي دورەكى سوزىمەن دە، وتتى كوزىمەن دە اتقىلاپ وتە شىققان شاكىردەن كوزىن العان جوق. ول قاشان باسقالارمەن امانداسىپ بولعان سوڭ، قاشان داۋلەتتىڭ اشۋلى داۋسى شىققانشا، سول ورنىندا ءۇنسىز تۇرىپ قالدى.
— تارت قولىڭدى! — دەدى داۋلەت شاكىردىڭ ءوز ءسوزىن وزىنە ايتىپ، ءتىپتى ول ونىڭ ۇسىنعان قولىن قاعىپ تا جىبەردى. — ەلۋگە كەلگەنشە ۇيرەتكەنىڭ ونەگە ەدى، ەندىگى ۇيرەتەرىن جاڭاعىداي داۋىرلىك بولسا، ونىڭ ءدامىن الدىمەن ءوزىڭ تات!
بوتاجان تۇسكەن جاڭاعى جايسىز كۇيگە ەندى شاكىر ءتۇستى. ءبىراق ول ۇزاق تۇنەرگەن جوق، شاپالاق، تيگەندەي قىزارا قالعان بەتى دە قالپىنا تەز كەلىپ، ءۇنى دە تەز شىقتى.
— مەن جەڭىلدىم، قاريا، — دەدى دە ول ارمانعا ءبىر قاراي الىپ، بوتاجان مەن جانناعا ءسوز تاستادى. — جاس جاندارىڭ بار عوي، ايتىڭدارشى، مەنىڭ سۇعاناقتىق ىستەگەن كەزىم بولدى ما؟،
— جوق، جوق، — دەستى ەكەۋى جارىسا ءۇن قاتىپ.
— وندا مەن نە جازدىم؟ بوتاجان، مەن مۇنى سەنەن سۇراپ تۇرمىن.
بوتاجان تۇسىنبەگەندەي ءتۇر كورسەتىپ، اركىمگە جالتاقتاي ءبىر قارادى دا، سالماقپەن باسىپ، شاكىرگە جاقىندادى.
— مەن سىزگە نە جازدىم؟
— جازىعىڭ سول: مىنا سەكىلدى باسسىزدى باسىما سەكىرتىپ قويعان سەن كورىنەسىڭ.
— بۇل نە ىستەپ ەدى؟
— سۇرا وزىنەن. ول مەنىڭ شەبەرحانامنىڭ ءبىر زالىنا تارتىلعان ەلەكتر سىمىن قيىپ تاستادى.
بوتاجان مونتەر جىگىتكە جاقىندادى:
— سەن، سايتان، نە ىستەپ ءجۇرسىڭ؟
— ءوزىڭىز وبلىسقا كەتەردە نە تاپسىرساڭىز، مەن سونى ىستەدىم.
— مەن ساعان نە تاپسىرىپ ەدىم؟
— وسىنداعى ەلەكتر كۇشىنە سەن جاۋاپتىسىڭ. ەگەردە بىرەۋ-مىرەۋ ەلەكتر كۇشىن وز بەتىمەن پايدالاناتىن بولسا، كورگەن جەردە اكت جاسا دا، تارتقان سىمىن قيىن تاستا دەگەن ەدىڭىز عوي، ەسىڭىزدە مە؟
— ءيا، ەسىمدە.
— ەندەشە «سايتان» دەگەن ءسوزىڭىزدى قايتىپ الىڭىز.
— نە ءۇشىن؟
— ايتقانىڭىزدى بۇلجىتپاي ورىنداعانىم ءۇشىن.
بوتاجان ونىڭ سوزىنە مىرس ەتتى دە، قايتادان سالقىن قاندانىپ، شاكىرگە قارادى.
— مەن سىزگە تۇسىنبەي تۇرمىن، ەلەكتر كۇشى ءسىزدىڭ شەبەرحانادا جەتكىلىكتى ەدى عوي.
— بۇرىن جەتكىلىكتى بولعانىمەن، ەندى سەپتەۋگە دە جەتەر ەمەس.
— نەگە؟
— كولحوزىمىز كۇشەيگەن سايىن شەبەرحانامىز دا كۇشەيىپ، كولحوزشىلارىمىزدىڭ تىلەگى وسكەن سايىن ءبىزدىڭ شەبەرلىگىمىز دە ءوسىپ كەلەدى. بۇرىن ورىندىق، ستول عانا جاساي الاتىن بىزدەر، ەندى مەبەلدەردىڭ بارلىق ءتۇرىن ءوزىمىز جاساپ كەرمەكپىز. سول جۇمىسقا تاجىريبە جاساۋ ءۇشىن بولىنگەن زالعا ەلۋ مەتردەي سىم تارتقان ەدىك، سونى مىنا باتىر جانا قيىپ تاستادى.
بوتاجان اكەلى-بالالى ەكەۋىنىڭ ارقاسىنان ەكى قاقتى دا، بايسالعا قارادى. ءبىراق «ەستىپ تۇرسىز با؟» دەگەننەن باسقا ءسوز ايتقان جوق. ونىڭ مۇنى نە ويمەن ايتقانىن سەزسە دە، سەزبەگەن بولىپ، ارماننىڭ قولداۋ بولار ءبىر اۋىز جىلى سوزىنە ىنتىعىپ بايسال تۇر. اتاسىنىڭ ۇستىنەن ارىز جازعان ارسىز كەلىن ەمەس ەكەنىن بۋراحانعا ايتار، ايتپاسىن بىلمەي سونى عانا ويلاپ كوزىن ءبىر نىسانادان الماستان قيال كەزىپ جاننا تۇر. وسىنىن ءبارىن ءازىنىڭ بالاسىنداي كورىپ، ماساتتانا كۇلىمدەپ داۋلەت تۇر. «بارلىق كولحوزشىلاردىڭ تىم بولماسا وسىلارداي بولعانىن قاشان كورەر ەكەنبىز» دەپ ارمان تۇر. «بۋراحان ماعان ىمراشىل بولما دەيدى، ناعىز ىمراشىلدىق مىناۋ بايسالداردى باستىق ەتىپ قويۋ ەمەس پە؟»
ارماننىڭ بۇل ويىن الىستان كورىنگەن بۋراحان ءبولىپ جىبەردى. ونىڭ سوعان قاراي بەت العالى تۇرعانىن سەزىپ، بايسال تاماعىن كەنەدى، تاناۋىن دا تارتقىلادى، گاليفەسى دەلديگەن قارا شالبارىنىڭ قالتاسىنان اق ورامالدى جارق ەتكىزە سۋىرىپ الىپ، ماڭداي تەرىن دە ءبىر سىپىرىپ تاستادى. ارمان ونىڭ نە ءۇشىن تىپىرلاپ تۇرعانىن سەزسە دە، ءۇن قاتقان جوق. ول ۇندەمەگەن سايىن بايسالدىڭ ءوزى دە، ءۇمىتى دە تۇنشىعا باستادى
— بوتاجان، مەن سەندەرگە بىردەڭە دەدىم-اۋ دەيمىن، — دەدى ول ىشقىنا سويلەپ.
— ءيا، دەدىڭىز. ءبىز دە دەيتىنىمىزدى دەدىك بايسال باجىرايا قاراپ:
— سەن نە دەپ ەدىڭ؟
— ءبىزدىڭ نە دەيتىنىمىزدى مىناۋ اكەلى-بالالى ەكەۋى بىردەي ايتتى عوي.
— بۇلار نە ايتىپ ەدى؟
— بۇلاردىڭ نە ءۇشىن كەلگەنىنە وي جىبەرسەڭىز، نە دەگەنىن دە بىلەرسىز.
— سەن نەمەنە، اكە مەن بالانىن توبەلەسىن دە ماكتان كورەسىڭ بە — دەپ، بايسال كۇلكىسى كەلمەسە دە وتىرىك مىرسىلداي باستاپ ەدى.
— ارينە، — دەپ داۋلەت ونى شالىپ قالدى، — ءبىزدىڭ مۇنداي توبەلەسىمىزدىڭ ءوزى سەندەردىڭ قۇشاقتاسىپ سۇيىسكەندەرىڭنەن قىمباتتىراق سەكىلدى.
— اۋ، اعايىن، وزدەرىڭ ماستىقتان ساۋسىڭدار ما؟ — دەدى بايسال وتىرىك تاڭدانىپ... ول تاڭدانعان سايىن بوتاجان شيرىعا ءتۇستى:
— يە، ءبىز ماسپىز، ماس ەمەس ءسىز ساۋ باسىڭىزبەن ويلاپ قاراڭىزشى: كولحوزىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن ءتۇس شايىسۋعا دەيىن باراتىن ءدال وسىلارداي اكە مەن بالانى سىزدەر قاشان كورەر ەكەنسىزدەر؟
— مۇنداي جانجالدى كورمەي-اق قويدىم.
— ءيا، مۇنداي جانجالدى سىزدەر ءازىر كورمەيسىزدەر. ويتكەنى بۇلار كەلەشەكتىڭ ادامى.
بوتاجاننىڭ بۇل سوزىنەن كەيىن جاڭا عانا جاۋار بۇلتتاي كۇركىرەسىپ كەلگەن اكەلى-بالالى ەكەۋىنىڭ كوزدەرى كۇلىمدەسە باستادى. اكەسى شەتتەي بەرە بالاسىنا يەك قاعىپ ەدى، بال اسى ونى قولتىقتاي جونەلدى.
ەكەۋى دە ءۇن قاتقان جوق، ولاردىڭ ءۇن قاتپاستان كەتۋى مىنا تۇرعانداردىڭ بارىنە دە ۇلكەن وي سالىپ كەتتى.
— مىنالارعا سەن بىردەڭە دەمەس پە ەكەنسىڭ؟ — دەدى بايسال ارمانعا كۇڭك ەتىپ.
ارمان جۇرە بەرە توكتاي قالىپ، وعان قولىن ۇسىندى:
— ۋادەلى جەكسەنبىگە ءالى ءۇش كۇن بار، وعان دەيىن قوش بولىڭىز.
وسى كەزدە ماناعى بۇلار كەلگەن جاقتان بىرنەشە ماشينا كورىنگەن ەدى. ارمان، سولاردى كورە سالا توقتاي قالىپ، بوتاجانعا قارادى.
— مىنا كەلە جاتقان ءبىزدىڭ كۇتكەن ادامىمىز بولار. ەندى كەشىكپەي جۇرەمىز، اسحانالارىس جۇمىس ىستەسە شاي دايىنداتىپ جىبەرگەيسىڭ.
— شايىمىز دا، باسقامىز دا دايىن.
— شايدان باسقا بايلىق بولماسىن.
— بۋرەكەڭنىڭ كومەكشىسى سونداي ەمەۋرىن ءبىلدىردى عوي.
— سولاي ما؟ وندا سەن الداۋعا تۇسكەن ەكەنسىڭ. جارايدى، بولارى بولدى، قوناقتاردى بىردەن اسحاناعا تۇسىرىڭدەر.
بوتاجان جونەلە بەرگەن كەزدە، ەكىنشى جاقتان بۋراحان دا كەلىپ جەتتى.
— مەن ءبىر ءتىسىمدى قۇربانعا شالىپ قايتتىم، سەندەر نە بىتىردىڭدەر؟
— ءبىز وسى كولحوزدىڭ وزىنە عانا ءتان مىنەزدەردى كوردىك، باسقا بىتىرگەنىمىز شامالى.
— بۇلار قۇلاسا دا العا ۇمتىلىپ قۇلايدى ەكەن. مەن سوعان قاتتى قۋاندىم دا، ىشىمنەن باعلانعا العىس ايتتىم.
ارماننىڭ بۇل ءسوزى بۋراحانعا ۇناعان جوق. ول قاسىنا كەلگەن بايسالمەن جۇرە امانداسىپ:
— مەن مالتابايعا ءبىر مىقتى باستىق تاپ دەدىم. ونىڭ تابار مىقتى باستىعى سەن بولارسىڭ، — دەدى بايسالدىڭ ارقاسىنان قاعىپ.
ونىڭ بۇل ءسوزىن ارمان دا ەستىپ قالدى.
«جوق، بۋرەكە، — دەدى ول ىشىنەن... — مەنىڭ بۇل اعايىما وسى ورىننىڭ ءوزى كوپ بولار...»
ەكىنشى ءبولىم
I
«شاعالانىڭ» ساعىم دالاسىنا باراتىن جولى شاڭى قويۋ ۇلكەن قارا جول بولاتىن. سول جولدىڭ شاڭىن اسپانعا شىعارا ءبىر توپ ماشينا كەلەدى. مۇنىڭ ىشىندە الماتىدان كەلگەن عالىمداردىڭ دا ماشيناسى بار. ەڭ الداعى قارا ماشينادا تاعى دا سول بۋراحان، ونىڭ قاسىنداعىلار سول ارمان مەن مەدەۋ. بۇلار، اسىرەسە مەدەۋ جەل كوڭىلدەنىپ الىپتى. وزگەلەردى دە وزىندەي كورىپ جەلىگىپ كەلە جاتقان ول:
— جاقسى ءان مەنەن ءتاتتى كۇي، تىڭداۋعا ونى كىم قۇمار، — دەپ ول اندەتىپ ەدى؛
— تىڭداي بىلسەڭ مىنا دالانىن. ايتار جىرى، تارتار كۇيى دە از ەمەس، مەدەۋىم. سەن تىڭداعىش بولساڭ سونى تىڭدا، — دەدى بۋراحان. — قاراڭدارشى! قاق قاسىندا سىلاڭ قاعىپ جاتقان وزەنى مىناۋ، قارى كەتەر-كەتپەستەن شاڭى اسپانعا شىعىپ جاتقان جەرى مىناۋ. بىرىنە-بىرى جەتە الماي اڭساپ جاتقان ەكى عاشىق سەكىلدى، سەندەرگە ايتار نازى بار، تىڭداڭدارشى!
— و، ءسىز اقىندارشا شالقىدىڭىز عوي، — دەدى ارماپ كۇلىمسىرەپ.
— ءيا، مەن اقىنمىن، — دەدى بۋراحان كۇرسىنىپ، — ءبىراق مەن تەك ءوزىم توپىراعىنا اۋناپ وسكەن جەردىڭ عانا اقىنىمىن، مەن ءوزىم سۇڭگىپ وسكەن قاق ايدىنىنىڭ عانا اقىنىمىن. سوندىقتان دا مەن ولاردىڭ سىرىنا ۇڭىلە بىلەمىن، سوندىقتان دا مەن ولاردىڭ مۇڭىن تىڭداي بىلەمىن. قاراڭدارشى، بىرىنە-بىرىنىڭ جەتە الماي ىنتىعۋى تاماشا ەمەس پە؟
ارمان ونى ءوزىنىڭ تۇپكى ويىنا قاراي تاعى بۇرىپ جىبەردى.
— سول تاماشانىڭ تالايىن جاڭاعى «شاعالانىڭ» ءار كوشەسىنەن تاپتىنىز-اۋ دەيمىن.
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟
— مادەنيەت سارايى سەكىلدى ساۋلەتتەرىنە سۇيسىنە قاراعان كوزىڭىزدەن، اسىرەسە سوناۋ ەكى ايەلدىڭ قولىنداعى نارەستەلەردى كورگەن كوزىڭىزدەگى اجارىڭىزدان اڭعاردىم.
بۋراحان مىرس ەتتى دە ۇندەگەن جوق، ءبىراق كەۋدەسىنە ۇيالاعان كۇدىكتى ويلار قۇزدىڭ قۇيرىعىنا ۇقساپ ءار قيالى ءبىر جۇيتكىپ كەتتى.
«اۋ، ارمانىم-اۋ، باۋىرىم-اۋ، سەن وسىنداي ما ەدىڭ؟ — دەدى ول ىشىنەن، — مىناۋ ايتىپ كەلە جاتقانىڭ ناعىز نامىسسىزداردىڭ ءسوزى عوي. ءوزىڭنىڭ ەڭ جاقىن دوسىڭ ماعان مۇنشا جالباقتايسىڭ باسقا باسشىلاردىڭ الدىندا قاندايسىڭ؟ جوق، مەن بىلەتىن ارمان مۇنداي ەمەس-تى. سەندە مەن بىلمەيتىن ءبىر قۇپيا سىر بار، نە قاتتى سىرقاتسىڭ، ەكىنىڭ ءبىرى... الدە سەنىڭ سىرقاتىڭ سوڭىمىزدا كەلە جاتقان سوناۋ قاراكەر كەلىنشەك پە؟ سونىڭ ماناعى ءبىر كوز تاستاسىندا سايتان وتى بار سەكىلدى ەدى، اتاسىنىڭ قىلمىسىنا قورعان ەتۋ ءۇشىن سەنى ارباپ الۋعا مۇمكىن-اۋ سونىڭ. ءيا، ابدەن مۇمكىن».
ارمان ونىڭ نەندەي ويدا كەلە جاتقانىن سەزگەن جوق، ءوزىنىڭ قامقورشى بولعىسى كەلگەن ءسوزىن ايتىپ سالدى:
— بۋرەكە، شارشاعان جوقسىز با؟
— ونى نە ءۇشىن سۇرادىڭ؟
— ۇندەمەي قالدىڭىز.
— بۇگىنگى كورگەندەرىمدى كوزدىڭ الدىنان وتكىزە-وتكىزە شارشاعانىم راس.
بۋراحاننىڭ بۇل سوزىندە قانداي ءزىل بارىن ارمان سەزدى، سەزسە دە سىر بەرمەي باعلان ءۇشىن اڭقاۋ بولا قالدى دا، ونىڭ تاعدىرىن بۋراحاننىڭ الدىنا تاعى دا تارتىپ جىبەردى.
— ءيا، ادام بالاسىنىڭ شاتتىقتان دا شارشايتىن كەزى بولادى. ءبىر كەلگەن جولاۋشىنى دا شاتتاندىرىپ جىبەر.ەتىن وسىنداي كولحوزدار قاشان كوبەيەر ەكەن؟
بۋراحان جاقتىرماعان ءتۇرىپ ويلانا كورسەتىپ، كوزىنىڭ قيىعىن ارمانعا سۋىق تاستادى دا ۇندەگەن جوق. تەك مەدەۋدىڭ:
— بايقاڭىز، ارمان اعا، باياعىنىڭ ءبىر باقاسى وگىزدەي بولامىن دەپ، ءولىپ كەتىپتى دەيدى. قايسى ءبىر باستىقتارىڭىز باعلانداي بولامىن دەپ، سول باقانىڭ كەرىن كيىپ جۇرمەسىن، — دەگەن سوزىنە زىلدىرەك ءۇن قاتتى:
— سەن الدىمەن وگىز بەن باقانى ايىرىپ العايسىڭ.
ول مەدەۋدى سولاي ءبىر تۇقىرتىپ تاستادى دا، ماشينانىڭ ەكى جاعىنا كەزەك ۇڭىلە ءتۇستى:
— دالا... دالا... دالا... شىركىن دالا...
بۋراحاننىڭ وسى سوزىنەن كەيىن ءبارىنىڭ دە ءۇنى ەشتى.
ارماننىڭ كوزى بۋراحان قاراعان جاقتا، ويى جاڭا عانا وزدەرى شاي ءىشۋ ءۇشىن كەلگەندەي وي توكتاتپاستان كوز تاستاپ قانا وتە شىققان «شاعالا» كولحوزىنىڭ قالاسىندا. مىنە، ونىڭ ماڭدايشاسىندا «شاعالا» كولحوزى دەگەن جازۋى، جارتى شاقىرىم جەردەن تۇندە دە كورىنەتىن داربازاسى. سول داربازادان كىرگەننەن باستاپ كەزدەسەتىن سۇلۋلىق ونىڭ كوز الدىنان بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءوتىپ جاتىر. وقتاي ءتۇزۋ كوشەلەردى بويلاي تىزبەكتەلگەن ءزاۋلىم بايتەرەكتەرى ءالى شەشەك اتىپ، گۇل شاشپاسا دا ءوزىنىڭ اسەمدىگىمەن كوز تارتادى.
بۇگىنگى كورگەندەرىن كوزىنىڭ الدىنان سولاي تىزبەكتەتىپ ارمان كەلەدى.
«اپىر-اۋ، وسىنداي ەڭبەگى بار باعلاننىڭ حالقى ءۇشىن جاساعان ءبىر قاتەسىنىڭ قۇربانى بولىپ كەتكەنى مە؟ مىنا تۇرىنە قاراعاندا بۇگىنگى كورگەندەرىنەن بۋراحاننىڭ ەسىندە تۇك قالماعان سەكىلدى عوي».
ول وسىنداي ويدا كەلەدى.
بۇلار ءۇنسىز. ونىڭ ەسەسىنە كەيىنگى ماشينادا كەلە جاتقان مالتاباي مەن نيەۆسكييدىڭ داۋى قىزۋ.
نيەۆسكيي كەڭ كەۋدەلى، دەنەسى تىم كەسەك، وڭ جاق بەتىندە سوعىستىڭ تاڭباسى بولسا دا كەسكىندى ادام ەدى. ول اسىرەسە اسكەر كيىمىن كيگەن شاعىندا سولاي كورىنەتىن. الدەقالاي بۇگىن گەنەرالدىڭ كيىمىن كيگەن ەكەن، مۇلدەم ايدىندانىپ، سىمباتتانىپ كەتىپتى. ءبىراق، وزىنەن تومەنگىلەردىڭ بارىنە قۇداي كورىنگىسى كەلەتىن قۇرتاقانداي مالتاباي سونداي الىپتى دا كوزىنە ىلەر ەمەس. ول ءتىپتى استىنداعى ماشينانى ءوزىنىن قاۋقارسىز سالماعىمەن مايىستىرىپ جەرگە جاپسىرىپ جىبەرگىسى كەلگەندەي نىعىزدانىپ شىرەنە تۇسەدى. قاتارىندا وتىرعان نيەۆسكييگە كوزىنىڭ قيىعىن ىزبارلانا ماڭعاز تاستايدى، ءتىپتى ونىڭ توبەسىنەن قاراعىسى دا كەلەدى. ءبىراق تاعدىر جوعارىدان قاراۋدى وعان جازباپتى. قيىعىنان قيعاشتالا تاستاعان كوزى نيەۆسكييدىڭ قۇلاق شەكە تۇسىنان ءارى اسپاي قۇلاپ تۇسەدى. ونى دا ەلەيتىن ءتۇرى جوق، كوزىمەن بىرگە ءوزى قۇلاسا دا دامەسى قۋلايتىن ەمەس. ويتكەنى ونىڭ باقسىلىققا ۇقساس جاساندى باتىلدىعى بار. سوندىقتان ول وزىنەن تومەنگىلەردى جالعان باتىلدىعىمەن قورقىتاتىن، ءبىراق مىنا گەنەرال ونىڭ شىڭكىلدەگەن داۋسىن ماسانىڭ ىزىڭىنداي دا كورەتىن ەمەس. ونىڭ سول قىلىعى مالتابايدىڭ اشۋىن قوزدىرىپ كەلەدى.
— ءوزىڭىز مىنا مالىمەتكە قاراڭىزشى، قاراڭىزشى دەيمىن مەن سىزگە، — دەپ ءبىر جاپىراق قاعازدى نيەۆسكييدىڭ كوزىنىڭ الدىنا قايتا-قايتا سىلكىلەيدى. — ءسىزدىڭ سوۆحوزدان باسقالاردىڭ ءبارى ۇستەمە جوسپاردى ورىنداۋعا كىرىسىپ، قايسى ءبىرى الدەن ون پروسەنتكە جەتكىزىپتى. ال باعلاننىڭ كولحوزى مەن ءسىزدىڭ سوۆحوزدىڭ مىنا مالىمەتتە تەك اتى بار دا، تيرەدەن باسقا تۇگى جوق، بۇل نە؟ وسى دا پاتريوتتىق پا؟ جوق، مۇنىڭ اتى كەرتارتپالىق. ءسىز پاتريوت بولا تۇرا باعلان سياقتى كەرتارتپانىڭ جەتەگىنە ەرىپ اداستىڭىز، جولداس گەنەرال.
نيەۆسكييدىڭ ءوزى قانداي مىعىم بولسا ءسوزى دە سونداي نىعىز ەكەن.
— پاتريوتتىقتىڭ جاقسى، كەرتارتپالىقتىڭ جامان ەكەنىن ءبارىمىز دە بىلەمىز، — دەدى ول ءار ءسوزىن سالماقتاپ وتىرعانداي كەرىپ سويلەپ، — تەك، سول ەكەۋىن كەيدە ايىرا بىلمەيمىز، سونىمىز جامان.
ءسىزدىڭ ويىڭىزشا ول ەكەۋىن ايىرا بىلمەيتىن مەڭىرەۋ مەن بولارمىن، سولاي ما؟ — دەپ مالتاباي شاق ەتىپ ەدى، نيەۆسكيي مىرس ەتتى دە:
— ومىردە نە از؟ ءوز ءمىنىن كورۋشىلەر از. مەنىڭ كوزىم جەتكەن ءبىر فيلوسوفيا وسى، — دەدى ميىعىنان كۇلە سويلەپ.
مالتاباي بۇل ءسوزدىڭ بايىبىنا بارماستان، ءوزىنىڭ اركىمگە ايتا بەرەتىن جاتتاندى ءسوزىن ايتا سالدى:
— مەنىڭ بايقاۋىمشا بۇل جەردىڭ اۋاسى ءسىزدىڭ دەنساۋلىعىڭىزعا جاقپايتىن سەكىلدى.
— ونى قايدان ءبىلدىڭىز؟ — دەدى نيەۆسكيي كۇلىمسىرەپ.
— ءسىز ومىردەن تۇڭىلە باستاپسىز، تەزىرەك ەمدەلمەسەڭىز بولماس.
نيەۆسكيي باسىن بولار-بولماس ءبىر يزەدى دە:
— ەشبىر جەردىڭ اۋاسى جاقپايتىندار دا بار، سولار عۇرلى مەن دە ءومىر سۇرەرمىن، — دەدى.
— كەكەتىپ وتىرعانىڭىز مەن بولارمىن، سولاي ما؟ — دەپ مالتاباي تاعى دا دۇلەيلەنىپ ەدى، نيەۆسكيي اقىرىن مىرس ەتتى:
— ءسىز جامانشىلىقتىڭ ءبارىن وزىڭىزگە قابىلداي بەرەدى ەكەنسىز، بۇل قالاي؟
— مەن سىزدەي اڭقاۋ ەمەسپىن.
— ەح، مالتاباي مايباسوۆيچ، — دەپ، نيەۆسكيي ونى سىنار قۇشاعىنا الىپ ەدى، قاتتىراق قىسىپ جىبەردى مە قالاي، مالتابايدىڭ تار تاناۋى دەلديىپ، جىلتىڭداعان كىشكەنتاي كوزى جاساۋراپ كەتتى. نيەۆسكيي ونى اڭعارماستان ءوزىنىڭ ادال ويىن اشىق ايتىپ وتىر، — ءومىردىڭ قانداي الدامشى ەكەنىڭ مەن دە بىلە بەرمەۋشى ەدىم، ءسىز مەنەن دە كوبىرەك الدانعان سەكىلدىسىز.
— ونى كىمنەن ءبىلدىڭىز؟
— وزىڭىزدەن ءبىلدىم.
— جالتارماڭىز.
— ماقتانشاق كورىنسەم دە ايتايىن، جالتارۋ مەنىڭ ادەتىمدە جوق.
— اۋداندى باسقارىپ وتىرعان ۇشەۋدىڭ ءبىرى ماعان تۇسىنىگىڭىز وسىنداي قۇنسىز بولسا، ءوزىڭىزدىڭ دە قۇنىڭىز بەلگىلى بولدى. سوندىقتان ەندىگى ءسوزىڭىزدىڭ قۇنى جارتى تيىن، قوسىمشا جوسپاردى ورىندايسىز با، جوق پا؟ ءسىز ماعان سونى عانا ايتىڭىز، مەن سىزدەن سونى عانا تىڭدايمىن... جوق، مەن ونى دا تىڭدامايمىن، ەندىگى ايتارىڭىزدى بۋرەكەڭە ءوزىڭىز ايتىڭىز.
اشۋلانعان كەزىندە ونىڭ شىڭكىلدەگەن داۋسى كوتەرىلگەن سايىن ءوزى دە ەربەڭدەپ، جاساندى سالماعىنان ايرىلىپ قالاتىن. قازىردە دە سولاي بار قيمىلى جارعاناتتىڭ قانات قاعىسىنا ۇقساپ ەربەڭدەپ كەتتى. ءوزىن مۇنان ءارى ۇستاي الماي ۇياتقا قالاتىنىڭ سەزدى مە قالاي، نيەۆسكييدىڭ جاۋابىن كۇتپەستەن شوفەرعا ءامىر ەتىپ ماشينانى توقتاتتى دا، ءبىر-اق ىرعىدى.
نيەۆسكيي اۋىر ءبىر كۇرسىندى دە:
«ءيا، مەنىڭ بۋراحان ناۋاتبايەۆيچقا ايتارىم كوپ بولار، — دەدى ىشىنە، — ونىڭ دا ايتارى از بولماس، تەك تۇسىنىسسەك ەكەن. ءاي، ءتۇسىنىسۋىمىز قيىن-اۋ. باسشى بولا تۇرا كەشەگى ايتقانىنان بۇگىن قايتا قالۋ وعان دا كيىن، كوممۋنيست بولا تۇرا ونىڭ ايتقاندارى تەرىس بولسا دا ورىنداي بەرۋ بىزگە دە كيىن. ءيا، كيىن. مەن ءۇشىن بارىنەن دە قيىنى باعلانداي ادامنىڭ جانىنا جارا سالۋ. ءسوز جوق، جەرىنە سالىنعان تىرمامىز ونىڭ جانىن تىرنايدى».
مەڭىرەۋ دالاعا مەلشيىپ قاراي-قاراي قاجىسا دا ءمىز باقپاي بۋراحان كەلەدى. مۇندايدا ءۇن قاتپاي ءوزىن-وزى تۇنشىقتىرۋ ونىڭ قانىنا سىڭگەن ادەتى. ءبىر كەزدە ول ۇيقىسىنان شوشىپ ويانعانداي سەلك ەتىپ، العا قاراي ەڭكەيە قالدى:
— اۋ، جىگىتتەر-اۋ، ءبىز ساعىم دالاسىنا الدەن كەلىپ قالدىق پا؟
— جوق، وعان ءالى ءجۇز كيلومەتردەن كوبىرەك بار.
— وندا مىناۋ ساعىمدالىپ جاتقان نەمەنە؟
— ول شالقىپ جاتقان «شاعالانىڭ» داۋلەتى عوي.
ارماننىڭ بۇل ءسوزى كەۋدەسىنەن كەرى قاعىپ جىبەرگەندەي بۋراحان قايتادان شالقالاپ بارىپ ماشينانىڭ ارقالىعىنا سىلق ەتتى.
ساعىم دالاسى كولحوز ورتالىعىنان ءجۇز ەلۋ كيلومەتردەي جەردە. وعان باراتىن جولدىڭ دەنى وزەندى جاعالاپ بارىپ قۇم تاۋىنا قاراما-قارسى جاتقان قۇبا جونعا قاراي قايقاياتىن. سول قۇبا جون مەن ەكى ارا سىڭسىعان مال. باعلان «مەنىڭ قىلمىسىم مىناۋ» دەگىسى كەلگەندەي قازىرگى كۇندە تولىمەن ءجۇز وتىز مىڭعا جەتەتىن قويىنان باستاپ بار مالىن سول قۇبا جوننان بەرى قاراي، جولدىڭ ەكى جاعىنا بىردەي قاپتاتىپ جىبەرىپتى. سوندىقتان، بۋلار كەزىپ كەلە جاتقان دالا جەلدى كۇنگى تەڭىزدەي تەربەلىپ جاتىر. وسى سۇلۋلىقتى كورگەننەن كەيىن مەدەۋدىڭ شىدامى جەتپەدى. ول ماشينانىڭ تەرەزەسىنە قولىن شىعارىپ جىبەرىپتى، بىرىنەن سوڭ ءبىرى قالىپ بارا جاتقان قويشىلارعا قول بۇلعاپ قوشامەت كورسەتىپ ەدى، ونىڭ قولىن بۋراحاننىڭ قولى دەپ ۇققان بولۋ كەرەك، ەربەڭدەگەن قولدار كەيىنگى ماشينالاردىڭ تەرەزەسىنەن دە جامىراپ كەتتى.
وسى ارادا مەدەۋ تاعى ءبىر ويدىڭ وتىن تۇتاتتى.
. — ارمان اعا، مىناۋ جۇتتان شىققان مال ەمەس، كوردىڭىز بە دۇركىرەۋىن، مالى مۇنداي كۇيلى بۇل قاي كولحوز؟
— جاڭاعى «شاعالانىڭ» مالى.
— باسە.
بۋراحان مىرس ەتىپ ەدى، مەدەۋ ول مىرسىلدىڭ ار جاعىندا قانداي ءزىل جاتقانىن سەزىپ جىم بولدى.
— كوزدەرىڭدى جاقسىلاپ بوياڭدار، سوندا دۇنيەنىڭ قوقسىقتارى دا سۇلۋ كورىنەدى.
بۋراحاننىڭ بۇل ءسوزى ارمانعا دا جايلى تيگەن جوق، ويتكەنى «باعلاننىڭ اراشاشىسى ءوزىنىڭ قالاسىنىڭ ساۋلەتى مەن دالاسىنىڭ وسىنداي داۋلەتى بولار» دەگەن ءۇمىتىن بۋراحان قايتا-قايتا ءۇزىپ كەلەدى. «اپىر-اۋ، مەن بىلەتىن بۋراحان شىنىندا دا اقىن جاندى ەدى عوي. جاڭاعى ءبىر تولعانىسىنان دا سول اسىل جانى كورىنگەندەي ەدى عوي، نەگە بۇلاي؟» ارمان وسىنداي ويدا كەلەدى.
بۋراحان كومەكشىسىنە ايتقان جاڭاعى «دانىشپاندىعىن» دالەلدەگىسى كەلگەن بولۋ كەرەك، جول جيەگىندە قاپتاپ جاتقان ءبىر وتار قويدان وتە بەرە ماشينانى توقتاتتىردى دا جەرگە ءتۇستى.
— مىنا ءبىر شوپاندى بەرى شاقىرىڭدارشى.
— مالشىلاردىڭ بىرىنە سوعىپ، ءۇي تۇرمىسىن كورمەس پە ەكەنسىز؟
— مالشىلاردىڭ ۇيىنە سوعۋ — ءبىر قويىن سويعىزۋ. ونداي قاسقىر مىنەز مەندە جوق. مەدەۋ، شاقىر انا قويشىنى! — دەپ بۋراحان كومەكشىسىنە يەك قاقتى.
مەدەۋ قولىن بۇلعاپ ەدى، قويشى جىگىت اتىن بوربايعا ءبىر تارتىپ جىبەرىپ شوقىراقتاتقان كۇيى جەتىپ كەلدى. بۇل ماعۋ دەيتىن جىگىت ەكەن. ول كەلىپ جەتكەنشە بۋراحان وعان بەرىلەتىن سۇراۋلاردى مەدەۋگە ۇيرەتىپ تە ۇلگىردى.
— اسسالاۋماعالايكۇم، الديارلار، — دەپ ول اتىنان تۇسە سالا قولىن ۇسىنىپ ەدى، مەدەۋ قولىن بەرمەستەن ونىڭ بەتىنە قاراي قالدى.
— الديارىڭ نە؟ — دەگەن داۋسى دا زىڭق ەتتى.
— كەشىرىڭىز، سوڭدارىڭىزدان شۇبىرعان نوكەرلەرىڭىز تىم كوپ ەكەن، سولاردى كەرگەن سوڭ اڭداماي اۋزىمنان شىعىپ كەتتى، كەشىرىڭىز.
— ەگەر مەنىڭ بەرگەن سۇراۋلارىما ءجون جاۋاپ بەرسەڭ، ول كىناڭدى كەشىرۋگە بولادى، — دەدى مەدەۋ ماڭعازدانىپ، — وتىرىك ايتار بولساق ارازداسامىز.
— سىزدەرگە وتىرىك ايتاتىن باسىم ەكەۋ ەمەس شىعار.
— مىنا سوزىڭە قاراعاندا بىزدەردى تانيتىن سەكىلدىسىڭ عوي.
— تانىمايمىن، ءبىراق نوكەرلەرىڭىزگە قاراپ وسال ەمەس ەكەندەرىڭىزدى سەزىپ تۇرمىن.
— تاعى دا لاعىپ باراسىڭ، قاي كولحوزدىڭ مىرزاسى ەدىڭ؟
— «شاعالانىڭ» قوي باعاتىن مىرزاسىمىن.
— ازىلگە ءازىل جاۋاپ بەرگەنىڭە راقمەت، — دەدى دە، بۋراحان مەدەۋگە قارادى. — سەن بايقاعىش ەدىڭ عوي، ورتالىقتان بەرى بىزگە كەزدەسكەن وتاردىڭ مولشەرىن ايتا الاسىڭ با؟
— مولشەرى جۇزگە جاقىن.
بۋراحان ماعۋعا قارادى.
— سونىڭ ءبارى سەنىڭ كولحوزىڭنىڭ وتارى ما؟
— ءبارى دە ءبىزدىڭ وتار، ءالى دە تالاي وتارعا كەزدەسەسىزدەر.
— تىم باي ەكەنسىڭدەر، ءا؟
— ارينە، ءبىزدىڭ بايلىعىمىز الەمگە ايان.
— سول الەمگە ايان بايلىقتىڭ، ىشىندە اياپ بولماي جاسىرىن جۇرگەنى قانشا؟ — دەپ مەدەۋ كيلىگە كەتتى. — نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ مەن سەنەن وتارىنداعى ەسەپتە جوق قويدىڭ سانىن سۇراپ تۇرمىن؟
— اعاتتاي-اۋ، مۇنىڭىز سۇراۋ ەمەس، سوراقى عوي.
— سەنىڭ ايتىپ تۇرعانىڭ ۇرىلاردىڭ ءسوزى.
— ەگەر مەنى ۇرى كورسەڭىز ۇرىدان شىندىق سۇراپ تۇرعان ءوزىڭىز كىمسىز؟
بۇل ءسوز مەدەۋدىڭ، قىتىعىنا ءتيىپ كەتتى، ءبىراق ول قالپىن وزگەرتپەۋدى بۋراحاننان ۇيرەنگەن-دى.
— ەگەر مىنا جۇرتتى جاۋىپ جىبەرىپ وتارىڭنان ەسەپتە جوق قويدىڭ ءجۇزىن تاۋىپ السام قايتەسىڭ؟ — دەپ كوز الماستان سىزدانا ءتۇستى.
— ونداي ارام مالدىڭ ءجۇزىنىڭ ءوزى تۇگىلى ءبىر تال قىلشىعىن دا تابالاماساڭىز ءوزىڭىز قايتەسىز؟
شىندىقتىڭ ءسوزى قاشان دا قۇدىرەتتى عوي، ءوزى قويشى بولسا دا ماعۋدىڭ ءسوزى مىعىم. ونىڭ ءسوزىنىڭ قۇدىرەتتىلىگى سونداي، بۇلاردىڭ سايىسىن قىزىعا تىڭداپ تۇرعان بۋراحاننىڭ ءوزى دە ارالاستى.
— سەن قاشاننان بەرى قويشى ەدىڭ؟
— بىلتىر كۇزدەن بەرى.
— ا، وندا ساعان كىنا جوق ەكەن، ساۋ بول، ءارقاشان دا شىنشىل بول، — دەدى دە، بۋراحان ماشيناسىنا قايتا بەتتەدى.
— كەشىرىڭىز، — دەدى ماعۋ بۋراحاننان كوزىن الا بەرە قاسىندا تۇرعان مەدەۋگە اقىرىن ءۇن قاتىپ، — مەن وزىمە وسيەت ايتۋشى دانىشپان اعانىڭ كىم ەكەنىن بىلە الماي قالدىم.
— جەر بەتىندە ءقازىر ەشقانداي دانىشپان جوق، سوندىقتان بىزدەردىڭ كىم ەكەنىمىزدى بىلمەسەڭ دە وقاسى جوق.
مەدەۋ سونى ايتتى دا ماشيناسىنا وتىرا كەتتى.
ولاردىڭ ارماننان باسقاسىنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەستەن، جاڭاعى سۇراۋلاردىڭ ءبىر دە بىرىنە تۇسىنبەستەن اڭىرىپ ماعۋ قالدى.
«وكتەم سويلەۋىنە قاراعاندا انا بىرەۋى ءبىزدىڭ ارمان اعايدان دا ۇلكەن سەكىلدى. ءبىزدىڭ كولحوزدىڭ بايلىعىن بىلمەيتىن قانداي باستىق؟ وزدەرى ساعىم دالاسىنا قاراي بەتتەپ بارادى. ساۋىس جەزدەمنىڭ ماناعى ساندىراعى راس بولعانى ما؟ سوندا قالاي، ءبىزدىڭ كولحوزدىڭ مەنشىگىندەگى ساعىم دالاسىن بۇلار ۇلەسكە سالماق پا؟ وعان كونەتىن كىم؟ باسقالار كونسە دە ءبىزدىڭ باتىر باستىق قالاي كونەدى؟ جوق، ول ساعىم دالاسىنان ايرىلماس...»
ماعۋدىڭ ايتقانى راس، كولحوزىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن، ءوزىنىڭ نامىسى ءۇشىن باعلان نەدەن بولسا دا تايىنباۋعا بەكىنگەن-دى. نەمەن تىنارى بەلگىسىز ءومىردىڭ بۇرىن جان باسپاعان ءبىر شاتقال قياسىنا بۇگىن تاڭ ەرتەڭ تاعى ءبىر قادام باسقان-دى. سول شايقاستىڭ مايدانى بولعالى تۇرعان ساعىم دالاسى قازاقستان ءۇشىن الاقانداي كورىنسە دە باعلان ءۇشىن بۇكىل الەمدەي. ول جان-جاعىن قۇبا جون بەل-بەلەستەر قورشاعان كەر دالا بولاتىن. باعلان سول كەر دالانىڭ استىنداعى تەڭىزگە شابۋىل جاساپ ون سەگىز جەرىنەن جول سالعان-دى. ءقازىر سول ون سەگىز تۇربا ساعىم دالاسىنىڭ كۇرە تامىرى دا، ءارقايسىسى ەلۋ توننادان سۋ سىياتىن ون سەگىز قويماسى سول دالانىن جۇرەگى سەكىلدى. ءارقايسىسىنىڭ اراسى جارتى كيلومەتردەن ەكى قاتاردان تىزبەكتەلگەن سول قويمالار الىستان كوز تارتاتىن. جۇرت ونى «ساعىم دالاسىنىڭ جۇرەگى» دەيتىن. بۋراحاننىڭ كەلە جاتقان حابارىن بۇل دالانىڭ كەلەشەگىنە باراتىن جولدى باساتىن الدەنەندەي ءبىر بەلگىسىز دۇلەي بورانداي كورىپ، باعلان سول ون سەگىز قويماداعى سۋدى بۇگىن تۇگەل اقتارىپ، ەگىنجايعا تۇگەل قاپتاتىپ جىبەردى.
سول سياقتى ساۋىستىڭ ماعۋعا ايتقاندارىنىڭ ىشىندە وتىرىگى دە بار. ول باعلاننىڭ مال ازىعىن ەگىپ تاستاعان جەرىن قايتا جىرتىپ بيداي ەگەتىنىن ايتىپ ماقتانعان-دى. ول جەر جىرتاتىن جابدىقتارىن جونەلتىپ جىبەرىپ، ءوزى كەرەكتى جۇكتەرىن ءبىر جۇك ماشيناسىنا تيەپ الىپ، ساعىم دالاسىنا تارتقان-دى. ونىڭ ءوز ەسەبى وزىندە.
ورتالىقتان باراتىن جول ەگىستىكتىڭ ەڭ شەتىندەگى بيىكتىگى ءتورت مەتردەي، قابىرعاسىندا № 1 دەگەن بەلگىسى بار تەمىر بەتوننان جاسالعان قويماعا جەتە بەرە ەكى ايرىلىپ، ءبىرى ەگىنجايدىڭ شىعىسىنا، ەندى ءبىرى باتىسىنا قاراي جاعالاپ كەتەدى ەكەن. ساۋىس ءوزىنىڭ شاتىرىن بۋراحاننىڭ جولىنا ارناپ تىككەن بولىپ كورىنۋ ءۇشىن قاسىنداعىلارىنا ءامىر ەتتى.
— سوناۋ، توبەسىندە قىزىل جالاۋ جەلبىرەگەن ادەمى ءۇي وسى فەرمانىڭ كەڭسەسى. مەنىڭ كەڭسەمدى سونان جارتى شاقىرىم بەرى ورناتىڭدار. مىناۋ بوز جورعاسىن اعىزىپ كەلە جاتقان باتىردىڭ ءوزى بولار، مەنىڭ ونىمەن وڭاشا ءسوزىم بار، سەندەر كەتە بەرىڭدەر!
ساۋىس سونى ايتتى دا جالبىر شاشىن شالقاسىنان ءبىر سىلكىپ تاستاپ، ەكى ءبۇيىرىن تايانا، تالتايىپ جولدىن ۇستىندە تۇرىپ قالدى.
— باعلان اعا، سالەمىمدى قابىل الىڭىز دا ءسۇيىنشىمدى اكەلە بەرىڭىز، — دەدى ون قولىن انادايدان سوزىپ. سول جاق قولى قوزعالماستان بۇيىرىندە تايانعان قالپىندا تۇر.
— سالەمىڭدى قابىل الدىم دا، ايتتىم ءبىر اق سارباستى، ايتا بەر قۋانىشىڭدى.
— اق سارباس ەمەس، تۋرا اناۋ مەن سۇراي بەرەتىن اق بايتالدى سويىڭىز.
— قالاعا بارساڭ دا اق بايتال، دالاعا كەلسەڭ دە اق بايتال، اق بايتال دەپ قاقسايسىڭ دا جۇرەسىڭ، سول بايتالدا كەتكەن ءبىر ەسەڭ بار ما، قالاي وسى.
ىزالى كۇلكى ساۋىستىڭ قاسقىر اۋزىن مۇلدەم ىرسيتىپ جىبەردى.
— اۋزىڭىزدىڭ دۋاسى كەتە باستاپتى، باتىرىم، ساقتانىڭىز.
— قالجىڭ ءسوزىم قامشى بولىپ تيسە، مالشى موڭكىمەي ادامشا كەشىرە سال.
ساۋىستىڭ ءوزى ءبىر جەتىدەن بەرى باسىن ءار قيالدىڭ تاسىنا ءبىر سوعىپ ماڭگىرۋدە ەدى، سول قاسىرەتىن باعلانعا سەزدىرگىسى كەلدى مە قالاي، كەنەت مۇڭايا قالدى.
— قامشىنىڭ ۋىتىن قامشىمەن قايتارار ەدىم، اتتەڭ جۇرەگىمە تيگەن قانجار قانسىراتىپ كەتتى-اۋ، اعاجان. سول قانجاردىڭ ۋىتىنا شىداماي باسقانىڭ بارىنە دە ايتىلسا دا سىزگە ايتىلمايتىن ءبىر ەسالاڭ ءسوزدى ايتىپ سالدىم. الدىمەن ءسىز سول كىنامدى كەشىرىڭىز.
— مەن اۋىزدان شىققاننىڭ بارلىعى بىردەي ءسوز ەمەس ەكەنىن بىلەمىن، ول ءۇشىن قاپا بولماي-اق قوي.
— وندا ءسۇيىنشىمدى اكەلىڭىز؟
— الدىمەن اكەلگەن قۋانىشىڭدى جوندەپ ايتساڭشى. مىناۋ ءبىزدىڭ جەرىمىزگە تىگىلگەن شاتىرىڭ نە؟
— ول مەن سياقتى اداسقانداردىڭ مولاسى، ونان ارعىسىن سۇراماي-اق قويىڭىز دا، ەكى ءتۇرلى قۋانىشىمدى تىڭداڭىز، — دەدى ساۋىس اۋىر كۇرسىنىپ.
— ال، تىڭدادىق.
— ونىڭ ءبىرىنشىسى — مەن ورنىمنان الىندىم.
— ەسىڭ دۇرىس پا، نە دەپ تۇرسىڭ؟
— ەسىم ورنىندا، تەك ءوزىم ورنىمدا ەمەسپىن.
— ورنىن قايدا؟
— مەن ءقازىر اۋداننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىن باسقاراتىن باسقارمانىڭ باستىعى ەمەس، سىزبەن كورشى سوۆحوزدىڭ ديرەكتورى گەنەرال نيەۆسكييدىڭ ورىنباسارىمىن.
— ورنىڭنان نەڭ الىندى؟
— قۇدايدىڭ اياز دەيتىن الباستىسى مەن بوران دەيتىن بۇزىعىنا عاشىق بولىپ كولحوز بەن سوۆحوزدىڭ ءجۇز وتىز مىڭ قويىن سولاردىڭ قالىڭ مالىنا بەرگەن ەدىم، سول ءۇشىن الىندىم.
— وندا مالتاباي نەگە امان قالادى؟ — دەدى باعلان ويلانا سويلەپ.
— بۋراحانداي جەرلەسىم بولسا مەنىڭ دە جەل جاعىمنان جان جۇرمەس ەدى.
— بۇل قالاي؟ ارمان ءادىل سياقتى ەدى عوي.
— جالعىز اعاسى بايسالدى اياماعان ول كىمدى اياسىن.
— وعان نە ىستەپتى؟
— ورنىنان الاتىن بولىپتى.
— نە ءۇشىن؟
— ءبىر مالشىنى ولەكسەلەردىڭ ورتاسىنا تاستاپ كەتكەن مەيىرىمسىزدىگى ءۇشىن، كوزى ءتاۋىر كەلىنشەكتەردى ماشيناسىنا تيەپ جۇرەتىن قاسقىرلىعى ءۇشىن، تاعىسىن تاعىلار ءۇشىن.
باعلان ويعا باتىپ تۇنجىراي قالىپ، تەزىنەن قايتا سەرپىلدى دە:
— مالشىلاردى مالداي كورەتىندەردىڭ بارىنە سونداي جازا كەلسىن، اللاۋ اكپار، ەكىنشى قۋانىشىڭدى ايتا بەر.
ساۋىس كەلگەن جاعىنا كوز جىبەرىپ، الىسقا قۇلاق تىكتى دە:
— انە، مەن اكەلگەن ەكىنشى قۋانىشتىڭ سارىنى، — دەدى.
— ول نە؟
— ول ءسىزدىڭ مىناۋ ءورىسىڭىزدى تالقانداعالى كەلە جاتقان ءبىزدىڭ سوۆحوزدىڭ تراكتورلارى. ەگەر، سوناۋ ەكى التىن جۇلدىزدىڭ قۇدىرەتىن ءدال بۇگىن، ءدال وسى جەردە ءبىر كورسەتىپ قالماساڭىز، بۇل دالاڭىزدان ايرىلعالى تۇرسىز.
— كىم؟ مەن بە، ساعىم دالاسىنان ايرىلاتىن؟
— ءيا، ءسىز... ءسىز...
— ايىراتىن كىم؟
— مەن. مەن ءسىزدىڭ مىناۋ سۋارمالى جەرىڭىزدىڭ ارعى شەتىنەن باستان تۇگەل تالقانداپ، سول جەرگە بيداي ەگۋ ءۇشىن جىبەرىلدىم. انە، ونىڭ ايعاعى، سوناۋ بۇكىل دالانى جاڭعىرىقتىرىن كەلە جاتقان مەنىڭ ارميام.
— سەندەرگە بۇل دالانى بەرەتىن كىم؟
— ءقازىر وسىندا بۋراحان باستاعان توپ كەلەدى. ول وسى دالانى ءوز كوزىمەن كورىپ شىعۋ ءۇشىن ارقاعا قاراي كەسىپ وتپەكشى. بىزگە بۇل دالانى بەرۋشىنىڭ كىم ەكەنىن سول كىسىنىڭ اۋزىنان ەستىرسىز. وسى عانا مەنىڭ اكەلگەن قۋانىشتى حابارىم. مارتەبەلى قوناقتاردى بىرىگىپ قارسى الايىق، ىشىمدىگى مەنەن، جەمى سىزدەن بولسىن. بۋعان نە دەيسىز؟
— دارەجەڭ ءبىر ەلى تومەندەپ ەدى، ءوزىن جەرگە كىرىپسىڭ عوي، قۇدايلارىڭا سالەم ايت، مەن سايىسۋعا ءازىرمىن، — دەدى دە، باعلان تاقىمىن ءبىر قاعىپ قالىپ بوز جورعاسىن تايپالتا جونەلدى. ونىڭ بۇل ءسوزى ساۋىستىڭ شىمبايىنا باتىپ كەتتى، ءبىراق بار كەگىن ىشكە تەز تىعىپ جىبەردى دە، بەتى بىلش ەتپەستەن جادىراپ ايعاي سالدى:
— باعلان اعا! ءتىسىڭىز ەتپەيتىن مەنى قاجالاپ قايتەسىز، ونان دا انا شاڭعا قاراڭىز دا قام جاساڭىز. ول بۋراحانداردىڭ شاڭى.
ول قانشا ايعايلاسا دا باعلان تىڭداعان جوق، تىڭداعىسى كەلگەن دە جوق.
ساۋىستىڭ ايتقانى راس. بۋراحاندار تاپ وسى كەزدە ساعىم دالاسىنىڭ جەلكەسىندەگى قۇبا جونعا شىققان ەدى.
2
ساعىم دالاسىنىڭ وزەگىنە ورناپ، ەكى قاتارىنان جارىسا تىزبەكتەلگەن توبەسى كۇمبەزگە ۇقساس سۋ قويمالارى الىستان قاراعاندا — شاڭقان ۇيلەرى كوكجيەكتەن دە كەز تارتاتىن اۋىلدى ەلەستەتەدى ەكەن. سونى كورگەندە بۋراحاننىڭ قانى سالقىن تارتىپ سالا بەردى.
— ماشينانى توقتاتىڭدارشى.
باسقا ءسوز ايتپاستان، كوزىن الىستاعى كۇمبەزدەردەن الماستان جەرگە ءتۋستى دە ويلانا قاراپ تۇرىپ قالدى... ول مۇنداي دۇنيەنى كورگەن دە، ەستىگەن دە ەمەس ەدى. سوندىقتان قانشا ويلانىپ قالسا دا نە ەكەنىن تابا العان جوق.
— سەندەر نەمەنە، باياعى بايلاردىڭ سالتاناتىن قۇرا باستاعانسىڭدار ما، مىناۋ قاپتاپ كەتكەن بوز ۇيلەر نەمەنە؟
— ول — ورناعان كوممۋنيزم، — دەدى ارمان كۇلىمسىرەپ، — اتاپ ايتقاندا باعلان باتىردىڭ وسى دالانىن كەلەشەگىنە تىككەن تۋى. ءسىزدىڭ كوزىڭىزگە باياعى بايلاردىڭ سەگىز قانات بوز ۇيلەرىندەي كورىنگەن سوناۋ كۇمبەزدەر — تەرەڭدەگى تەڭىزدەن تارتىلعان سۋدىڭ قويمالارى. كەمەدەي كەرىلىپ تۇرعان سوناۋ سارايلار — سيىر قوراسى. «شاعالانىڭ» سيىر فەرماسى دا، مال بورداقىلايتىن بازاسى دا وسىندا.
تىلىنە تيەك تابىلا قالسا ارماننىڭ «شاعالانى» شالقىتا جونەلگىسى كەلەتىنىن بۋراحان كەشەدەن بەرى ابدەن ءبىلىپ الدى، تەك سەبەبىن بىلە الماي ويىن ءار ساققا ءبىر جۇگىرتۋدە. ارمان كەشە ءوز كوزىمەن كورىپ كەتكەن-دى، بۇگىن سول كورگەندەرىن بۋراحاننىڭ ميىنا قۇيىپ كەلەدى، ءبىراق باعلان جايىنا ايتىلعان جاقسى ءسوزدىڭ ەشقايسىسى ونىڭ ميىنا داريتىن ەمەس. ول دالانىن بۇگىنگىسىن كوزىمەن كورە باستاپ، ەرتەڭگىسىن ارماننان ەستىگەن سايىن تارىلا تۇسكەن كەۋدەسىن دالانىڭ جەلىمەن كەرە تۇسكىسى كەلگەندەي تەرەڭ تارتىپ دەمىن ءبىر الدى دا:
— شىركىن، ساعىم دالاسى. سەنىڭ كەلەشەگىڭدى مىناۋ ارمان سياقتى باسشىلارىڭ قاشان كورەر ەكەن، — دەدى كۇرسىنە سويلەپ.
ارمان ىشتەي ىزالانا كۇلىپ الىستان كورىنگەن ءبىر شاڭعا قارادى.
— سوناۋ كوكجيەكتى كومكەرىپ جاتقان بوران ەندى ءبىرازدان كەيىن بۇل دالانىڭ كەلەشەگىن سىزگە دە كورسەتە قويماس.
— ول نە بورام؟
— ول ءوزىڭىز اكەلگەن كەشەگى جاڭا نۇسقاۋدىڭ بورانى.
بۋراحاننىڭ ونداي ءسوزدى تىڭداعىسى كەلگەن جوق.
— مەدەۋ، سەن كەيىنگى ماشينالاردىڭ بىرىنە بارا تۇرشى، — دەدى دە وز ورنىنا بارىپ سىلق ەتتى.
ونىڭ سايىسۋعا بەت العانىن ارمان دا سەزدى. ءازىنىڭ دە تىلەگەنى وسىنداي وڭاشادا ونىمەن ءبىر سايىسۋ ەدى. كوكتەل تىلەگەنى جەردەن تابىلعانداي شاتتانىپ ماشيناعا وتىرار-وتىرماستان جاڭاعى ۇزىلگەن ويىن قايتا جالعادى:
— بۋرەكە، ءبىزدىڭ قازىرگى قارقىنىمىزدىڭ قارا بورانى ءوز كوزىمىزدى دە بىتەۋى مۇمكىن-اۋ، سونى دا ءبىر ويلاسساق قايتەدى؟
بۋراحان ونىڭ سايىسقا ءازىر ەكەنىن، ءتىپتى سول سايىستى تىلەپ وتىرعانىن وسى سوزدەرىنەن سەزىپ قالدى دا، ءوز ويىنان جالت بەرىپ:
— ويلاۋشىلار تابىلادى، دوستىم، ورىنداۋدى عانا بىلگەيسىڭ، — دەپ مايماڭعا باستى.
— ءبىزدىڭ ەڭ ۇلكەن اقىلشىمىز، ەڭ ۇلكەن كەڭەسشىمىز حالقىمىز عوي، ولاردىڭ ۇنىنە دە كۋلاك، سالساق قايتەدى؟
بۋراحان ءوزىنىڭ جاڭاعى ايتپاق بولعان قوقان-لوقى ءسوزىن ەندى عانا قىلتيتا باستادى.
— «شاعالانىڭ» كەيبىر سيقىرشىلارى ءبىر وقپەن ەكى قويان اتىپ جۇرگەن سەكىلدى-اۋ.
— تۇسىنبەدىم؟
ونى تۇسىنبەيتىن ءسابي ەمەس شىعارسىڭ.
— اتاپ ايتقاندا...
— اتاپ ايتقاندا، اناۋ تاريحي حاتتىڭ يەسى پەرىشتەنى دە جولدان تايدىراتىن سايتان سەكىلدى ەكەن. سول سايتان اتاسىنىڭ قۇلاعان داڭقىنا تىرەۋ ەتۋ ءۇشىن سەنى سيقىرلاپ جۇرمەسىن، ساقتان! ساقتان!
اشۋ قانشا قىسسا دا ارمان ءوزىن-وزى تەجەپ قالدى:
— مەنى باعلاننىڭ تىرەۋى ەتسە ەتەتىن ءومىردىڭ ءوزى عانا، — دەدى سالقىن قاندانىپ.
— ءومىر تاعى دا نە دەيدى؟ وسىنداي جازيرانى دا مالدىڭ تابانىنا تاستاڭدار دەيتىن بولار، — دەپ بۋراحان ءسوزدىڭ بەتىن بۇرىپ جىبەردى. ارمان ونىڭ بارلىق ويىن تانىسا دا تايسالعان جوق:
— ەگەر ءشوبى بار جەردىڭ ءبارىن جىرتۋدى ۋران ەتىپ، ەگىندى سۋسىز سالاتىن بولساق بۇل دالانى قۇم دالاسىنا اينالدىرامىز. ءومىردىڭ ايتارى سول.
— ول ءۇشىن نە ىستەڭدەر دەيدى؟ ەگىس جوسپارىن ورىنداماڭدار دەي مە؟
— جوسپاردى جەردىڭ سۋى مەن توپىراعىنا ۇڭىلە، جەلىنە قۇلاق تىگە وتىرىپ جاساماسا، بۇل دالانىڭ جەمىسىن كورە المايمىز.
— سەن مەنىڭ ەرتەڭگى ميلليوننان بۇگىنگى مىڭدى ارتىق كورەتىنىمدى جاقسى ءبىلۋشى ەدىڭ، ۇمىتقان ەكەنسىڭ، ءا؟
— ونى ۇمىتسام مۇنداي كۇدىكتى سىزگە ايتپاس ەدىم عوي.
بۋراحان بارلىق ىزاسىن تاس قىپ ىشىنە تىعىپ الدى دا، كوز قيىعىن وتىرىك كۇلىمدەتە تاستادى:
— سەن مەنەن كۇدىكتەنەسىڭ بە، مىنا مەنەن؟
— قورقامىن، بۋرەكە.
— نەدەن؟
— نەدەن ەكەنىن ءوزىم دە ءجوندى بىلمەيمىن، ايتەۋىر قورقامىن. ماقساتىم ايقىن، اسپانىم اشىق جولىم داڭعىل، ءبىراق ماس شوفەر ايداعان ماشينادا كەلە جاتقانداي كۇيدەمىن.
بۋراحان ىشتەگى اشۋدىڭ ۋىن بەتىنە ءتۇڭعىش رەت وسى ارادا شىعارىپ الدى.
— نە دەيسىڭ؟ — دەگەن داۋسى دا زىرك ەتتى.
— كەشىرىڭىز، ويلاپ قاراسام مۇنداي شىندىقتى سىزگە اشىق ايتا الاتىن جىبەك جەڭگەي ەكەۋمىز عانا ەكەنبىز.
— جىبەك مەنىڭ ايەلىم. ايەلدەر بايىنا نە دەيمىن دەسە دە پراۆولى، ونداي پراۆونى ساعان بەرگەن كىم؟
— ماعان ونداي پراۆونى بەرگەن ءسىز، ءسىزدىڭ دوستىعىڭىز. دوستىقتىڭ قانداي كەرەمەت ەكەنىن مەن سەكرەتار بولىپ سايلاناتىن انەۋگى پلەنۋمدا ءوزىڭىز ادەمى ايتقان ەدىڭىز عوي.
— ساقتان، دوسىم، — دەدى بۋراحان باسىن شايقاپ، — اسىرا سىلتەر بولساڭ، ونداي دوستىقتى سىپىرىپ الۋ ماعان قيىن ەمەس.
— ونى دا بىلەمىن. ءسىز دە پەندەسىز، قاتەلەسۋىڭىز مۇمكىن عوي.
— مەن ءوز قاتەم ءۇشىن جاۋاپ بەرە الاتىن اداممىن.
ارماننىڭ «ءسىزدىڭ جاۋابىڭىز كىمگە ءدارى؟» دەگىسى كەلىپ ەدى، ونى ايتا العان جوق.
نەنى ويلاپ، جاڭاعى اشۋىنان نەلىكتەن تەز قايتقانى بەلگىسىز، ايتەۋىر بۋراحان تۇنەرىپ بارىپ قايتا جادىرادى دا، ءبىر قولىن ارماننىڭ ارقاسىنا سالىپ سويلەپ كەتتى:
— ماعان تىن، ولكەسىنىڭ جەتى ءجۇز ميلليونىنان سەنىڭ اۋدانىڭنىڭ جەتى ميلليونى نەلىكتەن قىمبات ەكەنىن ءبىلىپ ال.
— كەشىرىڭىز، تۇسىنبەدىك...
— ەگەر، بۇرىن ەكى ميلليوننان ارتىق جالعىز ءتۇيىر ءدان بەرىپ كورمەگەن سەنىڭ اۋدانىڭ بيىل جەتى ميلليون بەرە قالسا، ول كىمنىڭ ابىرويى؟ مەنىڭ ابىرويىم. مەنىڭ ابىرويىم — سەنىڭ ابىرويىڭ. ويتكەنى التىن جۇلدىزدى الاتىن مەن ەمەس، سەنسىڭ.
ارمان ونىڭ كوزىنەن الدەنەنى كەرگىسى كەلگەندەي تەسىلە قاراپ ەدى، بۋراحاننىڭ تەرىسى قالىڭ، جۇندەستەۋ بەتى ءمىز باققان جوق.
— ءسىزدىڭ ايتىپ كەلە جاتقانىڭىز قايداعى التىن جۇلدىز؟
— مەنىڭ قولىمدى بيىل جەتى ميلليون پۇت استىققا ءبىر جەتكىز، سەنىڭ قولىڭدى التىن جۇلدىزعا مەن قالاي جەتكىزەر ەكەنمىن..
ارماننىڭ ونداي دوستىقتىڭ باسقالاردىڭ باسىنا قاستىق بولىپ تيەتىنىن ايتقىسى كەلدى، ايتا العان جوق. ونىڭ بەتىن سالماقپەن ءبىر قاراپ الدى دا، اقىرىن ءۇن قاتتى:
— مەنىڭ ءقازىر ءۇش لەنين وردەنىم بار، سونىڭ ەڭ العاشقىسىن العاندا مەن جيىرما بەستە عانا ەدىم.
— مۇنىمەن نە ايتپاقسىڭ؟ ول كەزدە رايكومولدىڭ سەكرەتارى ەدىڭ. وزىڭە ون ساۋساعىمداي بىلەتىن تاريحىڭدى ماعان نەسىنە ايتىپ كەلەسىن؟
— سونداي زور داڭققا ەرتە يە بولعاندىقتان با، بىلمەيمىن، ايتەۋىر ومىردەن الارىمدى الىپ بولعانداي، بەرۋدەن باسقانى بىلمەيتىندەيمىن. سوندىقتان ەندىگى قالعان ءومىرىم سول ۇشەۋىن اقتاۋعا جەتسە بولدى، باسقانىڭ ماعان كەرەگى از.
— ءبارى دە كەرەك، بارىنە دە جەتەسىڭ، جەتكىزەمىن مەن. تەك ەزىڭە باعلاننىڭ قىرسىعى ءتيىپ جۇرمەسىن... ارينە، ونداي داڭقتى ادامىن ءۇشىن قينالاسىڭ، قينالاسىڭ دا امالىڭ جوق، قياسىڭ.
— ەگەر ءسىز انەۋ كۇنگى بەرگەن نۇسقاۋلارىڭىزدى قايتىپ الماساڭىز، مەنى قينايتىن ءسىز.
— نەگە؟
— ويلاپ قاراسام، ونداي ادامدى جازالاۋ — ءوز ءۇشىن جانىمىزدى جارالاۋ ەكەن.
— سەن باسقادان ەمەس وزىڭنەن، ءوزىڭنىڭ ەسكى سىرقاتىڭنان قورقاتىن بول، سەن ونان ايىقپاپسىڭ.
— مەنىڭ قانداي ەسكى سىرقاتىم بار ەدى؟ — دەدى ارمان جايىمەن.
— ءبىر كەزدە سەن اۋىسپالى ەگىستى جويۋعا قارسى بولعانىن ءۇشىن سوگىس العان ەدىڭ عوي.
— ءيا، ايتا بەرىڭىز، مۇنان جەتى جىل بۇرىنعى سوگىسىم ءسىزدىڭ ەسىڭىزگە بۇگىن نەلىكتەن ءتۇستى؟
— قازىرگى كەيبىر ارەكەتتەرىڭ سول ەسكى قاتەلەرىڭمەن ساباقتاس سەكىلدى.
— ولاي دەۋگە دالەلىڭىز؟
— ول عانا ەمەس، از جەردەن مول ءونىم العان بولىپ كورىنۋ ءۇشىن قىزىلشانى ارىقتىڭ جيەگىندەگى توپىراققا دەيىن ەككەن كوزبوياۋشى ايەلدى قالاي قورعاعانىڭ دا ەسىمدە. ءبىراق، ەسىڭدە بولسىن، باعلان ايەل ەمەس، ونى قورعاي المايسىڭ.
— مەن ول قىزىلشاشىنى ايەل بولعانى ءۇشىن قورعادىم با؟
— ەندى قالاي؟ — دەپ، بۋراحان جالت قاراپ ەدى، بۇل ساپار ارمان دا تايىنعان جوق، ونىمەن كوز تىرەسە كەتتى.
— ول ايەلدى ءبىر عانا مەن ەمەس، رايكوم بيۋروسى تۇگەلدەي قورعاعانىن، ماعان بەرىلگەن سوگىستىڭ ءومىرى ۇزاق بولماعانىن ءسىز جاقسى ءبىلۋشى ەدىڭىز عوي، ەسىڭىزگە ولار نەگە تۇسپەيدى؟ الدە...
بۋراحان سول «الدەنىڭ» ار جاعىندا نەندەي ءزىل جاتقانىن سەزدى دە، تۇنەرە قالدى. ول تۇنەرسە كوك بۇيرا شاشى ءۇرپيىپ، الاسى ۇلكەن قوي كوزى مۇلدەم ەجىرەيىپ كەتۋشى ەدى، بۇل ساپار ءوزىن-وزى تەز تەجەدى. ول اشۋىن بۇركەۋ ءۇشىن كوزىن كۇلىمدەتكىسى كەلىپ ەدى، ارمان ونى باسقاشا ءتۇسىنىپ، جاقسىلىققا جورىدى دا، جالىنىشتى ۇنمەن ءسوزىن قايتا جالعادى.
— وتىنەمىن، بۋرەكە، مەن ءۇشىن قاپا بولماڭىز دا، باعلاننىڭ تاعدىرىن قاتتى ويلانىڭىزشى. بۇگىنگى حالقىمىز، ەرتەڭگى ۇرپاقتارىمىز نە دەيدى، سوعان دا قۇلاق سالىڭىزشى. ول بۇكىل الەمگە ايگىلى ادام عوي.
— ماعان كەرەگىنىڭ ءوزى سول، — دەدى بۋراحان شىرەنىپ. ويتكەنى شىندىق ءۇشىن ايارىمىزدىڭ بولماۋى كۇشتىلىگىمىزدىڭ ايعاعى.
«و، قاسىرەت» دەدى ارمان ىشىنەن، ءبىراق اشىق ايتا العان جوق، ءوزى كۇدىكتى كورىنىپ قالماۋ ءۇشىن ىلە ءۇن قاتتى.
— دەگەنمەن ءالى دە ويلانىڭىزشى.
— قالاي بۇلداپ ايتساڭ دا ويىڭا ءتۇسىندىم، — دەدى بۋراحان شىرەنە ءتۇسىپ، — اۋدانىڭدى الدىڭعى اۋدان ەتۋ ءۇشىن مەنەن تارى نە تىلەيسىڭ؟
— ءبىر عانا سىزدەن ەمەس، بارىڭىزدەن تىلەيتىن جالعىز تىلەگىم: ءوز باسىمىزبەن ويلاۋعا، ءوز تىلىمىزبەن سويلەۋگە مۇرشا بەرىڭىزدەر. ول ءۇشىن جاقسىلارى جوق جاڭالىقتار مەن ءومىرسىز وزگەرىستەردى ازايتىڭىزدار.
ارماننىڭ بۇل ءسوزى بۋراحاننىڭ، شىمبايىنا باتىپ كەتتى، ءبىراق ول تاعى دا ىشتەي قىنجىلۋمەن تىنىپ، سىرىن سەزدىرگەن جوق.
— ىمم... سولاي دە، مەنىڭ مايدانداس دوسىم... سەن ءالى شيكى ەكەنسىڭ، ءبىراز قايناتپاسا بولماس...
بۋراحاننىڭ مايدانداس دوسى ارمانمەن قاستاسا باستاعان ويىن ساۋىستىڭ:
— بەرى... بەرى... مۇندا... مۇندا... دەگەن داۋسى ءبولىپ جىبەردى. ول ۇزىن ستولدىڭ ۇستىنە ءار ءتۇرلى تاعامدار مەن ىشىمدىكتەردى جايناتىپ تاستاپ، ءوزى شاتىردىڭ الدىندا تۇر ەكەن.
— حوش كەلدىڭىزدەر، — دەدى قۇشاعىن انادايدان جايىپ. سول ءسوز كەيىنگى جاقتان دا ەستىلدى. ول ەكىنشى ماشينادان تۇسە ۇمتىلىپ كەلە جاتقان بوتاجان ەكەن.
— حوش كەلدىڭىزدەر! ساعىم دالاسىنىڭ تۇڭعىش مەيماندارى! — دەدى ول ماشينادان تۇسە باستاعان بۋراحاندارعا جاقىنداپ:
— بۇل دالانىن، مەيمانى عانا بولساق جاقسى ەمەس، — دەگەن ارماننىڭ ءسوزىن ەڭ سوڭعى ماشينادان تۇسكەن نيەۆسكييدىڭ داۋسى ءبولىپ جىبەردى.
— مەنىڭ ورىنباسارىم ساۋىس ساۋدابايەۆيچ وتە دۇرىس ايتادى، شىنىندا بىزدەر بۇل دالانىن، مەيمانى عانا ەكەنبىز.
ارمان ونىڭ ويىن تاني كەتتى دە:
— ونى قايدان ءبىلدىڭىز؟ — دەدى كۇلىمسىرەي قاراپ.
— بۇل دالانى كورگەنىم وسى ەدى، سيقىنان قاتتى شوشىندىم.
سوزگە بۋراحان ارالاستى:
— مۇنىمەن نە ايتپاقسىز؟ — دەدى ول جۇمباق جىميىسپەن قاراپ.
— باعلاننىڭ وزىمەن كەڭەسپەي، دالاسىن ءوز كوزىممەن ءبىر كەزبەي سىزدەرگە ۋادە بەرە الاتىن ەمەسپىن، ءبىر ساعات مۇرسات بەرىڭىزدەر.
نيەۆسكيي سونى ايتىپ بۋراحانعا قاراپ ەدى، ول ارمانعا قارادى.
— كەيىنگىلەردى وسى جەردەن كۇتەمىز، ولار كەلگەنشە ۇلگىرەسىز.
— ول باعلان دەيتىن پايعامبارلارىڭىز قايدا؟ — دەدى بۋراحان كەكەتىندى كەردەڭ داۋىسپەن.
— بوز جورعاسىن الىستان تانىپ تۇرمىن، اتى بار جەردەن ءوزى دە تابىلاتىن.
بۋراحان مالتابايعا يەك قاقتى.
— شاقىرىڭدار!
— مەن شاقىرايىن، — دەپ جاننا جونەلە بەردى.
— قىزىم، مەن بارعاننان كەيىن شاقىرعايسىڭ، — دەدى نيەۆسكيي ۇزاپ بارا جاتقان جانناعا داۋىستاپ. ول سونى ايتتى دا، بۋراحانعا قايتا بۇرىلدى. — مەنىڭ ونىمەن وڭاشا سويلەسكىم كەلەدى.
— سويلەسىڭىز، تەك ەشقانداي كورشىلىككە، كوڭىلشەكتىككە جول بەرىلمەسىن. بارلىق ءسوزدىڭ ءتۇيىنى بىرەۋ-اق، ول — پارتيانىڭ مەن اكەلگەن جاڭا نۇسقاۋىن بۇلجىتپاستان ورىنداۋ.
نيەۆسكيي وزىنەن-وزى اۋزىن ءبىر باستى دا، تۋك ايتپاستان ءجۇرىپ كەتتى.
مالتاباي ساۋىستىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ زىركىلدەپ تۇر.
— تۇلا بويىن، اراق ساسىپ كەتىپتى. بۋرەكەڭ سەزىپ قالسا كەتتىڭ سۋ تۇبىنە. سىباعاڭا جارتىلىق ال دا، سىرعى تەزىنەن.
ول سونى ايتا سالا ستول باسىنا جەتىپ كەلدى.
— بۋرەكە، مىنا ءبىر شاتىر سىزدەرگە ارنالىپ تىگىلگەن ەدى، ۋاقىتتىڭ تارلىعىنان پەيىلىمىزدىڭ كەڭدىگىن ءجوندى كورسەتە المادىق. ول ءۇشىن عاپۋ ەتىڭىز دە، الدىڭىزعا جايىلعان بار ءمازىر، جوق، جايىمىزعا مازرەت ەتىڭىز.
بۇل سىي-قۇرمەتتىڭ شىعىنى ساۋىستىڭ قالتاسىنان كوبىرەك شىققان ەدى، سوندىقتان مالتابايدىڭ جاڭاعى ءسوزى ونىڭ جانىنا باتىپ كەتتى. «ءاي مالتەكە-اي، قارجاۋ قاتىن السا قىزىعىن مارعاۋ كورەدىنىڭ كەرى بولدى-اۋ مىناۋىڭ. زاۋرەنىڭ سايتانى مۇلدەم تاپتالىپ قالماسا، مارعاۋ بولىپ قارجاۋدىڭ كەرىن ساعان مەن دە ءبىر كيگىزەرمىن».
ول ىشىنەن سونى ايتتى دا، ىشىمدىكتەردى ىزالانا قۇيا باستاپ اقىرىن كۇڭك ەتتى:
— تانىس بولىڭىزدار، مەنىڭ ەكىنشى اتىم مارعاۋ.
بۋراحان ەستىپ قالىپ مىرس ەتتى دە، وعان ۇندەگەن جوق.
— پەيىلى كەڭىنىڭ كۇنى باتپايدى دەيتىنى قايدا؟ كۇن باتپاستان ۋاقىت نەگە تارىلادى؟ الدە ول جاي سورعالاي سالعان ءتىلدىڭ مايى ما؟! نەگە ۇندەمەيسىڭ؟
— جالتارۋعا ايلاسىز، بۇلتارۋعا مۇرشاسىز ەكەنمىن، سونى ەندى عانا سەزىپ وتىرمىن.
— مۇمكىن رايكوم سەكرەتارى بولۋعا دا مۇرشاسىن ەكەنمىن دەرسىڭ؟
— كەشىرىڭىز، مۇرشاسىز ەكەنىمدى سەزسەم دە، ونى ايتا المايمىن.
— نەگە؟
— ونداي ەرلىك مەندە جوق،
— سەنىڭشە قالاي، ءوزىنىڭ دارمەنسىزدىگىن مويىنداۋ ەرلىك پە؟
— ەرلىك قانا ەمەس دانالىق، مەندە ونىڭ ەكەۋى دە جوق«
مالتابايدىڭ بۇل سەزىنە ماقتانعىسى كەلگەندەي بۋراحان جىميعان قالپىن بۇزباستان ارمانعا قارادى.
— بۇعان سەندەر نە دەيسىڭدەر؟
— مالتابايدىڭ وسى ايتىپ تۇرعانى تۇگەلدەي شىندىق.
بۋراحان ەندى بوتاجانعا قارادى.
— پارتورگ جولداس، سەن نە دەيسىڭ؟
— ءسىز نە دەسەڭىز، ءبىزدىڭ دە ايتارىمىز سول عوي.
بۋراحان كۇلىمسىرەپ كەلىپ مالتابايدىڭ ارقاسىن قاقتى.
— سەن جاڭا عانا جاپالاق ەدىڭ، ەندى قىرانشا سامعاپ كەتتىڭ. سول ءۇشىن ءمازىرىڭنىڭ ءمانىن كورۋگە قارسى ەمەسپىن، تەك جايعاسىپ وتىرۋعا ۋاقىت جوق، اياق ۇستىنەن اۋىز تيەمىز، كەلىڭىزدەر، جولداستار.
بۋراحان سونى ايتىپ ستول باسىنا وتىرا بەرە قايتا تۇرەگەلدى.
— وتىرعان سوڭ بوي ۇيىپ، بوي ۇيىعان سوڭ، كوبىرەك قۇيىلىپ كەتەر، سوندىقتان كەيبىر ۇلكەن بانكەتتەردەگىدەي اياق ۇيىنەن ىشەيىك. قانە، مۇنى نە ءۇشىن دەيمىز؟ — دەدى دە، ءوزى سويلەپ كەتتى. — مەن ءوزىمنىڭ ساعىم دالاسىنا جاساعان بۇل تۇڭعىش ساپارىمدى گاگارين جولداستىڭ ءدال مۇنان ءبىر جىل بۇرىن كوسموسقا سالعان جولىنداي كورەمىن. سوندىقتان بۇل توستى ساعىم دالاسى ءۇشىن، ونىڭ كەلەشەكتە سول گاگاريندەي دانقتى بولۋ ءۇشىن كوتەرەمىن...
بۋلار وسىلاي شاراپتىڭ الۋان ءتۇرىن شايقاپ جاتقان شاقتا، قىزىل جالاۋلى ءۇيدىڭ الدىندا ەكى باتىردىڭ قۇشاقتارى ايقاسىپ جاتتى. ءبىرى الىپ، ەندى ءبىرى شاعىن دەنەلى، ءبىرى گەنەرال، ەندى ءبىرى مايور بولسا دا، بۇل ەكەۋى ءبىرىن-بىرى تەڭ كورىپ، ەڭ قيماس-قىمباتىنداي تەڭ سىيلاساتىن. نيەۆسكيي گەنەرالمىن دەپ كۇجىرەيمەيتىن دە، باعلان مايورمىن دەپ كىشىرەيمەيتىن. ءبىراق ەكەۋىنىڭ بۇگىنگى امانداسۋ ءتۇرى بۇرىنعىسىنان وزگەرىپ كەتتى. نيەۆسكيي باعلاننىڭ وزىنە جەتپەستەن كوزىنەن الدەنەنى كورىپ العىسى كەلگەندەي، الىستان قادالىپ ءۇنسىز كەلدى دە، تۇك ايتپاستان قولىن ۇسىندى. ءالى ءۇن جوق.
— قاباعىڭنان قار جاۋىپ تۇر، جايشىلىق پا، جارقىنىم؟ — دەدى باعلان دا ونىڭ كوزىنەن كوز الماي.
— مەنىڭ قاباعىمنان قار جاۋسا، سەنىڭ الاقانىڭنان نان جاۋاتىن بولار، اكەلشى الاقانىڭدى، — دەپ نيەۆسكيي جالپاق الاقانىن توسىپ ەدى:
— ايتىپ تۇرعانىڭ ءوز ءسوزىڭ ەمەس، سوندا دا ءما! — دەپ باعلان الاقانىن اپارىپ سارت ەتكىزدى. — ءبىراق، بايقا، مەنىڭ الاقانىم وسى دالانىڭ وتىنا كۇيىپ، سۋىنا سۋارىلعان.
— بىلەمىن، ول عانا ەمەس، مەن ءۇشىن ءبارىن دە قياتىن الاقاننىڭ بۇگىن سارانسيتىنىن دا بىلەمىن.
— ونى بىلسەڭ نەگە كەلدىڭ؟ ساعىن دالاسىن ءبۇلدىرۋ جاڭا ورىنباسارىڭ ساۋىستىڭ دا قولىنان كەلەتىن ەدى عوي.
— مەن سەنەن اقىل سۇراي كەلدىم.
— بۋراحاننان قانشا يمەنسەڭ دە مەنى قيناعىڭ كەلمەيدى، ءا؟
نيەۆسكيي ونى قۇشاقتاي الىپ ءبىر كۇرسىندى دە:
— بۋراحاننان با، جوق، الدە وزىمنەن بە؟ ايتەۋىر وسى ساپار قاتتى قينالۋدا ەكەنىم راس.
— نەگە؟
— نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر ونىڭ وسى نۇسقاۋىن ورىنداۋدان باس تارتقىم كەلەدى، ءبىراق ولاي ەتۋ تارتىپسىزدىك، ونان تاعى قورقامىن.
— ءتارتىپشىلىن! — دەدى باعلان ىزالى كۇلكىمەن ءبىر مىرس ەتىپ. — ەگەر ول ءازىنىڭ داڭققۇمارلىعىنان تۋعان شولاق ونىڭ پارتيانىڭ نۇسقاۋى ەتىپ ۇسىنسا قايتەسىڭ؟ ءتارتىپشىل اتانۋ ءۇشىن ونى دا ورىنداي بەرەسىڭ بە؟
— پارتيانىڭ نۇسقاۋى ما، جوق الدە جەكە بىرەۋدىڭ داڭق قۇمارلىعىنان تۋعان شولاق ويى ما، ونى قالاي ايىرارمىن؟
— ونداي نۇسقاۋدىڭ اقىلدىسىن پارتيانىكى، اقىلسىزىن جەكە ادامدىكى دەپ ۇقساڭ قاتەلەسپەيسىڭ.
— ونىڭ اقىلدى-اقىلسىزدىعىن قالاي ايىرامىز؟
— ونى ءومىردىڭ ءوزى كورسەتەدى.
— ءومىردىڭ بۇل دالادان نە كورسەتەتىنىن ءوزىم دە بىلەمىن، سوعان دەيىن نە ىستەۋدىڭ كەڭەسى عوي سەنەن سۇراي كەلگەنىم.
— مەن اشىنعان اداممىن، اشىنعان ادامنىڭ اقىلى اداستىراتىن. سونى ەسكەر دە، مىناۋ جاتقان دالانىڭ وزىمەن كەڭەس.
— قينالدىم-اۋ، — دەدى نيەۆسكيي قىنجىلىپ، — و لاي ەتسەڭ جەر بۇلىنەدى، جەر بۇلىنسە سوزحوزدىڭ كەلەشەگى بۇلىنەدى، نە ىستەۋ كەرەك؟ اۋ، وسى دالانىن شاڭىنا تۇنشىعىپ ەل دەسەڭ دە بىردەڭە دەسەڭشى، بۋراحانعا بەرەر جاۋابىم نە بولماق؟
— مەنىڭ ەندىگى ايتارىم مىناۋ عانا، بەرى ءجۇر، — دەدى دە، باعلان ونى قولتىعىنان جەتەلەپ بوز جورعاسىنىڭ الدىنا الىپ كەلدى. اتتىڭ شىلبىرىن شەشىپ الىپ ونىڭ قولىنا ۇستاتتى. — مىناۋ اتقا ءمىن دە، دالانى شارلا. بۋراحانعا ايتار جاۋابىڭدى سوندا تاباسىڭ. باسقا ءسوزدى مەن بىلمەيمىن، بىلگىم دە كەلمەيدى، ءسوزدى قوي دا، ۇزەڭگىگە سال اياعىڭدى.
ول نيەۆسكييدىڭ اياعى ۇزەڭگىگە ىلىنەر-ىلىنبەستەن الىپ دەنەسىن اتتىڭ ۇستىنە ءبىر-اق ىرعىتتى.
بۇل كەزدە شاتىر الدىنداعىلار قارقىنداپ بولعان ەدى، بۋراحان پىسىناپ كەتكەندەي جەلپىنىپ وقشاۋ شىقتى دا، سولتۇستىك باتىسقا قاراي كەرىلىپ جاتقان كەڭ دالانىڭ كوكجيەگىنە دەيىن كوز جىبەرىپ ويدا تۇرىپ قالدى. ول ءوزىنىڭ وسى دالاعا ەگىن ەككىزۋ جونىندەگى نۇسقاۋىن عالىمداردىڭ ويىمەن دە نىعايتىپ العىسى كەلەتىن-دى. سول ويىمەن الىسقا قادالعان كوزىن تايدىرماستان:
— اكادەميانىڭ وسى دالاداعى بازاسى قانشا جەردە؟ — دەدى.
— ءجۇز وتىزداي بولىپ قالار.
— وندا الىس ەمەس ەكەن، دەگەنمەن ءبىزدىڭ عالىم جولداستار سولاي قاراي جىلجي بەرىڭىزدەر. بۇل دالانىن. سىرىن ونداعىلاردىڭ قاعازىنان گورى ءوز كوزدەرىڭىز جاقسى ايتىپ بەرەتىن بولار. جول-جونەكەي دالانىڭ توپىراعىنا ۇڭىلە وتىرىڭىزدار.
وسى كەزدە ۇستىندە بارقىت جاعالى جالاڭ قابات اق سۇر شاپانى، باسىندا ارقا قازاقتارىنىڭ وقالى قۇندىز بوركى، اياعىندا كەستەلى قىزىل ەتىگى بار بىرەۋ قولىنداعى ۇكىلى دومبىراسىنىڭ شەگىن شىرەندىرە شەرتىپ، ابايدىڭ ءانىن شىرقاپ كەلە جاتتى.
شاتىر ماڭىندا تۇرعانداردىڭ ءبارى دە، ءتىپتى ماشينالارىنا وتىرىپ جونەلە بەرگەن بۋراحاننىڭ عالىم سەرىكتەرى دە، وقشاۋلاۋ تۇرعان ونىڭ ءوزى دە تىڭداي قالدى.
— بۇل قايدان كەلگەن ءانشى؟
— جاڭاعى جاننا عوي، — دەدى بوتاجان. — بۇگىن وسىنداعى ساۋىنشىلارعا كونسەرت بەرىلمەكشى ەدى، سونىڭ رەپەتيسياسىنان شىققان عوي.
ءان اياقتالدى، جاننا جاقىنداپ كەلەدى، جۇرتتىڭ كوزى سونىڭ كيىمدەرىندە، اسىرەسە وقاسىنىڭ كۇمىس جىپتەرى جالت-جۇلت ەتكەن بوركىندە.
— ساعىم دالاسىنىڭ سەرىسى-اۋ، ءبىز سەنى تانىماي قالدىق قوي، — دەپ مالتاباي جىميا قالىپ ەدى.
— مازاقتاماڭىز، مالتەكە، مەنى ءالى دە تانىعان جوقسىز، — دەپ جاننا ونى قاعىپ ءتۇستى.
ارمان ونىڭ الدەنەگە اشىنىپ كەلگەنىن وسى سوزىنەن سەزدى دە، كيىمدەرىنە قىزىعا قاراعان بولىپ قاسىنا جاقىندادى:
— جاقسىلىقتىڭ ءبارى جاراسا كەتەتىن ءسىزدى تانىمايتىن كىم؟
— ارمان اعا، مەنى تاعدىردىڭ تالكەك ەتكەنى از دەيسىز بە؟
— ءسىز تاعدىردىڭ ءوزىن تالكەك ەتەتىن جانسىز. ءوزىڭىزدى ءوزىڭىز بوسقا جاسىتپاي، مەنى دە بوسقا جازعىرماڭىز.
— كەشىرىڭىز.
بۋراحان يىعىن قيقاڭ ەتكىزىپ:
— تۇسىنبەدىم، — دەپ ەدى، وعان تۇسىندىرۋشىلەر جان-جاعىنان قاپتاپ شىعا كەلەتىنىن سەزگەندەي جاننانىڭ' ءوزى لىپ ەتىپ تەز ءىلىپ اكەتتى:
— مەن ءومىردىڭ ون بەس جىل بويى بەرگەن ءبىلىمىن جەتى جىلدان بەرى وسى دالاعا جۇمساپ كەلگەن ەدىم. ونىڭ ءبارى جەلگە كەتكەلى تۇر. سول سەبەپتى مەن اگرونومدىقتى تاستاپ، جىلقىشى بولۋدى ماقۇل كوردىم.
— جاننا، بۇل سەن سياقتى سانالى كوممۋنيستىن ايتاتىن ءسوزى ەمەس، — دەپ مالتاباي كۇمپيە باستاپ ەدى.
— بۋراحان ناۋاتبايەۆيچ، — دەپ ءسوزدىڭ بەتىن بوتاجان ءبولىپ اكەتتى. — جارالعالى مالشىلاردان باسقا جان باسپاعان، تەحنيكانىڭ تەبەنى دە تيمەگەن بۇل دالانىڭ سىزگە ايتار ارىزى، قوياتىن تىلەگى بولىپ تۇر.
— مەن جەردىڭ ءتىلىن بىلمەيمىن، — دەدى دە، بۋراحان كومەكشىسىنە يەك قاقتى، — نە بار ەكەن، راديونى بۋرا دا، مەنىڭ كۇندەلىگىمدى اپەرشى.
ونىڭ تىڭداعىسى كەلمەگەن سايىن بوتاجاننىڭ قۇتقارعىسى كەلمەدى:
— جەردىڭ ءتىلىن بىلمەسەڭىز مەنى تىڭداڭىز.
بۋراحان سىزدانا قاراپ بوتاجاننىڭ باس-اياعىنا كوزىن ءبىر جۇگىرتتى دە:
— ال، مالتاباي مايباسوۆيچ، بۋعان سەن نە دەيسىڭ؟ — دەدى بۋراحان قايسىسىن جاقتايتىنىن جالعان كۇلكىمەن بۇركەگىسى كەلگەندەي كۇلە سويلەپ.
— مەن بۇل دالانىڭ كەلەشەگىنە سەنەمىن، سوندىقتان دا سولاي تۇسىنەمىن.
— كەلەشەككە سەنۋ ءۇشىن الدىمەن ونى كورە بىلگەنىڭىز ءجون بولار.
مۇنى ايتقان بوتاجاندى كوزىمەن ءبىر اتتى دا:
— مەنىڭ كوز الدىمدا ساعىم دالاسىنىڭ جارتى ميلليونعا جۋىق جەرى جاتىر، ارينە ونىڭ ەگىسكە جارايتىنى ەلۋ مىڭ عانا ەكەنىن مەن دە بىلەمىن، — دەپ مالتاباي كۇمپيە ءتۇستى. ءبىراق ول ماردىمى ۇزاققا بارعان جوق.
— ەكى مىڭ گەكتار جەرگە جەتپەيتىن كوزىڭىز جارتى ميلليون گەكتار جەرگە قالاي جەتەدى؟ — دەپ جاننا ءبىر قاعىپ قالىپ ەدى، مالتابايدىڭ بەتى سازارىپ كەتتى.
— قۇرمەتتىم، وتىنەمىن، مۇنان بىلاي شىمشىلاماي سويلەيتىن بولىڭىز. بۇل مەنىڭ اقىرعى ەسكەرتۋىم.
بۋراحانعا ايتار تىلەگىنىڭ جولىن ەندى عانا تاپقانداي بوتاجان ىلگەرى ءبىر اتتادى دا، سويلەي جونەلدى:
— مەن اكادەميانىڭ وسى دالاداعى تاجىريبە ستانسياسىنىڭ نەشە جىلدار بويى ءار سالادا، الۋان تۇردە جۇرگىزگەن عىلىمي جۇمىستارىمەن دە تانىسپىن. بۇل دالانىڭ وزىمەن دە تالاي سىرلاسىپ، جەلىمەن دە تالاي سىبىرلاستىم. ءتىپتى تەرەڭىندە جاتقان تەڭىزىمەن دە تالاي تىلدەستىم. سونىڭ بارىنەن ۇققانىم عانا سىزدەرگە ايتقالى تۇرعانىم. الدىمىزدا باعلان اعاي سالعان جول جاتىر، بۇل دالانى يگەرۋدىڭ جولى جالعىز سول عانا. ەگەر، ونىڭ جولىن مەنسىنبەي، جاڭا جوسپاردى تولتىرۋدى عانا ماقسات ەتىپ، ەگىندى سۋسىز سالاتىن بولساق، بۇل دالادان ايرىلامىز.
بۋراحان تۇڭعىش رەت وسى ارادا اشىق زىرك ەتتى:
— وتكەن جىلدىڭ توپىراعىن اكەلىپ كوزىمىزگە شاشۋدى توقتاتىڭدار!
بۋراحاننىڭ وسى سوزىنەن كەيىن قارمانار ءۇمىتى قالماعانداي، ەندى قايتىپ ول تۇرعان جاققا قاراعىسى دا كەلمەي جاننا كەيىن شەگىنە باستادى.
— مەن ماماندىعىمدى دەر كەزىندە دۇرىس وزگەرتكەن ەكەنمىن، قوش بولىڭىزدار، — دەپ ول كەتە بەرىپ ەدى، ارمان ىلە ءۇن قاتتى:
— جولداس ايباسوۆا! ىزدەي قالساق ءسىزدى قايدان تابار ەكەنبىز؟
جاننا ارماندى قانشا سىيلاسا دا، ىزاسىن ىركە العان جوق.
— ەندى ءبىر جىلدان كەيىن كەلسەڭىزدەر وسى دالانىڭ شاڭىنان اداسۋلارىڭىز مۇمكىن، ودان بەرىدە مەنى ىزدەي قويماسسىزدار.
جاننا سونى ايتا سالا كەتكىسى كەلىپ ەدى، ارماننىڭ ءسوزى تاعى دا ۇستاي الدى
— سول شاڭدى مۇلدەم كورمەۋ ءۇشىن ءسىزدى بۇگىن-اق ىزدەۋىمىز مۇمكىن.
بۋراحاننىڭ بۇدان ءارى شىدامى جەتپەدى.
— سىزدەر قايدا لاعىپ كەتتىڭىزدەر؟
— سىزشە بۇل لاعۋ ما؟
بۋراحان جاننانىڭ بۇل سۇراۋىنا جاۋاپ بەرمەستەن مالتابايعا ءبىر جاپىراق قاعاز ۇسىندى.
— مىنا سۇراۋلارعا جاۋاپ قايتاراتىن بول.
ول جانناعا ەندى عانا بۇرىلدى، جاڭاعى ءبىر سۇراۋدىڭ جاۋابىن ەندى عانا تاپقان سەكىلدى.
— ءيا، سىزدەر ازداپ لاعىڭقىراپ كەتتىڭىزدەر. قيالدارىڭىزدى جارىستىرىپ بولساڭىزدار قوش ايتىسىڭىزدار دا، ارماننان باسقالارىڭىز كەتە بەرىڭىزدەر.
باسقالارمەن بىرگە جاننا دا كەتە بەرىپ ەدى، ونىڭ ىلگەرى باسقان اياعى كەيىن كەتتى. الدەكىم توبەسىنەن ۇرعانداي تۇرا قالدى دا، جالت قارادى.
— اپىراۋ-اۋ، بىزدەر شىنىمەن-اق مىناداي دالادان ايىرىلعانىمىز با؟
— ونداي ويدان ادا بولىڭىز، — دەدى بۋراحان. — ءسىز ءوزىڭىز جازعان حاتتان دا باس تارتىپ، اتاڭىزدىڭ ءوزىڭىز اشكەرەلەگەن قىلمىسىن ەندى ءوزىڭىز بۇركەمەك كورىنەسىز، ونداي جالعان كوممۋنيستىكتەن دە اۋلاق بولىڭىز. ول جايىندا كەيىن كەن، وتىرىپ كەڭەسەرمىز، ازىرشە قوش بولىڭىز.
جاننا تۇنجىراعان مۇڭلى كوزىن ارمان تۇرعام جاققا ءبىر جالت ەتكىزدى. ونىڭ كوزىندە «اپىر-اۋ، ءسىزدىڭ دە ايتارىڭىز وسى ما؟» دەگەن سۇراۋ تۇر. ارمان ونى سەزسە دە ۇندەگەن جوق. جاننا بۋراحاندى وتتى كوزىمەن سوڭعى رەت ءبىر اتتى دا، ۇزاپ بارا جاتقان بوتاجانداردىڭ سوڭىنان تۇرا جۇگىردى.
جاننا ۇزاپ كەتكەنشە بۋراحان ءوزىنىڭ كەشەدەن بەرگى جيناعان بار كۇدىگىن اقتاۋعا بەكىنىپ، ايتار ءسوزىن سايلاپ تا ۇلگىردى.
— وسىدان ەكى اي بۇرىن، ءوزىڭ وسى ورىنعا سايلانعان كۇنى ءوزىڭنىڭ ۇيىندە نە دەگەن ەدىم؟ ادام بالاسى قۇدايدى دا قورىققانىنان عانا سىيلاپ كەلگەن-دى، سونى ۇمىتپاعايسىڭ دەگەنىم ەسىڭدە مە؟
— ەسىمدە، — دەدى ارمان كۇلىمسىرەپ. ونىڭ نەگە كۇلگەنىن ەلەمەستەن بۋراحان ءوز ءسوزىن قايتا جالعادى.
— وسىدان ءبىر جەتى بۇرىن نە دەدىم؟ باعلان سياقتى اتاعى زور ادامدى قاتاڭ جازالاۋدىڭ تاربيەلىك ءمانى زور ەكەنىن، باسقالاردى قۇرداي جورعالاتۋ ءۇشىن قاجەت ەكەنىن، ونداي باتىلدىقتىڭ بەدەلدى كوتەرەتىن باسقىش بولاتىنىن سەزدىرگەن ەدىم عوي، ەسىندە مە؟
— ايتىپ بولىڭىز.
— ول عانا ەمەس، ونداي ادامدى قورعاۋ ءوزىڭدى قۇربان ەتۋ ەكەنىن دە سەزدىرگەن ەدىم، سەن ونىڭ ءبارىن تابانىڭمەن تاپتاپسىڭ دا، باعلان ءۇشىن ءوزىڭدى قۇربان ەتۋگە بەل بايلاپسىڭ. مەن كەشەدەن بەرى سەنىڭ سىڭايىڭنان سونى بايقادىم. بۇل تەگىن ەمەس، مۇندا مەن بىلمەيتىن ءبىر قۇپيا سىر بار. مەن وسى ساپار سول قۇپيا سىردى قالاي دا اشۋىم كەرەك. سوندا عانا مەن سەنى الدىڭدا تۇرعان اپاتتان قۇتقارا الامىن. سوندا عانا مەن ءوزىمنىڭ دوستىق بورىشىمدى ەتەي الامىن.
بۋراحان وسىنداي وڭاشادا قارا بورانداتىپ ارماندى ءبىر ىقتىرىپ الماقشى ەدى. ارمان دا ءوزىنىڭ وزەگىن ورتەپ جۇرگەن ويلارىن ءتۇڭعىش رەت وسى ارادا اشىپ سالدى:
— ءسىزدىڭ وسىدان ءبىر جەتى بۇرىن بەرگەن سول نۇسقاۋىڭىزدى كوممۋنيستىك كوزبەن قاراي وتىرىپ ورىنداۋ ءۇشىن سونان بەرى وسى كولحوزدىڭ قالاسى مەن دالاسىن بىردەي كەزۋدەمىن. ىزدەنىپ بىرىنە دە بارعانىم جوق، كەزدەسكەندەرىنىڭ ءبىرىن دە جىبەرگەنىم جوق، جاس دەمەي — كارى دەمەي، ۇلكەن دەمەي — كىشى دەمەي بارىمەن دە سىرلاستىم. سونىڭ بارىنەن كورگىم كەلىپ كوكسەگەنىم — باعلاننىڭ جۇرەگى، جيىرما جىل بويى ءوزى جاساعان ءومىردى، ءوزى ەسىرگەن ادامداردى ءوزىنىن ايناسى ەتكىم كەلدى. بۇگىن مەن سول اينانىڭ بەتىمەن ءسىزدى دە الىپ ءوتتىم. مەن كورگەندى ءسىز دە كوردىڭىز، مەن ەستىگەندى ءسىز دە ەستىدىڭىز. مۇنان باسقا كولحوزدىڭ باسشىلارى قىستى كۇنگى قىرىلعان مالىنىڭ ولەكسەسىن ءالى ورتەپ جاتقانىن دا ەستىدىڭىز، سونىڭ ءبىرى مەنىڭ اعام بايسال ەكەنىن دە ەستىدىڭىز. وسىنىڭ بارىنەن قانداي قورىتىندى شىعارۋىمىزعا بولاتىنىن ايتىڭىزشى.
دالانى شارلاي كەتكەن نيەۆسكيي كەلدى دە، بۇلاردىڭ اڭگىمەسىن ءبولىپ جىبەردى.
— ا، جولداس گەنەرال، قالاي، كورشىڭىزبەن كەڭەسىپ كەنەلىپ قايتتىڭىز با؟ — دەدى بۋراحان كوڭىلدى داۋىسپەن. ول ءتىپتى ارماننىڭ جاڭاعى ءسوزىن تىڭداماعان سەكىلدى.
— كورشىنىڭ وزىمەن دە، كەزىپ ءجۇرىپ دالاسىمەن دە كەڭەستىم.
— ءوزىنىڭ نە دەيتىنىن بىلەمىن، دالاسى نە دەيدى؟ — دەپ بۋراحان شالقايا ءتۇستى.
— «ءشوبى بار جەردىڭ ءبارىن جىرتۋدى ۇران ەتىپ، ەگىندى سۋسىز سالاتىن بولساڭدار، مەن ەندى ءبىر جىلدان كەيىن قۇمنىڭ الاڭى بولامىن»، — دەيدى ساعىم دالاسى.
بۋراحان ۇناتپاعان كەزدەگى كەردەڭ داۋسىنا سالدى:
— ول ءۇشىن نە ىستەڭدەر دەيدى؟ ەگىس جوسپارىن ورىنداماڭدار دەي مە؟
— جوسپاردى جەردىڭ سۋى مەن توپىراعىنا ۇڭىلە، جەلىنە قۇلاق تىگە وتىرىپ جاساڭدار، — دەيدى.
— ول مەنىڭ تالاي ەستىگەن ەرتەگىم. ونداي ەرتەككە مەنىڭ قۇلاعىم ساڭىراۋ، ساۋ بولىڭىز.
— وندا بۇگىننەن باستاپ مەنى مىلقاۋ دەپ بىلگەيسىز، — دەدى دە، نيەۆسكيي ءجۇرىپ كەتتى. ول قارسى كەلە جاتقان باعلانعا دا قاراعان جوق.
— سەن مىڭ جاسايتىن ادامسىڭ، باعلان، — دەدى دە، وتە شىقتى.
ونىڭ وسى ءسوزى قاناتتاندىرىپ جىبەرگەندەي باعلان ەڭسەسىن ءبىر كوتەرىپ الدى دا، الىستان شىققان انگە قۇلاق تىكتى. ول قاسىنداعىلاردىڭ قولداۋىمەن ماناعى ءاندى ايتىپ بارا جاتقان جاننا ەدى، بۋراحاننىڭ ارمانعا ايتپاق اشۋلى ويىن باعلاننىڭ انادايدان شىققان داۋسى ءبولىپ اكەتتى.
— سالەم، ءقادىرلى جولداستار! — دەدى باعلان تەز قايراتتانىپ. ول قايراتتانسا جايدارىلانىپ سالا بەرەتىن دە، جاسقانبايتىن. سول ادەتىمەن بۋراحاننىڭ:
— سالەم، باستىقپاران باتىر، سالەم! — دەگەن ءازىلى ارالاس ءزىلدى سوزىنەن دە جاسقانعان جوق، ءسال كۇلىمسىرەي ءتۇسىپ قول الىسا بەرە:
— جاقسىلىقتى قۇلاتۋ مەن جامانشىلىقتى ورناتۋدىڭ ايىرماسى از-اۋ، بۋرەكە، — دەپ ونىڭ ءوزىن قاعىپ ءتۇستى.
باعلاننىڭ بۇل قالجىڭى قاتتى ءتيدى، قاتتى تيسە دە بۋراحان قاباعىن شىتپايتىن سەكىلدى، جىميا ءتۇسىپ ءبىر مىرس ەتتى:
— سول جاقسىلىعىڭىزدىڭ ءبىرازىن مەنىڭ باسىما دا ورناتىڭىزشى.
باعلان ونىڭ قىزمەت بابىن قانشا سىيلاسا دا، ءتىسى قاتتى سىزدايتىن جاڭاعى سوزىنەن كەيىن يمەنۋدى مۇلدەم سىپىرىپ تاستادى دا، اۋزىن ءبىر باسىپ قالدى:
— كوشىپ كەلىڭىز دە، كولحوزدىڭ مۇشەسى بولىڭىز، مەنىڭ قۇدىرەتىمنىڭ قانداي ەكەنىن سوندا عانا كورەسىز.
— ءوزىڭىز الدەنەگە ىزالىسىز عوي، — دەدى ونىڭ وڭىنەن الدەنەنى كورگىسى كەلگەندەي تەسىلە قاراپ.
— ءيا، ىزالىمىن، — دەدى باعلان ونان سايىن ەگەسە ءتۇسىپ، — ماقسات دەيتىن باتىرىمىز بار ەدى، ونى مانساپ دەيتىن سايقالدىڭ مالايى ەتتىك، مەن سوعان ىزالىمىن.
بۋراحان ءبىر نىسانادان كوز الماي اۋىر ويدا ءۇنسىز وتىرعان ارمانعا قارادى:
— جولداس ابزالوۆ، مىنا ءبىر ءسوزدىڭ استىندا قانداي استار جاتقانىن بايقادىڭ با؟
ارمان جاۋاپ قاتقانشا ءسوزدى باعلان ءىلىپ اكەتىپ:
— مەن وتكەن كۇننىڭ مىنا ءبىر حيكاياسىن ايتايىن، بايقاعىش بولساڭىز ونىڭ دا استارىن بايقاڭىز.
ول كوپ سويلەسە وزىنە جەم كوبىرەك تۇسەتىندەي بۋراحان قايتا كوڭىلدەندى، جاڭاعى ءبىر ساتتە اشۋمەن تۇرىپ كەتكەن ورنىنا كەلىپ قايتا وتىرا بەرە تۇمسىعىن ءبىر كوتەرىپ تە تاستادى:
— قانە، ايتىپ كورىڭىز، تەك استارى قالىڭ بولماسىن.
باعلاننىڭ كوكسەيتىنى شىنىندا كوپ سەكىلدى، الدەنە ءبىر قيمايتىن قىمبات شاعى ەسىنە ءتۇسىپ جۇرەگىن ەلجىرەتكەندەي كوزى جاساۋراپ از تۇردى دا، سويلەپ كەتتى:
— سوناۋ ءبىر وتكەن سۇراپىل سوعىستىڭ ءبىر قىزۋ شاعىندا، مايدان الانىندا قالىپ قويعان ءبىر ولىك ءۇشىن مەن نەمىستەرمەن ءتورت ساعات بويى سايىستىم. سول ەلىكتى الماي قويماسقا مەن دە بەكىندىم، بەرمەسكە نەمىستەر دە بەكىندى. ول ءۇشىن مەن اجالدىڭ جاڭبىرداي جاۋعان وعىنا دا، وڭ جاق قولىمنان ساۋلاپ اققان قانىما دا قاراعانىم جوق. ويتكەنى ول جاتقان ءوزىمنىڭ كوميسسارىمنىڭ ەلىگى ەدى. مەن پارتيا ادامدارىن جانىمداي ءسۇيۋشى ەدىم. سولارعا دەگەن ماحابباتىم ەدى مەنى ولىك ءۇشىن ولىمگە قارسى ۇمتىلدىرعان. مەن ءولىمدى جەڭىپ ولىككە جەتتىم. ساۋ قولىممەن جەردى شەڭگەلدەپ، ولىكتى تىسىممەن سۇيرەتە-سۇيرەتە ءوز شەبىمە جەتتىم.
باعلان ءسوزىن تۇگەل ايتا الماي جاسقا بۋلىعىپ قالىپ ەدى، بۋراحان ونى اڭعارماستان؛
— ءسىز مۇنى نە ءۇشىن ايتىپ تۇرسىز؟ ول ءۇشىن تاعى دا ءبىر التىن جۇلدىز دامەتىپ تۇرسىز با؟ — دەدى تاڭدانا قاراپ.
باعلان قايتادان قاتۋلانىپ الدى:
— جوق، — دەگەن داۋسى دا ساڭق ەتتى. — مەنىڭ سىزدەردەن دامەتەرىم — ءوزىمنىڭ سول ءبىر ۇلى ماحابباتىم. كىنالى بولىپ تابىلا قالسام كەۋدەمدەگى مىناۋ التىن جۇلدىزداردىڭ ەكەۋىن قابات جۇلىپ الساڭىزدار دا مەنى سول ۇلى ماحابباتىمنان ايىرماڭىزدار.
— ول ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن كەيىن مىناۋ ارمانعا ايتارسىز، تەك پارتيانى الداپ كەلگەن قىلمىسىڭىزدى بۇركەۋدى تىلەۋشى بولماڭىز.
بۋراحاننىڭ بۇل ءسوزى قانىن قايناتىپ جىبەردى، جانىن قانشا قيناسا دا باعلان قايسارلانىپ:
— مەنىڭ قىلمىسىمدى ەمەس، بەدەلىنەن ايرىلعان بەتتەردى بۇركەڭىزدەر، — دەپ ەدى.
— ول كىمنىڭ بەتى؟ — دەپ بۋراحان وتىرىك كۇلە تۇرەكەلدى.
باعلان قالتاسىنان ءبىر قاعاز الىپ ارمانعا ۇسىندى.
— كىمنىڭ بەتى ەكەنى مىنانىڭ ىشىندە ايتىلعان. بۇل مەنىڭ رايكوم بيۋروسىنا جازعان ارىزىم. سىزدەردەن تىلەگىم — مەنىڭ مىناۋ جازىلمايتىن دەرتىمنىڭ وپەراسياسىن تەزىرەك جاساڭىزدار.
— سىزدەن ءبىر قۇپيا سىر سۇرايىنشى، — دەدى بۋراحان ويلانا سويلەپ. — ءسىزدىڭ وسىنداي اۋىر قىلمىسقا بارۋىڭىز مەنى ءبىر تاڭداندىرسا، سوتقا تارتىلۋدان دا تايىنباۋىڭىز ەكى تاڭداندىرادى. بۇل قالاي؟.. باسىڭىزدى نەگە شايقادىڭىز؟ مويىنداعانىڭىزعا وكىنىپ تۇرسىز با؟
— جوق، — دەدى باعلان سالماقپەن. — سىزدەن وسىنداي جۇمساق ءسوز ەستىگەنىمە وكىنەمىن. ويتكەنى، مەن ءوزىمنىڭ بەدەلىمدى پايدالانىپ، ەشكىمنىڭ قولىنان كەلمەيتىن «قىلمىس» ىستەدىم. ەگەر دە ءسىز ادام بالاسى قىلمىستى ءوز پايداسى ءۇشىن ىستەيتىنىن بىلسەڭىز، مەنىڭ «قىلمىسىمنىڭ» قانداي عالامات ەكەنىنە تەرەڭىرەك تۇسىنگەن بولار ەدىڭىز، — دەدى دە، باعلان ارمانعا قاراي بۇرىلىپ كەتتى. — بۋرەكەڭنىڭ ەمەۋرىنى دۇرىس، مەنى سوتقا دا تارتىڭىزدار.
— قورىقپاڭىز، — دەدى بۋراحان قولىن ۇسىنىپ، — ءىسىڭىزدى رايكوم سەكرەتارلارىنىڭ ءبىرى باستاعان كوميسسيا تەكسەرەدى. ولار اق-قاراڭىزدى اقتارىپ بولعاننان كەيىن تاعى دا كەڭەسىپ، ءوزىمىز دە ولمەيتىن، اربامىز دا سىنبايتىن ءبىر شەشىمگە كەلەرمىز، قوش بولىڭىز.
— قوش بولىڭىز، — دەپ باعلان ونىڭ قولىن قاتتىراق قىسىپ جىبەردى، — مەنىڭ تىلەگەنىم: وگىزىمنىڭ ءولىپ، اربامنىڭ سىنعانى، سونى ەسىڭىزدەن شىعارماڭىز.
بۋراحان باسىن اۋىرلاۋ شايقاپ باعلاننىڭ بەتىنە ءبىر قارادى دا، ەشتەڭە ايتپاستان ءجۇرىپ كەتتى.
— «بۇل نەتكەن ادام؟» — دەدى ىشىنەن.
باعلان ءبىر عانا بۋراحاننىڭ ەمەس، تالايلاردىڭ جۇمباعى بولىپ قالا بەردى.
بۇل كەزدە ارمان باعلان بەرگەن جاڭاعى قاعازدى ىشىنەن وقىپ شىققان ەدى، از ويلانىپ الدى دا، باعلاننىڭ وزىنە قايتا ۇسىندى.
— مەن ايتارىمدى بۇرناعى كۇنى تاڭ ەرتەڭ وزەن جاعاسىندا ايتقانمىن. ءسىز حالقىمىز ءۇشىن كەشە قانىڭىزدى قيساڭىز، بۇگىن داڭقىڭىزدى قيىپسىز، سوندا دا جازالاناسىز. سوندىقتان پارتياعا ايتارىڭىزدى كەڭ ويلانىپ تۇگەل جازىڭىز.
ول جاۋاپ كۇتكەندەي ەدى، باعلان ءمىز باققان جوق. جاساۋراعان كوزىن كەڭ دالاسىنا جىبەرىپ:
— قوش، — دەدى كۇبىرلەپ. ارمان ونىڭ كىممەن قوشتاسقانىن اڭعارماستان:
— قوش بولىڭىز! — دەدى دە ماشيناعا جەتە بەرە ونىڭ ىشىندە وتىرعان بۋراحانعا ءۇن قاتتى: — سوناۋ بىزدەرگە تاڭىرقاي قاراپ تۇرعان ساۋىنشىلاردىڭ جاي-كۇيىن كەرە كەتسەك قايتەدى؟
— سەن كەشە ءبارىن دە كورگەن سەكىلدىسىڭ عوي، سەنىن كورگەنىڭ مەنىڭ دە كورگەنىم ەمەس پە؟
— مەنىڭ كورگەنىم سىزگە كورگەن بولمايدى عوي.
— مۇمكىن ولاردىڭ سىزگە عانا ايتاتىن تىلەگى بار شىعار. ماناعى ءبىر شوپاننىڭ دا ايتار تىلەگى بار سەكىلدى ەدى، ونى دا تىڭداماستان كەتە باردىق.
بۋراحان شوفەرىنا يەك قاعىپ ەدى، ول جاڭاعى كەتكەندەردىڭ ىزىنە ءتۇسىپ الىپ باتىسقا قاراي تارتىپ بەردى.
ءيا، ءبىر ماشينادا ەكى ادام كەتىپ بارادى. ەكەۋىنىڭ مىنگەنى ءبىر ماشينا بولعانىمەن كەلەشەككە بارار جولى ەكى تاراۋ سەكىلدى.
ەكەۋى دە ءۇنسىز. ەكەۋىنىڭ دە كوزى كوكجيەگى قاس قاققان سايىن جاڭارىپ، جالعاسا بەرەتىن كەن دالادا. بۋراحان سول دالاعا قاراي وتىرىپ، باعلاندى قيالىمەن جامساتىپ سالدى دا، ءبىر قولىمەن ارماندى قۇشاعىنا الدى.
— ەح، ارمان... ارمان... سەن ءبىر عانا اۋداننىڭ، قالا بەردى، وبلىستىڭ ەمەس، بۇكىل قازاقستاننىڭ ارمانى بولاتىن جىگىتسىڭ-اۋ. اتتەڭ كوڭىلشەكسىن، سوندىقتان دا سەن باعلان ءۇشىن قاتتى كۇيىنۋدەسىڭ.
— ول ءۇشىن قاتتى كۇيىنەتىنىم راس، ءبىراق كوڭىلشەك ەمەسپىن.
— سول كۇيىنىشىڭ ورتكە اينالىپ ءوزىڭدى ورتەپ جىبەرۋى مۇمكىن، ساقتان.
— مەيلى، تەك ۇجدانىمدى ساۋ قالدىرسا بولدى.
— نەمەنە، سەنەن باسقانىڭ كوكسەيتىنى مانساپ قانا ما؟
— وزىندە باردى ايتۋ — وزگەدە باردى جوققا شىعارۋ ەمەس.
— ونداي قىڭىرلىقتى تاستا دا، باسىندى ساقتا.
ارمان ونىڭ بۇل سوزىنەن ءبارىن دە ۇقتى، ۇعا تۇرا ءبىر قياس سۇراۋدى بەرىپ سالدى:
— سوندا قالاي، مەن جان ساۋعالاۋدى دا تىرلىك دەمەكپىن بە؟
بۋراحان الا كوزىمەن ءبىر قارادى دا:
— ارمان، مەن سەنەن شوشىنا باستادىم. ەگەر بۇل بەتىڭنەن قايتپاساڭ كوپ كەشىكپەي مەرت بولۋىن، مۇمكىن، باۋىرىم.
— مەرت بولماۋ ءۇشىن نە ىستەۋىم كەرەك؟
— مەن سونى ايتقالى كەلەمىن. مۇقيات تىڭداپ ال دا، بۇلجىتپاي ورىندايتىن بول.
— ايتىڭىز!
— بىرىنشىدەن: باعلان كولحوزدى باسقارۋ جۇمىسىندا وتىرا بەرسە، ونىڭ بەدەلى كوميسسيا جۇمىسىنا بوگەت جاسايدى، سول سەبەپتى ونى ءۇش ايلىق دەمالىسقا بوساتىڭدار. ەكىنشىدەن: ەرتەڭنەن قالدىرماي رايكومنىڭ كوميسسياسى قۇرىلسىن. ول كوميسسيانى مالتاباي ءمايباسوۆيچتىڭ باسقارعانى ءجون. ۇشىنشىدەن: كوميسسيانىع قورىتىندىسى رايكومدا قارالىپ، بيۋرونىڭ قاۋلىسىمەن بىرگە سول كۇنى مەنىڭ قولىما جەتەتىن بولسىن.
— تورتىنشىدەن، باعلاننىڭ ورنىنا «شاعالا» كولحوزىنىڭ باستىعى بولىپ ارمان ابزالوۆ سايلانسىن دەڭىز دەپ ارمان ءازىل تاستاپ ەدى.
— جوق، — دەدى بۋراحان كىدىرمەستەن، — باعلاننىڭ ورنىنا بايسال ابزالوۆ سايلانسىن، ءبىراق ول كەيىنىرەك.
— مەن مانا سىزدەن ءوز باسىمىزبەن ويلاپ، ءوز تىلىمىزبەن سويلەۋگە مۇرسات بەرۋلەرىڭىزدى وتىنگەن ەدىم عوي.
ارمان سونى ايتقان كەزدە بۋراحاننىڭ ءوڭى سۇرلانىپ كەتتى.
— ىم..مم... — دەدى ول ۇزاق ىڭىلداپ. باسقا ءسوز ايتقان جوق، ايتپاسا دا ارمان ءبارىن ۇقتى. ونىڭ «ءسىز جاپالاقپەن تاستى ۇرىپ كەلەسىز» دەگىسى كەلىپ ەدى، بۋراحاننىڭ نىسانىنا قاراپ ىركىلىپ قالدى.
ارمانمەن قوشتاسقان ورنىندا سىلەيىپ قالعان باعلاننىڭ كوزى ۇزاپ بارا جاتقان ماشينادا. جوق، ماشينادا ەمەس، سولاردىڭ قارسى الدىنداعى كوكجيەككە جەتە بەرە توقتاي قالىپ، مۇنى تاستاپ كەتۋگە قيماعانداي قالىقتاپ تۇرعان كۇندە. جوق، كۇندە دە ەمەس، ونان دا ارىدە، موسكۆادا... كرەملدە.
«باۋىرىم-اۋ! ايتساڭدارشى، مەنىڭ ءتورت جىل - بويى كوكسەگەن ارمانىم نە بولىپ بارادى؟ الدە مەن الجاستىم با؟»
ول جارالى جۇرەگىن وسىلاي زارلاتىپ ەلسىزگە قاراي بەت الىپ كەلەدى. ۇمىتپەن بىرگە قابىرعاسى دا قايىسقانداي ءبىر جاعىنا قاراي قيسايىپ كەتىپتى. وزىنە قاراي كەلە جاتقان بوتاجان مەن جاننانى اڭعارعان دا جوق.
— توقتاڭىزشى! — دەدى جاننا قاتارىندا كەلە جاتقان بوتاجانعا سىبىرلاي سويلەپ. — ءسىز وسى جەردەن كەرى قايتىڭىزشى.
— نەگە؟
— پاپامنىڭ وزىنەن باسقا جان بىلمەيتىن ءبىر قۇپيا سىرى بار سەكىلدى، مەنىڭ الدىمەن سونى بىلگىم كەلەدى.
— سەنىڭ بىلگىڭ كەلەر-اۋ، ونىڭ بىلدىرگىسى كەلەر مە ەكەن؟
— ول جانى ءمولدىر ادام. ونىڭ كوز قاراسىندا ماعان ايتا الماي جۇرگەن ءبىر جۇمباق سىرى بارىن سەزىپ ءجۇرمىن.
— وندا جولىڭ بولسىن.
بوتاجان سونى ايتا سالىپ كەيىن قايتتى دا، جاننا ەڭسەسى ءتۇسىپ بارا جاتقان اتاسىنا قاراي بەتتەدى.
بۇرناعى كۇنى وزەن بويىندا ىشكەن ەرتەڭگى استان كەيىن باعلان ارمانمەن بىرگە ساعىم دالاسىنا كەتكەن-دى. سونان بەرى جاننانى كورگەنى بۇگىن، ءالى ءجوندى سويلەسە العان جوق-تى. ال جاننا سونان بەرى ازاپ شەگۋدە. ول اتاسىنىڭ جانىن جارالاعانداي سەزىنىپ، سونان اقتالۋدىڭ جولىن ويلاپ قينالۋدا. ءۇش كۇن بويى ويلاسا دا، وزىنە جالىنۋدان باسقا جول تابا العان جوق، قازىردە دە سول ويعا بەكىنىپ، وق بويى الدا كەتىپ بارا جاتقان اتاسىنان كوز الماي اقىرىن ءجۇرىپ كەلەدى.
— پاپا! — دەدى ول جاقىنداي بەرە اقىرىن ءۇن قاتىپ. بار كۇشىن جيناپ ايتسا دا، داۋسى قالتىراپ شىقتى. — پاپا، ول حاتتى جازعان مەن ەمەسپىن، جالىنامىن، سەنىڭىز ماعان.
ونىڭ ەگىلە شىققان نازىك ءۇنى جۇرەگىن قانشا ەلجىرەتسە دە، باعلان ءتۇرىن وزگەرتكەن جوق. اۋىر قوزعالىپ، قاتارىنا كەلگەن جاننانى ءبىر قولىمەن قۇشاقتاپ كەۋدەسىنە ءبىر قىسىپ تەرەڭ كۇرسىندى دە، ءۇن قاتتى:
— مەن مەزگىلدىڭ تامىرىن ءدال باسا الماي اداسقان بەيباقپىن. ءوزى سونداي بەيباق ادامعا جالىنباس بولار.
جاننا ونىڭ بۇل سوزىنەن تىكسىنە قالىپ جالت قارادى:
— اداسقان بەيباق؟
باعلان قالپىن ءالى وزگەرتكەن جوق:
— ءيا، سول ءۇشىن مەن سەنەن كەشىرىم سۇراماقشى ەدىم، قالاي سۇرارىمدى بىلمەي ءۇش كۇننەن بەرى سەندەلۋدەمىن.
جاننا ونان سايىن تاڭدانا ءتۇستى.
— ءسىز بە مەنەن كەشىرىم سۇرايتىن؟
— ءيا، مەنمىن... مەن... مەن...
باعلان وسىلاي ىزالانعان سايىن جاننا ىنتىعا ءتۇستى.
— پاپا، مەن تۇك تۇسىنەر ەمەسپىن.
— ءيا، سەندەر ماعان ەندى مۇلدەم تۇسىنبەيسىڭدەر. ويتكەنى سەندەر بۋراحانعا تابىنۋدان باسقانى بىلمەيتىن بەيشاراسىڭدار.
جاننا ءوزىنىڭ كوكەيىندە جۇرگەن تاعى ءبىر ءتۇيىندى جالعاپ جىبەردى.
— ءسىز بۋراحاندى نە ءۇشىن جەك كورەسىز وسى؟
باعلان باتار كۇنگە بەت الىپ، الىستا كەتىپ بارا جاتقان بۋراحانداردىڭ كوكجيەكتەن عانا شۋدالانعان شاڭىنا قاراپ تاعى ءبىر كۇرسىندى دە:
— قاراۋىنداعى حالقىنىڭ ماحابباتىنا نە بولا الماعان باسشى، بۇگىن قانداي قۇداي بولسا دا، ەرتەڭ تاعدىردىڭ مازاعى. سەندەردىڭ بۋراحاندارىڭ ءومىردىڭ سول ءبىر قاتال زاڭىن بىلمەيتىن اۋمەسەر. مەن ونى سول ءۇشىن سۇيمەيمىن. مەنى وسىنداي اۋىر قىلمىسقا ۇرىندىرعان سوندايلاردىڭ قىرسىعى.
جاننا تاعى دا تىكسىنە قالدى، اتاسىنىڭ بەتىنە تاعى دا جالت قارادى. نەلىكتەن ەكەنى وزىنە دە بەلگىسىز، ايتەۋىر بۇل ساپار جۇرەگى مۇزداپ سالا بەردى.
— اۋىر قىلمىسقا؟ — دەگەن داۋسى دا ۇرەيلى شىقتى.
— ءيا، ءبىراق ول بۇگىنگىلەر ءۇشىن، اسىرەسە بۋراحان سياقتى ءۇشىن عانا قىلمىس. سول سەبەپتەر ءۇشىن سەن ول حاتتى اتاڭ باعلانعا جابىلعان جالا دەۋدەن اۋلاق بول.
— نەگە؟
— ول جالا ەمەس.
— ەندى نە؟
— ول شىندىق.
جاننا اتاسىنىڭ بىلەگىنەن ۇستاي الدى:
— ءسىز سىرقات ەمەسسىز بە، وسى؟
باعلان ىزالى كۇلكىمەن مىرس ءساتى.
— ءۇش-تورت جىلدان بەرى سىرقات ەدىم، بۇگىن جازىلدىم.
— «جازىلدىم» دەگەن ءسوزدىڭ وزىندە ءبىر ءزىل بار عوي؟
باعلان كەنەت جادىراي قالىپ، جاننانى كەۋدەسىنە قىسا ءتۇستى.
— ونداي زىلدەن قورىقپا، بالام. بىزدەر كولحوزشىلاردىڭ اۋقاتىن كوتەرۋ — كولحوزدىڭ ءوزىن كوتەرۋ، كولحوزدى كوتەرۋ — مەملەكەتىمىزدى كوتەرۋ ەكەنىن كورسەتتىك، ول ءۇشىن بۇگىن قانشا قينالسام دا ەرتەڭ، ءسوز جوق، قۋانامىن.
— پاپا، ءسىز مەنى تىم تەرەڭگە اكەتتىڭىز.
باعلان قالپىن ءالى وزگەرتكەن جوق.
— مۇمكىن، ويتكەنى مەن ايتىپ كەلە جاتقان ءومىردىڭ زاڭى. ول بارلىق تەڭىزدەردەن دە تەرەڭ.
— ونداي تەرەڭگە مەنىڭ قيالىم دا جەتپەيدى، سوندىقتان مەنى تۇنشىقسىن دەمەسەڭىز، كەشىرىمدى مەنەن نە ءۇشىن سۇرايتىنىڭىزدى اشىق ايتىڭىز.
— ول ءۇشىن الدىمەن سەن ماعان مىنانى ايت. ەگەردە سول حاتتى سەنىڭ اتىڭنان جازعان ادام تابىلا قالسا سەن وعان نە ىستەر ەدىڭ؟
جاننانىڭ ول ادامعا دەگەن وشپەندىلىگى ءازىر ەكەن، ىركىلگەن جوق، بار ىزاسىمەن تىستەنە سويلەپ:
— شاشىن ءبىر تالداپ جۇلار ەدىم، — دەدى.
باعلان مىرس ەتتى.
— كىمنىڭ شاشى بولسا دا ما؟
— كىمنىڭ بولسا دا.
جاننا سونى ايتىپ اۋزىن جيعانشا بولعان جوق، باعلان كەنەت تۇرا قالىپ كەپكەسىن قولىنا الدى دا.، باسىن جاننانىڭ الدىنا توستى.
— وندا شەڭگەلىڭدى مىقتاپ سال دا، ءبىر. شەتىنەن بىتىرلاتىپ شاشىن جۇلا بەر، مىنە سول كىنالى باس.
جاننانىڭ جانى ىرشىپ كەتتى. جانىمەن بىرگە ءوزى دە ىرشىپ:
— نە دەيسىز؟ — دەدى ۇرەيلەنىپ.
ول قانشا ۇرەيلەنسە دە باعلان قالپىن وزگەرتەر ەمەس.
— سولاي، بالام، مەنىڭ ۇجدانىما جاساعان بار قياناتىم وسى. مەن سەنىڭ الدىندا عانا كىنالىمىن. ول حاتتى سەنىن اتىڭنان جازعان مەن، ءوزىم.
جاننانىڭ جان داۋسى شىعىپ كەتتى.
— پاپا! ءسىز نە سۇمدىقتى ايتىپ تۇرسىز؟
باعلان سول ءسوزدى ايتىپ تۇرا قالعان جانناعا قاراماستان:
— شىندىقتى ايتۋ سۇمدىق ەمەس، بالام، — دەدى دە، كەتە بەردى.
— سۇمدىق بولماسا ول حاتتى ءوز اتىڭىزدان نەگە جازبادىڭىز؟ مۇنداي جامان اتقا مەنى نە ءۇشىن قالدىردىڭىز؟
— ەگەر ول حاتتى ءوز اتىمنان جازسام ءوز قاتەمدى ءوزىم تاپقان، ءوز قىلمىسىمدى ءوزىم اشقان بولىپ تابىلامىن.
— نە ايتارىمدى دا بىلمەي قالدىم-اۋ، — دەدى جاننا ساماي شاشىن سيپالان. — قۇدايىم-اۋ، مۇنشا اشىنعانداي سىزگە نە بولدى؟
— ەگەردە جۇرەگىم سونداي دابىلدىڭ بارابانى بولىپ ءبىر قاعىلسا، ونان كەيىن جارىلىپ كەتسە دە ريزامىن.
— مەن ەندى بىرەۋلەرگە ءسىزدىڭ قىلمىسىڭىزدى ءۇش-تورت جىل بويى جاسىرىپ كەلگەن جالعان كوممۋنيست بولىپ كورىنسەم، ەندى بىرەۋلەرگە اتاسىنىڭ قىلمىسىن اشكەرەلەگەن ازعىن كەلىن كورىندىم عوي، وسى ما ءسىزدىڭ اكەلىگىڭىز؟
جاننانىڭ بۇل سوزدەرى جانىنا قانشا باتسا دا باعلان سىر بىلدىرگەن جوق، سول قايسار قالپىن بۇزباستان سويلەپ كەلەدى.
— ول حاتتىڭ اشكەرەلەيتىنى مەن ەمەس، باسقالار. سەن الدىمەن سونى ءبىلىپ ال، — دەدى ونى شاشىنان سيپاپ.
جامانشىلىقتىڭ ەشقانداي ءتۇرى دارىمايتىن جانناعا اتاسىنىڭ بۇل ءسوزى دە دارىعان جوق. ول ءۇمىتى كۇيرەگەن العاشقى ويىنان شىعا الماي اتاسىنا ءبىر قاراپ الدى دا:
— بىزدەر مۇنان كەيىن دە ءبىر شاتىردىڭ استىندا، ءبىر داستارحاننىڭ باسىندا بۇرىنعىداي ءتاتۋ-تاتتى ءومىر سۇرەر مە ەكەنبىز؟ — دەدى كۇرسىنە سويلەپ.
— ول نەنىڭ كۇدىگى؟
— سىزشە قالاي، وسىدان كەيىن دە مەنىڭ ەلگە قارايتىن بەتىم بولا ما؟
— نەگە بولمايدى؟
— ونداي ارسىز كورىنەتىن بەتتى ماڭگىلىك وتىنا تاستارمىن، جاتسىن سونىمەن بىرگە ورتەنىپ.
جاننا سونى ايتا سالىپ جالت بۇرىلىپ ەدى، باعلان ونىڭ يىعىنان ۇستاي الدى.
— سابىر، بالام. سەن مەنى كىنالاۋدان ءسال كەش قالدىڭ، ەڭدىگى ءسوزىڭ وق بولىپ بوراسا دا ەلەيتىن مەن جوقپىن. ويتكەنى مەن دە پەندەمىن، سول پەندەلىكتەن مەنىڭ دە شاتاسقان شاعىم بولعان-دى، سەنىڭ ول حاتىڭ سونداي كەزدە جازىلعان دا، كەيىن جونگە سالىنعان-دى. ول ءۇشىم سەنەن جاڭا عانا سۇرالعان كەشىرىم ورتالىق، كوميتەتتەن سول كەزدىڭ وزىندە، اتاپ ايتقاندا مۇنان ءبىر از بۇرىن سۇرالعان-دى.
جاننانىڭ كوزى جايناپ سالا بەردى.
— قالاي؟ — دەپ ىنتىعا ءتۇستى.
— مەنىڭ جازۋ ستولىمنىڭ ون جاق، تارتپاسىندا ءبىر جويقىن حاتتىڭ كوشىرمەسى جاتىر. سونى الىپ وقىساڭ بارلىق كۇدىكتەن ادا بولاسىن دا، شاتتاناسىڭ.
— ول نە حات؟
— ول ورتالىق كوميتەتكە جازعان وز حاتىم.
باعلاننىڭ بۇل ءسوزى جاننانى شىن شاتتاندىرىپ جىبەردى، ول قۋانعانىنان نە ىستەرىن بىلمەي، باعلاندى قۇشاقتاي السا دا، «پاپام مەنىڭ» دەگەننەن باسقا ءسوز ايتا الماي، ماشيناسىنا قاراي تۇرا جۇگىردى. ونىڭ قۋانعانىنا قۋانىپ باعلان قالدى.
ول قاسىنا شىڭعىرا كىسىنەپ كەلگەن بوز جورعاسىنا مىنە سالا كوبىكتى وزەنىن ەرلەي قونعان ءوزىنىڭ قالىڭ ەلىنە مالشىلار اۋىلىنا تارتقان-دى. بوز جورعاسىنىڭ اق بوكەندەي جوسىپ، بۇلدىرىق بولىپ ۇشقان ەكپىنىمەن مالشىلار اۋىلىنىڭ بەرگى الدىنداعى قۇبا جونعا شىعا كەلگەن ساتتە ونىڭ بار جانى جارقىراپ سالا بەرگەن-دى. ويتكەنى مالى سىڭسىپ جاتقان وزەن جاعاسى — جەلسىز كۇنگى تەڭىزدىڭ بەتىندەي جاي تەربەلىپ جاتىر ەكەن. ىرگەسىن وزەنگە تىرەي، تىزبەكتەلە قونعان اۋىلدىڭ ارعى شەتىنە كوز جەتەر ەمەس. كولبەي كوتەرىلىپ كەلىپ بىرىنە-بىرى جامىراي جابىسقان كەشكى اۋىلدىق كوك الا ءتۇتىنى دە مالى مىڭعىرعان دالانىڭ ءسانى ەكەن. سونىڭ بارىنە قىزىعا قاراپ، قاراعان سايىن شەرى تارقاپ باعلان كەلەدى. ول شاتتانعان كەزدەگى ادەتىمەن اندەتىپ تە كەلەدى. وزىمەن بىرگە جانى دا اندەتىپ، سونى دەمەگىسى كەلگەندەي موينىنا اسىپ العان قالتا راديوسى دا «بوز جورعا» ءانىن سۇڭقىلداتىپ كەلەدى. استىنداعى اتى دا بوز جورعا بولىپ كەتكەندەي، لەپىرگەن كوڭىلدىڭ كۇيى دە جورعا. ءوزى ءالى دە اندەتىپ كەلە جاتىر ەدى، كەنەت تىنا قالدى. راديونىڭ دا ءۇنىن ءوشىرىپ، دالا ۇنىنە قۇلاق تىكتى. ءيىن تىرەسە سىڭسىپ جاتقان وتار-وتار قويلاردىڭ قوزىلارىمەن جارىسا جامىراسقان كەزدەگى ماڭىراسى عالامات ءبىر سۇلۋ ساز تاسقىنداپ كەلە جاتقانداي ەستىلەدى ەكەن. ولار عانا ەمەس؛ ءدال ءقازىر دالانىڭ بارلىق تۇگى ءان سالىپ تۇرعانداي، سول ءاننىڭ بارلىعى باعلاننىڭ وزىنە ايتىلعان العىستاي سەزىلدى دە، ونى مۇلدەم تەبىرەندىرىپ جىبەردى. كوزىندە جاس، ءبىراق كوڭىلى شاتتىققا ماس. ول شاتتىق، ونىڭ ەسىنە قاسىمنىڭ «تۋعان جەر» دەيتىن ەلەڭىن سالىپ جىبەردى.
ول شەتكى وتارعا دا جەتكەن ەدى. ەكى ءۇيدىڭ ورتالىعىندا ويناپ جۇرگەن كىشكەنتاي ەكى بالا مۇنى كورە سالا تۇرا جۇگىردى.
— اتا... اتاتاي... الدىنا...
— اتا، اسسالاۋماعالەيكوم، مەنى ارتىڭا.
باعلان كىمنىڭ بالاسى ەكەنىن بىلمەستەن، ات ۇستىنە ەڭكەيىپ ءىلىپ الدى دا، ەرەسەگىن ارتىنا مىنگىزىپ، كىشىرەكتەۋىن الدىنا الدى. ونى كورە سالا الىستاعى ءۇيدىڭ بالاسى دا جۇگىردى. باعلان ونى دا ءىلىپ الدى. ول مالدىڭ ىڭعايىنا قاراي ءار جەرگە شاشىراي قونعان قويشىلاردىڭ ءۇيىن جاعالاپ كەلەدى. ءبىرى بالاسى ونىڭ الدىنا مىنگەسكەنىنە ءماز بولسا، ەندى ءبىرى ونىڭ ارتىنا مىنگەسكەنىنە دە ءماز بولىپ، ءۇن قاتپاستان كۇلىمدەپ شەشەلەر تۇر. الىستا قوي سوڭىندا جۇرگەن اكەلەر دە ءماز، ولاردىڭ ءقايسىبىرى قويىن تاستاي سالىپ شاۋىپ كەلەدى.
باعلان قويشىلاردىڭ ءۇيىن ءالى جاعالاپ كەلەدى، ونىڭ تۇسكەلى كوزدەگەن ءۇيى ورتاداعى ۇلكەن قوڭىر ءۇي ەكەن. سول ۇيدەن ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى بەس بالا شىعا كەلىپ ەدى، باعلان نە ىستەرىن بىلمەي اڭىرىپ قالدى. مۇندايدا بالالاردىڭ تىڭداۋدى بىلمەي كەتەتىن ادەتى ەزىنە ءمالىم سوندىقتان ول قايدا ورنالاستىراتىنىن بىلمەستەن بالالاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ءىلىپ الىپ ءوزىنىڭ كەۋدەسىنە قاراي ورلەتە بەردى. جەتى جاسقا جەتىپ قالعان ەرەسەكتەۋ بىرەۋى ورلەپ بارىپ باعلاننىڭ موينىنا اتشا ءمىنىپ الىپ ەدى، قالعان ەكەۋى ونىڭ اياعىنا جارماسىپ تۇرا قالدى. سول بوبەكتەردىڭ جاس جۇرەگىنەن ءوز كەۋدەسىنە جاڭا ءبىر نۇر قۇيىلىپ جاتقانداي جانى جادىراپ باعلان تۇر.
جان-جاعىنان شاپقىلاسىپ كەلگەن مالشىلار انادايدان:
— اسسالاۋماعالەيكوم، — دەسىپ ەدى.
— ۋاعالەيكۇمىسالەم، — دەپ، بالالار شۋلاپ قويا بەردى.
باعلان ءوزىنىڭ الدىندا وتىرعان قارا بالانىن باسىنان ءبىر ءسۇيدى دە:
— كوپ جاساڭدار، بالاپاندارىم! ءارقاشان مەن بولىپ ومىرگە دە جاۋاپ بەرەتىن بولىڭدار، جاراي ما؟
— جارايدى، اتاتاي، جارايدى، — دەستى بالالار شۋلاپ.
سونى ايتا سالا ەرەسەكتەرى سەكىرىپ تۇسە باستاپ ەدى، كىشكەنتايلارى دا قالىسقان جوق. باعلانعا ىزەت كورسەتە جاقىنداعان شەشەلەرىنىڭ كومەگىمەن ولار دا سەكىرىپ جاتىر. سول بوبەكتەر كوڭىلدىڭ بار قاياۋىن سىپىرىپ اكەتكەندەي باعلاننىڭ جۇرەگىندە شاتتىقتان باسقا تۇك قالعان جوق.
ءۇشىنشى ءبولىم
1
كۇزدىڭ قارا بورانى سوعىپ تۇر.
سول بوراننىڭ ىشىندە تۇندەلەتىپ ەكى ادام جاياۋ كەلە جاتىر. مۇنىڭ ءبىرى مالتاباي، ەكىنشىسى ساۋىس. قازىرگى كەزدە نيەۆسكيي اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى سەكرەتارى دا، مالتاباي سونىڭ ورنىنا سوۆحوز ديرەكتورى.
بۇل اۋدان بيىل استىقتى جىلداعىدان ەكى ەسە ارتىق بەرسە دە بۋراحانعا ۇناماپتى. ءوزىنىن كوكتەمدە ارنايى كەلىپ بەرگەن نۇسقاۋى ورىندالماي قالعانىنا ول كانالى. كىنالىلاردى جازالاپ، قاپالى كوڭىلىن جادىراتىپ قايتۋ ءۇشىن ول كەشە وسى اۋدانعا كەلگەن ەدى، ەرتەڭگى كۇنگە اۋداننىڭ اكتيۆىن شاقىرتىپتى. مىنا ەكەۋى سول اكتيۆكە جەتۋ ءۇشىن قيراعان ماشيناسىن دالاعا تاستاپ، ءتۇن ىشىندە جاياۋ تارتىپ كەلەدى. جاقىن جەردە «شاعالانىڭ» كوپ جولىنىڭ ءبىرى بار، سوعان جەتسە اۋدان ورتالىعىنا جەتەدى، سوندىقتان ولار جاياۋشىلىقتى ەلەيتىن ەمەس.
ەكەۋى دە قارسى الدارىنان سوققان داۋىلعا ىزالى. اسىرەسە مالتاباي ءوزىن سول قارا داۋىلداي سوعىپ تەڭسەلتىپ كەتكەن تاعدىرىنا ىزالى. ونىڭ ىزاسى كەيدە كوزدىڭ جاسىنا اينالىپ سورعالايدى، كەيدە ۋعا اينالىپ وزەگىن ورتەيدى. ونى ۋلاندىرا تۇسكىسى كەلگەندەي ساۋىس تا ءبىر جاعىنان شىمشىلاپ كەلەدى... ول كەۋدەسىن داۋىلعا تىرەي تۇرا قالىپ بار داۋسىمەن جىندانا ايعاي سالادى:
— سوق، بۋراحاننىڭ قارا بورانى، سوعا ءتۇس... حا-حا-حا. مالتەكەمنىڭ رايكومىن تارتىپ العانى ءۇشىن ارماندى سوق، حا-حا-حا... سوعا ءتۇس.
ەكىلەنە سوققان جەلدىڭ ىزىڭى اراسىنان جەردىڭ بۇرقاعان توپىراعىنا شاشالعانداي تۇنشىعا ۇزدىگىپ مالتابايدىڭ داۋسى دا سىڭسيدى:
— ولاردان بۇرىن مەنى سوعىپ، توپىراعى كوزىمە ءتۇسىپ كەتتى، كىشكەنە ايالداشى...
— ونداي توپىراقتى تۇتىنمەن الاستايىق، پاپيروسىڭىزدى اكەلىڭىز.
— توپىراقتى ءوزىم دە الاستاي الامىن، — دەدى مالتاباي ىشكى قالتاسىنان پاپيروسىن سۋىرا باستاپ، — سەن الاستاعىش بولساڭ ارماندى الاستاۋدىڭ جولىن تاپساڭشى. مۇندايعا شەبەر ەدىڭ عوي، سالساڭشى ونەرىڭدى، قاقساڭشى سونىڭ جولىنا ءبىر قاندى قازىقتى.
ساۋىس جاۋاپ قاتقان جوق. ول ءوز كەۋدەسىندە باردىڭ ءبارىن تۇتىنمەن تۇنشىقتىرىپ تاستاپ، ايتار وتىرىگىن سايلاپ العىسى كەلگەندەي ءتۇتىنىن بۇرقىلداتىپ از تۇردى دا، ءبىر قولىمەن مالتابايدى قۇشاقتاي الدى:
— ماڭايىمىزدا ءبىز سياقتى اداسىپ جۇرگەن بىرەۋلەر بولا قالسا ءسوزىمىزدى ەستىپ قويار، قۇلاعىڭىزدى مەنىڭ اۋزىما جاقىنداتىڭىز دا، تىڭداي بەرىڭىز.
— جاپىراق سويلە، جاڭاعى جىندى ايعايىڭدى ەندى ەستىرتۋشى بولما.
— باعىڭ قيسايعان شاعىڭدا بىرۋگە ەتكەن قاستىعىن دا قيسايىپ، قاققان قازىعىڭ دا قيراپ، اتقان وعىڭ دا تايىپ كەتە بەرەدى ەكەن. ءومىردىڭ ونداي دا زاڭى بارىن مەن بەيباق بيىل عانا ءبىلدىم.
— نەمەنە، ارمانعا اتقان وعىڭ قيسىق كەتتى مە؟
— قاعازدان جاسالسا دا تالايلاردىڭ مانسابىن جامساتقان بومبالارىمنىڭ تورتەۋى بىردەن تاستالعان ەدى، سونىڭ بىردە-بىرەۋى ءالى دارىعان جوق، سوعان قاراعاندا ونىڭ ءبىز بىلمەيتىن، وق دارىمايتىن ءبىر كەرەمەتى بار.
مالتاباي قاراڭعى ءتۇندى تىمىسكىلەپ، جان-جارىن كوزىمەن ءبىر ءتىنتىپ ءوتتى دە، ساۋىستىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاي باستادى. جاڭاعىسىنداي جابىرقاۋ جوق، داۋسى دا تىم جايدارى.
— بۋراحان اعايدىڭ قاباعىنان مەنىڭ كەشەگى ءبىر بايقاعانىم سەنىڭ سول بومبالارىڭ ارمانعا تۇگەلىنەن دارىعان سەكىلدى.
— نەمەنە، ول جايىندا بىردەڭە دەدى مە؟
— دەگەندە قانداي. «مەن ءتىرى تۇرعاندا سەندەر ارمان تۇگىلى اجالدىڭ وزىنەن دە قورىقپاڭدار. وسى اۋداندا سەنىڭ ەڭ جاقىن دوسىڭ، ارماننىڭ ەڭ قاس دۇشپانى بىرەۋ بار، سەن مەنى سول دوسىڭمەن تانىستىر»، — دەدى، مەن ماقۇل دەدىم.
— ول كىم ەدى؟
— مەنىڭ سەنەن باسقا قانداي دوسىم بار ەدى؟
— اعاتاي-اۋ، انىق پا؟ انىق بولسا سونى ايتقانى ءۇشىن ءبىر سۇيەيىن، سوناۋ اراق ساسىعان اۋزىڭىزدى بەرى، مەنىڭ اۋزىما قاراي اكەلسەڭىزشى.
— توقتاي تۇر. سەنىڭ ول ارىزىڭنىڭ ىشىندە باعلاننىڭ وزىڭە وق جۇمساعانى بار ما ەدى؟
— جوق.
— نەگە؟
— ءوزىم جازعان ارىزعا ءوزىمدى قالاي قوسامىن؟
— قوسسا نەسى بار؟
— مەن ول ءتورت ارىزدىڭ بىرەۋىن عانا ءوز اتىمنان جازدىم، قالعان ۇشەۋىنىڭ ەكەۋى باسقانىڭ، قالعان بىرەۋى ءسىزدىڭ اتىڭىزدان جازىلعان ەدى، سونىڭ قايسىسىنا قوسارىمدى بىلمەدىم.
— نە دەيسىڭ؟ مەنىڭ اتىمنان دا جازدىڭ با؟
مالتاباي سونى ايتىپ ساۋىستىڭ جاعاسىنان الا ءتۇستى. بار كۇشىن سالىپ قاتتى جۇلىپ تا قالدى، ءبىراق ساۋىس قاققان قازىق سەكىلدى ءمىز باعار ەمەس:
— مالتەكە، بەيباق بولساڭىز دا بۇلاي بەيباس بولماڭىز، — دەدى جايىمەن كۇلە سويلەپ. — مەندە دە قول بار، ال كۇش سىناسار بولساق مەنىڭ كۇشىم مالتەكەلەردىڭ تالايىن مالتالاپ جىبەرەدى. سونى ەسكەرىڭىز دە، جاعامدى تەزىرەك بوساتىڭىز.
مالتابايدىن قولىمەن بىرگە جاعى دا قارىسىپ قالعان ەكەن. ءۇن شىعارا العان جوق، قولى ساۋىستىڭ جاعاسىنان بوساي بەرە سىلق ەتتى. ءبىراق جاعى ءالى قارىسقان قالپىندا. ساۋىس سونىڭ قينالعانىنا راقاتتانعانداي پاپيروسىن قۇمارلانا سورىپ ءۇنسىز تۇر.
— سالداقى-اي، — دەدى مالتاباي ازدان سوڭ عانا ءۇن قاتىپ. سونى ايتتى دا، تەڭسەلە باسىپ ءجۇرىپ كەتتى. — مەن سەنى قۋانتپاقشى ەدىم، توبەمە جاي ءتۇسىردىڭ-اۋ.
ساۋىس ۇمتىلىپ بارىپ ونىڭ قولتىعىنان ۇستاي الدى:
— توبەڭىزگە اسپاننىڭ نايزاعايى تۇسسە دە مەيلى، ونى جۇلىپ تاستاۋ ماعان كيىن ەمەس.
— مۇمكىن سەنىڭ اتىلعان وقتى دا قاعىپ الاتىن سايتانىڭ بار شىعار.
— ءبىر ءوزىم قىرىق سايتانعا توتەپ بەرەمىن، نانباساڭىز مەن ءسىزدى كازىر قۋانتامىن.
— سەن بە، مەنى قۋانتاتىن.
— ءيا مەنمىن. ونداي ارىزدى ءسىزدىڭ اتىڭىزدان جازاتىن مەن اقىماق ەمەسپىن.
مالتابايدىڭ ويىمەن بىرگە ءوزى دە قاڭتارىلىپ تۇرا قالدى:
— تۇك تۇسىنسەم بۇيىرماسىن.
— مەنىڭ ونداي اقىلسىز ەمەس ەكەنىمدى بىلسەڭىز، بارىنە دە تۇسىنەسىز.
— سوندا سەنىڭ ول ارىزدى مەنىڭ اتىمنان جازعانىڭ بەكەر مە؟
— ول بەكەر بولماسا سىزگە ايتار ما ەدىم؟
مالتاباي قۋانعانىنان ساۋىستى قۇشاقتاي الدى.
— باۋىرىم-اي، — دەدى قۋانعانىنان كوزى جاساۋراپ. — وندا سەنى مەن دە قۋانتايىنشى. سەن ول بومبالارىڭنىڭ ارمانعا قالاي دارىعانىن ەرتەڭنەن قالماي ەستيسىڭ، قۋانا بەرشى.
— ەرتەڭنەن قالماي؟ قالاي؟ كىمنەن؟
— تاپ كۇنى ەرتەڭ، بۋراحاننىڭ ءوز اۋزىنان ەستيسىڭ. تىسىڭنەن شىعارساڭ ءتىلىڭدى تىستەيسىڭ، سونى ۇمىتپا.
ساۋىستىڭ بويى سۇڭعاقتىلاۋ ەدى، قاراڭعىنى قارماي ەڭكەيىپ كەلىپ ەندى ول قۇشاقتادى.
— اكەلىڭىزشى، وسىنى ايتقان اۋزىڭىزدى اكەلىڭىزشى...
— فۋ، ماناعى اراقتىڭ ءيىسى اۋزىڭنان ءالى كەتپەپتى عوي.
— كەشىرىڭىز، ءسىزدىڭ اۋزىڭىز دا ونشا جەتىسىپ تۇرعان جوق.
— اتتەڭ ءوزىڭدى جاقسى كورەمىن، ايتپەسە ءتىلىڭدى سۋىرىپ...
— مەنىڭ ەڭ ۇلكەن دەرتىم دە، ەڭ ءقاۋىپتى جاۋىم دا ءوزىمنىڭ ءتىلىم. ەگەر دە ءسىز ونى سۋىرىپ تاستاي الساڭىز، اقىسىنا ءبىر دۇشپانىڭىزدى جامساتىپ بەرەر ەدىم، اتتەڭ ول قولىڭىزدان كەلمەيدى عوي. ايتپاقشى، ءسىزدىڭ قولىڭىزدان كەلەتىن نە بار، وسى؟
— ءسوزدى قوي دا، باس اياعىڭدى. ءوزىمىز اداسساق تا، ويىمىز اداسپاسىن، ماشينامىز بار تەتىگى ۇزىلسە دە، ءۇمىتىمىز ۇزىلمەسىن. جاياۋ بولساق تا قۇستاي ۇشىن جەتەيىك تە، بىرىمىزدەن سوڭ ءبىرىمىز سويلەپ سوققىلاپ ارماننىڭ ارمانىنا دەيىن تالقاندايىق. ەسىندە بولسىن، اكتيۆتە مەنەن بۇرىن سەن سويلەيسىڭ.
— ول نەگە؟
— مەن بۇرىن سويلەپ، سەن قوشتاساڭ جاعىمپاز كورىنىپ قالاسىڭ. ال سەنى مەن قوشتاسام ەكەۋمىز بىردەي ءادىل كورىنەمىز. سوندىقتان سويلەر ءسوزىڭدى وسى باستان سايلاپ جانىڭا جاتتاپ ال. سەن باعلاننىڭ وزىڭە جۇمساعان وعىن، بوز جورعانىڭ ءولىمىن ايتاسىڭ، مەن اساۋبايدىڭ ولىمىنە سەبەپ بولعان باعلان ەكەنىن ايتام.
— ءاي بىلمەيمىن-اۋ، — دەدى ساۋىس باسىن شايقاپ، — وسى ساپار مەن سويلەي قويار ما ەكەنمىن.
— سەبەپ؟
— كوپ جورتسا تۇلكى دە قاقپانعا تۇسەدى، مەن تۇلكىدەن قۋ ەمەسپىن.
— باسقانىڭ كەرەگى جوق، باعلاننىڭ ساعان جۇمساعان وعىنىڭ استىنداعى اتىڭا قالاي تيگەنىن، كولحوزدىڭ سونداي تۇلپارىن اتىپ ولتىرگەن باعلاندى جازاسىز جىبەرگەن ارمان ەكەنىن اكتيۆكە ايتىپ بەرسەڭ بولدى.
— توقتاڭىز... مەن وزگەنىڭ تۇگىلى شەشەمنىڭ دە شايناپ بەرگەن اسىن جەگەن جان ەمەسپىن، نەگە ولاي دەگەنىمدى ءوزىم تابامىن. ءسىز ماعان سول قاندى وقيعانى بولعان كۇيىندە ايتىپ، باعلاننىڭ جاڭا ءبىر قىلمىسىن اش دەيسىز. توقتاڭىز، ويىمدى بولمەڭىز... ەگەر شىندىقتى ايتار بولسام باعلاندى ونداي قىلمىسقا يتەرگەن مەن دە، مەنى يتەرگەن ءسىز ەدىڭىز عوي. سابىر ەتىڭىز... ارمانعا جازعان opعa ءوزىڭىز قۇلاعالى تۇرسىز، مالتەكە.
— قۇلاماسپىن، ەگەر ارماندى الا قۇلاسام وكىنبەسپىن.
— سابىر ەتىڭىز. وندا مەن بارلىعىن ەسىمە ءتۇسىرىپ الايىن. وتىرىك ءسوز ۇستالعىش كەلەدى، ۇستاتپاۋ ءۇشىن باسىنان باستاپ ويلانىپ الايىن.
— ول جازدىڭ ورتا كەزى... «بالىقتى كولدىڭ» جاعاسىندا بولعان ەدى عوي.
— توقتاڭىز ءوزىم... ءوزىم... «بالىقتى كولدىڭ» جاعاسىندا... شاڭقاي تال ءتۇس... جازدىڭ ورتا كەزى... دەپ باستايمىن...
ءيا، ول مۇنان ءۇش اي بۇرىن، وسى مالتابايلار باسقاراتىن سوۆحوزدىڭ جەرىندەگى «بالىقتى كول» دەيتىن كولدىڭ جاعاسىندا بولعان ەدى.
نيەۆسكيي باسقاراتىن ون ءبىر كىسىلىك كوميسسيا باعلاندى تەكسەرۋ جۇمىسىنا ءالى كىرىسكەن دە جوق-تى. سوعان قاراماستان بۋراحان دەمالىستى سىلتاۋ ەتىپ، باعلاندى كولحوز باسقارۋ جۇمىسىنان سىرعىتىپ جىبەرگەن-دى. وعان مىنە ءبىر جەتى ەتتى.- باعلان سول دەمالىسىن ءبىر جەتىدەن بەpi وسى كولدىڭ جاعاسىندا وتكىزىپ كەلەدى. قاسىندا بايبىشەسى نازگۇل مەن نەمەرەسى الدانى. ولاردى بۇگىن ەلگە قايتارىپ جىبەردى دە، ءوزى كەشكە قاراي قايتپاق بولىپ قالىپ قويدى.
ونىڭ نىساناسى بۇگىن دە جاقسى قاندانىپ، قانجىعاسى جاقسى مايلانعان ەدى، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، جۇرەگى سوندا دا جاي تاپقان جوق. ول ءقازىر ءبىر جەتىدەن بەرى ءوزىنىڭ مەكەنى بولعان جالعىز ءتۇپ اعاشتىڭ ساياسىن سايالاپ، الدىندا ءتىزىلىپ جاتقان ۇيرەكتەرگە ويلانا قاراپ تۇر.
«اش ەمەسپىن ازىق ەتەتىن. قىزىق ءۇشىن جازىعى جوق جاندىكتەردى وسىلاي قىرامىن دا سالامىن. مۇمكىن وسىلاردىڭ وبالى شىعار-اۋ، قىرسىق بولىپ مەنى قيىردان شالىپ جۇرگەن؟ قىرسىق شالماسا مەن نەگە بۇلاي ەلسىز كولدىڭ جاعاسىندا قاڭعىپ ءجۇرمىن؟ كەشەگى كۇنگە دەيىن كولحوز عىلىمىنىڭ اكادەميگى اتالىپ كەلگەن باعلان قالايشا بۇگىن نادان بولا قالدى؟ ماعان ايىپ بولىپ تاعىلعان جەتى مىڭ قويدىڭ جەتى تال قىلشىعىنا تيمەگەنىم بۇگىن وزىمە قانداي ايان بولسا ەرتەڭ جۇرتتىڭ بارىنە دە سونداي ايان بولادى. ەندەشە بۇل قىرسىقتىڭ مەندە نەسى بار؟»
ونىڭ بۇل ويىن الىستان شىققان ات ءدۇبىرى ءبولىپ جىبەردى. وي توكتاتىپ، كوز جىبەرگەنشە بولعان جوق، اۋدەم جەردەگى كوك مۇيىستەن باران اتتى بىرەۋ جۇيتكىتىپ شىعا كەلدى. استىنداعى اتىنىڭ قاسقاسىنان تاني كەتتى، ساۋىس ەكەن. باعلان ونى كورە سالا دالدالانىپ اعاشتىڭ تۇبىنە جانتايا كەتتى دە، الدىندا جاتقان ۇيرەكتەردىڭ بىرنەشەۋىن كوك شالعىننىڭ اراسىنا قاراي سۇڭگىتىپ جىبەردى.
بۇل قىلىعى وزىنە ەرسى كورىندى مە قالاي:
«مەن دە قىزىقپىن-اۋ، — دەدى ول مىرس ەتىپ، — بىرەۋلەر سۇراي قالسا استىمداعى جالعىز اتىمدى بەرۋگە دە ءازىرمىن، ەندى بىرەۋلەرگە اتىلعان جەردە قالاتىن شۇرەگەيلەردى دە قيمايمىن. بۇل نە مىنەز؟»
ساۋىس قاتتى ەكپىنىمەن كەلسە دە، باعلاندى ىزدەي قويعان جوق، اۋلاقتا شىدەرلەۋلى تۇرعان بوز جورعانىڭ قاسىنا كەلىپ ءتۇستى دە، جان-جاعىنا ۇرلانا قاراي وتىرىپ اتتىڭ شىدەرىن اعىتا باستادى. ونى باعلان اڭعارعان جوق، ساۋىس تا اڭعارتار ەمەس.
— باعلان اعا، قايداسىز؟
— و، نە بولىپ قالدى؟ — دەدى باعلان باسىن كوتەرمەستەن داۋسىن عانا كوتەرىپ.
— نە بولعانىن ەستىمەي قالماسسىز، ءسۇيىنشىمدى مولىراق ازىرلەڭىز.
ول اتىنىڭ شىلبىرىن بوز جورعانىڭ شىدەرىنە ىلە سالدى دا، باعىلانعا قاراي بەتتەدى.
— باعلان ارا... باتىر اعا... سۇيىنشىگە ساراڭسىما...
— تاعى نەندەي سۇمدىق اكەدە جاتقانىڭ؟
— الدىمەن ءسۇيىنشىمدى اكەلىڭىز، — دەدى الاقانىن الىستان جايىپ.
باعلان قالعان ۇيرەكتەردى ونىڭ الدىنا تاستادى.
— ءما، مىنانى ال دا ايتا بەر، تەك ءوزىڭدى قورلاما.
— دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ۇلكەن جاڭالىق: مەن مالتابايدىڭ ايتقانىن ورىندايتىن مالايى بولدىم.
— قۇتتى بولسىن، مالايى عانا بولساڭ جامان ەمەس.
— سونان كەيىنگى جاڭالىق، ءسىز بۇگىننەن باستاپ مال باعۋدىڭ ازابىنان قۇتىلاتىن بولدىڭىز.
— مەندە جالعىز اتتان باسقا قانداي مال بار ەدى؟
— سىزدەي قارتاڭ ادامعا سول جالعىز اتتى باعىپ-قاعۋ دا جەڭىل ەمەس.
— ىم... سولاي دەڭىزدەر، مىرزالار... سوندا مەنى ونداي اۋىر ازاپتان قۇتقاراتىن كىم؟
— ءبىزدىڭ مالتەكەڭ. مىنا كول ءبىزدىڭ سوۆحوزدىڭ كولى ەكەنىن بىلەسىز، بىلە تۇرا ءۇيىر-ۇيىر جىلقىمىزداي كورەتىن ۇيرەكتەرىمىزدى، قورا-قورا قويىمىزداي كورەتىن قازدارىمىزدى ءبىر جەتى بويى قىردىڭىز. بوز جورعانى سونىڭ تولەۋىنە بەرەسىز دە، مال باعۋدىڭ ازابىنان قۇتىلاسىز.
قۇلان قۇدىققا قۇلاسا، قۇرباقا قۇلاعىندا وينايتىن. سول قۇدىققا قۇلاعان قۇلان مەن بولسام توبەمە شىعىڭدار دا، قۇلاعىما ويناڭدار، تاسجۇرەك قۇرباقالار.
— قاپالانباڭىز، باعلان اعا. كەلىنىڭىزدىڭ كەسكىن-كەلبەتى امان بولسا ءسىزدىڭ قۇلاعىڭىزدا وينايتىن قۇدايدىڭ دا باقاسى جوق.
— مەنى بار كەسەلدەن قاققانداي كەلىنىمنىڭ كەسكىن-كەلبەتىندە نەندەي كەرەمەت بار ەدى؟
— مالتەكەمنىڭ ايتىسىنا قاراعاندا ءسىزدىڭ ءالى كۇنگە دەيىن قامالماي جۇرگەنىڭىزدىڭ ءوزى سول كەلىنىڭىزدىڭ شاراپاتى كورىنەدى.
— ول قانداي شاراپات؟
— ونى ارمان دوسىڭىزدان سۇراڭىز.
— ونان دا، سەنەن دە، سەنى جۇمساپ وتىرعان مالتابايدان دا سۇرايمىن، سۇراپ قانا قويمايمىن، بارىڭە دە ايتقىزامىن. ەن الدىمەن ساعان مەنىڭ قانداي اۋىر قىلمىسىم بارىن ايتقىزامىن.
— بىزدە نەڭىز بار، مىقتى بولساڭىز كەلىنىڭىزگە ايتقىزىڭىز.
باعلان ويلانا قالىپ، ساۋىستىڭ شولاق ويىنا ءبىر ۇزىن بۇعالىقتى تاستاپ جىبەردى.
— ول حاتتىڭ جازىلۋىنا كەڭەس بەرگەندەردىڭ ءبىرى سەن كورىنەسىڭ، مۇمكىن ونىڭ ورنىنا جاۋاپتى سەن بەرەرسىڭ.
— وي، باتىرىم-اي، كىمنىڭ دوس، كىمنىڭ قاس ەكەنىن ءبىر بىلمەي-اق كەتتىڭىز-اۋ، باتىر اڭقاۋ دەگەن وسى-اۋ.
— مەنىڭ تانىماي كەلگەن دوسىمنىڭ ءبىرى سەن شىعارسىڭ، سولاي ما؟
— كەكتەنسەڭىز دە دۇرىس ايتىپ وتىرسىز. كەلىنىڭىز قانشا ارباسا دا مەن ءسىزدى قيمادىم.
— ول سەنى ارباپ قايتەدى؟
— ەگەر ونىڭ تىلىنە ەرسەم، ءسىزدىڭ قانىڭىزعا مەنىڭ دە قولىم مالىناتىن ەدى عوي.
— قانعا قول مالىنعانى قالاي؟
— ەگەر مەن ونىڭ تىلىنە ازىپ، ءسىزدى قارالاپ جازعان حاتىنا قولىمدى قويسام، قانىڭىزعا قولىمدى مالعانىم ەمەس پە؟
— وندا تىلىڭنەن تامشىلاپ تۇرعان مىناۋ نەنىڭ ۋى؟
— ولاي دەسەڭىز سىزگە مۇنان بىلاي تۇك ايتپايمىن.
— جوق ايتاسىڭ، وسى ايتقاندارىڭنىڭ بارلىعىن مەنىڭ كوزىمشە ارمان مەن جاننانىڭ وزىنە دە ايتارسىڭ، مەن ايتقىزامىن.
— اۋرە بولماڭىز، باسىم ەكەۋ بولماعاندىقتان مەن ونى ايتا المايمىن دا، كۋاڭىز جوق بولعاندىقتان ءسىز ايتقىزا المايسىز.
— مەن سەندەيلەردى كۋاسىز دە سوتتاي الامىن، قانىم قىزىپ بارادى، كەلگەن جۇمىسىڭدى تەزىرەك ايت تا، جوعال كوزىمنەن.
ول سونى ايتتى دا، تازالاۋ ءۇشىن مىلتىعىن بولشەكتەي باستادى.
— ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالدىم-اۋ، — دەدى ساۋىس وتىرىك قىنجىلىپ. — ايتپاي كەتسەم بۇيرىعىمدى ورىندامادىڭ، جولداعان سالەمىمدى تۇگەل جەتكىزبەدىڭ دەپ مالتاباي جانىمدى قۋىرادى. ايتار بولسام ءسىزدىڭ جىندانىپ كەتۋىڭىز مۇمكىن، نە ىستەسەم ەكەن؟
— سەندەرگە كەرەگى مەنىڭ جىندانعانىم ەمەس پە، ايتا بەر.
— مەن مالتەكەمنىڭ بۇيرىعىن ورىنداۋشى، دالىرەك ايتقاندا ونىڭ سىزگە دوستىق نيەتپەن جولداعان سەنىمىن جەتكىزۋشى عانامىن عوي.
— ءيا، سەن ەكەۋىڭ ونداي قۇزعىن ۇيانى وبلىس ورتالىعىنا دا سالعانسىڭدار ايتا بەر، ونىڭ دوستىق نيەتپەن جولداعان سالەمى قانداي ەدى؟
— اعات بولسا ايىپ ەتپەڭىز، مالتەكەڭنىڭ، ايتىسىنا قاراعاندا ءسىزدىڭ ارماننان اۋلاق جۇرگەنىڭىز جاقسى سەكىلدى. اسىرەسە كەلىنىڭىزدى ونان اۋلاق ۇستاعايسىز.
— نەگە؟
— مالتەكەننىڭ ايتىسىنا قاراعاندا ول ەكەۋىنىڭ جاسىرىن نەكەسى الداقاشان قيىلعان كورىنەدى.
— سولاي ما، سەندەر ەندى وسىلاي قيقۋلادىڭدار ما، قۇزعىندار. ەندىگى تورىعاندارىڭ ارمان بولدى ما... و، سۇمىرايلار.
باعلان اشۋعا بۋلىعىپ مىلتىعىن قايتا قۇراستىرا باستاپ ەدى، ساۋىس اتىنا قاراي زىتا جونەلدى.
— جىندانباڭىز... مەندە دە مىلتىق بار. ول جالعىز اۋىز بولسا دا ءسىزدىڭ مىناۋ ءۇش اۋىز مىلتىعىڭىزدىڭ مىلجا-مىلجاسىن شىعارادى. ەسەرلەنىپ ەستىگەندەرىڭىزدى' ەلگە جايىپ جۇرمەڭىز، كۋاڭىز جوق...
ول جاڭا كەلەرىندە بارلىق سۇمدىعىن سايلاپ، مىنە جونەلۋ ءۇشىن بوز جورعانى ازىرلەپ كەلگەن ەكەن. ونىڭ نەندەي پيعىلمەن كەلە جاتقانىن سەزگەندەي بوز جورعا ات قامىس قۇلاعىن قاق توبەسىنە تىكسىنە تىگىپ تۇرا قالدى. ساۋىس ونىڭ وسقىرعانىنا دا قاراعان جوق، ءوز اتىن بوساتىپ الىپ، بۇيىرىنە قاتتى ءتۇرتىپ قالىپ ەدى، ول شىلبىرىن سۇيرەتكەن كۇيى كەلگەن جاعىنا قاراي قۇيعىتا جونەلدى.
— قاپ، جامانداتقىر-اي، — دەدى ساۋىس وتىرىك قىنجىلعان بولىپ. ول سونى ايتتى دا بوز جورعانىڭ ۇستىنە قارعىپ ءمىندى. الدەنەنى سەزگەندەي بوز جورعا ءدىرىل قاعىپ اسپانعا ءبىر شاپشىدى دا، وزىنە قاراي جۇگىرە باسىپ، مىلتىعىن جۇرە وقتاپ كەلە جاتقان يەسىنە كىسىنەپ قويا بەردى. اتىنىڭ سول كىسىنەسى ءوز جانىن قوسا شىرىلداتقانداي. باعلان ءوزىنىڭ نە بولعانىن بىلگەن جوق، اتقا جونەلگەن ساۋىسقا مىلتىعىن قالاي كەزەپ قالعانىن دا سەزگەن جوق. تەك اۋزىنان «لاعنات!» دەگەن جالىن شىقتى، قولىنداعى مىلتىعى دا گۇرس ەتتى. اق بوز ات ۇشىپ ءتۇستى دە، قىزىل الا قان بولىپ شىرقىراي تۇرەكەلدى. باعلان ءوزىنىڭ نە ىستەگەنىن ەندى عانا سەزدى، ەسەڭگىرەپ قالعان ەكەن، اتىنىڭ قۇلاق شەكە تۇسىنان اتقىعان قاننان باسقانى كورە العان جوق. ول اتتان ۇشىپ تۇسكەن بويى قامىستىڭ اراسىنا قاراي دومالاپ بارا جاتقان ساۋىستى دا اڭعارعان جوق، مىلتىعىن لاقتىرىن جىبەرىپ اتىنا قاراي قۇشاعىن جايا ۇمتىلدى.
— جانۋارىم-اي! جان سەرىگىم-اي!..
باسقا ءسوز ايتا العان جوق، كوزىنەن جاس پارلاپ، قۇشاعىن جايعان كۇيى اتىنىڭ سوڭىنان كەتىپ بارادى. اق بوز ات ونىڭ داۋسىن تانىپ جاردەم تىلەگەندەي شىڭعىرا دىرىلدەپ ويىسىپ كەلەدى دە، قايتادان الىستاپ كەتتى. ول شىڭعىرعان سايىن باعلاننىڭ جانى قوسا شىڭعىرادى.
ونىڭ دىبىسى الىستاعان سايىن جانى كىرە باستاپ ساۋىس جاتىر. ەلگە نە دەرىن ويلاعان ول جوق، ونى مۇندا كەلمەستەن بۇرىن ويلاپ، قياناتى مىناۋ قاندى ايىپتان قۇتقارمايتىن سەكىلدى. سونى ويلاعان ول ءوزىنىڭ دە ءبىر جارا سالۋعا، ول ءۇشىن باعلاننىڭ مىلتىعىن تاۋىپ الىپ بىتىرالى پاترونمەن ءوز قولىن ءوزى اتپاق بولدى. سول ويمەن ول باعلاننىڭ مىلتىعىن ىزدەپ ءجۇر ەدى، ءوزى كەلگەن جاقتان ماشينانىڭ گۇرىلىن ەستىپ قايتادان قامىس اراسىنا بۋعا قالدى.
كەلە جاتقان جاننا مەن مالتاباي ەكەن. اتاسىن ىزدەپ كەلە جاتقان جانناعا جولشىباي قوسىلىپ مالتاباي دا كەلىپ-تى. ەكەۋى ءدال اق بوز ات العاش قۇلاعان جەرگە دەپ كەلىپ تۇرا قالدى. ءبىراق، ەكەۋى دە ءازىر ەشتەڭەنى اڭعارار ەمەس. مالتاباي ماشينادان سويلەي ءتۇستى.
— مىنە، لايساڭنىڭ ءبارى ءسىزدىڭ اتاڭىزدىڭ لاڭى.
كەلىمىزدىڭ قۇسىنا قىرعيداي تيگەنىمەن قويماي، مالىمىزدىڭ ازىعى بولاتىن كوك مايسامىزدى تاپتاپ تاستادى.
جاننا جان-جاعىنا ويلانا قاراپ، اينالاسىن كوزىمەن ءبىر شولىپ شىقتى دا:
— ءشوپتىڭ تاپتالعانى ەشتەڭە ەمەس-اۋ، مىناۋ قان نە؟ — دەدى بار داۋسىمەن ايعايلاپ. ول ءوز داۋسىنان ءوزى شوشىپ كەتتى.
— سۇمدىق-اۋ، مىناۋ ادامنىڭ قانى عوي، — دەپ مالتاباي ۇرەيلەنە باستاپ ەدى، قامىس جاقتان ساۋىستىڭ ىڭىرسىعان داۋسى ەستىلدى.
— ءولدىم... ءول-دىم...
— ماسقارا، مىناۋ ساۋىستىڭ داۋسى، مىناۋ سونىڭ قانى.
مالتاباي سونى ايتا ۇشىپ كەلىپ، سەرەيىپ جاتقان ساۋىستىڭ ۇستىنە قۇلاپ ءتۇستى.
— باۋىرىم-اي، بوزداعىم-اي... جوق، قانى كورىنبەيدى، وق تيگەننەن امان سەكىلدى.
جۇرەگى وعان مۇلدەم مۇز بولىپ قاتقان بولۋ كەرەك، جاننا جاقىنداپ كەلدى دە تۇرىپ قالدى.
— قورىقپاڭىز، مەن بىلەتىن ساۋىس بولسا، مۇنى سۇلاتقان جاۋ ءوزى.
— ءوزى سۇلاتقانى قالاي؟
— ونى ءقازىر وزىنە ايتقىزامىز، مىنا ءبىر تاتىرعا تامان شىعارايىق، ار جاعىنان دەمەڭىز.
تاتىرعا شىققاننان كەيىن ساۋىس كوزىن اقىرىن اشىپ ىڭىرسي باستادى:
— باۋىرلارىم-اۋ... مەن... مەن... قايدا جاتىرمىن؟.. سەن كىمسىڭ؟.. ءوزىمنىڭ مالتەكەم... مىناۋ كىم؟.. ا، ءوزىمنىڭ ءيا، ءوزىمنىڭ مالتەكەم..، باۋىرلارىم-اۋ، مەن قايدا جاتىرمىن!
— مەنىڭ قۇشاعىمداسىڭ، — دەدى مالتاباي ونىڭ قۇلاعىنا اۋزىن تيگىزە سويلەپ.
— جانناتاي-اۋ، ايتساڭشى، مەن انىق ءتىرىمىن بە؟
— ولەتىن ءتۇرىڭىز كورىنبەيدى.
— نەمەنە، مەنىڭ ولگەنىمدى تىلەيسىڭ بە؟
— جوق، تەك قانا جەر بەتىنىڭ تەزىرەك تازارعانىن تىلەيمىن.
— جاننا، ءسىز وسىنداي مەيىرىمسىز، قاتال ما ەدىڭىز؟
— كەشىرىڭىز، ساۋىسقا ايتىلعان ءسوزدىڭ سىزگە تيەتىنىن بىلمەدىم.
ساۋىس باعلان كەتكەن جاققا قولىن سىلتەپ، ىڭقىلداي باستادى.
— اندا، ناعىز ماسقارانىڭ اكەسى اندا. مىناۋ كولگە قۇياتىن وزەننىڭ ساعاسىندا اق بوز ات ءولىپ جاتىر. ونى اتىپ ولتىرگەن باعلان. ءسىزدىڭ ءسوزىڭىزدى بۋراحاننىڭ بۇيرىعىنداي كورەتىن باسىم وعان ءسىزدىڭ سالەمىڭىزدى ايتىپ كولدەن تەزىرەك كەتۋىن ءوتىنىپ ەدىم، ول: «مالتابايعا سالەم ايت، الدىمەن ءوزىنىڭ قاتىنىنا يە بولسىن»، — دەگەنى. سول سوزىنە ىزالانىپ تۇرا ۇمتىلعان كەزىمدە اتىمنىڭ قولدان شىعىپ كەتكەنى، جاياۋ قالعىم كەلمەي اتىمدى ۇستاپ العالى ونىڭ اتىنا مىنە جونەلىپ ەدىم، ول مىلتىعىن گۇرس ەتكىزدى دە، مەنى وسىلاي ىڭق ەتكىزدى. ءبىر ءتاۋىرى ماعان ارناپ جىبەرگەن وعى ءوزىنىڭ اتىنا ءتيدى.
جاڭاعى سوزدەن كەيىن مالتابايدىڭ ءۇنى ءوشتى. ويتكەنى ايەلىنىڭ جەلاياق ەكەنىن ءوزى دە سەزەتىن ەدى، ءوز سەزىمى ءوزىن ۋلاپ تاستادى دا، تۇك ايتا الماستان ساۋىس سىلتەگەن جاققا قاراي تۋرا جونەلدى.
كىمدى ايتقانى بەلگىسىز، ايتەۋىر:
— سالداقى-اي! — دەگەن ىزالى داۋسى الىستان دۇڭك ەتتى.
— ءوزىڭ سالداقى، — دەدى ساۋىس تىستەنىپ.
ىزالى كۇلكىنىڭ قالاي كەلگەنىن بىلگەن جوق، ەكەۋىڭە بىردەي ىزالى تۇرعان جاننا سىلق-سىلق كۇلىپ كەتە باردى...
...سول كۇنگى سول كۇلكى مىناۋ تۇڭعيىق قارا ءتۇندى دە تىلگىلەپ تۇرعانداي. ساۋىس سونى ويلاپ كەلە جاتىپ، مالتابايدان ايرىلىپ قالدى. ول جاننانىڭ سونداعى كۇلكىسىن قۇلاعىنان كەتىرە الماي ەكى قۇلاعىن كەزەك شۇقىپ كەنەت تۇرا قالىپ ەدى، ازىنەن باسقانى كورە الماي شوشىپ كەتتى. ءبىراق ءوزىنىڭ ويلاستىرعانىن قاپ-قارا كۇيەگە اينالدىرىپ، ەرتەڭگى اكتيۆتە باعلاننىڭ بەتىنە قالاي جاعۋدى ول ۇمىتقان جوق،
2
— مالتەكە! — دەدى، اقىرىن. — اۋ، مالتەكە-اۋ، قايدا جوعالىپ كەتتىڭىز؟
مالتابايدا ءۇن جوق.
— اۋ، كومەيىڭىزگە قۇم قۇيىلدى ما؟ نەگە ۇندەمەيسىز؟
ءۇن جوق.
— مالتەكە! — دەدى داۋسىن دىرىلدەتە ايقايلاپ، — مالتەكە! مەن مۇندا.،. مالتەكە، مەن مۇندا... مەن مۇندا!
ءالى ءۇن جوق.
— ءاي، ءىشى ازاپ پەن مازاققا تولى باسىم-اي. ولسەڭ دە سول بۇلىنگەن ماشينانىڭ ىشىندە ولمەي مالتابايدىڭ سوڭىنان نەگە ەردىم ەكەن؟ ونىڭ توتە جول دەگەن! كەسەل جول ەكىنىڭ كوزىم تالاي كورسە دە، ماڭدايىم تاسقا ءبىر تيمەي قويدى-اۋ مەن بەيباكتىڭ.
ىق جاقتا كەلە جاتقان مالتاباي ونىڭ بار ءسوزىن ەستىگەن ەكەن، قاراڭعى ءتۇندى جامىلا جاقىنداپ كەلىپ شىڭك ەتتى.
— قاتىنىڭ قىسىر قالسا، ونى دا مەنەن كورگەيسىڭ.
ساۋىس سەسكەنسە دە ىركىلگەن جوق.
— قاتىندارىمىزدىڭ قىسىر قالعانى ەشتەڭە ەمەس-اۋ، ءسىز ەكەۋىمىزدىڭ ءۇمىتىمىز قىسىراپ قالا ما دەپ قورقامىن، مەن سونى ويلاپ كەلە جاتىپ، ءسىزدىڭ كەيىن قالعانىڭىزدى سەزبەپپىن.
— ءۇمىتتىڭ قىسىر قالعانى قالاي؟
— كۇتكەنىمىزدىڭ ءبارى كۇلگە اينالىپ كەتسە، ءۇمىتىمىزدىڭ قىسىر قالعانى ەمەس پە؟
— جاعىڭ قارىسسىن، — دەدى مالتاباي ءتىسىن شىقىر ەتكىزىپ.
— ءسىز تىلەمەسەڭىز دە قارىساتىن بولار جاعىمىز. ارمان ءتىرى تۇرسا، وعان تىستەنە-تىستەنە ءتىسىمىزدىڭ ءبىرى قالماستان قيرار.
— سونشاما سورلى ءبىز كىمبىز؟
— كىم ەكەنىمىزدى ءوزىم دە بىلمەيمىن. باعلاننىڭ قولى جەتكەن كەرەمەتتەرگە قيالىمىز دا جەتپەپتى. سوعان قاراعاندا بىزدەر كوز الداعىسىن كورمەيتىن كوزسىز، كوزى كورسە دە كوڭىلى سەزبەيتىن مەڭىرەۋ ەكەنبىز.
— ونىڭ ءبارى كوزسىزدىك تە، ويسىزدىق تا ەمەس، ءومىردىڭ زاڭى. ءومىر ءوزىنىن سول زاڭى بويىنشا ادامعا كەيدە بالىن، كەيدە ۋىن بەرەدى.
— ءسىز ەكەۋمىز بالىن جەيتىن ارانىن ءبارى دە قىسىر قالعان سەكىلدى، سوعان قاراعاندا ءومىردىڭ بىزگە سىيلايتىنى تەك ۋى عانا بولار.
ساۋىستىڭ بۇل ءسوزى جەلكەسىنەن تارتقانداي مالتابايدىڭ ىلگەرى باسقان اياعى كەرى كەتتى.
«ءيا، — دەدى مالتاباي ىشىنەن، — وي ۋلانعان كەزدە باستا مي قالمايدى ەكەن. Ex، بۋراحان... بۋراحان... سەنى دە دانىشپان كورىپ، ساعىم. دالاسىنا دا سۋسىز ەگىن سالدىق-اۋ. ەككەن ەگىنىمىز دە، توككەن تەرىمىز دە دالاعا كەتكەنى مىناۋ. دارەجەنىن دارىن بولا المايتىنىن بىلمەدىم-اۋ مەن اقىماق.»
— مالتەكە، نە ويلاپ كەلەسىز؟ ارتىعى بولسا ماعان دا قارايلاسىڭىز.
— سەندەيلەردى دوس كورىپ سەرىك تۇتقان ءوزىمنىڭ اقىلسىزدىعىمدى ويلاپ كەلەمىن، قالاساڭ ءبارىن دە ال.
— قامىقپاڭىز، ءسىز قانشا اقىلسىز بولساڭىز دا مەن سياقتىلاردىڭ تالايىنا اقىلشىسىز.
— ءسوزدى قوي دا ۇمتىل، مىنا ءبىر بەلدىڭ استىنان ساۋلەنىڭ شاپاعى كورىندى، باس اياعىڭدى.
— ونىڭ نەسىنە اسىعامىز؟
— ماشينا بولسا تەزىرەك جەتىپ جولىن توسايىق تا.
— ول ماشينانىڭ شامى ەمەس، «شاعالانىڭ» اسپانعا شاشىراعان شاپاعى.
ەكەۋى تەڭسەلە باسىپ، اسپاننان كورىنگەن «شاعالانىڭ» شاپاعىنا قاراي ءتۇندى سۇزگىلەپ كەتە بەردى.
«شاعالانىڭ» شاپاعىنا جەتكەنشە مالتابايدىڭ ماقساتىنان تۇك تە قالعان جوق. مانسابى قۇلاي قالسا ماقساتى قوسا قۇلايتىن ونىڭ ەجەلگى ادەتى ەدى، سول ادەتىنە باستى ما قالاي، ايتەۋىر بويى شارشاعان سايىن ويى دا كەمەلدەنىپ، قيالى دا شالدىعىپ كەلەدى. شالدىققان قيال قاناتسىز عوي، سول قاناتسىز قيالدىڭ جەتكەن جەرى ءوزىنىڭ بۇرىنعى مانسابى. سول مانسابى ەسىنە تۇسكەن سايىن، ءىشى ەلجىرەپ وزەگى ورتەنىپ، سول ءورتى كەيدە كوزدىڭ جاسىنا دا اينالىپ كەتەدى.
«جاساعان-اۋ، نە جازدىم؟ — دەدى نازالانىپ. — تاۋدان دومالاعان تاستاي دومالاپ كەلەمىن، دومالاپ كەلەمىن، نەگە ولاي؟ وسىنشاما دومالاتقانداي تاعدىرىما نە جازدىم؟ الدە ساۋىستىڭ ايتقانى راس پا؟ ارمان با مەنى مۇنداي كۇيگە ۇشىراتقان؟ وعان نە جازدىم؟ جازىعىم جوق بولسا دا وعان جاقپادىم، وسىنىڭ سەبەبى نە؟ الدە باعلان با، ارماندى ماعان ايداپ سالعان؟ ماعان قاتىن بولعالى قاسقىردان دا قورىقپايتىن بولىپ كەتكەن ءزارۋ بىلتىردان بەرى باعلاننان ەلەردەي قورقاتىن سەكىلدى، نەگە ولاي؟ باعلان وعان: «سەندەر كوپ جاسامايتىن جانسىڭدار!» — دەپتى، ونىڭ سول قاي شاتقانى؟ سىرتىمىزدان ايتسا ءبىر ءسارى، ءزارۋدىڭ كوزىن باقىرايتىپ تۇرىپ ءوز ۇيىندە ايتىپتى. ونىڭ سول سوزىندە جاتقان ءبىر سۇمدىق بارىن ءىشىم سەزەدى، نە سۇمدىق ەكەنىن سۇراپ بىلگىم دە كەلەدى. ءزارۋدىڭ ول كولحوزداعى جانسىزدارى جەتكىزگەن حابارعا قاراعاندا سول كۇنى ءزارۋ كەتىسىمەن ول ۇيگە بوتاجان بارىپتى، سونىڭ كوزىنشە باعلان ءوزى جوقتا نازگۇل ساتىپ العان سۋ جانا پيانينونىڭ تالقانىن شىعارىپتى. ەگەردە ول ايەلىنىڭ پيانينونى ءزارۋدىڭ ايتۋىمەن اساۋباي بەرگەن اقشاعا الىنعانىن بىلمەسە مۇنداي اشۋعا بارماس ەدى عوي... ءيا ،بارماس ەدى. ءبىراق سول قيراعان پيانينونىڭ مەنىڭ قاسىرەتىم بولۋى قالاي؟»
مالتاباي ءوزىنىڭ ەڭ ۇلكەن قاسىرەتى ءوزىنىڭ ايەلى ءزارۋ ەكەنىن سەزبەسە دە، اساۋبايدىڭ ولىمىنە سەبەپ بولعان سول قيراعان پيانينو ەكەنىن ءدال تاپتى. سوندىقتان دا ول اساۋبايدىڭ ءولىمىن ەرتەڭگى اكتيۆتە باعلاننىڭ اجالى ەتۋگە بەكىنىپ الدى.
ول ءتۇڭ ىشىندە مازداتىپ كەلە جاتقان بۇل كۇيەنىڭ شىندىعى مىناداي ەدى:
ول بوتاجاننىڭ «شاعالا» كولحوزىنا جاڭا كەلگەن كەزى بولاتىن. ول كەلگەن كەزدە باعلان كيسلوۆودسكىدە ەدى، سونان كەشە كەشكە كەلگەن-دى. ءبىر كەزدە ءوزىنىڭ بالاسىنداي كورىنسە دە كوپتەن بەرى الىستاپ كەتكەن بوتاجاننىڭ وسى كولحوزدىڭ پارتكوم سەكرەتارى بولىپ_ سايلانعانىن ەستىگىندە ولگەن بالاسى ارىستان قايتا ءتىرىلىپ كەلگەندەي قاتتى قۋانعان-دى. ەستي سالا ىزدەتىپ ەدى، ول وبلىسقا كەتكەن ەكەن. بۇگىن تاڭەرتەڭ كەلە تەلەفون سوعىپ، ءوزىنىڭ قاناتسىز ۇشىپ كەلەتىنىن ايتىپ جار سالدى.
مىنە، ءقازىر باعلان سونى اسىعا كۇتۋدە. اماندىق سۇراعانداردىڭ تەلەفونىنا مازا جوق، ەسىك قوڭىراۋىنا قۇلاق تۇرگەن باعلاندا دا مازا جوق.
...نازگۇل بوتاجاننىڭ كەلەتىنىن ەستىسىمەن، ءۇيدىڭ ءىشىن ساندەۋگە كىرىسكەن بولاتىن. ءوزى جۋىردا عانا ساتىپ الىپ، باسقا بولمەگە قويعان پيانينونى دا، باعلان موسكۆادان بۇگىن اكەلگەن تەرەزە پەردەلەرىنىڭ ەڭ ادەمىلەرىن دە ورتاداعى بولمەگە كەلتىردى. پيانينو كورنەكتى جەرگە قويىلىپ، ادەمى پەردەلەر تەرەزەلەرگە قۇرىلىپ تا بولدى. ءقازىر بۇل بولمەدەگى جيھازداردىڭ ءارقايسىسى وزىنە لايىق ورىپ تاۋىپ، بىرىنە-بىرى جاراسىپ جايناپ تۇر. شىعىس جاقتاعى ۇلكەن ەكى تەرەزەدەن مول توگىلگەن كۇن شۇعىلاسىمەن شاعىلىسىپ، جان-جاعىنا وزگەشە شاپاق شاشىپ، تەرەزەنىڭ الدىندا تۇرعان فيكۋستىڭ جاسىل جاپىراعىنا دا، بۇرىشتاعى سىرى جارقىراپ تۇرعان سۋ جانا پيانينوعا دا قىزىل-كۇرەڭ ءوڭ بەرىپ، ۇلكەن قىزىل كىلەم جاتىر. ونىڭ باسقا جيھازدارعا شاشقان شاپاعىن قويۋلاندىرا ءتۇسىپ، وڭ جاقتا قىزىل بارقىتپەن تىستالعان ديۆان تۇر. ول دا ءۇي ىشىنە كورىك بەرىپ، كوز تارتادى.
نازگۇل وسىلارعا قاراپ تۇرىپ، وزىنە تانىس ۇيلەردى كوزىنىڭ الدىنا كەلتىردى. تەك اۋدانداعى ەمەس، وبلىستاعى تانىس ۇيلەردىڭ دە تالايىن شولىپ ءوتتى. تابىسى مول بولا تۇرا، ۇقساتا المايتىنداردى دا، الداپ-ارباۋمەن، مەملەكەت دۇنيەسىن قىمقىرۋمەن دۇنيە جينايتىن، ءوزىن بىرەۋ «قۋ» دەسە، تۇلكىشە جىلميىپ، سول سۇمپايى ءسوزدى ۇلكەن ماقتان كورەتىن ءقايسىبىر سۋىق قولدى سۇعاناقتاردى دا سىناپ ءوتتى.
«ۇياتسىزدار، ۇيالماستان قالاي قىمقىرادى ەكەن»، — دەدى ىشىنەن.
ءبىراق ءدال وسى بولمەدە تۇرعان پيانينو دا ادال ەڭبەكپەن كەلگەن دۇنيە ەمەس ەدى، سول ەسىنە ءتۇستى دە، وزىنەن-وزى تىتىركەنىپ كەتتى.
«اپىر-اي، وسى مەن نە ىستەپ ءجۇرمىن؟ اساۋباي بەرگەن مىڭ سومدى وبليگاسيادان ۇتتىم دەگەنىمە باعلان سەندى، مەن نەگە ولاي دەدىم؟ اساۋباي جالىنا بەرسىن، مەن شىنىن عانا ايتۋىم كەرەك ەمەس پە ەدى؟ ەگەر ول اقشا اساۋبايدىڭ وزىنىكى بولماي، ماگازيندىكى بولىپ شىقسا، ەل بەتىنە نە دەپ قارايمىن؟.. جوق ونىڭ مەنى الداۋى مۇمكىن ەمەس».
ول ءوزىن-وزى وسىلاي جۇباتتى دا، ءۇيدىڭ ىشىنە تاعى كوز جىبەردى. ورتاداعى ۇزىن ستولدىڭ ۇستىندەگى كوكالا داستارقاننىڭ قۇرىسىپ تۇرعان ءبىر جەرىن الاقانىمەن سيپاپ جازدى دا، ديۆانعا بارىپ وتىرا كەتتى.
باعلاننىڭ بار ارمانى: ءوزى جيىرما جىلدان بەرى باسقارىپ كەلە جاتقان وسى كولحوزدى بۇكىل وتاننىڭ الدى ەتۋ بولسا، نازگۇلدىڭ ارمانى ەكەۋ. ونىڭ ءبىرى — ءوزى باسقاراتىن اۋرۋحانادا بىردە-بىر ادام ولمەسە؛ ەكىنشىسى — بارلىق كولحوزشىلاردىڭ ءۇيى مالتابايدىڭ ۇيىنە تەڭەلسە. ول ءۇشىن، ەڭ الدىمەن جۇرت كوپ كەلەتىن ءوز ءۇيى تەڭەلسە... ءبىراق، ول ءۇيىن مالتابايدىڭ ۇيىنە تەڭەۋ ءۇشىن، ءالى دە بىرنەشە مىڭنىڭ دۇنيەسى كەرەك ەكەنىن ويلانباستان، ەكىنشى بولمەدە تەلەفون ارقىلى بىرەۋمەن سويلەسىپ وتىرعان باعلانعا وسى ويىن ايتقىسى كەلىپ ەدى، ونىڭ وسىدان ون مينۋت بۇرىن ايتقان ءبىر ءسوزى ەسىنە ءتۇستى دە، كەنەت توقتاپ قالدى.
— ول كولحوزدىڭ مالىن كوبەيتۋدەن باسقانى ويلامايدى، — دەدى قولىن سەرمەپ. — ءبىراق، سونىسىنىڭ ءوزى دۇرىس-اۋ.
نازگۇل بايبىشەنىڭ باعلاندى «كولحوزدىڭ مالىن كوبەيتۋدەن باسقانى ويلامايدى» دەۋى، ارينە، ەسكى ەركەلىكپەن ايتىلعان جاي ناز. سونىمەن بىرگە، باعلاننىڭ ۇيگە جيھاز جيناۋدى ەسكىلىك كەرەتىنى دە راس. ول اسىرەسە، اۋىر زاتتاردى جەك كورەتىن. سول ادەتىمەن وسىدان ون مينۋت بۇرىن نازگۇلگە كەلىپ تيىسكەن ونىڭ ءوزى بولاتىن. نازگۇل ءۇيدىڭ ىشىندەگى نارسەلەردى رەتتەپ ءجۇر ەدى، ول كەلدى دە:
— اقشاڭ كوبەيگەن كەزدە اقىلىڭنىڭ قاق جارتىسىن سونىڭ بيلىگىنە بەرىپ قوياسىڭ-اۋ، كەربەزىم، — دەدى ازىلدەپ، — ءوزىڭنىڭ ادال ەڭبەگىڭمەن تاپقان اقشاڭا ازاپتى وسىنشا مول ساتىپ الارمىسىڭ؟ قاراشى، پيانينونى ءار بولمەگە ءبىر سۇيرەۋمەن وتىز جىل بويى ءبىر تەرلەمەگەن تاناۋىڭدى دا تەرلەتىپسىڭ. وسى ۇتقان اقشاڭدى كاسساعا سالساڭ عوي، ون جىلدان كەيىن ءبىر ماشينا الاسىڭ دا، «بۇگىن كۇن سۋىق ەكەن، شوفەرىڭە ايتشى، مەنى اۋرۋحاناعا جەتكىزىپ سالسىن» دەپ، مولتەڭدەپ تۇرمايسىڭ.
— اقىلدىڭ جارتىسىن ۇيدەگى اقشانىڭ بيلەگەنى دە، وتىز جىل بويى تەرلەمەگەن تاناۋدىڭ بۇگىن تەرلەگەنى دە ەشتەڭە ەمەس-اۋ، دالاداعى ارقار مەن كيىكتىڭ بار اقىلدى بيلەگەنىمەن كويماي، توقسان كيلو دەنەنى تەرگە مالىن، توپىراققا اۋناتاتىنىن ايتسايشى. ماشينا دەيتىن بولساڭ، ول ءۇشىن ۋايىمداماي-اق قوي، مەن ونى ءوزىڭنىڭ بىلتىرعى اتىپ اكەلگەن ارقارىڭنىڭ تەرىسىمەن ساتىپ الامىن.
ول سونى ايتتى دا، ءوزىنىڭ كوڭىلى شات كەزىندەگى ادەمى كۇلكىسىنە سالىپ، سىڭقىلداي جونەلدى. ەگەردە نازگۇل وسىناۋ ءبىر سۇلۋ كۇلكىسىن سىڭقىلداتسا، نە ءوزىنىڭ اڭشىلىق جايىن ءسوز ەتە قالسا جانى جادىراپ، ونىڭ اۋزىنا تەلمىرە قاراۋ باعلاننىڭ ەسكى ادەتى. بۇگىن دە سولاي، ءبىراق نازگۇلدىڭ جاڭاعى ءبىر سوزىندە مىسقىل بارىن سەزىپ، سونى قالاي شالۋدى دا ويلاپ تۇر، ونىڭ جاسىنان جان قۇمارى مىلتىق، جاقسى مىلتىق كورىنسە ونى ساتىپ الماي قويمايتىن. ءقازىر ونىڭ ءار كەزدە ساتىپ العان الۋان ءتۇرلى مىلتىعى بار، ءبىراق ارىستانى قايتىس بولعاننان بەرى سولاردىڭ بىردە-بىرىنىڭ قىزىعىن ءجوندى كورگەن ەمەس. كۇزدەن بەرگى بار اتقانى جالعىز ارقار. نازگۇلدىڭ جاڭاعى مىسقىلداپ تۇرعانى سول ارقاردىڭ تەرىسى. ونىڭ بۇل مىسقىلىنىڭ ار جاعىندا ۇلكەن ىزگىلىك جاتىر. اڭشىلىقتى ازايتقاننان بەرى باعلاننىڭ دەنساۋلىعى ازايىپ بارا جاتقانداي كورەتىن دە، قولى ءسال بوساي قالسا كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي، جاز بولسا «بالىقتى» كولدىڭ جاعاسىنا، كۇز بولسا ساعىم دالاسىنا الا جونەلەتىن. ءبىراق نەگە ەكەنى بەلگىسىز باعلان دالاعا بارسا دا، كول جاعالاسا دا اڭ اۋلاماي وي اۋلايتىن بولىپ كەتتى. ونداي كەزدە وزىمەن-وزى كۇبىرلەسىپ «بۇل قالاڭ الدە مەن اداسىپ ءجۇرمىن بە؟» دەپ سازارىپ الاتىن. وسى سۇراۋدا ول بيىل جاز ورتاسىنان بەرى وزىنە-وزى ءجيى بەرىپ كەلەدى، ونىڭ نە سۇراۋ ەكەنىن وزىنەن باسقا جاڭ بىلمەيدى. كەيدە «مۇنىڭ اقىرى نەمەن تىنار ەكەن؟» دەپ اۋىر كۇرسىنىپ تە سالادى، ونىڭ كۇتكەنى نەندەي ءقاۋىپ ەكەنىن دە وزىنەن باسقا جان بىلمەيدى. سول سۇراۋدىڭ جاۋابىن ىزدەۋدەن ول بيىل ءبىر تالعان ەمەس. كاۆكازعا باردى، اق، كۇمىستەن سوعىلعانداي كورىنەتىن ەلبرۋستىڭ اسپانعا سۇڭگىپ تۇرعان قوس وركەشىنە قاراپ تۇرىپ تا تالاي كۇبىرلەدى، قارت شەجىرە بولسا دا ايتار جاۋابى بولعان جوق. قايتىپ كەلىپ ءوزىنىڭ كەڭ ساحارا كەر دالاسىنان دا سۇرادى، ول دا ءۇن قاتپاستان كەرگىپ، ءمىز باقپاستان كەرىلىپ جاتىپ الدى. قازىردە دە سول سۇراۋدىڭ جاۋابىن ىزدەپ، ءۇيدىڭ ءىشىن كەزىپ ءجۇر.
— مەن ساعان بۇگىن تاڭعا جاقىن كورگەن ءبىر ءتۇسىمدى جورىتقالى كەلە جاتىر ەدىم، قولىڭدى نەمەنەگە سەرمەي قالدىڭ؟ — دەدى قالجىڭداعان ءتۇر كورسەتىپ.
— قولىمدى كىمگە نە ءۇشىن سەرمەگەنىمدى ايتسام، ول وكپەڭنىڭ ءىزى دە قالمايدى، سوندىقتان بالاشا بۇرتيماي قاسىما كەلىپ وتىر دا، ءتۇسىڭدى ايت.
باعلان ونىڭ قاسىنا كەلدى دە، ءبىر قولىمەن قۇشاقتاي قۇلاپ وتىرا كەتتى.
— مەن وتكەن ءتۇنى تۇسىمدە، — دەدى ءتۇستى ويدان شىعارىپ وتىرعانىن سەزدىرگىسى كەلمەگەندەي ويلانا سويلەپ، — قىز قالپىڭا قايتا كەلگەن سەنى كورىپ ەدىم، قىزىققانىمنان قاناتسىز سامعاپ كەتىپپىن.
— سەن تۇسىڭدە قاناتسىز سامعاپ جۇرسەڭ، مەن ونىمدە ءوز ۇيىمنەن باسقا ۇيگە كىرە الماي جەر بولىپ ءجۇرمىن، — دەدى نازگۇل وتىرىك مۇڭايىپ.
باعلان ونىڭ نەندەي ويعا تۇسكەنىن سەزە الماي تىكسىنىپ قالسا دا، ەركەلەتكىسى كەلىپ:
— قالاي؟ — دەپ قۇشاعىنا تارتىپ ەدى، نازگۇل ديۆاننىڭ ارقالىعىنا قاراي شالقايا ءتۇستى.
— وسى سەن نەشەگە كەلگەنىڭدى بىلەسىڭ بە؟ — دەدى باعلاننىڭ شاشىنان سيپاپ.
— بىلەتىن سەكىلدىمىن.
— بىلسەڭ مەنىڭ ءبىر ءتىلىمدى ال.
— سەنىڭ ءتىلىڭدى الماعان كەزىم بار ما ەدى؟
— ءتىلىمدى الساڭ، تىڭداي بەر، — دەدى دە، زارۋدەن ۇيرەنگەن ءبىر سوزدەردى ارالاستىرا سوعىپ، سويلەي جونەلدى، — داۋرەنىڭ وسىنداي شالقىپ تۇرعان شاعىندا ۇيىڭە دۇنيە جيناپ ال. قاراشى، مىنا بولىمسىز دۇنيەگە! وسىنىڭ ءبىر ءوزى كوڭىلدى قانشا كوتەرىپ تۇر. ادامنىڭ قارتايماق، جاسارماعى كوڭىلدەن، تۇرمىسىڭ كوڭىلدى بولسا، كوپ جاسايسىڭ. كولحوزىڭ تاسىعان تەڭىز سەكىلدى، سەن العان ءبىر تامشى سۋدان تەڭىز ورتايمايدى. ءوزىن انا مالتابايدىڭ ۇيىنە قاراشى، كىرسەڭ شىققىسىز. وزدەرى ءبىر قورا جان، قىزمەت ىستەيتىن جالعىز عانا مالتاباي. ال، ءبىز ءبىر ۇيدە ءۇش قىزمەتكەرمىز، ورتامىزدا بارى جالعىز بالا. ۇشەۋمىز دە ەڭبەكاقىنى جامان المايمىز. سوندا دا، ءۇيىمىز دۇنيەگە ءبىر جارىمايدى. بار تاپقانىمىزدى .ساياحات پەن كۋرورتقا سالامىز، ونان قالعانى قوناقتاردان ارتىلمايدى. جوق، تەڭىز بولىپ شالقىپ، قىران بولىپ شارىقتايتىن جاستىق شاعىڭ ءبىتتى، ەندى ەرتەڭگى كەلەر كارىلىكتى دە ويلا.
— ەھە، سەن سولاي دەيتىن بولدىڭ با؟ — دەدى باعلان. ونىڭ داۋسى سىزىلا سوزىلىپ بارىپ زىرك ەتتى. سول زىرك ەتىپ تىنعان داۋىستا ءبىر ىزعار بارىن سەزسە دە، نازگۇل ەلەگەن جوق.
— سولاي، ءۇيىڭ كولحوزىڭا ساي بولسىن دەيتىن بولدىم، — دەدى نىقتاپ تۇرىپ.
— جوق، كەربەزىم، — دەدى باعلان ونىڭ شاشىنان سيپاپ. — جاقسى تۇرمىستىڭ قارتايتپايتىنى راس بولسا، قۇشاعىڭدى كەڭىرەك جايعايسىڭ.
— و ل نە دەگەن ءسوز؟
— ول وسى كولحوزداعى ۇيلەردىڭ ءبارى ءوز ءۇيىڭ، ولاردىڭ ءبىرىن ويلاساڭ ءبارىن دە ويلا دەگەن ءسوز.
— ونداي ۇگىتىڭدى قويا تۇر، — دەدى نازگۇل، مۇنداي ءسوزدى تىڭداعىسى كەلمەي، — ءوزىڭ ويلاشى، ءشۇبادا بىرەۋلەر كەلىپ باي كولحوزدىڭ باستىعىنىڭ ءۇيىن كورەمىز دەپ كەلە قالسا، كۇلىپ كەتپەي مە؟
— اقىلسىزدار كۇلسە كۇلە بەرسىن. اقىلدىلار بىلەدى ءبىزدىڭ نەنى ارداقتاپ، نەنى قاستەرلەيتىنىمىزدى. سەن مۇندايعا تۇسىنەتىن ەدىڭ، ءوزىڭ اقشا ۇتامىن دەپ، ۇتىلىپ قالعانسىڭ با قالاي ءوزى؟
«سەزىكتى سەكىرەر» دەگەندەي، ۇتىس جايى ءسوز بولا قالسا، نازگۇلدىڭ جۇرەگى قالتىراي باستايتىن. سول «اۋرۋى» تارى ۇستادى. ەگەردە باعلان: «وسى اقشانى وبليگاسيادان ۇتقانىڭ راس پا؟ شىنىڭدى ايتشى؟» — دەپ قادالا سۇراسا ونىڭ ءدال ءقازىر ايتىپ سالۋى دا مۇمكىن ەدى. كۇدىگىنىڭ جوقتىعىنان ونداي سۇراۋ باعلاننىڭ ويىنا كەلگەن جوق، نازگۇل وزدىگىنەن ايتقان جوق.
— ۇتىلعانى قالاي، مەنى كىم ۇتۋشى ەدى؟ — دەدى.
— سەن اقشانى ۇتپاي، اقشا سەنى ۇتقان سياقتى.
نازگۇل تۇسىنبەگەندەي ءتۇر كورسەتىپ يىعىن ءبىر قومداپ قالدى دا:
— اپىر-اۋ، اۋليەشىم-اۋ، سەن ونى قالاي بىلە قالدىڭ؟ — دەدى ءوزىنىڭ ەركە داۋسىمەن كۇلە سويلەپ.
— كوزىڭنەن كورىپ، سوزىڭنەن سەزىگى وتىرمىن. بايقا، زارۋگە ەرەمىن دەپ جاقسىلىقتىڭ بارىنە ءزارۋ بولىپ قالما. سەن ونىڭ كىم ەكەنىن بىلەمىسىڭ؟
— نەگە بىلمەيمىن، ول سەنەن دە ۇلكەن جاۋاپتى قىزمەتكەردىڭ ايەلى.
— مىنە، سەنىڭ بار بىلەتىنىڭ سول عانا. سەن عانا ەمەس، بايى مالتابايدىڭ دا بىلەرى سول. ول جىل سايىن وبليگاسيادان، لوتەرەيادان مىڭداپ اقشا «ۇتادى»، سورلى مالتاباي وعان سەنە بەرەدى. ايەلى ونى جىل سايىن بىرنەشە ساتادى، ول سونى دا سەزبەيدى.
— ساتتى دەگەن نە؟ ءزارۋ كۇيەۋىن ساتىپ ءجۇر مە ەكەن؟
— بەدەلىن ساتسا، ءوزىن ساتقانى ەمەس پە؟
— وندا سەن ماعان دا سەنبەسسىڭ.
— ساعان سەنەمىن، ويتكەنى، سەن مەنى وزىمە عانا ساتاسىڭ.
نازگۇلدىڭ جۇرەگى ەگىلىپ كەتتى دە، كەش دەگەندەي، بەتىن باعلاننىڭ كەۋدەسىنە قويىپ قيسايا كەتتى.
«لاعنات...لاعنات... ساعان الدامشى دۇنيە. سەندەرگە دە لاعنات، ارباشى ارام دوستار...» دەدى ىشىنەن.
ونىڭ كىرشىكسىز تازا جانىندا قانداي جارا بارىن باعلان سەزگەن جوق. بەتىن نەگە جاسىرعانىن دا اڭعارماي، باياعى كارى ەركەلىگى دەپ ءتۇسىندى دە:
سولاي، كەربەزىم، كولحوزدىڭ دۇنيەسىنە قول سۇعۋ — سۇعاناقتىق، — دەدى ونىڭ بەتىن وزىنە قاراتىپ.
باعلان سونى ايتقان كەزدە نازگۇلدىڭ جانى ىرشىپ ءتۇستى.
— باعىم-اي، مىنا ءبىر جەكسۇرىن ءسوزدى سەن بىلمەۋشى ەدىڭ عوي، اۋزىڭا قايدان ءتۇستى؟
— ءوزىن جەركەنەتىن ونداي جەكسۇرىندىققا مەنى نەگە قياسىڭ؟
نازگۇل ونى جۇرەگىمەن ءسۇيىپ، جالىن اتقان جانىمەن جابىسا ءتۇسىپ:
— كەشىر، جانىم، — دەپ، بەتىن ونىڭ كەۋدەسىنە ءبىر باستى دا، قايتا كوتەرىلدى. — مەن سەنى وزىمە عانا قيامىن، سونى ەسكەر دە، جاڭاعى ءبىر ءسوزىڭدى اشىعىراق ايتشى، ءزارۋ نە ىستەپتى؟
— ەلدىڭ ايتىپ جۇرگەنى بەكەر بولار. ەگەردە بەكەر بولماي، ول كەلىننىڭ كەيبىر كولحوزدار مەن ساۋدا ورىندارىن ساۋىن سيىرى ەتىپ العانى راس بولسا، سوناۋ شاڭداتقان بەزەۋ بەتىن بايىنىڭ الدىندا ايداي ەتەرمىن.
نازگۇل ونان سايىن ۇرەيلەنىپ، باعلانعا جابىسا ءتۇستى.
— نەمەنە، ول ماگازيندەردەن دە اقشا الىپ پا؟ كىمنەن، قانشا؟
— انىعىنا جەتە الماي كەتكەنمىن، ەندى جەتەمىن، جەتكەن كەزدە ايتارمىن.
نازگۇلدىڭ جانى ونان سايىن شىرىلداي ءتۇستى:
— ءتىلىمدى الشى، ونداي ۇساق اڭگىمەدەن اۋلاق بولشى.
— نەگە؟
— ونىڭ شاڭ باسقان ۇياتسىز بەتىن بايىنىڭ الدىندا ايداي ەتە الساڭ جاقسى، ەتە الماساڭ ءوز بەتىڭنىڭ قانداي بولاتىنىن ويلاشى.
وسى كەزدە اۋىزعى بولمەدەن ءزارۋدىڭ داۋسى شىقتى.
— رازرەچيتە.
— «ش»-نى «چ»-عا. ايىرباستاپ كەلە جاتقان بۇل قاي ساۋداگەر؟
باعلان سونى ايتىپ، نازگۇل باسىن كوتەرگەنشە بولعان جوق قارا قالپاعىن قاقىرايتا كيىپ، وپالانعان بەزەۋ بەتىن ورمەكشىنىڭ تورى سەكىلدەندىرە تورلاپ العان ءزارۋ كىرىپ كەلدى.
ول بولىمسىز بۇعاعىن كوزگە ءتۇسىرۋ ءۇشىن، ايبات شەككەن كۇركەتاۋىق سەكىلدەنىپ، يەگىن ىشكە قاراي تىعا تۇسەتىن دە، جەلكەسىن كۇدىرەيتىپ جىبەرەتىن. سوندىقتان، سويلەگەندە اۋزى كەرىلىپ كەتەتىن. ايتپەسە بادەنسىز ەمەس. اسىرەسە، ۇستىندەگى قارا كيىمدەر اق سارى ءجۇزىن ايقىنداپ، ءدال قازىرگى ساتتە كەزدى ءبىر ءىلىپ قالارلىقتاي كورىكپەن تۇر.
— ا، ءزارۋ، كەل، كەل! تورگە شىق، — دەپ، نازگۇل قوشامەتپەن قارسى الىپ ەدى، ول اۋزىن كەرە سويلەپ:
— تاتەتايىم-اۋ، كوكەتايىم كەلىپ تە قالعان با؟ مەن ءتىپتى بىلسەمشى. امانسىز با، كوكەتايىم، — دەدى دە، شەشىنبەستەن كەلىپ، باعلاننىڭ قولىن ۇستاي الدى.
— بۇل قايدان كەلگەن پەرىشتە دەپ تاڭ-تاماشا بولىپ وتىرسام، ءوزىمىزدىڭ ءزارۋ كەلىن ەكەن عوي، جايشىلىق پا؟ مالتەكەڭىز قالاي، اۋرۋ-سىرقاۋدان امان با؟
ونىڭ بۇل سوزدەرىنىڭ ارقاسىندا نەدەن ءزىل بۇعىپ جاتقانىن سەزبەستەن:
— تابيعاتقا شۇكىر، — دەي بەرە ءزارۋ شەگىن تارتا اتىپ تۇردى، كوزى پيانينودا. ونىڭ «قۇدايعا شۇكىر» دەۋدىڭ ورنىنا، «تابيعاتقا شۇكىر» دەگەن جاڭالىعىنا باعلان مىرس ەتتى. ءزارۋ ونىڭ نە ءۇشىن كۇلگەنىن دە سەزگەن جوق.
— تاتەتايىم-اۋ، سەن پيانينو الىپ پا ەدىڭ؟... ءاي، قانداي ادەمى. ءاي، قانداي تاماشا؟ مىنە، قاراشى، ءۇيىڭ ءۇي بولعان دا قالعان. كوكەتايىمنىڭ قۇلاعىنا التىن سىرعا، ەركەكتەرگە قاراساق، قاراي قالامىز.
جاسىراتىنى جوق، ونىڭ مۇنداي جەل سوزىنە نازگۇل دە جەلىگىپ كەتتى.
— قاراڭ قالدىرماعانىمەن، قاتاردان قالدىراتىنى راس، — دەدى ول وزدەرىنە كۇلە قاراپ وتىرعان باعلانعا كوز قيىعىن تاستاپ.
— وزدەرىڭدى قاراڭ قالدىرىپ، ەتەكتەرىڭنەن تارتاتىن بايدى نەسىنە ساقتاپ جۇرسىڭدەر، ەكى مەتر شوكىمگە ساتىپ جىبەرمەي، — دەدى باعلان ميىعىنان كۇلىپ.
— وبالى قانە، مالتەكەمنىڭ ەڭ ءبىر جاقسى قاسيەتى — مەنىڭ جۇمىسىما ارالاسپايدى، — دەدى ءزارۋ اۋزىن كەرگىلەي سويلەپ؛ — ەڭ اقىرى، ەڭبەكاقىسىن دا مەنسىز المايدى، ءوزىم بارىپ الامىن.
— مۇنان بىلاي سەن دە ءسويت، — دەدى باعلان ىزاسىن جالعان كۇلكىمەن بۇركەگىسى كەلگەندەي نازگۇلگە كۇلە قاراپ، — تەك، ساندەنەمىن دەپ ءوزىنىڭ ءمانىن كەتىرەتىن كەيبىر سۇلۋلارعا ۇقساپ كەتپەگەيسىڭ، — دەدى دە، سىلدىرى ەستىلگەن تەلەفونعا كەتتى.
— تاتەتايىم-اۋ، مىنا كىسى نە دەپ كەتتى؟
— ءوزىڭ مۇنى سىرتىنان وسەكتەگەن جوق پا ەدىڭ؟
— تابيعات ساقتاسىن، ول نە دەگەنىڭ. سونشا، مەنى كىم عوي دەيسىڭ. تاماعىن وسەك ايتۋمەن تاباتىن ساۋىستىڭ سۇعاناعى ەمەسپىن. مەن دوموحوزايكا بولسام دا، بايىن جوعارلاتۋ ءۇشىن اركىمنىڭ ءناپسىسىن ءبىر ساۋاتىن زەكەت حانۋم ەمەسپىن، مەن دە ءوزىن سەكىلدىمىن.
— راس، — دەدى نازگۇل سالماقپەن، — ولارداي ەمەسپىز، ءبىراق وزىمىزگە جاراسپايتىن جات مىنەز بىزدەردە دە بار-اۋ، سونان تەزىرەك قۇتىلساق ەكەن.
— جات مىنەز دەگەن نە؟
— ءبىز بۇرىنعى بولىستاردىڭ ايەلدەرىنە ۇقساپ، كەيدە كۇيەۋلەرىمىزدىڭ بەدەلىن ساتامىز.
— اي، تاتەتايىم-اي، كەيدە اۋزىڭا كەلگەندى شاتا سالاسىڭ-اۋ، سوندا قالاي، سەنىڭ ويىڭشا، اقشاسى كوپ، اقىلى جوق بىرەۋدەن العان اقشاڭدى كوكەتايىمنىڭ الدىنا جايىپ سالۋىڭ كەرەك پە؟
نازگۇل ونىڭ بەتىنە تىكسىنە قاراي قالىپ:
— ونى مەن قايدان بىلەيىن، — دەپ ەدى.
— ءوزىڭ بىلمەسەڭ مىنا پيانينودان سۇرا، — دەدى ءزارۋ سىلق-سىلق كۇلىپ. — وتىرىك ۇتقان اقشاعا جاسىراق باي دا وڭاي تابىلاتىن.
نازگۇل شوشىپ كەتتى.
— نە دەيسىڭ؟ — دەدى ول ۇرەيلەنىپ، — سەن نە سۇمدىقتى ايتقالى كەلەسىڭ؟ الدە سەنىڭ بىلتىردان بەرى بىرەسە لوتورەيادان، بىرەسە التىن زاەمنان ۇتتىم دەپ سۋشا ساپىرىپ جۇرگەن اقشاڭ اقىلسىزداردىڭ اقشاسى ما ەدى؟
نازگۇل سونى ايتقان كەزدە ءزارۋدىڭ ەرنى كوگەرىپ، شاڭداتقان بەتىنىڭ بەزەۋلەرى بەدىرەيىپ شىعا كەلدى.
— سەنەن مەن اۋلاق، مەنەن سەن اۋلاق، — دەپ نازگۇل ەسىككە بەتتەپ ەدى، ءزارۋ بارىپ ۇستاي الدى.
— تاتەتايىم، سەن جىندانباي اقىلىڭا كەل، — دەدى ول جانى جالىنىپ تۇرسا دا جايبىراقات ۇنمەن، — ءبارىبىر سەن ەندى پيانينونىڭ اقشاسىنان قۇتىلساڭ دا، بالەسىنەن قۇتىلمايسىڭ. ونان دا ءوز ەتەگىڭدى ءوزىڭ اشپاي اقىلعا كەل. بۇگىنگى بارعا ماستانبا، ەرتەڭ كارىلىكتىڭ ءجۇز جيىرما سومىنا قاراپ قالاتىن قايىرشى كۇنىڭدى ويلا. ەتەگىنە ناماز وقىپ جۇرگەن ەشكىم جوق. سەندەر مەن ءبىز عانا الدىنا قويىلعان استى جەي الماي وتىرعان. الدىراتىن باي بولسا، اساۋبايدان باسقا بەرۋشىلەر دە تابىلاتىن. ەكەۋمىز بىرىكسەك، بىلدىرمەي-اق الا الامىز. دۇنيە ەكى اينالىپ كەلمەيدى، بايلارىمىز جالعاندى جالپاعىنان باسىپ تۇرعان شاعىندا ءبىز دە ءبىر شالقىپ قالايىق. تەك كوكەتايىم مەن مالتەكەم ەكەۋى تىزەسىن ايىرماسا بولعانى، ويلان وسىنى.
— ويلادىم، ويلادىم دا تاپتىم، اڭدىپ ءجۇرىپ، ارانداتقان جاۋىمنىڭ كىم ەكەنىن، — دەدى دە، نازگۇل سىلق ەتىپ ديۆانعا وتىرا كەتتى.
— تاتەتايىم-اۋ، جاۋىڭ كىم ايتىپ وتىرعان؟ مەن ەمەسپىن بە ايتەۋىر؟ — دەپ ءزارۋ ونى قۇشاقتاي الدى.
نەندەي ويعا بەكىگەنى بەلگىسىز، جۇرەگى اۋىر ويمەن جانشىلىپ وتىرعان نازگۇل تەز قايراتتانىپ، اتىپ تۇردى.
— ويلادىم، ويلادىم دا تاپتىم. تەك سەن اۋزىڭا يە بولا تۇر.
— ماقۇل، ءبىراق سەنىڭ ءوڭىڭ بۇزىلىپ تۇر عوي؟
— جۇرەگىم قوزعالىپ كەتتى.
— كوكەتايىم كەلىپ سۇراي قالسا، ءسوز تابا الماي قالارسىڭ، جۇرەگىڭدى تەز باس. مەن كەتىپ قالايىن. سۇراي قالسا، وسىنداعى توركىندەرىنە كەلىپتى دەي سال، — دەدى دە، ءزارۋ شىعا جونەلدى.
ول ءزارۋ وسىندا كەلگەندە نازگۇلدىڭ اساۋبايدان مىڭ سوم العانىن ءوزىنىڭ بىلەتىندىگىن سەزدىرۋ ءۇشىن عانا بۇرىلعان-دى. سەزدىردى دە، دەگەنىنە جەتتى. ءبىراق وسى ارەكەتتەرىنىڭ بارلىعى وزىنە ەرتەڭ كەسەل بولىپ جابىساتىنىن سەزبەستەن كەتتى.
— اساۋبايدى ماعان جىبەرگەن وسى ەكەن. تۋماي كەتكىر اساۋباي جاناعى سايقالدىڭ جىلتىراعان بەتىنە ساتقان ەكەنسىڭ عوي مەنى. ءىنى بولماي ىنگە كىرسەڭ ەدى مۇنان دا. «مەنىڭ لوتورەيادان ۇتقان ولجامدى الدانعا سىيلادىم، تەك ءسوز بولاتىن ءتۇرىم بار، ءوزىم ۇتتىم دەي گور»، — دەپ جالىنعان ەدىڭ، سول جالىنۋىندا وسىنداي جادىگويلىك بار ەكەن عوي. ونىڭ ءبارى جاڭاعى جادىگويدىڭ جاتتاتقان جاراپازانى ەكەن عوي. و، اڭعال باسىم... بۇل سۇرقيانىڭ الداۋىنا قالاي ءتۇستىم؟ — دەدى نازگۇل ىشىنەن. ول الدانعانىنا قورلانعانداي نازالانىپ، وتىرا كەتتى دە، ءوزىنىڭ ادالدىعىنا سۇيەنىپ قايتا تۇرەگەلدى.
«جوق، سايقال، مەن سەنىڭ تالكەگىڭ بولا الماسپىن، ىنىڭە سۋ قۇيسام ينە جۇتقان يتتەي بولارسىڭ دا، اركىمنەن جىرىپ العان ارام اقشالارىڭدى قانسوقتاسىمەن قايتا قۇسارسىڭ».
ءوز ويىمەن الىسا-الىسا تەرەزەنىڭ الدىنا بارىپ ەدى، قاقپا الدىنا كەلىپ توقتاعان ماشينانى، ول ماشينادان ءتۇسىپ جاتقان بوتاجاندى كوردى دە، باعلان وتىرعان بولمەگە جەتىپ باردى.
— قانە، ەسكى دوستاردىڭ ساعىنىشى قانداي بولادى ەكەن، كورەيىك... سەن ەستىپ وتىرسىڭ با، بوتاجان كەلدى دەپ تۇرمىن عوي..
باعلان ءسوزىن بىتىرمەستەن تەلەفوندى تەز ءىلدى دە، ەسىككە قاراي ۇمتىلدى.
ول ورتاداعى بولمەدەن ءوتىپ، اۋىزعى بولمەگە شىعا بەرگەن كەزدە، بوتاجان قارسى كەپ قالعان ەدى.
— بوتاجان! سەن بۇل دۇنيەدە بار ما ەدىڭ؟
باعلاننىڭ شىمىر دەنەسىندەگى بارلىق كۇش سونى ايتۋعا عانا جەتتى دە، كەڭ قۇشاعىن جايىپ جىبەردى. ءبىراق نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ونداي شاتتىقتى بوتاجان كورسەتە العان جوق. ونىڭ قانىندا قايسارلىق كورىنەتىن بايسالدىق بار ەدى. سوندىقتان با، جوق الدە، باعلاننىڭ: «سەن بۇل دۇنيەدە بار ما ەدىڭ؟» — دەۋىندە ءبىر اۋىر ناز بارىن سەزىپ ايتارى بولماي قالدى ما، ايتەۋىر ول ءۇن قاتپاستان باعلاننىڭ كەڭ قۇشاعىنا كىرىپ كەتتى.
نازگۇلدىڭ اڭدىعانى وسى كەز ەكەن.
— جارايسىڭ، كارى قىرانىم، — دەدى ول باعلاننىڭ ارقاسىنان قاعىپ، — سەنىڭ دوستىعىن، ءالى مولدىرەگەن جاس، جالىندى ەكەن.
— ال، مەن شە؟ — دەدى بوتاجان.
— ونى كەيىن ايتامىن، تورگە شىعىندار.
بوتاجان باعلاننىڭ قۇشاعىندا ويلانا قوزعالىپ ديۆانعا بەتتەن بارا جاتتى دا، نازگۇلگە جالت قارادى:
— ناز جەڭگە، مەن سىزدەردىڭ الدارىڭىزدا كىنالى جانمىن عوي، كىنالىنىڭ قۋانىشى دا كىربەڭدەپ قالادى ەكەن.
— سەن وسىناۋ ءبىر «كىنالىمىن» دەگەن ءسوزدى تىم كوبىرەك جاتتاعان ەكەنسىڭ، — دەدى باعلان ونى تەز جادىراتقىسى كەلىپ، — بۇرىن حاتتا دا جازعان ەدىڭ، ءبىر ەمەس ەكى جازعان ەدىڭ عوي، سول، جەتپەي مە؟ ءبىزدى اياساڭ ونداي ءسوزدى مۇنان بىلاي ايتپايتىن بول دا، بىلاي تۇر. Ay، بۇرىنعىڭنان سىمباتتى بولىپ كەتكەنسىڭ بە، جوق الدە مەنىڭ كوزىمە سولاي كورىنىپ تۇرمىسىڭ؟ بىلاي، كۇنگە تامانىراق تۇرشى، انىقتاپ كورەيىن، — دەپ باعلان بوتاجاندى قۇشاعىنان بوساتىپ جىبەرىپ اينالدىرا قاراي باستاپ ەدى.
— كوزىلدىرىگىڭدى كيىپ قارا، — دەدى نازگۇل ازىلدەپ.
— سەن تۇرعاندا كوزىلدىرىكتى قايتەمىن.
— كوزىڭنىڭ جانارى مەن بولسام، وسى ساپار اداساسىڭ.
— كورەتىنىم بوتاجان، كورەر كوزىم سەن بولساڭ، اداسسام دا وكىنبەن. بىزدەن كەتكەندە قارشاداي بالا ەدىڭ، تەز ەسىپسىڭ. ويىن دا وسىلاي وسكەن.
— بوي كورسەتۋ وڭاي دا، وي كورسەتۋ قيىن عوي، — دەدى بوتاجان ۇسىنعان ورىنعا وتىرا بەرە كوز تاستاپ، — كەلەشەك كورسەتەردەن باسقا ايتارىم جوق.
ەكەۋىنىڭ وي جارىسىنا قىزىعا قاراپ نازگۇل تۇر.
«ويىنىن قانداي ەكەنىن وسى سوزىنەن دە كورۋگە بولادى. اتتەڭ، ءوزىم بىلەمى بارىراق سەكىلدى، ايتپەسە، قىمبات جىگىت»، — دەدى ول ىشىنەن.
باعلان كوزگە ماقتاۋدى سۇيەتىن سالتىنا باستى ما، جوق الدە باسقا ءبىر سەبەبى بار ما، بوتاجاننىڭ ويىن ماقتاۋعا بارعان جوق. ونىڭ سۇيكىمدى كوزىندەگى بالالىقتىڭ بال-بۇل جانىپ تۇرعان جاس شىرايىنان ءوزىنىڭ جاستىق شاعىن كورگەندەي شالقىپ وتىر، ءبىراق قانشا شالقىسا دا ءسوزى سالقىن شىقتى.
— كانديداتتىق اتاق الىپ عالىم اتالىپسىڭ قۇتتى بولسىن.
— راقمەت.
— دارىن دەيتىن گۇل بار دا، داندايسۋ دەيتىن ۋ بار عوي، داندايسۋدىڭ تامشىدايى تامسا دا دارىننىڭ گ ۇلى كۇيەگە اينالادى، ونى بىلەتىن شىعارسىڭ؟
— ونى بىلەمىن.
— تاعى نە بىلەسىڭ؟.
— ەندىگى بىلەرىم: ءسىز قانشا. باتىر بولساڭىز دا داندايسۋدان قاتتى قورقادى ەكەنسىز.
— ونىڭ راس، — دەدى باعلان كۇلىمسىرەپ، — مەنىڭ ەڭ قورقاتىن جاۋىم داندايسۋ ەكەنى راس. ءيا، تاعى نە بىلەسىڭ؟
— قانشا داڭقتى بولساڭىز دا ءسىز بۇرىنعى قاراپايىم قالپىڭىزدى ساقتاپ قالىپسىز، مەن مۇنى كەرەمەت ەرلىك دەپ بىلەمىن.
— تاعى نە بىلەسىڭ؟
— سونداي قاسيەتتەرىڭىزدىڭ شاراپاتى بولار، ءسىز حالقىڭىزدىڭ ماحابباتىنا يە بولىپسىز، حالىقتىڭ ماحابباتىنا تەڭ كەلەتىن باقىت جوق دەپ بىلەمىن.
— و، سەن مەنى عارىشقا قاناتسىز ۇشىرىپ باراسىڭ، تۋعان جەرىمە قايتا الماي مۇعاللاق بولىپ قالارمىن، مەنى وسى اراعا دوعارا تۇر دا، ءوز جايىڭدى ايت. ماعان كەلىن بولعان ادام بار ما؟ — دەپ باعلان اڭگىمەنىڭ اعىسىن بۇرىپ جىبەردى.
نازگۇل ونىڭ بۇل سۇراۋىندا نەندەي ءمان بارىن اڭعارماستان ءوز بىلگەنىن ايتىپ سالدى.
— كەلىنىڭىزدىڭ وزىنەن بۇرىن سۋرەتى كەلگەنى قايدا، ۇمىتىپ قالعانسىز با؟
باعلان نازگۇلدىڭ بۇل سوزىنە جاۋاپ بەرمەستەن بوتاجانعا قويار سۇراۋلارىن جالعاستىرا بەردى:
— مەنىڭ نەمەرەلەرىم بار ما؟
— بىلتىر عانا تۋعان بىرەۋ بار.
— وندا ءتورت تۇلىگىڭ ساي ەكەن، ءبارى دە قۇتتى بولسىن.
— ءاميىن!...
باعلاننىڭ جانى بالقىپ كەتتى، ءبىراق بوتاجاندى ءالى دە تەربەتە تۇسكىسى كەلگەندەي سىر سەزدىرگەن جوق. ونىڭ:
— ءوز ءحالىڭىز قالاي؟ — دەگەن سۇراۋىنا بەرگەن جاۋابىن سۇراۋعا اينالدىرىپ جىبەردى.
— ادامنىڭ ويدا تۇرىپ، وردەگىگە قول سەرمەيتىن كوكىرەك كوزى دە بولادى ەكەن، مەن ءتورت جىلدان بەرى سونداي ءبىر كەسەلگە كەزدەستىم. سەندە ونداي كوكىرەك جوق پا؟
ونىڭ ايتىپ وتىرعانى ءتورت جىلدان بەرى ءوزىنىڭ كەۋدەسىندە سايىسىپ جەڭىسە الماي كەلە جاتقان ءۇمىت پەن كۇدىكتىڭ مايدانى ەدى، بوتاجان ونىڭ بۇل سوزىندە سونداي استار بارىن اڭعارماستان:
— كەلەشەك كورسەتەر دەگەننەن باسقا، وعان دا بەرەر كۋالىگىم جوق، — دەي سالدى.
— سەن كەلەشەككە جارماسا بەرمە، باۋىرىم. ىرگەسىز ءۇي جوق، بۇگىنسىز ەرتەڭ جوق. سول سياقتى ءاربىر ماقساتتىڭ دا الدىمەن قالايتىن ىرگەسى بار. سەنىڭ ەرتەڭگە ارناپ بۇگىن قالاعان ىرگەڭ قايسى؟
— مەن قالايتىن ىرگەمدى دە، كوتەرەتىن كۇمبەزىمدى دە ايتتىم، باسقا ايتارىم جوق.
— باسقا ايتارىڭ جوق بولسا ماڭدايىڭدى اكەل، كەڭ ماڭدايىڭنان سۇيگەننەن باسقا مەنىڭ دە ايتارىم قالعان جوق. جاڭاعى ءبىر ءتورت تۇلىگىڭ ساي دەگەن ءسوز جاي ايتىلا سالعان ءسوز ەمەس، ءبىر باسىڭا جەتەرلىك باعىڭ بار ەكەن، ەندى سەن باسقا باقىت ىزدەپ سابىلما دا جالىنبا. ەندى باقىتتىڭ ءوزى سابىلسىن، سەنى تىلەپ ءوزى جالىنسىن، ماقۇل ما؟
— ماقۇل.
— ەكەۋىڭ ماعان ءسوز بەرەسىڭدەر مە، جوق پا؟ — دەدى نازگۇل كۇلكى ويناپ تۇرعان تۇنىق كوزدەرىن ەكەۋىنە كەزەك تاستاپ.
— ەندىگى ايتىلار ءسوزدىڭ ءبارى سەنىكى، جۇمىسقا باراتىن ۋاقىتىڭ بولىپ قالدى، ءدامىڭ دايار بولسا كەلتىرە بەر. بوتاجان سەن مۇنى پروگۋل جاسادى دەپ بيۋروعا سالىپ جۇرمە، ءوزى وتاردان تاڭ اتا عانا كەلدى.
— ءسىز تىم ساق بولىپ كەتكەن ەكەنسىز؟ — دەپ بوتاجان ءازىل تاستاپ ەدى.
— باياعى قالپىمىزدامىن، — دەپ باعلان قارتاڭدارعا ءتان ماقتانعا باستى، — وزگەرگەن مىنا سەنسىڭ. عىلىم دۇنيەسى سەنى تاس تۇلەكتەي تۇلەتىپ جىبەرىپتى.
— تۇلەك تاستا تۇلەيدى عوي، سوندىقتان ونى تاستۇلەك دەيدى. ال، مۇزبالاقتاردىڭ قايدا تۇلەيتىنىن بىلمەيمىن، — دەپ، بوتاجان دا قاعىسا كەتىپ ەدى.
— وتىرىك ايتاسىڭ، بىلەسىن. ولاردىڭ جەم باسارى تاۋسىلعان كەزىندە دە قارلى قۇزدا، تاس قيالى مۇزدا تۇلەيتىنىن جاقسى بىلەسىڭ، — دەپ باعلان ىلدىرگەن جوق.
باعلاننىڭ ايتىپ وتىرعانى ءوزى ەكەنىن بوتاجان دا تەز سەزدى. ءبىراق، ول باعدارلاۋعا بار دا، باعا بەرۋگە ءازىر جوق. سول سەبەپتى اڭگىمەنىڭ بەتىن ازىلگە بۇرعىسى كەلدى دە؛
— بۇل ءسوزىڭىزدىڭ قوسپاسى بولسا ناز جەڭگەي ەستىمەسىن، ايتپەسە، ول كىسىنىڭ سىنىنا ۇشىرايسىز، — دەدى سىبىرلاپ.
كەلمەستەن جاتىپ سىر تارتقانداي بولعان جاڭاعى ءبىر ءسوزىن باعلاننىڭ ءوزى دە اعات كورە باستاپ ەدى، ەندى تۋرا تارتىپ، قولىن ءبىر سەرمەدى دە، مىرس ەتتى.
— سىننان قورقاتىن كەزگە ءازىر جەتكەن جوقپىن، كىم دە كىم بۇگىنگى جالىنى ءالسىز بولسا، ونىڭ كەلەشەگى مۇز، سىننان قورقاتىندار دا سولار عوي.
وزىنە-وزى سەنگەن، زور سەنىممەن ايتىلعان وسى سوزدەن باعلان باسىنداعى جاقسى قاسيەتتىڭ ساۋلەسىن كورگەندەي، بوتاجان سۇيسىنە قاراپ:
— باسە، سولاي دەڭىزشى، ناز جەڭگەي دە ءسىزدى كارى قىران دەپ بەكەر اتامايتىن بولار، — دەدى.
— ول كارىلىكتىڭ نە ەكەنىن بىلمەگەندىكتەن ايتا بەرەدى، شىن قىراننىڭ دا قارتاياتىن كەزى بولادى، — دەدى باعلان كوزىن كۇلىمدەتە سىعىرايتىپ.
بۇل كەزدە داۋ ايتقىسى كەلسە دە، بوتاجان ۇندەگەن جوق. جىميا ءتۇسىپ، باعلاننىڭ ىشكى سىردى سەزدىرە قويمايتىن بەت بەينەسىنە قارادى. كيسلوۆودسكىگە ادەيى ارىقتاۋ ءۇشىن بارعان با، الدە ارىستانىنىڭ قازاسى قالجىراتىپ كەتكەن بە، بۇرىن قۇلجانىڭ موينىنداي كورىنەتىن جۋان موينى جىڭىشكەرىپ، ءوز الدىنا ءبىر ۇلكەن يەك بولىپ، بولەك جاتاتىن بۇعاعى بۇجىرلانىپ ءبۇرىسىپ قالىپتى. جازىق كەڭ ماڭدايىندا ول كەزدە بىردە-بىر ءاجىم جوق ەدى، وتكەن كۇندەردىڭ ءىزىمىن دەگەندەي ءقازىر قاتارىنان ءتورت سىزىق، جارىسا ءتۇسىپتى دە، ويلى ۇلكەن كوزىنىڭ اينالاسىنداعى ۇساق اجىمدەر قويۋلانىپ كەتىپتى. ءبىراق ەتتى كوزى ءالى دە سول وق بولىپ اتىلىپ، وت بولىپ جاينايتىن قالپىندا جالت-جۇلت ەتەدى. كارىلىكتىڭ وسىناۋ كوك الا تاۋىنان باسقا بەلگىسى جوق دەگىسى كەلگەندەي ماڭدايىندا ءبىر شوق كۇمىس ايدارى بار شاشىن اندا-ساندا شالقاسىنان ءبىر سەرپىپ تاستايدى.
بوتاجان وسىنىڭ بارىنە كوز جۇگىرتىپ ءوتتى دە، ستول ۇستىنە ءار ءتۇرلى ءدام قويىپ جۇرگەن نازگۇلگە كوز تاستادى. نازگۇلدىڭ گۇل-گۇل جايناپ جۇرگەن كەسكىنى، قىز كۇنىندە ءوزى ەڭ العاش كورگەن كەزدەگى مۇنان دا سۇلۋ كەسكىنىن ءتۇسىرىپ، باعلاننىڭ كوزى دە سوندا تۇر.
ول سۇڭعاق بويلى، قاراتورىنىڭ ادەمىسى بولاتىن. دىرىقتاعى قالپىنان ءالى وزگەرمەپتى. قايتا، جاسى ۇلعايعان سايىن، دەنەسى تولا تۇسكەندىكتەن بە قالاي، بۇرىنعىسىنان دا سىمباتتىراق سياقتى. سۇڭعاق بويىنا وزگەشە ءبىر ءسان بەرىپ تۇراتىن قوس ءورىمى بۇلاڭ قاعىپ، سول بۇرىنعى ماقپال كۇيىندە مولدىرەپ ءالى دە كوز تارتادى. جايدارى مىنەزىن سەزدىرە جەتەتىن ويناقى وتتى كوزىندە جاڭا ءبىر ساۋلە — شاتتىق ساۋلەسى ۇنەمى ويناپ تۇرعانداي.
بوتاجان ەرلى-زايىپتىلاردىڭ وسى كەسكىندەرىڭىز كوزىن كەزەك تاستادى دا:
— كارىلىكتى سەزبەۋدىڭ ءوزى ۇلكەن باقىت ەكەن، مەن ونى سىزدەردەن، اسىرەسە، ناز جەڭگەي، سىزدەن كورىپ وتىرمىن، جاساي بەرىڭىزدەر، جاسارا بەرىڭىزدەر، — دەدى.
— ارىستانىم قالجىراتىپ كەتتى عوي، ايتپەسە!؟
نازگۇل ءسوزىن تۇگەل ايتا العان جوق، جاسقا بۋلىعىپ قالدى. و عاجاپ، جاڭا عانا گۇل جايناپ تۇرعان ونىڭ ءونى كەنەت مۇنارلانىپ سالا بەردى. مۇنىڭ سول مۇنارى ءوزىن تۇنشىقتىرىپ بارا جاتقانداي جانى تۋلاپ، تىپىرلاپ بوتاجان وتىر. ول قانشا تىپىرلاسا دا:
— كەشىرىڭىز... كەشىرىڭىز، — دەگەننەن باسقا ءسوز اۋزىنا تۇسەر ەمەس.
— كىناسىز ادام كەشىرىم سۇراماس بولار. باعىم، قالاعاندارىڭدى ءوزىڭ ازىرلەي بەر، — دەدى دە، نازگۇل اس ۇيگە كەتتى.
— مىنە، كارىلىكتىڭ مەندەگى بار بەلگىسى، — دەدى دە، باعلان تۇرىپ بارىپ، قوناعى قالاعانىن ءىشسىن دەگەندەي ىشىمدىكتىڭ بىرنەشە ءتۇرى مەن ريۋمكەلەردى ستول ۇستىنە قويا باستادى. قازان-وشاققا ارالاسقان ەركەكتى ايەلدەي كورەتىن باعلان بۇل كۇندە سول قامىتتى ءوزى كيدى.
— كارىلىكتىڭ ءبارى وسىنداي بولسا جاستىقتى ەشكىم كوكسەي قويماس، — دەدى بوتاجان ونىڭ بۇل ءسوزدى نە ويمەن ايتقانىن اڭعارماي.
— «قاتىنداردىڭ جۇمىسىن ىستەيتىن مەن قاتىن ەمەسپىن»، — دەپ ىدىستاردى قيراتۋشى ەدىڭ، ونى ۇمىتقان ەكەنسىڭ ءا؟
بوتاجان باعلاننىڭ ويىن ەندى عانا تانىپ، اڭىرىپ قالدى.
— اپىر-اي، ءسىز تىم الىستان وراعىتىپ تۇر ەكەنسىز عوي، — دەدى وزىنە-وزى ۇيالا كۇلىمسىرەپ. ونىڭ قاتتى ۇيالاتىن شاعى الدا ەدى، ونى ويلاماستان، سان ەتىپ كەلگەن ويدىق جەتەگىنە كەتە باردى، — مەنىڭ ەڭ سوڭعى قيراتقانىم مىناداي ءبىر قىزىل كەسە ەدى-اۋ، — دەپ ستول ۇستىندە تۇرعان قىزىل كەسەلەردىڭ ءبىرىن قولىنا الدى.
— قانداي كەسە ەكەنى ەسىمدە جوق، ايتەۋىر سەنىڭ ءبىر شاپالاقتاپ كەيىن ىدىس-اياقتاردى قيراتۋدى قويعانىڭ ەسىمدە، — دەدى باعلان ميىعىنان كۇلە قاراپ.
ول كۇلە قاراعان كەزدە بوتاجان اۋىر ويمەن تومەن قارادى. ونىڭ ويى الىسقا، ءازىنىڭ بالالىق شاعىنا الىپ كەتتى. جاڭاعى قىزىل كەسەنى شەنگەلدەي ۇستاپ ستولعا اقىرىن تۇيگىشتەپ وتىر. ءوزىنىن، شاپالاق جايىندا ايتقان سوڭعى سوزىنە ىشتەي وكىنىپ باعلان وتىر. نازگۇلدىڭ:
— باعىم، تەلەفون، — دەگەن داۋسى شىعىپ ەدى، باعلان مىنا قىسپاقتان قۇتىلعانىنا قۋانعانداي تۇرا جونەلدى.
بوتاجان سول، ءبىر نىساناعا قادالعان قالپىندا، ءوزىنىڭ وسى ۇيدە وتكەن بالالىق شاعىنا ويىن قاداپ وتىر.
اكەسىنەن ەلىدەي، شەشەسىنەن تىرىدەي ايرىلىپ جۇرتتا قالعان بەس جاسار بالانى تاۋىن اكەلىپ اسىراعان وسى باعلان ەدى دە، سول جەتىم بالا وسى بوتاجان ەدى.
ول كەزدە بۇل ءۇي قازىرگىسىندەي ەمەس، سىرتى قوجالاق-قوجالاق، توبەسىندە قامىس شاتىرى بار، ەكى بولمەلى تام ءۇي بولاتىن. ونىڭ وڭ جاعىندا باعلان مەن نازگۇلدىڭ قايقى باس اعاش كەرەۋەتى، سول جاق ىرگەسىندە تەردەگى الا سىرماقپەن جالعاسىپ ەسكى تايتەرى جاتاتىن. قاق تەرىندە بەتىنىڭ سىرى كەتە باستاعان كونەتوز سارى-الا ساندىقتىڭ ۇستىندە ارىستاننىڭ بەسىگى تۇراتىن. بۇل ءۇيدىڭ ول كەزدەگى بار جيھازى وسىلار ەدى، سونىڭ ءبارى قاز قالپىندا كوزىنىڭ الدىندا سايراپ تۇر.
— سول تايتەرىنىڭ ۇستىندە كۇندىز وسى ءۇيدىڭ الا مىسىعى، تۇندە مەن ۇيىقتاۋشى ەدىم-اۋ. ناز جەڭگەي مەنى ەسىركەپ، باعلاننىڭ قارا تونىن توسەپ بەرگەن سايىن، ىشىمنەن انت ەتكەندەي: ۇمىتپاسپىن دەگەن ءسوزدى قايتا-قايتا ايتۋمەن ۇيقىعا كەتۋشى ەدىم. ءبارى دە بۇگىنگىدەي كوز الدىمدا. ءتىپتى، نازگۇلدىڭ مەنى اۋرۋحانادان الىپ كەلگەن كۇنى وزگەشە شاتتانىپ:«باعلان، ءوزىڭ انىقتاپ قاراشى، مەنىڭ بۇل بالام وزىمە تارتقان. كوزىنە قاراشى! مولدىرەگەن جانارىنىڭ ءوزى وسى ۇيگە تاماشا ءبىر ساۋلە شاشىپ تۇرعان سەكىلدى. سەنەن تىلەر تىلەگىم: جان-جاققا جار سال دا، شەشەسىن تاپ. بالاسى — بالامىز بولسىن، ءوزى — انامىز بولسىن»، — دەگەن سوزىنە دەيىن كوكەيىمدە سايراپ، سول كەزدەگى كوڭىلدەر كوكتەم كۇنىندەي ءالى جايناپ تۇر، — دەدى بوتاجان ىشىنەن.
ءبارى، ءبارى دە ونىڭ كوز الدىندا. ءوزىن نازگۇلدىڭ كەۋدەسىنە قىسا ءتۇسىپ:
«ءقازىر جاڭادان كويلەك تىگىپ بەرەمىن. ەرتەڭ ەڭبەكاقىمدى العاننان كەيىن كوستيۋم تىگىپ بەرەمىن. اپاڭ كەلگەندە سولاردى كيىپ الدىنان شىعاسىڭ. مىنا بەسىكتە جاتقان سەنىڭ ارىستان دەيتىن ءىنىڭ. ول نە كيسە سەن دە سونى كيەسىڭ»،- — دەگەن سوزىنە دەيىن ەسىندە تۇر.
ول عانا ەمەس، قىزىل كەسە قيراعان كۇنى باعلاننىڭ شاپالاعى بوتاجاننىڭ جاعىنا شارت ەتكەن شاقتا نازگۇلدىڭ «قۇلىنىم-اي» دەپ شىر ەتكەن داۋسى دا قۇلاعىنان كەتپەپتى. ول شىرىلداپ كەلىپ بوتاجاندى قۇشاقتاي العان كەزدە باعلاننىڭ زىلدەنە قاراپ:«بەتىمەن جىبەرىپ بۇزدىڭ بالانى»، — دەگەننەن باسقا ءسوز ايتپاستان سىلق ەتىپ وتىرا كەتكەنى دە كوز الدىندا تۇر.
— سول شاپالاعىڭىز ءۇشىن دە سىزگە مىڭ قابات العىس، باعلان اعا! ەگەردە سىزدەن سونداي ءتالىم الىپ كەتپەسەم مەنىڭ ءومىرىمنىڭ قيانكەسكىلەسپەن ءوتۋى مۇمكىن ەدى.
بوتاجان ىشىنەن سونى ايتا وتىرىپ، ويلاپ قاراسا، ولارعا ايتىلعان وسى العىستىڭ بىردە-بىرىن وزىنە ايتا المايدى ەكەن، جانى تۇرشىگىپ كەتتى.
«اپىر-اۋ... اپىر-اۋ، — دەدى وز-وزىنەن تىپىرلاپ. — مەن قانداي اداممىن وسى؟ مەن بۇلارعا بۇكىل ومىرىممەن قارىزدار ەمەسپىن بە؟ سول قارىزدى قالاي وتەدىم؟ ءوزىمنىڭ جالعىز باۋىرىمداي كورىنىپ، ءوزىم بەسىگىن تالاي تەربەتكەن، بەس جىل بويى باۋىرىمدا وسكەن ارىستان مۇنان ەكى جىل بۇرىن، جيىرما جەتى جاسىندا قايتىس بولدى، مەن ونىڭ ولىمىنە قانداي قۇرمەت كورسەتتىم؟ ەڭ اقىرى ونىڭ قايعىسىنا ورتاقتىعىمدى كورسەتە المادىم. راس، ول كەزدە شەتەلدە ەدىم، ءبىراق شەتەلدەن قايتقان سوڭ دا كەلۋىمە بولاتىن ەدى عوي، شەشەمنىڭ تىلىنەن اسا الماي ونى دا ىستەي المادىم. سونىڭ ءبارىن بۇلار قالاي كەشتى؟ الدە مەنىڭ وزدەرىنەن الىستاپ كەتكەنىم ءۇشىن تەك شەشەمدى عانا كىنالاي ما ەكەن؟ شەشەم بايعۇس مەنى بەس جىلدان كەيىن تاپتى، ول كەزدە مەن ون جاستا ەدىم. مەنى وكسىتپەۋ ءۇشىن ءبىر جەردە بىرگە ءومىر سۇرگىسى كەلگەن نازگۇلدىڭ تىلەگىن شەشەم قابىلدامادى. ماشينالى بايى بارىن ايتىپ استاناعا شاقىرعان شەشەمنىڭ تىلەگىن نازگۇل قابىلدامادى. وسىدان ەكى شەشە ارازداستى دا، ارىزداسىپ سوتقا بارىستى. سوت مەنى تۋعان شەشەمە بۇيىردى دا مەن استاناعا تارتىپ وتىردىم. سول كەتكەننەن الىستاپ كەتە بەرىپپىن، كەتە بەرىپپىن... وسىنىڭ بارىنە كىنالى مەنىڭ ول كەزدەگى بالالىعىم، نە بولماسا شەشەمنىڭ شالدۋارلىعى ما؟ جوق، مۇنىڭ ءبارى مەنىڭ قىزارعان بەتتى بۇركەۋ ءۇشىن تاپقان سىلتاۋىمنىڭ ساندىراعى. بۇلاي ساندىراقتاۋدىڭ ءوزى ۇيات».
ول سول ويىمەن الىسا تۇرەگەلىپ ەسىككە بەتتەپ ەدى، قارسى الدىنان باعلان كىرىپ كەلدى دە، ءدال ءبىر ونىڭ جۇرەگىندەگىنىڭ ءبارىن كورىپ تۇرعانداي كوزىن سىعىرايتا كۇلە قاراپ:
— بۇعان دا قاناعات، — دەدى بوتاجاندى ءبىر قولىمەن قۇشاقتاپ. — قانە، مىنانى باستاي بەرەيىك.
بوتاجاننىڭ ايتارى بولعان جوق، كەتۋدىڭ دە سىلتاۋىن تابا الماي ستول باسىنا وتىرا كەتتى.
بۇل كەزدە نازگۇل كىشكەنتاي اق ساماۋىردى ستول ۇستىنە جاڭا عانا قويعان ەدى. ءبىر قولىمەن ساماۋىردى ۇستاي وتىرا كەتتى. ونى باعلان مەن بوتاجان اڭعارعان دا جوق.
— قانە، — دەپ باعلان بوتاجاندى ەرتە ستول باسىنا جاقىنداپ كەلدى دە، نازگۇلدىڭ اۋىر ويدا وتىرعانىن سەزىپ، ارقاسىنان قاعىپ قالدى. — بۇل نە؟
نازگۇل شوشىنعانداي سەلك ەتسە دە، بويىن تەز جيىپ الدى.
— ەكەۋىڭە ۋىتتىراعىن قۇيساق قايتەدى؟
— مەيلى، بايدا ەرىك جوق، ايەلى كونياك بەرسە دە ىشە بەرەدى... قانە، بارىمىزگە ورتاق، قۋانىش ءۇشىن، بارىمىزگە ورتاق جاستىق ءۇشىن الىپ جىبەرەيىك!
توست كوتەرىسۋدەن نازگۇل دە قالىسقان جوق. ويماقتاي كىشكەنە ريۋمكاداعى شاراپتى ول دا قاعىپ سالدى. ءبىراق، جالعان جايدارىلىقتى بىلمەيتىن ول وڭىندەگى كەيىستىكتى بۇركەي الماي، وزىمەن-وزى ىشتەي الىسىپ وتىر. «بوتاجاننىڭ اسىرەسە دەپ قاداۋى مەنىڭ جاستىعىم ەمەس، مىناۋ دۇنيەگە الدانعان ماستىعىم. مەنىڭ اساۋبايدان اقشا العانىمدى بىلمەسە دە وبليگاسيادان ۇتقانىم بەكەر ەكەنىن مۇنىڭ ءبىلۋى مۇمكىن عوي. ءيا، ءيا، بۇل سونى جۇمباقتاپ وتىر. ەندى ءقايتتىم؟ ءوز بايىمنىڭ دا بەتىنە قاراي الاتىن ەمەسپىن، ەندى نە ىستەدىم؟ ءبارىن اقتارىپ سالار ەدىم، وعان ءداتىم بارار ەمەس. الدە كونياكتان مەن دە تارتىپ جىبەرسەم بە ەكەن؟»
ول سونى ويلاپ وتىرىپ ءوز ىدىسىنا كونياكتان قۇيعانىن دا بىلگەن جوق.
بوتاجان بۇلاردان ءدال قازىرگى كۇيىن ءالى تانىعان جوق. ۇلكەن وي كەلگەن كەزدەگى قالپىنا ءتۇسىپ، الىستان الدەنەنى كورگەندەي، كوزىن ءبىر نىساناعا قاداپ الدى دا، سويلەي جونەلدى.
— «جاسارا بەرەمىز، جاسارا بەرەمىز»، دەيسىز ءا؟ وتكەندەگىنى ويلاپ وتىرىپ، كەرەر كۇنىمىزگە كوز جىبەرە تاۋىپ ايتتىڭىز، باعلان اعا. راس، بىزدەر ەندى جاسارا بەرەمىز، جاسارا بەرەمىز. ونىڭ زور ءبىر كۋاسى سىزدەرسىزدەر دەسەم، اعات ايتقان، تايا باسقان بولماسپىن. ءبىرىڭىز ەلۋدىڭ، ەندى ءبىرىڭىز الپىستىڭ اسقارىنا قاراي قۇلاش ۇرساڭىزدار دا، مەن سىزدەردەن جالىن اتقان جاستىقتى كورىپ، قىزىعىپ، قۋانىپ تا وتىرمىن. مۇنىڭ ءوزى تاستا تۇلەگەن تۇلەكتەن الدەقايدا قىمباتتىراق، باعلان اعا! ءسىز باسىڭىزدى سيپاماي-اق قويىڭىز، ول ءسىزدىڭ سەنبەگەن كەزدەگى ادەتىڭىز ەكەنىن مەن جاقسى بىلەمىن. سەنبەسەڭىز ەركىڭىز، مەن راسىمدى ايتامىن. مەن ءار ءتۇرلى ويدا كەلىپ ەم، بىلمەگەنىم ءالى كوپ ەكەن. ەندى ويلاسام، كىمدە-كىم كەلەشەكتى كەرە بىلسە، كەلەشەككە سەنە بىلسە، ونى قاجىتاتىن قاسىرەت، ونى قارتايتاتىن كارىلىك جوق ەكەن. سىزدەر سول اسىل سەنىمنىڭ ادامىسىزدار، مەن سونى كورىپ قۋانۋدامىن. سوندىقتان دا، سىزدەردى كورگەن سايىن، اسپان مۇزداعان سايىن شىمىرقانىپ، سامعاي بەرەتىن مۇزبالاقتاردى كورگەندەي بولارمىن.
— توقتا، توقتا! — دەدى باعلان بوتاجاننىڭ ءسوزىن ءبولىپ، — سەن ءبىزدى تىم شولەيتىن جىبەردىڭ. مانادان بەرى ايتقاندارىڭنىڭ قانشالىقتى ءدال ەكەنىن بايقايىن، ءوزىڭ تۋرالى وسىنداي ءبىر ادەمى تەڭەۋ ايتشى.
— مەنى قويىڭىزشى، مەن ازىرشە جەر باۋىرلاي ۇشاتىن قارشىعا سياقتىمىن عوي، — دەدى دە بوتاجان تاعى سويلەپ كەتتى. — مەنىمشە، سول سامعاپ جۇرگەن قىراندا دا ەكى ءتۇرلى شاتتىق بار. بىرىنشىدەن، ول سامعاپ جۇرگەنىنە شاتتانادى. ەندەشە، ەندىگى توست ءسىزدىڭ مەرەيلەرىڭىزدىڭ شاتتىعى ءۇشىن كوتەرىلسىن.
— ەلىمىزدىڭ كەلەشەك مەرەيى ءۇشىن، — دەدى باعلان.
جاڭا عانا مۇڭدانىپ وتىرعان نازگۇل بوتاجاننىڭ ىشكى سىرىن ەندى عانا تانىدى دا، قايتادان گۇل-گۇل جايناپ سالا بەردى. كۇدىكتەن ايرىلىپ، شاتتانا سوققان جۇرەكتىڭ ءدىرىلى ءۇيىرىلىپ كەلىپ ەرنىن ءدىر ەتكىزىپ ەدى، وعان دا ەرىك بەرگەن جوق. «سابىر ەت» دەگەندەي، كىرشىكسىز اپپاق تىسىمەن قىسا قويدى.
— ەندىگى ءسوز ماعان بەرىلسىن، — دەدى.
— ال بوتاجان، ساقتىقتا قورلىق جوق، — دەدى باعلان ميىعىنان كۇلە قاراپ، ونىڭ بوتاجاندى نەدەن ساقتاندىرىپ وتىرعانىن نازگۇل سەزىپ قالدى دا، ءازىل تاستاي تۇرا كەلدى.
— سەن وزىڭدە جوقتى وزگەدە بار دەپ بىلمەۋشى ەدىڭ، بۇل قالاي؟ الدە كارىلىك دەيتىن بالە وسىلاي باستالا ما ەكەن؟ — دەدى دە كەنەت سالماقتانا قالدى. — سەندەر مەنى قانشا جاسارتساڭدار دا، مەن ەلۋگە كەلگەن، نەمەرە سۇيگەن اجەمىن. وسىرگەنىم جالعىز ۇل بولسا دا، ءوزىمدى-وزىم كوگى بالانىڭ اناسى كورەمىن. ويتكەنى ءومىرىمنىڭ قاق جارتىسىن مەن ادام ءومىرىن قورعاۋ جولىنا جۇمسادىم. سول جارتى ءومىرىمنىڭ ىشىندە مىڭداعان ادامنىڭ اجالىنا بولماسا دا بەينەتىنە، ازابىنا اراشاشى بولدىم!
— ءسىز مەنىڭ اجالىما دا اراشاشى بولعانسىز، ەگەردە ءسىز دارىگەرلىك ەمىڭىزبەن بىرگە انا قامقورلىعىن كورسەتپەسەڭىز، مەن سول سۇزەكتەن ءتىرى قالمايتىن ەدىم، — دەدى بوتاجان، ءوزىنىڭ بالا كەزىندە وسى ۇيدە ەتكىزگەن كۇندەرىن ەسىنە تاعى دا ءتۇسىرىپ.
— مەنىڭ تۇڭعىش تىڭداعان جۇرەگىم سەنىڭ جۇرەگىن. ەدى، سوندىقتان دا، مەن سەنى تۇنعىشىمداي كورەتىن ەدىم.
— كوردىڭ بە ءوزىنىن قۇلاشتى الىسقا سەرمەۋىن، — دەپ، باعلان ءبىر نىسانادان كوز الماي، ويدا وتىرعان بوتاجانعا ءبىر قاراپ الدى دا، بەتىن نازگۇلگە قايتا بۇردى. — كەربەزىم، بۇگىن ءبىر شالقيىن دەگەن ەكەنسىڭ، شالقى... شالقى!..
— مەنىڭ شالقىپ ايتار ماقتانىمدى وسىندا كەلگەن كۇنى بوتاجاننىڭ ءوزى ايتىپ قويدى. ەندىگى تىلەگىم: وزدەرىڭ قارتايساڭدار دا دوستىقتارىڭ قارتايماسىن. سول ءۇشىن!
— ونداي دوستىقتىڭ دانەكەرى اقىلدى ايەلدەر ءۇشىن، — دەدى بوتاجان. ول ءوزىنىڭ وتارعا ءقازىر جۇرەتىنىن ەسكەرتپەسە، باعلاننىڭ ويى بۇگىنگى كۇندى بۇل جاڭا سەكرەتاردىڭ جان دۇنيەسىنە ۇڭىلۋمەن وتكىزۋ ەدى. ءبىر كەزدە ءوزىنىڭ تۋعان بالاسىنداي بولىپ كەتكەن ادامنىڭ ەندى وزىمەن تەڭدەسكەنىن تۇڭعىش كورگەندىكتەن بە، ول كەيدە ءوزىن ارتتا قالعانداي سەزىنىپ، وزىنەن-وزى قىسىلعانداي كۇيگە ءجيى ءتۇسىپ كەتىپ وتىر. بوتاجاننىڭ پارتكوم سەكرەتارى بوپ سايلانعانىن ەستىگەن ساتتە قاتتى قۋانا وتىرىپ، ىشىنەن «وزىنەن باسقانىڭ ايتقانىنا كونبەيتىن قايسار ەدى، ءوزىمدى-وزىم قۇربانعا شالعانىمدى سەزىپ قويىپ شۋ كوتەرىپ جۇرمەس پە ەكەن؟» دەگەن ەدى. سول سۇراۋدىڭ جاۋابىن ءالى تابا العان جوق.
— كوپ راقمەت، ەندى قۇيا كەرمەڭىز، — دەدى بوتاجان نازگۇلگە، — مەن ءقازىر جۇرگەلى وتىرمىن.
— قايدا؟
— وتارعا.
— قاپ؟! الداعىمدى كورسەتىپ كورىمدىگىنە مىڭ سوم الاتىن ەدىم، — دەدى نازگۇل ماناعى مىڭ سومنىڭ لادى ەسىنە تاعى ءتۇسىپ كەتىپ.
— مىڭ سوم از عوي، — دەدى باعلان ازىلدەپ.
— ارتىعىن ساعان سىيلادىم. ءازىل ەمەس، شىن ايتامىن. ەكەۋىڭ مەنى اجالىنان بۇرىن ءولسىن دەمەسەڭدەر، بۇگىننەن قالدىرماي ءبىر مىڭ سوم تاۋىپ بەرىڭدەر.
— ونى قايتەسىڭ؟
— ەشكىم ساتىپ الا المايتىن، ەشكىم ساتىپ بەرە المايتىن ءبىر زات بار، سونى الامىن.
ول مۇنى جان بالاسىنا ايتپاقشى ەمەس ەدى، ادال جۇرەگى ءامىر ەتتى دە، بەتىندەگى قارا پەردەنى سىپىرىپ تاستادى. ءوز بەتى اشىلعان سوڭ وزگەنىڭ بەتىن ەلەيتىن ەمەس، قايمىقپاستان ەكەۋىنە قاسقايا قاراپ سويلەپ وتىر. تەك ءوڭى قاشىپ، كوزىنەن ىزا وتى جارقىلدايدى.
— كەربەزىم-اۋ، سەن نە دەپ وتىرسىڭ؟ مەن بۇگىن ساعان تۇسىنۋدەن قالدىم عوي، نە بولعان وزىڭە؟ — دەپ، باعلان قۇشاعىنا تارتىپ ەدى.
— قورىقپاي-اق قوي، باعىم، — دەدى ءسال ەزۋ تارتىپ، — سەن ءالى قۋاناسىڭ.
— مەنىڭ وسى قۋانىشىم دا جەتەدى، تەك ءوزىڭ قامىقپاشى.
وسى ءسوز جۇرەگىندەگى جارانى جۇلىپ تاستاعانداي، نازگۇلدىڭ جانى راقات تاۋىپ، ءوڭى قايتا گۇل جايناي كەتتى دە:
— مەنىڭ جىلاعىم كەلىپ وتىر، سەنىڭ وعان دا قۋانۋىڭ مۇمكىن، — دەدى باعلاننىڭ دۋدار شاشىنان ءبىر سيپاپ.
باعلان ونىڭ بەتىنە ۇڭىلە قاراپ:
— سەن نە ايتىپ وتىرعانىڭدى سەزەسىڭ بە؟ — دەدى.
— سە-زە-مىن...
نازگۇلدىڭ باسقا ءسوز ايتۋعا شاماسى كەلگەن جوق، بەتىن باسا قۇلاپ، ەڭىرەپ قويا بەردى.
— كەشىر جانىم... مەن ماسقارا بولدىم.
مىنا ءسوز باعلاننىڭ جانىن ىرشىتىپ جىبەردى، ول بار ىزاسىمەن زىرك ەتتى.
— نە دەيسىڭ؟.. ماسقارا بولعانداي نە ىستەپ ەدىڭ؟
— مەن الدانىما ءبىر مەزگىل الدانىش بولسىن دەپ مىنا ءبىر ابدرانى بىرەۋدىڭ ارام اقشاسىنا العان ەدىم، سونىڭ اقشاسىنان قۇتىلعانشا كۇلكىم ءوز كۇلكىم بولار ەمەس، جانىم جاي تابۋدان قالدى.
— ارام اقشا دەگەن نە؟
نازگۇل كوزىنىڭ جاسىن توگە وتىرىپ، ول اقشانىڭ كىمنەن قالاي كەلگەنىڭ، بۇگىن ءزارۋدىڭ نە ويمەن كەلىپ، نە ويمەن كەتكەنىن تۇگەل ايتىپ بەرىپ ەدى، باعلان ءوزىنىڭ نە بولعانىن بىلگەن جوق. ۇشىپ بارىپ ءوزى جاتاتىن بولمەدە ءىلۋلى تۇرعان قوس اۋىز مىلتىعىن جۇرە وقتاپ الىپ كەلدى دە نازگۇلگە ۇسىندى.
— ءبارىبىر مەن ەندى سەن ءۇشىن ءتىرى ەمەسپىن، بۇلاي تىرىدەي كومگەنشە ءولتىرىپ كەم، ۇستا مىنانى، ات مەنى، ات!..
بوتاجان جالىنا زارلاپ كەلىپ قۇشاقتاي الىپ ەدى، ءالى دە قايراتتى، ءالى قايتپاعان ەكەن، سەرپىپ جىبەرىپ، ديۆانعا شالقاسىنان ءتۇسىردى دە، نازگۇلگە قايتا ءتوندى. نازگۇلدە زارە جوق. باعلاننىڭ بەتىنە قاراي الاتىن ەمەس، جاسقا كومىلىپ جارقىراعان كوزى وزىنە ءتونىپ تۇرعان مىلتىقتا، ءوزى ءدىر-دىر ەتەدى.
— اتاسىڭ با، جوق پا؟ ايتپەسە مەن، سەنىڭ بايىڭ، مىناۋ پيانينونى اتامىن، — دەدى باعلان بار داۋسىمەن دولدانا ايعايلاپ.
وسى كەزدە ەسىك جاقتان جاننانىڭ:
— پاپا! — دەگەن داۋسى ساڭق ەتتى. — سىزگە نە بولدى؟
باعلان تەڭسەلە دىرىلدەپ تۇرىپ قالدى، قولىنداعى مىلتىعى دا دىرىلدەپ بارىپ جەرگە ءتۇسىپ سىلق ەتتى.
— سەندەرگە نە بولدى؟ — دەدى بۋلىعىپ.
— الجاسپا، باعىم، جاننا ونى بىلمەيدى...
...مۇنان ناق ءبىر جىل بۇرىن باعلاننىڭ ۇيىندە بولعان «جانجالدىڭ» بار سيپاتى وسى بولاتىن. سول كۇنى-اق، قۇلاعىنا ءىلىپ اكەتكەن ءزارۋ ونى نەشە ءتۇرلى ساققا جۇگىرتىپ، وزىمەن سىرلاس وسەكشىلەردىڭ تىلىنە تيەك ەتىپ جىبەرگەن ەدى، ەندى ونىڭ مىناۋ جارقانات بايى تىرشىلىگىنە تىرەۋ ەتكەلى كەلەدى. «باعلاننىڭ ۇيىندە باستالعان سول جانجالدىڭ اقىرى اساۋبايدىڭ ولىمىمەن تىنعانىن ايتىپ بەرسەم، بۇكىل زال تەبىرەنبەي مە؟»
ونىڭ سايلاپ كەلە جاتقان سوتقار ويى وسى.
جاننانىڭ جانى تازالىعىنا كوزى جەتكەننەن كەيىن كوڭىلى داۋلاپ باعلاننىڭ پيانينونى سول كۇنى، سول ساعاتتا ۇيدەن شىعا بەرە ءبىر اياعى قيراعان قالپىندا ماشيناعا تيەتىپ الىپ، ونى سىيلاعان ماگازيننىڭ ديرەكتورى اساۋبايدىڭ ۇيىنە اپارىپ تاستاعانى راس، اساۋبايدىڭ جانىن سىعىپ وتىرىپ العان مىڭ سوم اقشانى سول پيانينونىڭ يەسى ماگازينگە وتكىزىپ كەتكەنى راس، ولاردان العان كۆيتانسيانى زاڭ ورىندارىنا الارىپ تاپسىرعانى راس. سول كۆيتانسيادان باستالعان تەرگەۋ بار قوياسىن اقتارا باستاعان كەزدە اساۋبايدىڭ كەنەتتەن ءولىپ كەتكەنى دە راس. مالتابايدىڭ ەندىگى بار تالشىعى دا، ۇمىتىنە دەمەۋ ەتەتىن بالداعى دا سول اساۋبايدىڭ ءولىمى. سوعان ول ءماز، سوعان ول ماس. سوندىقتان ول مىناۋ قارا ءتۇندى دە تىتىركەندىرە ماس كىسىشە باقىرىپ، بار داۋسىمەن ايعاي سالدى:
— تاپتىم!.. تاپتىم!.. باۋىرىم ساۋىس، قايداسىڭ؟
— مەن مۇندامىن، — دەدى ءىزىن باسا كەلە جاتقان ساۋىس ونشا كوپ ەلىرە قويماي، — «شاعالانىڭ» ماناعى شاپاعىنان باسقا تۇك كورىنبەيدى، ءسىز نەنى تاپتىڭىز؟
— مەن ارمان مەن باعلاندى قابات جامساتىپ سالاتىن ءبىر اجالدى تاپتىم.
— ول نە؟
— ول اساۋبايدىڭ ءولىمى.
— اساۋبايدىڭ ءولىمى؟
— ءيا، مەن ەرتەڭ اكتيۆتىن مىنبەسىنە شىعىپ الامىن دا، بىلاي دەيمىن. قۇرمەتتى بۋرەكە! قۇرمەتتى جولداستار! بۇگىنگى ءسوز بولىپ جاتقان استىق تا، ەرتەڭگى ءسوز بولاتىن مال دا ادام ءۇشىن. ەندەشە، ءبىر مەزگىل ادامنىڭ ءوزىن دە ءسوز ەتەيىكشى. مىسالى كەشە عانا ارامىزدا سايرانداپ، ءبارىمىزدىڭ اۋزىمىزدا ماقتالىپ جۇرگەن ابزال ازاماتىمىز اساۋباي قايدا؟ ونىڭ ولىمىنە كىنالى كىم؟ مەن بۇل سۇراۋدى، باعلان، سىزگە، سول قىلمىستىڭ باسى قاسىندا بولعان، بوتاجان داۋرەنوۆ، ساعان، سولاردىڭ جاۋىرىن جابا توقىپ وتىرعان، ارمان ابزالوۆيچ، سىزگە بەرىپ تۇرمىن دەيمىن. قالاي؛ مۇنداي ءسوز جۇرەگىنە جاعا ما؟
— مەنىڭ جۇرەگىمە جاعار-اۋ، سونى ايتقان كەزدە ءوز جۇرەگىڭىز قايتەر ەكەن؟ جارىلىپ كەتپەس پە ەكەن؟
مالتاباي قولىن ءبىر سىلتەدى دە، ءجۇرىپ كەتتى.
— قۇرمەتتى بۋرەكە... قۇرمەتتى جولداستار.. جوق، ولاي ەمەس، الدىمەن قۇرمەتتى جولداستار دەيمىن. سونان كەيىن... سونان كەيىن...
و دا وزىنە-وزى وسىلاي كۇبىرلەپ كەتە بەردى.
ەكەۋى شىندىقتىڭ ءوڭىن وسىلاي اينالدىرىپ، اق بوز ات پەن اساۋبايدىڭ ءولىمىن اكتيۆتىڭ ورتاسىنا سالۋعا وسىلاي بەكىنىپ كەلەدى.
4
مالتاباي مەن ساۋىس: الىستان سابىلىپ، شابىنىپ كەلسە دە، اكتيۆتەردىڭ جينالىسىنا ۇلگەرگەن جوق، ۇلگىرمەسە دە ەسەسىن جىبەرگەن جوق، كەلە قۇلاق ءتۇرىپ، اكتيۆتە ايتىلعان سوزدەردىڭ بارلىعىن ءبىر ساعاتتىڭ ىشىندە ءبىلىپ الدى. ولاردىڭ ۇزىن قۇلاعى جيناعان حابارعا قاراعاندا بۇل اكتيۆتە ومىردە بۇرىن بولماعان ءبىر عاجاپ بولىپتى. ارمان بۋراحانمەن قاتتى شايقاسىپتى. عاجابى ول عانا ەمەس، اۋدان اكتيۆتەرى بۋراحاننىڭ دارەجەسى ۇلكەندىگىنە قاراماستان ارماندى جاقتاپتى. سوعان ىزالانعان بۋراحان بۇرق-سارق ەتىپ شىعىپ كەتىپتى. مالتابايلار سوعان دەيىن، ءتىپتى بۋراحاننىڭ ءدال ءقازىر پوچتا باستىعىنىڭ كابينەتىنە كىرىپ الىپ، الماتىمەن، موسكۆامەن سويلەسىپ جاتقانىنا دەيىن ءبىلىپ الدى.
ارمان ءقازىر ءوزىنىڭ كابينەتىندە جالعىز وتىر. مالتابايلار ونى دا ءبىلىپ الدى، وسىنداي وڭاشادا بارىپ ءوزىنىڭ كەشىككەن سەبەبىن ايتقىسى كەلىپ ەدى، بۋراحاننان يمەنىپ ارمانعا بەتتەگەن جوق.
اۋدان اكتيۆتەرىنىڭ بۇگىنگى ەرلىكتەرىنە ارماننىڭ ءوزى دە تاڭدانعانداي ءتۇرى بار. ول ءوزىنىن كابينەتىندە سونى عانا ويلاپ، بىرىنەن سوڭ ءبىرىن كوزىنىڭ الدىنان ەلەستەتىپ وتىر.
ەڭ الدىمەن ەلەستەگەن بۋراحاننىڭ مىنبەدە بۇرقىراپ تۇرعان كەزى. ونىڭ بۋلىعىپ بۇرقىراعانى سونداي قارا قوشقىل بەتى مۇلدەم ءىسىنىپ كەتىپتى. ءوزىن-وزى كورە شىرەنىپ الىپ، تاقتايىن سىندىرعىسى كەلگەندەي مىنبەنى ەكى جۇدىرىعىمەن كەزەك ۇرعىلاپ سويلەپ تۇر.
— مىنە، ابزالوۆ جولداستىڭ پيعىلى، مىنە، ونىڭ پيعىلى بۇزىلۋىنا سەبەپ بولعان ىندەتتەر. ونىڭ تۇقىمسىز. قالامىز دەگەن سىلتاۋمەن قوسىمشا بەرىلگەن استىق جوسپاردى قابىلداماي رەسپۋبليكامىزدىڭ مەملەكەتكە ميلليارد پۇت استىق بەرۋىنە قارسى نيەتتە سويلەگەن ءسوزىن ءبارىڭىز دە ەستىدىڭىزدەر. ونىڭ ۇستىنە، ورتالىقتان بەرىلگەن نۇسقاۋدى ەلەمەي، باعلان ايباسوۆ سياقتى كوزبوياۋشىنى جەسىر كەلىنى ءۇشىن وسى كۇنگە دەيىن جازالاماي رايكومنىڭ ون ءبىر كىسىدەن قۇرعان كوميسسياسىنىڭ توقسان ءتورت بەت قورىتىندىسىن رايكوم بيۋروسىنا سالماستان، سىزدەرگە ايتپاستان باسىمىزدان اتتاپ بىردەن موسكۆاعا جىبەرگەنى سياقتى پارتيا باسشىلارىنا جات قىلىقتارىن مەن جاڭا ءتىزىپ ەتتىم، ونى دا ەستىدىڭىزدەر. ابزالوۆ جولداستى وسىنشا شەليتىپ جىبەرگەن كىم؟ وسى وتىرعان سىزدەر. سولاردىڭ ءقايسىبىرىنىڭ بەتىن مەن بۇگىن وسى مىنبەدەن دە كورگىم كەلەدى. الدىمەن ءسوز ابزالوۆ جولداستىڭ وزىنە بەرىلسىن. ول ەندى اۋدان ءۇشىن ەمەس، ءوزى ءۇشىن عانا جاۋاپ بەرسىن. مەن وسىنى تالاپ ەتەمىن.
ول مىنبەدەن تۇسە بەرگەن كەزدە ارمان ورنىنان تۇرا باستاپ ەدى، جيىلىستى باسقارىپ وتىرعان نيەۆسكيي قولىن كوتەرە تۇرە كەلدى.
— ارمان ابزالوۆيچ، ءسىز توكتاي تۇرىڭىز. مەن ءسوزدى سىزدەن بۇرىن وزىمە بەرۋگە ءماجبۇر بولىپ تۇرمىن.
ول سونى ايتا كەلىپ مىنبەگە شىقتى:
— نەگە ولاي؟ — دەدى ول زالعا كوزىن جاعالاي جۇگىرتىپ، — مەن نەگە ءسوزدى ابزالوۆ جولداسقا بەرمەي ءوزىم الدىم؟ ونىڭ مىناداي سەبەپتەرى بار، جولداستار! ابزالوۆ جولداستىڭ ءسوزىن ءبارىڭىز دە ەستىدىڭىزدەر. دۇرىسىندا ونىڭ ءسوزى بۋراحان ناۋاتبايەۆيچ ايتقانداي كەسەلدى ءسوز بە، جوق پا؟ ونى ءارقايسىلارىڭىز ءوز ۇجداندارىڭىزدان سۇراڭىزدار. مەنىڭ اشىعىنان ءسوز ەتكەلى تۇرعانىم ابزالوۆ جولداستىڭ اتىنا ايتىلعان اۋىر سىن جايىندا. بۋراحان ناۋاتبايەۆيچ ونىڭ پارتيا باسشىلىعىنا جات قىلىقتارىن اشۋ ءۇشىن ءبىر تالاي ايىپتار تاقتى. سونىڭ، اسىرەسە باعلان ايباسوۆ جايىندا تاعىلعان ايىپتاردىڭ بارلىعى ماعان ءمالىم، ويتكەنى مەن ونىڭ بەس جىلدان بەرگى ءىسىن تەكسەرگەن كوميسسيانىڭ باستىعىمىن. سوندىقتان سىزدەردىڭ جۇمىستارىڭىزدى جەڭىلدەتۋ ماقساتىمەن ابزالوۆ جولداس ءۇشىن جاۋاپتى مەن بەرگەلى تۇرمىن.
نيەۆسكييدىڭ ارمان ءۇشىن بەرگەن جاۋابى ونىڭ باسىنا تونگەن قاۋىپ-قاتەردىڭ تالايىن تالقان ەتتى. ول قىسقا-اق سويلەگەن ەدى، ءبىراق جۇرتتىڭ قول سوققان قوشەمەتى ۇزاققا سوزىلىپ كەتتى.
مىنبەگە سۋىرىلىپ بوتاجان شىعا كەلدى. ارماننىڭ كوزىنىڭ الدىندا ەندى سول تۇر.
— ءبىر عانا ويدى ساعالاپ، ءبىر عانا تىلەك تىلەگەلى شىقتىم مىنبەگە، — دەۋمەن باستادى ءسوزىن بوتاجان. — ول باعلان ايباسوۆ جولداستىڭ تاعدىرى جايىندا. ونىڭ ءىسىن تەكسەرگەن كوميسسيانىڭ ءبىر مۇشەسى بولعاندىقتان، ءۇش اي بويى جۇرگىزىلگەن تەكسەرۋدەن سەزگەن-بىلگەنىمدى، سول سەزگەننەن تۋعان ويلارىمدى الدارىڭىزعا جايىپ سالماقپىن. مەن بىزدەر قول قويعان توقسان ءتورت بەت قورىتىندىنىڭ موسكۆاعا، ورتالىق كوميتەتكە جىبەرىلگەنىن بۇگىن وسى مىنبەدەن ەستىدىم. مەنىڭشە بۇل ادام تاعدىرىنا اقىلمەن قاراۋدان تۋعان پاراساتتى وي. ورتالىق كوميتەتپەن اقىلداسۋ ەشكىمنىڭ باسىنان اتتاۋ، ەشكىمنىڭ نامىسىن تاپتاۋ ەمەس. نيەۆسكيي جولداس باسقارعان ءبىزدىڭ كوميسسيانىڭ الدىنا قويعان ماقساتى دا ەشكىمنىڭ بەت اجارىنا، ەشكىمنىڭ دارەجەسىنىڭ بيىكتىگىنە قاراماستان ءادىل شەشۋ بولدى. سول ادىلدىككە جەتۋ ءۇشىن ءتورت ءجۇز ەلۋ اداممەن اڭگىمەلەستىك. ەشكىمنەن يمەنبەي شىندىقتى ايتۋىنا مۇمكىندىك بەرۋ ءۇشىن ولاردىڭ بارىمەن دە جەكە-جەكە اڭگىمەلەسىلدى. سونىڭ ارقاسىندا بىزدەر بار شىندىققا جەتتىك.
ارمان اكتيۆتە سويلەگەندەردىڭ بارلىعىن كوزىنىڭ الدىنان، سوزدەرىن ءوز ويىنىڭ ەلەگىنەن وسىلاي وتكىزىپ الدى دا:
— بىرىڭە ەمەس بارىنە دە ريزامىن، دوستارىم، — دەدى دە، كەنەت ويلانىپ قالدى. — ونىڭ ءبارى دە وزدەرىنىڭ قانداي كوممۋنيست ەكەندەرىن جاقسى كورسەتتى، قانداي سەكرەتار ەكەنىمدى ءوزىم كورسەتە الدىم با؟ بۋراحاننىڭ ۇناتپاۋىنا قاراعاندا باياندامام جامان شىقپاعان سەكىلدى، سوڭعى ءسوزىم قالاي شىقتى؟
ارمان سوڭعى سوزىندە: «جولداستار، مەن بۇگىن ءبىر قۋانىشقا بولەنبەسەم، سول قۋانىشىمدى سىزدەرگە ايتقىم كەلمەسە، مەن بۇل مىنبەگە ەكىنشى رەت شىقپايتىن ەدىم. ويتكەنى مەن ايتارىمدى باياندامادا تۇگەل ايتتىم، سوندىقتان مەنىڭ ايتارىم قالعان جوق، سول سياقتى ەشكىمگە بەرەر جاۋابىم دا جوق. سول سەبەپتى مەن ءوزىمنىڭ ءبىر ۇلكەن قۋانىشىمدى ايتۋمەن عانا تىنامىن.
ول نەندەي قۋانىش؟ سىزدەر بۇگىن كوممۋنيستىك اردىڭ تۋىن وتە جاقسى كوتەردىڭىزدەر. بۇل مەنىڭ الىستاعى ارمانىم ەدى، سىزدەر مەنى سول الىستاعى ارمانىما جەتكىزدىڭىزدەر. سول ءۇشىن بارىڭىزگە، اسىرەسە شىندىقتى اشىق ايتقان جولداستار، سىزدەرگە، ولاردى قوستاپ قوشەمەت كورسەتكەن بارشاڭىزعا مىڭ قابات العىس. وسى عانا مەنىڭ بار ايتارىم»، — دەگەن كەزدە جۇرت دۋ قول سوعىپ ەدى، بۋراحان جينالىس جابىلماستان شىعا جونەلدى. سوعان قاراعاندا ونىڭ بۇل ءسوزى دە جامان شىقپاعانعا ۇقسايدى. ءبىراق مۇنىڭ ۇلكەن جانجالعا اينالارى انىق، ونىڭ نەمەن تىنارى، كىمنىڭ كىمدى جەڭەرى بەلگىسىز.
ونىڭ ويىن ەسىكتەن سويلەي كىرگەن نيەۆسكيي ءبولىپ جىبەردى.
— ارمان ابزالوۆيچ، كەشەگى قان مايداندا جان قيىسقان دوستىقتىڭ بۇگىن تابانعا ءتۇسىپ تاپتالعانى قالاي؟ كەشىرىڭىز، بۋراحان ناۋاتبايەۆيچقا بەرىلەتىن سۇراۋدى سىزگە بەرىپ وتىرمىن.
— مانساپشىل ادامنىڭ دوستىعىنان ماقساتشىل ادامنىڭ قاستىعى جاقسى.
— مەن ونىڭ سىزگە مۇنشا وشىگۋىنىڭ سەبەبىن بىلگىم كەلدى.
ارمان ستولىنىڭ تارتپاسىنان ءبىر پاپكا الدى دا، ونىڭ ىشىنەن ءبىر قالىڭ قاعازدىڭ ىشىنە قاستەرلەپ سالىنعان ءبىر قاعازداردى ۇسىندى.
— ونىڭ ماعان مۇنشا وشىكتىرگەن ورتالىق كوميتەتتىڭ اتىنا جازعان مىنا ءبىر حاتىم بولار.
— بۇل نە جايىندا جازىلعان ەدى؟
— ءسىز باسقارعان كوميسسيانىڭ قورىتىندىسىنا قوسا جىبەرگەن حاتىم وسى. بيۋرو مۇشەلەرىمەن، اسىرەسە سىزبەن كەڭەسپەي جازعانىما وكىنىپ ءجۇر ەدىم، بەكەر وكىنىپپىن.'
— نەگە بەكەر؟ — دەدى نيەۆسكيي، — شىنىندا ءسىزدىڭ ول قورىتىندىنى بيۋرو مۇشەلەرىمەن كەڭەسىپ جىبەرۋىڭىز كەرەك ەدى.
— وندا بۇگىنگى سوققىعا وزىممەن بىرگە بيۋرو مۇشەلەرىن تۇگەل تۇسىرگەن بولار ەدىم.
— ءسىز تۇسكەن سوققىعا ءبىز نەگە تۇسپەيمىز؟
— سىزدەرمەن نە ءۇشىن كەڭەسپەگەنىمدى دە جازدىم، قاتە بولسا ول ءۇشىن جاۋاپ بەرىپ، جازا تارتاتىن ءبىر عانا ءوزىم ەكەنىمدى دە جازدىم، وقىڭىز.
ارماننىڭ ءسوزىن تەلەفون سىلدىرى ءبولىپ جىبەردى.
— ابزالوۆ تىڭداپ تۇر، سالەمەتسىز بە؟ بۇل كىم؟.
ول سونى ايتتى دا، شاتتانا تۇرەگەلدى، ءبىراق ول شاتتىعى كوپكە سوزىلعان جوق، كەنەت ءوڭى بۇزىلىپ كەتتى.
نيەۆسكيي ونى اڭعارماستان، حاتتى ىشىنەن وقي باستادى. ارمان تاڭدانا تىڭداي تۇرىپ، تەلەفونداعى ادامعا بىرنەشە سۇراۋلار دا بەردى، نيەۆسكيي ونى دا ەستىگەن جوق. ارمان باسىن يزەي تۇرىپ ۇزاق تىڭدادى دا:«ماقۇل، كەلەسى رەيستەن قالمايمىن، ساۋ بولىڭىز،» — دەۋمەن ءسوزىن اياقتادى. ءبىراق ترۋبكانى ورنىنا قويماستان ويدا وتىرىپ قالدى. «مەزگىلسىز بۇل نە؟ الدە، ورتالىق كوميتەت مەنىڭ ماسەلەمدى... جوق، ول مۇمكىن ەمەس».
نيەۆسكيي حاتتى وقىپ وتىر.
— اۋىر ەكەن، — دەدى كۇرسىنە سويلەپ.
— نەمەنە اۋىر؟ — دەدى ارمان تەلەفوندى قويا سالا قوڭىراۋ باسىپ.
— ءبىزدىڭ تاعدىرىمىز اۋىر ەكەن. ونى مۇنشا اشىق، ايتقانىڭىز ءۇشىن ءسىزدىڭ تارتار جازاڭىز دا جەڭىل بولماس.
— تارتار جازامنىڭ جەڭىل بولمايتىنىن بۋراحاننىڭ بۇگىنگى سوزىنەن دە بايقادىم. ولاردىڭ جازاسىنان قورقىپ ۇجداندى جارالاۋ بارىنەن دە اۋىر بولار.
— دەگەنمەن ءسىز شىندىقتى تىم اششىراق ايتىپ جىبەرىپسىز.
— مەن نە ايتسام دا ەرتەڭگى ۇرپاقتاردىڭ كوزىمەن قاراي وتىرىپ، ۇجدانىمنىڭ بۇيرىعىن ايتتىم.
ارمان سونى ايتا وتىرىپ قوڭىراۋدى قاتتىراق باسىپ ەدى، كومەكشى جىگىت كىرىپ كەلدى.
— مەن الداعى رەيستەن قالماي موسكۆاعا ۇشاتىن بولدىم، اەرودرومداعى جولداستارعا ايتىپ قوي. كوميسسيانىڭ قورىتىندىسى سالىنعان پاپكانى ازىرلە دە، ماعان باعلاندى تاۋىپ بەر.
— ول كىسى موسكۆاعا ۇشادى ەكەن، كەلىنىمەن ەكەۋى ءسىزدىڭ قابىلداۋىڭىزدى كۇتىپ وتىر.
— كەلىنىمەن ەكەۋى؟
— ەكەۋىنىڭ بىرگە كەلۋى ءبىر جانجالدىڭ شەتىن كورسەتىپ تۇر، — دەدى نيەۆسكيي، — كەيىنىرەك ماعان كەلسىنشى.
— جوق، ءقازىر كەلسىن.
— تىم بولماسا بۋراحاندار كەتكەن سوڭ كەلگەنى ءجون بولار، — دەپ، نيەۆسكيي ساقتىققا شاقىرىپ ەدى.
— بۇل ءسىز ايتاتىن ءسوز ەمەس، — دەپ ارمان باتىلدىققا شاقىردى.
كومەكشى كەتىسىمەن جاننانى الدىنا سالا كەلە جاتقان باعلاندى كورىپ، ارمان ورنىنان سويلەي تۇرەكەلدى:
— حوش كەلدىڭىزدەر، مەنىڭ مۇڭلاستارىم.
— مۇڭلاستارىم دەگەن ءسوزىڭىزدى بۋراحان ەستي كورمەسىن، — دەپ، باعلان ويىنداعى كەكەسىنىن ايتىپ سالدى.
— ەستىگىسى كەلسە ول ايتىلماعان ءسوزدى دە ەستي بەرەدى.
— ول بۇگىنگى اكتيۆكە ءسىز ەكەۋىمىزدىڭ نەكەمىزدى دە قيا جازداپتى عوي.
— ونىڭ مەنىمەن قالجىڭداسقىسى كەلگەندە ءسوز تالعامايتىن ادەتى، ونى ءسىز ەلەمەي-اق قويىڭىز. وتىنەمىن، وتىرىڭىزدار، — دەپ، ارمان جىلى شىرايلانا ءتۇسىپ ورىن ۇسىنىپ ەدى، جاننا وتىرماستان سۇرلانا ءتۇستى.
— ونداي جالادان مەنى نەگە قورعامادىڭىزدار؟
— سىزدەي ادامدى شىندىقتىڭ ءوزى قورعايدى... ءيا، قۇلاعىم سىزدە. ءسىزدىڭ موسكۆاعا ۇشاتىنىڭىز راس پا؟
باعلان جانناعا قارادى.
— بالام، وتىرىكتىڭ ورگە باسپايتىنىن تالاي كورگەن ەدىڭ عوي، سونى ۇمىتپا دا، قامىعا بەرمەي سامولەتتىڭ بيلەتىن كورسەت.
جاننا قول سۋمكاسىنان ەكى بيلەتىن الىپ ۇسىنىپ ەدى، ارمان قاراي سالىپ ويلانىپ قالدى.
— سىزدەر دە شاقىرىلدىڭىزدار ما؟
— جوق. ءبىزدى ەندى كىم شاقىرسىن. پارتبيلەتىم قالتامدا تۇرعان شاعىندا ورتالىق كوميتەتتى ءبىر كورىپ قالعىم كەلدى.
ارمان ەندى جانناعا قارادى.
— ءسىز نە ءۇشىن؟
— پاپامدى جالعىز جىبەرگىم كەلمەدى.
ارمان ويلانا تۇرەگەلدى دە، قايتا وتىردى.
— ءيا، كەلگەن جۇمىستارىڭىزدى ايتىڭىزدار.
— ەكەۋمىزدىڭ بىردەي كەلگەندە سۇراي كەلگەن تىلەگىمىز — كوميسسيانىڭ تەكسەرۋ قورىتىندىسى. ورتالىق كوميتەتكە الا بارايىق، مۇمكىن بولسا سونىڭ ءبىر داناسىن بەرىڭىزدەر.
ارمان نيەۆسكييگە قارادى. نيەۆسكيي جاۋاپ قاتقانشا بولعان جوق، كومەكشى جىگىت جۇگىرە باسىپ كىردى دە:
— بۋراحان ناۋاتبايەۆيچ كەلە جاتىر، — دەدى كۇبىرلەپ سويلەپ.
— بار، قارسى ال.
كومەكشى ەسىكتەن شىققانشا باعلان دا كوتەرىلدى.
— وندا بىزدەر كەتە تۇرايىق.
— قوزعالماڭىز، سۇراعان دۇنيەڭىزدى ءقازىر الاسىز.
الدەنەگە شاتتانىپ العان بۋراحان داۋرىعا سويلەپ كىرىپ كەلدى.
— وزىمە دە بەلگىسىز قۇپيا سەبەپتەرمەن موسكۆاعا. ۇشاتىن بولعاندىقتان كەڭەستەرىڭىزدى بولۋگە ءماجبۇر بولدىم، ول ءۇشىن عافۋ وتىنەمىن، — دەدى دە، ول باسقالار تۇرەگەلسە دە ءمىز باقپاستان وتىرعان باعلانعا قولىن ۇسىنا جاقىندادى. — و، باتىردىڭ ءوزى ەكەن عوي، قاسقايىپ وتىرعان، سالەمەتسىز بە، حال جاقسى ما؟.
جامان ەمەس...
بۋراحان بۇرىلا بەرە جاننانى كورىپ، اڭىرىپ قالدى.
— كەشىرىڭىز، مەن ءسىزدى بايقاماپپىن، — دەپ كەلىپ قول الىستى. — بۇرىن ءبىر كورگەن سەكىلدىمىن.
— كەشە كەشكە تامان، شىركەۋدىڭ ىشىندە كورگەن ەدىڭىز، الدەن ۇمىتقانىڭىز قالاي؟ — دەدى جاننا كۇلىمسىرەي تۇرىپ..
— شىركەۋ؟
— ءيا، ابزالوۆ جولداس ەكەۋمىزدىڭ نەكەمىزدى قيعان ەدىڭىز عوي.
— ا، كىم ەكەنىڭىزدى ەندى ءبىلدىم. سىزبەن كەيىن كەڭ وتىرىپ سويلەسەتىن ءسوزىم بار. مەن اسىعىس ەدىم، ابزالوۆ جولداستان باسقالارىڭىز بارا تۇرساڭىزدار.
نيەۆسكيي كەتە بەرە جانناعا كوز تاستادى.
— جۇرىڭىزدەر، كەلگەن جۇمىستارىڭىزدى بىتىرە بەرەيىك.
ولاردىڭ سوڭىنان كەتىپ بارا جاتقان باعلان ەسىك كوزىنە جەتە بەرە توكتاي قالدى.
بۋراحان ولار شىعىپ كەتكەن ەسىكتەن كوز الماستان ىزالانا كۇلىمسىرەپ تۇر. ارمانعا بار كەگىمەن جالت قارادى.
— ال، قىمباتتى بوزبالا... بۇگىنگى قىلىقتارىڭ اياماسقا بەكىندىرسە دە، كەشەگى قان مايداندا ەتكەن ەرلىكتەرىڭ، اسىرەسە مەن ءۇشىن توگىلگەن جاس قانىڭنىڭ قاسيەتى ءۇشىن تابىسقالى كەلىپ ەدىم، قىتىعىما تاعى دا ءتيدىڭ، نە ىستەسەم ەكەن؟
— توگىلگەن قانىمنىڭ قۇنى تولەنگەن-دى، ەرلىكتەرىم ءۇشىن وتانىم تالاي سىيلاعان-دى. ول ءۇشىن ءسىز بورىشتى بولماي-اق قويىڭىز دا، كىنالى بولسام اياماڭىز.
— قياستىقتى قوي، كىناڭنىڭ قانداي ەكەنى بۇگىنگى اكتيۆتە از ايتىلعان جوق.
— مەنى كىنالاعان ءبىر عانا ءسىز، ءسىزدى كىنالاعان كوممۋنيستتىڭ سانى ون جەتىگە جەتتى عوي.
— ونىڭ ءبارى سەنىن قول شوقپار قۇيىرشىقتارىڭ.
— جوق، بۋراحان ناۋاتبايەۆيچ، شىدامنىڭ دا شەگى بار. مەن ءسىزدىڭ قىلىعىڭىزعا شىداپ بولدىم، قىزمەت ورنىڭىزدى سىيلاپ تا بولدىم. سوندىقتان ەندى اشىق ايتايىق، تىڭداي بەرىڭىز. بۇگىنگى كەيبىر قاتەلىكتەر ءۇشىن ەرتەڭ ۇرپاقتار الدىندا جاۋاپ بەرەتىن ايىپكەردىڭ ءبىرى ءسىز. ءسىزدىڭ سول تاريح سوتى الدىندا ارىڭىزدى جاۋاپقا تارتاتىن جاڭاعى باعلاندار. سوندىقتان مەن وندايلاردى بويىمدا باردىڭ ءبارىن سالا قورعايمىن. بار ايتارىم وسى، باسقانى مەنەن بۇگىن دە، ەرتەڭ دە كۇتپەڭىز.
— وندا مەنىڭ دە ايتارىم قىسقا. ەگەر وسى بەتىڭنەن قايتپايتىن بولساڭ، قالاعان سوۆحوزىڭدى اتا. مەنىڭ ساعان سوڭعى ىستەي الاتىن دوستىعىم — قالاعان سوۆحوزىنا ديرەكتور ەتىپ جىبەرتۋ عانا.
— بۇل قامقورلىعىڭىز ءۇشىن دە الدىن الا راقمەت.
— ەسىڭدە بولسىن، بۇل ءبىر عانا مەنىڭ ءسوزىم ەمەس، سەنى سولاي جازالاۋدى ۇسىنعان موسكۆا.
— مەنىڭ ومىرىمدە جاساعان ءبىر عانا قاتەم بار. ونى ءوزىم دە كەشپەيمىن، تاريح تا كەشپەيدى، ول ءۇشىن ەشكىمنەن كەشىرىم دە سۇرامايمىن. قانداي جازا بەرسەڭىزدەر دە ريزامىن.
بۋراحان تىرناعىنا الدەنە ىلىنگەندەي ىشتەي دامەلەنىپ قايتادان وتىرا قالدى...
— مويىندار بولساڭ پارتيانىڭ كەشەتىنىنە مەن كەپىلمىن، ايتا بەر، تاريح كوشپەيتىندەي نە ىستەپ ەدىڭ؟
ارمان ونىڭ بەتىنە ۇزاق قاراپ وتىردى دا، تۇنەرە ءتۇستى.
— مەنىڭ ومىردە جاساعان بار قاتەم دە، كەشىرىلمەس كىنام دە، ءومىر بويى وكىنەرىم دە ءسىزدىڭ كىم ەكەنىڭىزدى ەرتەرەك بىلمەگەنىم.
بۋراحان زىلدەي باسقان اشۋ ىزانى كوتەرە الماي سۇيرەتىلىپ زورعا تۇرەگەلدى دە:
— مۇمكىن مەنى اجالدان الىپ قالعانىنا دا وكىنەرسىڭ! — دەدى.
— ۇعا بىلگەن كىسىگە مەن ءبارىن دە ايتتىم...
— وسى عانا ەدى مەنىڭ سەنەن ەستىگەلى كەلگەنىم. ەندى ءوز وبالىڭ وزىڭە، — دەدى دە، بۋراحان بۇرق-سارق ەتىپ شىعا جونەلدى.
ىشىنەن ءبىر عانا ارمان شەن باعلاندى عانا ەمەس، بيۋرو مۇشەلەرىن تۇگەل تالقاندايتىن بولىپ كەتتى. ءبىراق، كوپ كەشىكپەي ءوزى تالقان بولدى. ويتكەنى ورتالىق كوميتەت تاريحتا تەڭدەسى جوق ءبىر عالامات ەرلىك جاساپ دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىردى. سول سىلكىنىستە بۋراحان سياقتىلاردىڭ تالايىنىڭ كۇل-تالقانى شىقتى.
You Might Also Like
