عاسىرلار توعىسىندا
(وزەن وتكەن وتكەلدەر)
...مۇناي وتاندىق ونەركاسىپتىڭ ماڭىزدى سالاسى عانا بولىپ قويماي، سونىمەن بىرگە مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك مارتەبەسىنىڭ نىشانىنا، جارقىن بولاشاعىنا دەگەن سەنىمگە اينالدى. ەندى قازاقستان مۇنايى قازاقستان حالقىنىڭ يگىلىگىنە قىزمەت ەتۋدە...
نۇرسۇلتان نازاربايەۆ
عاسىرلار بويى جەر قويناۋىنىڭ تەرەڭ تۇكپىرلەرىندە جاتقان وزەن كەنىنىڭ جەر بەتىنەن قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىنىڭ توبەسى كورىنگەندە عانا بوي كورسەتۋىندە ءبىر تاڭعاجايىپ سىر جاتقانداي. «ەگەر ونىڭ بايلىعى وسىدان ءجۇز جىل بۇرىن، قارا شۇڭگىل قازىناسىمەن بىرگە، رەسەيدىڭ ورتاق قازانىنا قۇيىلا باستاسا، ونىڭ كۇيى ءدال ءقازىر قانداي بولارىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەر ەدى اۋ»، — دەپ، ويلايسىڭ ەرىكسىز. «حالقىمىزدىڭ نەسىبەسىنە ءتيىپ، ەرتەڭگى كۇنىنىڭ جارىق جۇلدىزىنداي قىزىقتىرىپ وتىرعان قالعان ىرىسى وزىنە بۇيىرعاي، ىرىس بۇلاعىنا اينالىپ، يگىلىگىنە عانا جۇمسالعان»، — دەيدى ەندى ماڭعىستاۋلىقتار.
ءيا، وزەن كەنىن يگەرۋدىڭ دە شيرەك عاسىرى كەڭەس وداعى تۇسىندا جۇزەگە استى. ادام فاكتورى ەسكەرۋسىز قالعان سول ءبىر جىلداردا ەلسىز، سۋسىز ايماقتاعى تابيعاتتىڭ بارلىق قاتالدىعىن باستارىنان وتكىزە ءجۇرىپ، ونىڭ تاماشا تاعىلىمعا، جاسامپازدىق پەن ەرلىككە تولى وتىز بەس جىلدىق تاريحىن جاساعان ماڭعىستاۋ كەنشىلەرى الدىندا باس ءيىپ، تاعزىم ەتۋ پارىز دەر ەدىك.
وزەن كەن ورنىنداعى ۇلى ءدۇبىر №1 ۇڭعىدان تۇڭعىش رەت 1961 جىلعى 15 جەلتوقساندا 1248-1261 مەترلىك تەرەڭدىك ارالىعىن سىناۋ كەزىندە اتقان مۇناي فونتانىنان باستالعان. وسىناۋ تاريحي ءساتتىڭ ماڭگىلىك ماقتانىش قۇرمەتى سول جىلدىڭ كوكتەمىنەن باستاپ وزەن كەن ورنىندا ىزدەستىرۋ-بارلاۋ جۇمىستارىندا جۇرگەن ميحايل كۋلەباكين باسقارعان بريگادا مۇشەلەرى ۇلەسىنە تيگەن ەدى. ول قۋانىشتى دەمەسىن ارعىمبايەۆ، ساپار دەنوۆ، بولات قارامۇرزايەۆ، ءبىتىم قىدىربايەۆ، كالي الدانوۆ، تىنىشباي وپييەۆ، قارتباي جالعاسبايەۆ، كوشەرباي الىبايەۆ، ەدىلباي قارايەۆ، ەرشال كوشەروۆ، جىلقىباي شۇيىشبەكوۆ سياقتى بريگادا مۇشەلەرى دە بولىسكەنى قاڭ. وزەن كەن ورنىنىڭ اتاعىن شارتاراپقا جەتكىزگەن سول ءبىرىنشى ۇڭعى بۇگىندە كەندەگى مىڭداعان مۇناي كوزدەرىنىڭ كوشباسشىسىنداي، قۇرمەتتى تۇعىردا تۇر. ارينە، بۇل تەك قانا جەكە بريگادانىڭ نەمەسە جەكە ادامنىڭ ەمەس، سول وڭىردە سول كەزەڭدە ىزدەستىرۋ-بارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جاتقان بارلىق بارلاۋشىلاردىڭ ورتاق تابىسى ەدى. سونىمەن قاتار قازاق ەلىنىڭ جاڭا اشىلعان ىرىس كەزى بولاتىن.
تۇبەكتەگى مۇناي مەن گاز كەنىشتەرىن ىزدەستىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلە باستاعان كەزەڭنەن باستاپ 1965 جىلعا دەيىن 91256 مىڭ مەتر تەرەڭدىك بۇرعىلانعان ەكەن دە، ول نەگىزىنەن وزەن كەن ورنىنىڭ ۇلەسىنە ءتيىپتى. سوڭىن الا ىزدەستىرۋ بارلاۋ جۇمىستارى قاراماندىباس پەن تەڭگەدە جالعاسقان. بۇل جاعداي وزەن كەنىنىڭ جىلدامىراق يگەرىلۋىنە العىشارتتار جاساعانداي. الايدا بۇل وڭىردەگى جاعىمدى جاڭالىقتار ودان ءارى كوپ كۇتتىرمەيدى. كەلەسى جىلداردا وسى توڭىرەكتەگى كەن ورىندارى بىرىنەن سوڭ، ءبىرى اشىلىپ، بارلاۋشىلاردىڭ ءوز سوزىمەن ايتقاندا، ماڭعىستاۋدىڭ موينىنا تاعىلعان التىن القالارداي، قاتارى كوبەيە بەرگەن. بۇل تۋراسىندا تۇبەكتەگى العاشقى ىزدەستىرۋ بارلاۋ ەكسپەديسياسىنىڭ باستىعى قامىسباي مىرزاعالييەۆ بىلاي دەيدى:
مەن ول كەزدە گروزنىيدان تەحنيكۋم، موسكۆادان ينستيتۋت بىتىرگەن، ەمبى كاسىپشىلىكتەرىندە ون جىلداي گەوفيزيكا، بۇرعىلاۋ جۇمىستارىمەن شۇعىلدانعان وتىز بەس جاستاعى قارت باستىق ەكەنمىن. ال جۇمىسشىلار توبىن قۇراعاندار فورت شيەۆچەنكو مەن تاۋشىق ورتا مەكتەپتەرىن بىتىرگەن، دوسسور كاسىپتىك مەكتەبىنەن كەلگەن ۋىزداي جاستار ەدى. ولاردىڭ وزدەرى اتقاراتىن جۇمىستارىنان ءسال دە بولسا حاباردار بولۋى ءۇشىن سول جۇمىس باسىندا مۇنايشىلىق سىرلارىن اشاتىن، تەحنيكا تەتىكتەرىن قالاي پايدالانۋعا بولاتىندىعىن ۇيرەتەتىن ساباقتار جۇرگىزىپ، سودان كەيىن بارىپ ىسكە پايدالانۋعا ءماجبۇر بولدىق. ءسويتىپ ءجۇرىپ، سولاردىڭ كۇشىمەن جەتىباي، وزەن، تەڭگە، قاراماندىباس، اسار سياقتى بەلگىلى كەن ورىندارىنىڭ كىندىگىن كەسىپ، تىزگىنىنەن ۇستايمىز دەپ كىم ويلاعان...
وزەن كەنىنىڭ وتىز بەس جىلدىق يگەرىلۋى تۋرالى ايتقاندا، ونىڭ ۇلكەن بولاشاعى ءۇشىن كەن ورنىنىڭ ىرگەتاسىن قالاپ، مۇناي مەن گاز قۇبىرلارىن تارتىپ، توپتىق قوندىرعىلارىن تۇرعىزىپ، وندىرىسكە جول سالىپ بەرگەندەردىڭ ەڭبەگى ۇمىتىلماق ەمەس. ولار العاشقى مۇناي ەشەلونىن جونەلتىپ، وزدەرى قۇرعان كاسىپورىندى ايتۋلى مۇناي كەشەنىنە اينالدىردى. الدىندا تۇرعان ودان دا مارتەبەلى شاقتارىنىڭ نەگىزىن جاسادى. الايدا ماڭعىستاۋ كەنشىلەرى مۇنى جان-تانىمەن سەزىنگەنشە ءالى كوپ ۋاقىت بار بولاتىن...
قازاقستاننىڭ موينىنان بوداندىق قۇرىعى قىسىپ تۇرعان كەز ەكەنى ءوز الدىنا، جالپى قانداي جاعدايدا دا اشىلعان بايلىقتى يگىلىككە اينالدىرۋ ءۇشىن ونىڭ ءوزىن ءوزى اقتايتىندىعىن انىقتاۋ قاجەت. وسى نەگىزدە قازاقستاندىقتار ماسكەۋدەگى مەملەكەتتىك قور جونىندەگى كوميتەت الدىندا، وزەن كەنىن يگەرۋ جونىندەگى ءوز تالاپتارىن قورعاپ شىعۋلارى كەرەك ەدى. ماسەلە اشىلىپ جاتقان كەن ورنىندا قانشا مۇناي قورى بار ەكەندىگىن دالەلدەپ شىعۋدا بولاتىن. ال دالەلدەۋ ءۇشىن جاسالاتىن شارۋا ۇشان تەڭىز. وسىنداي قورعاۋ ماقساتىندا جاسالاتىن سحەمالار مەن ەسەپ قۇجاتتارى ونداعان توم قۇراپ، ولاردى الىپ ءجۇرۋ ءۇشىن ارناۋلى كولىك كەرەك بولادى ەكەن.
ءسويتىپ 1964 جىلدىڭ 1 قاڭتارىندا وزەن كەنىنىڭ مۇناي قورى جايلى ەسەپ ماسكەۋدە قابىلدانادى. وسىدان سوڭ بارىپ، ماڭعىستاۋ قازىناسىن يگەرۋ ماقساتىندا اقتاۋ قالاسىندا «ماڭعىستاۋمۇناي» وندىرىستىك بىرلەستىگى قۇرىلادى. بايقاپ قاراساڭىز، ءقازىر تەڭىز كەن ورنىنان كەيىن ەكىنشى ورىنداعى الىپ مۇناي كەنىشى دەپ تانىلىپ وتىرعان وزەن كەن ورنىنىڭ يگەرىلە باستاۋى جارتى ارالداعى عالامات وزگەرىستەرگە العاش جول سالعان ەكەن. ادەتتە ءبىر جاقسىلىق ەكىنشىسىن ىلەستىرە جۇرمەي مە، سول سياقتى وداققا ءوزىن مويىنداتقان وزەن كەنى ءوزى جاڭعىرىپ، جاڭا تىنىس الۋىمەن بىرگە ومىرگە مۇنايشىلار قالاسى جاڭاوزەندى دە الا كەلدى.
ەڭ العاشقى جەركەپەلەر... ۆاگوندار مەن سۇرەڭسىز شاتىرلار... قۇراستىرمالى باسپانالار... العاشىندا ول قالا تيپتەس پوسەلوك ەدى، وزەن اۋدانىنىڭ قۇرىلۋىنا بايلانىستى قالا اتاۋى بەرىلدى. اۋەلدە ونىڭ سالىنۋ سالىنباۋى جونىندە قيلى-قيلى پىكىرلەر بولعانى ءار جەردە جازىلىپ تا، ايتىلىپ تا ءجۇر. قالانىڭ العاشقى قاداسىن قاققان، بۇگىندە اتى اڭىزعا اينالعان قۇرمەتتى اعامىز راحمەت وتەسىنوۆتىڭ جازبالارىنا قاراعاندا، العاشىندا مۇنايشىلار اقتاۋدان قاتىناپ ىستەۋگە ءتيىس دەگەن پىكىر باسشىلىققا الىنعان. وزەن مۇنايشىلارى ۆاحتالىق ادىسپەن جۇمىس ىستەپ، جاتاقحانالاردا تۇرۋعا ءتيىس ەكەن. الايدا ءجۇز ەلۋ شاقىرىم جەرگە قاتىناپ جۇمىس ىستەۋ ول كەزدە وڭاي شارۋا ەمەس بولۋ كەرەك. مارقۇم انەس اعا بۇركىتبايەۆ ول كەزدەگى جولدىڭ ناشارلىعىنان ەكى ورتاعا التى ساعات جۇرەتىن ەدىك دەسە، «تارلى اسۋىنان» ءوتۋ كولىككە اۋىر بولعاندىقتان، ءوزىمىز ماشينادان ءتۇسىپ، جاياۋلاپ شىعاتىن ەدىك دەپ جۇرگەندەر دە بار. ايتەۋىر، كوپشىلىك وتباسىنان جىرىلىپ، بارىپ-كەلىپ ءجۇرۋدى قولايلامايدى دا، سول جاقتا ءۇي ىشىمەن تۇرىپ قالا بەرىپ، قالا سالۋعا ءماجبۇر ەتكەن. ءسويتىپ، 1964 جىلدىڭ ناۋرىزىندا جاڭاوزەن قالاسىنىڭ العاشقى قاداسى قاعىلىپتى.
وسى جىلى «ماڭعىستاۋمۇناي» بىرلەستىگى قۇرامىندا «وزەنمۇناي» مۇناي-گاز ءوندىرۋ باسقارماسى ءوز الدىنا شاڭىراق كوتەرىپ، شوقتىعى كورىنە باستايدى. ونىڭ تۇڭعىش باستىعى بولىپ راحمەت وتەسىنوۆ تاعايىندالادى. وتىز ەكى جاسىندا اۋدان باسقارىپ، وتىز جەتى جاسىندا وزەن سياقتى الىپ كەن ورنىنىڭ تىزگىنىن قولىنا ۇستاعان، بۇگىندە ماڭدايالدى مۇنايشى عانا ەمەس، عالىمدىق، جازۋشىلىق دارەجەلەرگە جەتكەن بۇل قايسار قازاقتى وزەندىكتەر ەشقاشان دا ۇمىتپاق ەمەس، ماڭگىلىك ماقتانىش ەتەرى دە ءسوزسىز.
وزەن كەنىندە ۇلكەن قيىنشىلىقتارمەن، اۋىر جاعدايلاردا جىلدار بويى جۇرگىزگەن جۇمىستارىنىڭ جەمىسىن وزەندىكتەر 1965 جىلى العاش رەت كوزبەن كوردى دەۋگە بولار ەدى. ونىنشى شىلدەدە گۋريەۆ مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىنا وزەن مۇنايىنىڭ العاشقى ەشەلونى جونەلتىلدى. سونىمەن بىرگە وزەن كەڭەس وداعىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە جىلى-جۇمساق اڭساعان الۋان ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرىنىڭ كوز قۇرتىنا اينالىپ، تاتتىگە ۇيمەلەگەن شىبىنداي، جان-جاقتان قاپتاي باستاعان. ورتالىقتىڭ دا نازارى ءتۇسىپ، وسىلاي قاراي بولاتىن ءىسساپارلار كوبەيگەن. سونىڭ ءبىر مىسالى رەتىندە مامىر ايىنىڭ ەكىنشى جارتىسىندا وتكەن بۇكىلوداقتىق عىلىمي-تەحنيكالىق كونفەرەنسيانى اتاۋعا بولار ەدى. وعان كەڭەس وداعىنداعى بارلىق مۇنايلى ايماقتار وكىلدەرى، مۇناي مەن گاز عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى قاتىستى.
بۇل جىلدارى جەرگىلىكتى بولا باستاعان وزەن ءوڭىرى تۇرعىندارى ومىرىندە كۇن سايىن دەرلىك جاڭالىقتار كورىنىس بەرىپ وتىردى دەسە بولعانداي. ويتكەنى بۇرىن تۇراقتى حالقى بولماعان جەردە ولاردىڭ قامى ءۇشىن جاسالاتىن ءاربىر ارەكەت جاڭالىق، جانعا جىلۋ بەرەتىن جاقسىلىق بەلگىسى بولىپ قابىلداناتىن. وسىنداي جاڭالىقتار قاتارىندا وزەن — ماڭعىشلاق — ماقات تەمىرجولىنىڭ پايدالانۋعا بەرىلۋىن دە، شيەۆچەنكو — وزەن ەلەكتر جۇيەسىنىڭ ىسكە قوسىلعانىن دا، ساۋىسقان — وزەن تۇششى سۋ قۇبىرىنىڭ پايدالانۋعا بەرىلگەنىن دە ايتۋعا بولار ەدى. ولار بىرتىندەپ وزەن تۇرعىندارى ومىرىنە تىرشىلىك ەتۋدىڭ جارىق ساۋلەسىن تۇسىرە باستاعان.
وزەندىك مۇنايشىلار 1966 جىلدىڭ شىلدەسىندە العاشقى ميلليون توننا مۇنايدى ءوندىرىپ، تۇبەكتىڭ «قارا التىنىن» ەندى رەسەي جەرىنە اسىرا باستاعان. بۇل ماقساتقا الدىمەن تەڭىز جولى پايدالانىلدى. ونى ارنايى سالىنعان ءبىر ءجۇز قىرىق شاقىرىمدىق وزەن — جەتىباي—شيەۆچەنكو مۇناي قۇبىرى قامتاماسىز ەتتى. ال رەسەيگە مۇنايدى جەر بەتىمەن تاسىمالداۋ ءۇشىن مىڭ جارىم شاقىرىمعا سوزىلعان وزەن — گۋريەۆ — كۋيبىشيەۆ قۇبىرى سالىنا باستادى. بۇل الەمدەگى تۇڭعىش ترانسكونتينەنتالدىق ىسىتىلىپ ايدالاتىن مۇناي قۇبىرى ەدى. ونىڭ ءبىرىنشى كەزەگى 1969 جىلعى 26 تامىزدا ىسكە قوسىلدى.
قويماسىنان اتقىلاپ شىعىپ جاتقان مۇنايدى كوتەرىپ تۇرعان قىسىمدى ساقتاۋ قاجەتتىلىگى وزەن كەن ورنىن يگەرۋ باستالار-باستالماستان-اق قولعا الىنا باستاعان. 1970 جىلى پايدالانۋعا بەرىلگەن، تاۋلىگىنە 7،5 مىڭ تەكشەمەتر تەڭىز سۋىن ايدايتىن قۇبىر وسىعان دالەل. سونىمەن قاتار سول كەزدە مۇناي ءوندىرۋدىڭ ءتۇرلى تاسىلدەرى زەرتتەلىپ، قۇرامىندا بالاۋىزى كوپ وزەن مۇنايى ءۇشىن ونىڭ ەڭ قولايلى دەگەن تۇرلەرىن يگەرۋگە دە ءمان بەرۋ قاجەت ەدى. وسىعان سايكەس وسى جىلدارى كومپرەسسورسىز گازليفت ءادىسىن قولدانۋ جۇزەگە اسىرىلعان.
ارينە، ءومىر مەن ءوندىرىس قاجەتتىگىنەن تۋعان جاڭالىقتاردىڭ بارعان سايىن كوبەيە ءتۇسۋى تابيعي نارسە. وندىرىلگەن مۇناي شيكىزات، ارادا وتىز بەس جىل وتكەن بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ول ءالى شيكىزات تۇرىندە ساتىلىپ كەلەدى. ميلليون توننالاپ وندىرىلگەن «قارا التىندى» بارىنشا ءتيىمدى پايدالانۋ، ونىڭ يگىلىگىن مەيىلىنشە كوبىرەك كورۋ ول كەزدە دە ونى ءوز قولىمەن ءوندىرىپ جاتقان مۇنايشىلاردىڭ نەمەسە ولاردى باسقارىپ وتىرعان باسشىلارىنىڭ بىلمەستىگىنەن ەمەستىگىن جۇرتشىلىق جاقسى تۇسىنەدى. مۇناي ماڭعىستاۋدىكى بولعانىمەن، وعان باسقالار قوجايىندىق جاسايتىن. كەڭەس وداعى تۇسىندا وزەن مۇنايشىلارىنىڭ قول جەتكىزگەنى — قازاق گاز وڭدەۋ زاۋىتىن سالدىرۋعا رۇقسات قانا ەدى. بۇل شەشىم كەڭەس وداعى كومپارتياسى قۇرىلتايىنىڭ 1971-1975 جىلداردا حالىق شارۋاشىلىعىن دامىتۋ جونىندەگى نۇسقاۋلارىنا سايكەس الىنعان. سول جىلى-اق گاز زاۋىتىنىڭ قۇرىلىسى باستالىپ، بۋ قازاندارىن سالۋعا نازار اۋدارىلعان.
وزەن كەن ورنىنداعى ەن بايلىقتىڭ ءبىرى گاز بولۋى سەبەپتى وسى وڭىردە گاز وڭدەۋ زاۋىتىنىڭ قۇرىلىسى قولعا الىندى. كوپ ۇزاماي ماڭعىستاۋ گاز ءوندىرۋ باسقارماسى دا قۇرىلعان. ۇزىندىعى 340 شاقىرىمدىق وزەن — بەينەۋ گاز قۇبىرى پايدالانۋعا بەرىلدى. تەڭگە كەن ورنىنىڭ ونەركاسىپتىك گازى ورتا ازيا ورتالىق قۇبىرىنا قوسىلدى. وزەن مۇناي كاسىپشىلىكتەرىن تەلە مەحانيكالاندىرۋ جۇزەگە استى.
سول جىلدارى قاراماندىباس، اسار كەن ورىندارىن يگەرۋ باستالعان. كەيىنگى گەولوگيالىق زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىندە قاراماندىباس وزەن كەن ورنىنىڭ باتىس جاق جالعاسى ەكەنى انىقتالدى. وزەن كەن ورنىنداعى قۇنارلى گوريزونتتار قاراماندىباستا دا تەگىس تارالعان. مۇنىڭ مۇنايى دا وزەن مۇنايىنا ۇقساس، قۇرامىندا بالاۋىز كوپ — 23،5 پروسەنت قۇرايدى، ال اسفالت پەن سمولا 18،8 پروسەنت. قاراماندىباس ءقازىر دە وزەن كەن ورنىمەن قاتار مۇناي وندىرىسىنە ءوز ۇلەسىن قوسىپ كەلەدى.
ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ شاڭىراق كوتەرۋى وزەن كەنى ايماعىنا ءوز جاڭالىقتارىن الا كەلدى. جاڭاوزەن ەندى وبلىسقا قارايتىن قالا بولدى. وزەن حالقى ورتالىق تەلەديدار حابارلارىن كورۋ مۇمكىندىگىن الدى. وسى جىلدارى ماڭعىستاۋ گاز وڭدەۋ زاۋىتىنىڭ العاشقى ەكى بلوگى ىسكە قوسىلىپ ۇلگەردى. ۇلى وتان سوعىسىنداعى جەڭىستىڭ 30 جىلدىعى تويلانعان 1975 جىل وزەن كەنى وڭىرىندەگى ۇلكەن وقيعاعا تۇسپا-تۇس كەلگەن. وزەن مۇنايشىلارىنىڭ كەن ورنى يگەرىلە باستاعاننان بەرگى وندىرگەن مۇنايى 100 ميلليون تونناعا جەتكەن. بۇل كەزدە وزەن كەنىن يگەرۋشىلەردىڭ الدىڭعى لەگى تۇڭعىش رەت ماراپات بەلگىلەرىن تاعىنىپ ۇلگەردى. سونداي-اق اربىرەۋىنىڭ ون مىڭ كيلوۆاتتىق قۋاتى بار ءۇش اگرەگاتتان تۇراتىن وزەن كومپرەسسور ستانساسى ىسكە قوسىلعان. جاڭالىقتار مۇنايشىلاردىڭ مادەني، تۇرمىستىق ومىرىندە دە بولىپ جاتتى. الدىمەن قالادا ستاديون بوي كورسەتتى، ءسال كەيىنىرەك التى ءجۇز ورىندىق «جالىن» كينوتەاترى سالىندى. تاۋلىگىنە 15000 توننا ءسۇت جانە ءسۇت ونىمدەرىن شىعارا الاتىن ءسۇت زاۋىتى جۇمىس ىستەي باستادى. العاشقى دەمالۋ ساۋىقتىرۋ ورنى «وزەن» ساناتوريي پروفيلاكتوريي» اشىلدى. بەينەۋ — وزەن سۋ قۇبىرى پايدالانۋعا بەرىلىپ، جاڭاوزەندىكتەر امۋداريا سۋىن ىشە باستادى.
سونىمەن قاتار ءوندىرىستى جەتىلدىرۋ جۇمىستارى ودان ءارى ءورىس الدى. كەن قاباتىنا سۋ ايداۋعا ارنالعان قوندىرعى، قاباتقا جىبەرىلەتىن ىستىق سۋدى دايىندايتىن پەشتەر وسى كەزدە ىسكە قوسىلدى. بۇل 1976-1977 جىلدار بولاتىن. وتىز بەس جىلدىق وركەندەۋ بيىگىنەن وتكەنگە كوز جىبەرگەن «وزەنمۇنايگاز» اكسيونەرلىك قوعامىنىڭ باسشىلارى ءقازىر وزەن كەن ورنىن يگەرۋ مەن پايدالانۋدىڭ باسىنان وسى جىلدارعا دەيىنگى ارالىعىن — كەن ورنىن يگەرۋ جۇمىستارى ءبىرقالىپتى جۇرگەن، جاڭا ۋچاسكەلەر مەن الاڭدار بىرىنەن كەيىن ءبىرى پايدالانۋعا بەرىلىپ، ناتيجەسىندە مۇناي ءوندىرۋ كورسەتكىشتەرى تۇراقتى ەسە كەلە 16،2 ملن تونناعا جەتكەن ورلەۋ شاعى دەپ باعا بەرەدى.
ال 1978-1981 جىلدار مۇناي ءوندىرىسىنىڭ قۇلدىراۋ كەزەڭى دەپ ەسەپتەلىپ، بۇل كەزەڭ بۇرىنعى گەولوگيالىق-تەحنيكالىق شارالاردىڭ وزەن كەن ورنى ءۇشىن تيىمسىزدىگىن كورسەتتى دەيدى. قاباتقا ۇدايى ايدالعان سۋدىڭ سالدارىنان مۇناي ءونىمىنىڭ كولەمى ازايعان. ارينە، بۇل جاعداي ورىن العان كەمشىلىكتەردى جويۋ جولدارىن ىزدەستىرۋدى تالاپ ەتتى. ءتۇرلى تاجىريبەلەر جاسالدى. ناتيجەسىندە 1983 جىلدىڭ كوكتەمىنەن باستاپ قابات قىسىمىن ارتتىرۋ ماقساتىندا وزەن كەن ورنىنىڭ بارلىق جەرىندە جەر استىنا ىستىق سۋ ايداۋ جۇزەگە اسىرىلدى. تاۋلىگىنە ايدالاتىن ىستىق سۋ كولەمى 150 مىڭ تەكشەمەترگە جەتتى. بۇل تۇرعىداعى جۇمىستار ودان ءارى جۇرگىزىلە بەردى. ولاردىڭ قاتارىندا بالاۋىز تۇنبالارىنا قارسى اسەر ەتەتىن ينگيبيراتورلاردى ەنگىزۋ سياقتى تاسىلدەر دە بولدى. ال مۇناي قاباتىنا ىستىق سۋدى ساتىلاپ ايداۋ ءتاسىلى تاجىريبە رەتىندە سىناقتان ءوتىپ، دۋنيەجۇزىلىك پراكتيكادا ءبىرىنشى رەت وزەن كەن ورنىندا جۇزەگە استى. ءسويتىپ مۇناي ءوندىرۋ ءبىر ارناعا ءتۇستى. ءونىم ءۇشىن كۇرەسۋ جولدارىن ۇدايى ىزدەستىرۋ ونىڭ كولەمىن جىلىنا 9—10 ميلليون تونناعا دەيىن جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەردى.
بۇل جىلدارى جاڭاوزەن قالاسىنىڭ مادەني-تۇرمىستىق احۋالى بۇرىنعىدان جاقسارا ءتۇستى. قالادا «مۇنايشى» مادەنيەت سارايى، بالشىقپەن ەمدەيتىن ساۋىقتىرۋ ورنى، جاڭا ۇلگىدەگى ساناتوريي، سوعىس ارداگەرلەرىنىڭ اللەياسى، دارىگەرلىك ۋچيليششە، پيونەر لاگەرى، مۇناي تەحنيكۋمى پايدا بولدى. مۇنىڭ ءبارى دە، اسىرەسە ورتا وقۋ ورىندارىنىڭ اشىلۋى ۇلكەن وقيعا بولاتىن. بۇل جاڭالىقتار جاڭاوزەن قالاسىن شىن مانىندەگى قالا دەڭگەيىنە كوتەرگەن. مۇناي تەحنيكۋمى قالادا مۇنايشىلاردىڭ جاڭا لەگىن تاربيەلەي باستادى. ونىڭ دەربەس وقۋ ورنى رەتىندە كەمەلدەنىپ كەتۋىنە سول كەزدەگى وزەن مۇناي-گاز ءوندىرۋ باسقارماسى مەن وسى سالانىڭ وزگە دە ەڭبەك ۇجىمدارى كوپ ىقپال جاسادى. كابينەتتەرى مەن لابوراتوريالارىن جابدىقتاپ بەردى. تەحنيكۋم وقۋشىلارىن جاتاقحانامەن قامتاماسىز ەتتى. قاجەتتى ماماندىقتار بويىنشا جاستاردى وقىتىپ، ستيپەنديالارىن تولەدى، قاراجات ءبولدى. تەحنيكۋم بارا-بارا كوللەدجگە اينالدى. ەندى جاستاردىڭ جاڭاوزەن قالاسىندا ءجۇرىپ جوعارى ءبىلىمدى مامان بولۋ مۇمكىندىكتەرىن ىزدەستىرۋدە.
وزەن كەنىندە مۇناي ءوندىرۋ ءىسىنىڭ ەكىنشى رەت قۇلدىراۋى 1991-1995 جىلدار ارالىعىن قامتيدى. بۇل قۇلدىراۋدىڭ سەبەپتەرى نەگىزىنەن بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋىنا بايلانىستى قالىپتاسقان جۇيەلەردىڭ بۇزىلۋى مەن ينفلياسيا جانە سىرتقى ەكونوميكالىق اسەرلەردىڭ سالدارى ەدى. 1994 جىلعا دەيىن وزەن مۇناي گاز ءوندىرۋ باسقارماسى قالانىڭ بارلىق مادەنيەت وشاقتارىن، ەمدەۋ-ساۋىقتىرۋ مەكەمەلەرىن، مەكتەپتەر مەن ون التى بالالار باقشاسىن، ورتا ءبىلىم بەرەتىن وقۋ ورىندارىن ۇستاپ تۇردى. بۇل زاڭدى دا ەدى، ويتكەنى مادەنيەت وشاقتارى سول مۇنايشىلاردىڭ وزدەرىنە قىزمەت كورسەتەتىن، ەمدەۋ مەكەمەلەرى دە سولاي. مەكتەپتەر مەن باقشالاردا سولاردىڭ بالالارى تاربيەلەنىپ جاتتى. ال قالانىڭ شارۋاشىلىعى مۇناي مەن گاز ءوندىرۋ. مۇندا كەلەتىن تابىستىڭ وزگە كوزى دە جوق.
الايدا، 1990 جىلدان باستاپ مۇناي كاسىپشىلىكتەرىنىڭ جاعدايى كەتە باستادى. ىدىراعان وداقتىڭ قولتىعىنان شىعىپ قالعان قازاق ەلىنىڭ سول بويدا-اق بويىن بيلەپ، جولىن تاۋىپ كەتۋى قيىنعا سوقتى. بۇرىنعى بايلانىستىڭ ءبارى ۇزىلگەن، مۇناي ءوندىرۋ جابدىقتارى جاپپاي توزا باستاعان. قازاقستاندا مۇناي ونەركاسىبى ءۇشىن ەشقانداي قۇرال-جابدىق جاسالمايدى. دەربەس بولشەكتەر جوق. ول كەزدە ءوندىرىپ بەرگەن مۇنايدىڭ ءوزى نەگىزىنەن رەسەي زاۋىتتارىندا وڭدەلدى. كەن ورنىندا جاعداي بارعان سايىن اۋىرلاي تۇسكەن... وسىناۋ كەزەڭ تۋراسىندا جاقسىلىق جانعازييەۆتىڭ مىناداي سوزدەرى بار:
ءقايسىبىر تابيعي قۇبىلىستىڭ دا باستالۋى، شارىقتاۋ شەگى، باسەڭسۋى بولاتىنى سەكىلدى، وزەننىڭ دە قوينىڭداعى «قارا التىنىن» فونتانداتا اقتارۋدان باستالعان قارقىنى جەتپىسىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى. سودان كەيىن ءونىم ءوندىرۋ كولەمى بىرتىندەپ كەمي باستاۋى تابيعي زاڭدىلىق ەدى. وكىنىشكە قاراي، توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا بىرتىندەپ كەمۋ كۇرت قۇلدىراۋعا ۇلاستى. ونىڭ كوپتەگەن سەبەپتەرى بولدى. ەڭ باستىسى، اۋەل باستا كەن ورنىن ءتيىمدى پايدالانۋدىڭ دۇرىس تەحنولوگيالىق باعىتى ايقىندالماعان ەدى. قابات قىسىمى تومەندەپ، مۇنايدىڭ فونتانداتۋى تىيىلعاندا شۇعىل تۇردە جەر استىنا ىستىق بۋ ايداۋ باستالدى. العاشقى كەزدە قابات قىسىمىن ارتتىرىپ، مۇناي الۋدى جەڭىلدەتۋگە وڭ ىقپال جاساعانمەن، ميلليونداعان تەكشەمەتر ىستىق بۋ قازىنالى قىرتىستاردىڭ تابيعي قالپىن بۇزىپ، شىلقىعان سۋعا اينالىپ، مۇنايدىڭ ساپاسىن تومەندەتىپ جىبەردى. وسىدان كەيىن كەن ورنىن ساۋىقتىرۋ، جاڭا تەحنولوگيا ەنگىزۋ ماقساتىندا قولعا الىنعان شارالار وداقتىڭ تاراپ كەتۋىنە بايلانىستى ىسكە اسپاي قالدى... ەگەمەندىك تۋىن ەندى تىكتەي باستاعان جاس مەملەكەتىمىزدىڭ بۇل شارالاردى ءوز بەتىنشە جۇزەگە اسىرۋىنا ماتەريالدىق-تەحنيكالىق تا، قارجىلاي دا مۇمكىندىگى بولمادى... ناتيجەسىندە سوڭعى بەس جىلدا ءونىم ءوندىرۋ كولەمى جىل سايىن جيىرما پروسەنتكە كەمىپ وتىردى. ءبىراق بۇل وزەننىڭ بەرەرى ازايىپ، باعى قايتقاندىعىنا ەمەس. ءبىز باياعىدان بەرى ۇرانداپ ءجۇرىپ، وزەن قويناۋىنان ەكى ءجۇز ميلليون توننا عانا ءونىم وندىردىك. بۇيىرسا، ەگەمەن ەلىمىزدىڭ نەسىبەسىنە اينالعالى تۇرعان ەكى ءجۇز ميلليون توننادان استام قازىنا كەن ورنىنىڭ قوينى قونىشىندا يگەرىلمەستەن جاتىر. مۇناي قورىنىڭ مولدىعى جونىنەن ازىرشە تەڭىزدەن باسقا الدىمىزعا تۇسەتىن كەن ورنى جوق...
كاسىپورىننىڭ قارجى-قاراجات جاعدايىن جاقسارتۋ جانە ءوندىرىستى باسقارۋ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ ماقساتىندا 1994 جىلى «وزەنمۇنايگاز» وندىرىستىك بىرلەستىگى قۇرىلدى. ونىڭ قۇرامىنا جاڭاوزەن قالاسىندا ورنالاسقان 24 بولىمشەسى كىردى. بىرلەستىكتىڭ باس ديرەكتورى بولىپ جاقسىلىق سماعۇل ۇلى جانعازييەۆ، باس ينجەنەرى بولىپ مۇرات ىزبەرگەن ۇلى قۇربانبايەۆ، باس گەولوگى بولىپ قولعانات قۇلسارييەۆ تاعايىندالدى. بۇل — ءوزىنىڭ سيپاتى جونىنەن وزەن مۇناي كەنى تاريحىنداعى جاڭا كەزەڭنىڭ باسى بولاتىن. اكىمشىلىكتىڭ جاڭا قۇرامى مەن جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرى كەن ورنى ءۇشىن تۇبەگەيلى بەتبۇرىس قاجەتتىگىن، ىسكە جاڭاشا كوزقاراس تۇرعىسىنان كەلۋ كەرەكتىگىن جاقسى ءتۇسىندى. سوندىقتان دا باتىل قيمىلعا كوشكەن...
1970 جىلدان بەرى شىعىپ، وزەن كەن ورنى شەجىرەسىن كۇنبە-كۇن جازىپ كەلە جاتقان جەرگىلىكتى گازەتتە «وزەنمۇنايگاز» اكسيونەرلىك قوعامىنىڭ ارداگەر مۇنايشىسى بۇل تۋراسىندا بىلاي دەپ جازعان ەدى: «كەن ورنىنان جىلىنا ءبىر ميلليون توننا مۇناي جوعالتقان كەزدەر بولدى... ءبىر توپ جىگەرلى ازاماتتار كەن ورنىن وڭالتۋ ءىسىن شۇعىل تۇردە قولعا الىپ، ونى تىعىرىقتان شىعاردى. سونىڭ جەمىسىن جاڭاوزەن حالقى وسى كۇنى تاتىپ وتىر». (جاڭاوزەن». 06. 07. 2000). وسى باسىلىمنىڭ كەلەسى ءبىر سانىندا مىناداي دا جولدار بار: «1994 جىلدىڭ اياق كەزىندە مۇرات قۇربانبايەۆ وزەننەن قۇرىلعان مۇناي-گاز ءوندىرۋ باسقارماسىنىڭ كەرەگەسىن كەرىپ، شاڭىراعىن كوتەرۋشىلەردىڭ ءبىرى بولدى. سول ءبىر اۋىر كەزەڭدە تۋرالاپ بارا جاتقان كاسىپورىنعا جان ءبىتىرىپ، ونىڭ ەكىنشى تىنىسىن اشۋ كىم-كىمگە دە اسا وڭاي شارۋا ەمەس بولاتىن. ءبىراق كىندىك قانى وسى جەرگە تامعان، تۋعان ولكەنىڭ ارىن ارلاپ، نامىسىن جىرتۋعا جانىن سالاتىن جاقسىلىق سماعۇل ۇلى باستاعان ءبىر توپ ازاماتتار ول قيىندىقتاردان قوبالجي قويعان جوق. ءسويتىپ جىلعا جەتپەيتىن مەرزىمدە مۇناي ءوندىرۋدىڭ (جىلىنا ءبىر ميلليون توننا كەمىپ وتىرعان) قۇلدىراۋىن توقتاتتى. جان-جاققا تارىداي شاشىلىپ كەتكەن جەرگىلىكتى مامان ازاماتتاردىڭ باسىن قوسىپ، ورتاق ماقساتقا جۇمىلدىرۋداعى يگىلىكتى باستاما، وڭ ىستەرگە باستاۋ بولعانىن ايتا جۇرگەن ورىندى». («جاڭاوزەن». 01.06. 2000).
1990 جىلعى ءوندىرىستىڭ قۇلدىراۋى ودان ءارى دە وسىلاي جالعاسا بەرەتىن بولسا، كەن ورنى ءوزىنىڭ توقىراۋ شەگىنە جەتەتىندىگىن اڭعارعان كاسىپورىن باسشىلارى مەن ماماندارى ءوز الدارىندا تۇرعان مىندەتتەردى سارالاپ، ارەكەت باعدارىن ابدەن ايقىنداپ الادى. ولار نەگىزىنەن ءۇش باعىتتا جۇمىستانۋ دۇرىس دەپ شەشەدى. ءبىرىنشىسى — مۇناي وندىرۋدەگى قۇلدىراۋدى توقتاتۋ. ەكىنشىسى — ءونىم وندىرۋدەگى تۇراقتىلىقتى ساقتاي وتىرىپ، بىرتە-بىرتە جوسپار دەڭگەيىنەن شىعۋدى قامتاماسىز ەتۋ. ءۇشىنشىسى — حالىقتىڭ ءوز ەڭبەگىمەن تاپقان تابىسىن وزىنە قايتارۋ ياعني الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتۋ. وسى ماقساتتارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن بىرلەستىك اكىمشىلىگى مەن باس ماماندارى مينيسترلىك قىزمەتكەرلەرىمەن بىرلەسە وتىرىپ، كەشەندى باعدارلاما جاساقتايدى. وزەن كەنىن قالپىنا كەلتىرۋ جوباسى جاسالىپ، وعان مۇرات قۇربانبايەۆ جەتەكشىلىك جاسادى. وسى باعدارلاما نەگىزىندە جۇرگىزىلگەن ۇيىمداستىرۋ-تەحنيكالىق شارالارىنىڭ ناتيجەسىندە مۇناي كاسىپشىلىكتەرىندەگى جۇمىس قالىپتى ارناعا تۇسە باستايدى، ماماندارعا قويىلاتىن تالاپ كۇشەيىپ، جاۋاپكەرشىلىك ارتادى. سونىمەن قاتار مۇناي وندىرۋمەن تىكەلەي شۇعىلداناتىن جەرلەردە ءتارتىپ نىعايتىلدى. ءسويتىپ 1995 جىلدىڭ 6 ايىندا الدىڭعى ەكى جىلمەن سالىستىرعاندا مۇناي ءونىمىنىڭ تومەندەۋى 6،4% كەميدى.
كەشەندى باعدارلاما، شىنىمەن دە، كوپ جاعدايدى وڭالتۋدىڭ تولىپ جاتقان تەتىكتەرىن ءدوپ باسىپ، كوپتەگەن ماسەلەلەرگە جاڭاشا قاراۋعا جول اشتى. سونىڭ ءبىرى مۇنايشىلار وزدەرى وندىرگەن ونىمدەرىن وڭدەۋ ءۇشىن اتىراۋ مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىمەن كەلىسىم-شارتقا وتىرۋى. كەلىسىم بويىنشا، «وزەنمۇنايگاز» وندىرىستىك بىرلەستىگى ءوز ءونىمى ءۇشىن ولاردان وندىرىلگەن بەنزين، باسقا دا مۇناي ونىمدەرىن ساتىپ الاتىن بولدى. ونى ساتىپ، ءوز ادامدارىنا بەردى، كەيبىر قۇرال-جابدىقتارىن دا الا الاتىن جاعدايعا جەتتى. قوسىمشا قارجى تابۋدىڭ تاعى ءبىر كوزىن تاپتى، بۇرىن تۇرمىستىق ماقساتتارعا عانا قولدانىلىپ كەلگەن سىعىمدالعان گازدى وندىرىستىك ماقساتتارعا، ونىڭ ىشىندە اۆتوكولىكتەرگە وتىن رەتىندە پايدالانۋعا بولاتىنىن انىقتادى. بۇل قىرۋار قارجى ۇنەمدەۋگە مۇمكىندىك بەردى. ويتكەنى اۆتوكولىككە وتىن رەتىندە پايدالانىلاتىن گاز بەنزيننەن ءتورت ەسە ارزان بولاتىن. مۇنايشىلار ەڭبەكاقىلارىن الا باستادى. بيۋدجەت قارىزىنان قۇتىلدى.
وسىنداي كۇردەلى كەزەڭدەردە تىعىرىقتان شىعۋدىڭ ءتۇرلى جولدارىن تاۋىپ، ىشكى مۇمكىندىكتەرىن سارقا پايدالانىپ كورىپ، ولاردىڭ يگى ىقپالىن باستارىنان كەشىرە وتىرىپ، كاسىپورىن باسشىلارى مەن ماماندارى بارلىڭ ءتۇيىندى ماسەلەلەردى تۇبەگەيلى شەشۋ ءۇشىن مۇنىڭ ءبارى جەتكىلىكسىزدىگىنە، ونىڭ وزگە داڭعىل جولى بار ەكەنىنە كوزدەرىن جەتكىزگەن. شەتەل ينۆەستيسياسىنسىز ءىس بىتپەيتىنى تۇسىنىكتى ەدى. سوندىقتان دا ولار ءوز ۇسىنىستارىن ءبىلدىرىپ، جوعارى ورىنداردىڭ الدىنا ماسەلە قويۋمەن بولدى. اقىرى وزدەرى تاڭداعان جولدارىنىڭ دۇرىستىعىنا كوزدەرىن جەتكىزىپ، ءوز باستارىنا ءتۇسىپ وتىرعان قيىنشىلىقتارعا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتى نازارىن اۋدارا الدى. وسىلايشا، 1993 جىلدىڭ باسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتى دۇنيەجۇزىلىك بانككە وزەن مۇناي كەن ورنىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن كومەك كورسەتۋ جونىندە ءوتىنىش جاسادى.
كەن ورنى قورىنىڭ مولشەرىنە دەگەن سەنىمسىزدىك، كەن ورنىنىڭ ەكولوگيالىق احۋالى، جەرۇستى قۇرال-جابدىقتارىنىڭ جاي-كۇيى، وندىرىلگەن ءونىمدى رىنوكقا شىعارۋعا بايلانىستى ورنىققان ءتۇرلى كۇماندار سالدارىنان ۇكىمەتتىڭ العاشقى ۇسىنىستارى بىردەن قولداۋ تاپپاعان. ءوز كۇماندارىن سەيىلتۋ ءۇشىن دۇنيەجۇزىلىك بانك وزەن مۇناي كەن ورنىنا ينجەنەرلىك زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ ءجون دەپ شەشىپ، ءبىرقاتار بەلگىلى فيرمالارعا تاپسىرمالار بەردى. مۇناي قورىن باعالاۋدى — ادامە پيرسون اسسوشيەيتس (كانادا)، جەر بەتىندەگى قۇرال-جابدىقتاردىڭ جاي-كۇيىن زەرتتەۋدى — كولت ينجيننيرينگ، كالگاري (كانادا)، كەن ورنىنىڭ ەكولوگيالىق احۋالىن انىقتاۋدى — اگرا ەند ينۆايرومەنتال ليميتەد، كالگاري (كانادا)، «وزەنمۇنايگاز» وندىرىستىك بىرلەستىگىنىڭ قارجىلىق قىزمەتىنە باعا بەرىپ، كونتراكتىنى زاڭ جۇزىندە باعالايتىن يۋريست ستيكلي بولىپ بەلگىلەندى.
ابىروي بولعاندا، زەرتتەۋ جۇمىستارى وزەن كەن ورنىن قالپىنا كەلتىرۋگە بولاتىنىن، تيىمدىلىگىن جانە ەكونوميكالىق جاعىنان ءوزىن تولىق اقتايتىنىن كورسەتىپ بەردى. وزەن كەن ورنىن قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتىندا جاسالعان بۇل ينۆەستيسيالىق جوبا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مۇناي مەن گاز ونەركاسىبى سالاسىندا بۇرىن-سوڭدى بولعان جوبالاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ماڭىزدىلارىنىڭ ءبىرى دەپ باعالاندى. نەسيەنىڭ ماقساتى مۇناي ءوندىرۋ قارقىنىنىڭ تومەندەۋىن توقتاتۋ جانە كەن ورنىن باسقارۋ ءىسىن جەتىلدىرۋ، سىرتتان ينۆەستيسيا تارتۋعا قاجەتتى جاعداي جاساۋ ەدى. ونىڭ مىندەتتەرى قاتارىنا ءوندىرىستى قاراجات جاعىنان ساۋىقتىرۋ، «وزەنمۇنايگاز» وندىرىستىك باسقارماسىن ءومىر سۇرۋگە قابىلەتتى كورپوراتيۆتىك بولىمشەلەرى بار كاسىپورىندارعا اينالدىرىپ، قايتا قۇرۋ جانە جەكەشەلەندىرۋ بولدى. كاسىپورىننىڭ قورشاعان ورتاعا كەلتىرىپ وتىرعان زيانىن انىقتاۋعا كومەكتەسىپ، كەن ورنىنداعى تابيعاتتى قالپىنا كەلتىرۋ دە نەگىزگى مىندەتتەر قاتارىنا ەندى. سونىمەن بىرگە باسقارۋ جۇيەسىن نىعايتۋعا، «وزەنمۇنايگاز» وندىرىستىك بىرلەستىگى قىزمەتكەرلەرىن ءوندىرىستى جاڭا تەحنيكالىق جانە كوممەرسيالىق ادىستەرمەن باسقارۋعا ۇيرەتۋگە مىندەتتەنگەن.
ينۆەستيسيالىق جوبانىڭ ماڭىزدى تاراۋىنىڭ ءبىرى قالپىنا كەلتىرۋ، قايتا قۇرۋ، جەكەشەلەندىرۋ، پارتنەر تارتۋ جونىندەگى ءبىر توپ ماڭىزدى باعدارلامالار.
دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ ديرەكتورلار كەڭەسىنە بۇل جوبا ۇسىنىلماستان بۇرىن دۇنيەجۇزىلىك بانك كاسىپورىننىڭ الدىنا ءوز شارتتارىن قويدى. بۇل شارت بويىنشا «وزەنمۇنايگاز» وندىرىستىك بىرلەستىگى اشىق تيپتەگى اكسيونەرلىك قوعام بولىپ قايتا تىركەلۋى كەرەك ەدى. بۇل تالاپ ورىندالىپ، مەملەكەتتىك مۇلىك جونىندەگى ماڭعىستاۋ وبلىستىق كوميتەتىندە 1996 جىلدىڭ 14 مامىرىندا «وزەنمۇنايگاز» وندىرىستىك بىرلەستىگى اشىق اكسيونەرلىك قوعام بولىپ، قايتا تىركەلدى.
1996 جىلدىڭ 2 شىلدەسىندە وزەن كەن ورنىن قالپىنا كەلتىرۋدىڭ ينۆەستيسيالىق جوباسى دۇنيەجۇزىلىك بانك ديرەكتورلار كەڭەسىنەن قولداۋ تاۋىپ، جوبانى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن رەسپۋبليكاعا 109 ميلليون اقش دوللارى كولەمىندە نەسيە بەرۋگە شەشىم قابىلداندى. الايدا وزەن كەن ورنىن قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتىمەن جاسالعان بۇل كەلىسىم ءوز كۇشىنە ەنۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە زاڭداستىرىلۋعا ءتيىس ەدى. بۇل ءۇشىن ول مەملەكەتتىك جوعارى وكىمەت ورگاندارىندا بەكىتىلدى، ياعني راتيفيكاسيالاندى. 1996 جىلعى 2ء-شى جانە 9-شى قازان كۇندەرى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتىنىڭ ەكى پالاتاسىندا قارالىپ، بەكىتىلۋى بۇل قۇجاتتىڭ زاڭداستىرىلعانى بولاتىن. ال 1996 جىلعى 16 قازاندا وزەن مۇناي كەن ورنىن قالپىنا كەلتىرۋ جوباسى بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەكى جاقتى كەلىسىمى جونىندەگى ارناۋلى زاڭى شىقتى.
وسىلايشا، 1993 جىلى باستالعان نەسيە بەرۋ قۇجاتتارىن دايىنداۋ 1997 جىلدىڭ باسىندا عانا اياقتالدى. ءۇش جىلدان اسا مەرزىمگە سوزىلعان بۇل شارۋا تياناقتالعانعا دەيىن «ماڭعىستاۋمۇنايگاز» وندىرىستىك بىرلەستىگى قۇرامىنان شىعىپ، دەربەس كاسىپورىنعا اينالعان «وزەنمۇنايگاز» وندىرىستىك كاسىپورنىندا جۇمىس قىزۋ ءجۇرىپ جاتتى. ءوندىرىستى باسقارۋ، ۇيىمداستىرۋ قىزمەتى مۇناي كاسىپشىلىكتەرىنە جاقىنداتىلدى، ءوندىرىستى ۇيىمداستىرۋ جاڭاشا سيپات الدى. كەن ورىندارىنداعى ءوندىرىس قىزمەتىن بارىنشا ءتيىمدى جۇرگىزۋ ءۇشىن ءتيىستى شارالار الىندى. باسقارۋ اپپاراتتارى وزدەرىنىڭ ەڭ نەگىزگى مىندەتتەرى ءونىم وندىرۋدەن وزگە ەشقانداي قوسالقى شارۋالارعا الاڭداماۋ ءۇشىن بارلىق قاجەتتى جاعدايلار جاسالدى. ال قوسىمشا ۋاقىت پەن جۇيكە قىزمەتىن قاجەتسىنەتىن، ءوندىرىپ بەرگەن ءونىمدى وڭدەۋدەن باستاپ، بارلىق الەۋمەتتىك جۇمىستارمەن ورتالىق اپپارات قىزمەتكەرلەرى شۇعىلداناتىن بولدى. مۇناي وندىرۋمەن تىكەلەي اينالىسپايتىن كولدەنەڭ قۇرىلىمدار مەن كاسىپورىندار «وزەنمۇنايگاز» قۇرامىنان شىعارىلىپ، مۇنايشىلار تاپسىرىستارىمەن عانا جۇمىس ىستەيتىن جاعدايعا كوشىرىلدى. الەۋمەتتىك مەكەمەلەر قالا بالانسىنا بەرىلدى. ناتيجەسىندە وندىرىستىك ەمەس شىعىندار ازايتىلىپ، كەرىسىنشە، ءوندىرىس قاجەتى ءۇشىن جۇمسالاتىن شىعىندار مولايتىلدى.
كاسىپورىن باسشىلارى مەن ماماندارى بۇل كەزەڭدە دە جەرگىلىكتى حالىق جاعدايىن، تۇرمىستىق ماسەلەلەردى ۇمىتقان جوق. جاڭاوزەندەگى ەڭ كۇردەلى ماسەلەنىڭ ءبىرى سوڭعى كەزدەرگە دەيىن ساپالى اۋىز سۋى بولىپ كەلە جاتقان. ونى حالىقتىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىنداي ەتىپ شەشۋ ماسەلەسى وزەندىكتەردى ۇزاق ۋاقىتتان بەرى تولعاندىرىپ كەلە جاتقانى جاسىرىن ەمەس. «استراحان —ماڭعىستاۋ» سۋ قۇبىرى كەلىپ تۇرعان. «ساۋىسقان» مەن «تۇيە سۋدان» دا سۋ كەلەدى، ءبىراق ول از. ونىڭ ۇستىنە تىم قاشىقتان قۇبىر بويىمەن كەلەتىن اۋىز سۋدىڭ ساپاسى تومەن. سۋ تەمىر تاتىپ كەتەتىن. ەڭ قيىنى، قالا تۇرعىندارى اراسىندا اسقازان، بۇيرەك، باۋىر اۋرۋلارى كوبەيە باستاعانى ەدى. بۇل سىرقات تۇرلەرى بەلەڭ الا باستاۋىنىڭ سەبەبى سۋدان ەكەنى دە بەلگىلى بولعان. سوندىقتان اۋىز سۋ ماسەلەسىن تەز قولعا العان قالا مەن «وزەنمۇنايگاز» اكسيونەرلىك قوعامىنىڭ باسشىلارى جەدەل تۇردە سۋ تازالايتىن قوندىرعى الۋ تۋرالى شەشىم قابىلداپ، ءتيىستى قاراجات ءبولىپ، حالىقارالىق تەندەر جاريالايدى. 1995 جىلى ماقساتتى جۇرگىزىلگەن وسى شارالاردىڭ ناتيجەسىندە تەندەردە جەڭىپ شىققان «دەگرەمون» فرانسۋز كومپانياسىمەن جاساسقان كەلىسىم بويىنشا، قالاعا تاۋلىگىنە 34 مىڭ تەكشەمەتر ساپالى سۋ بەرە الاتىن كىشى گاباريتتى قوندىرعىلار اكەلىندى. بۇگىندە قالا تۇرعىندارى ۇيلەرىنە كەلىپ تۇرعان ءمولدىر سۋ وسى قوندىرعىدان شىعىپ كەلگەن ەدىل سۋى. ول قالا حالقىنىڭ تالابىن قاناعاتتاندىردى دەۋگە بولادى. مۇنداي تازا، تابيعي سۋ وبلىس ورتالىعى اقتاۋ قالاسى تۇرعىندارى ءۇشىن دە تاڭسىق. جاڭاوزەننىڭ كەربەز كەلىنشەكتەرى ەندى الدەقالاي مۇندا كەلە قالعاندا: «ءبىز شاي ىشەتىن سۋىمىزدى جاڭاوزەننەن الا كەلەمىز»، — دەپ، اقتاۋدىڭ تۇشىتىلعان سۋىن كەيدە مەنسىنبەي قالاتىنى دا بار... ءبىر ايتا قالارلىعى، حالىقتى اۋىز سۋمەن قامتاماسىز ەتكەن بۇل قوندىرعى قۇبىر بويىمەن كەلگەن سۋدى عانا ەمەس، تۇرمىستىق قالدىق سۋلاردى دا تازالاپ، قايتا پايدالانۋعا جاراتىپ بەرە الادى. ونداي سۋدى ەگىنگە، قوسالقى شارۋاشىلىقتار قاجەتىنە جاراتۋعا ابدەن بولادى.
فرانسۋزداردىڭ كومەگىمەن بوتەلكەلەپ سۋ دايىندايتىن جەلى دە ىسكە قوسىلدى. ساۋدا ورىندارى مەن بازارلاردان ماڭعىستاۋلىقتاردىڭ ءقازىر ىزدەپ ءجۇرىپ الاتىن «ماڭعىستاۋ» سۋى دا وسىنداي يگىلىكتى ىستەردىڭ ناتيجەسى.
ارينە، «وزەنمۇنايگاز» ااق مەن جاڭاوزەن قالاسى باسشىلارى وسىمەن اۋىز سۋ ماسەلەسىن تولىق شەشتىك دەپ وتىرعان جوق. وزگە جەردەي قۇبىرمەن كەلىپ تۇرعان سۋ ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشپەيتىنىن دە ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس سەكىلدى. ءقازىر جاڭاوزەندە سۋ تۇشىتاتىن قوندىرعى جايىنىڭ ويلاستىرىلىپ جاتۋى سونىڭ ايعاعى. ءتىپتى بۇگىنگى تاڭدا بۇل دا شەشىلىپ تۇرعان ماسەلەنىڭ ءبىرى.
بايقاپ وتىرساڭىز، جەرگىلىكتى حالىق قامى ەشقاشان دا «وزەنمۇنايگاز» نازارىنان تىس قالىپ كورمەگەن سياقتى. جاڭاوزەندىكتەردىڭ باعىنا قاراي، ونىڭ باسشىلىعىندا ىزگى جاندى، ۇلكەن جۇرەكتى ازاماتتار، حالقىمىزدىڭ ادال ءسۇت ەمگەن ۇلدارى عانا وتىرعانداي. اسىرەسە باسقارۋ بيلىگى قازاق ەلىنىڭ ءوز قولىنا تيگەن شاقتا ولار قاجەت-اق ەدى، اللاتاعالا ولاردى كوپ قيىنشىلىق كورگەن جاڭاوزەن حالقىنىڭ نيەتىنە ادەيى بەرگەندەي. «جانى اشىماستىڭ قاسىندا باسىڭ اۋىرماسىن» دەگەن ءسوزدى بابالارىمىز تەگىن ايتپاعان عوي. وسى ولكەدە تۋىپ، ەرجەتىپ، وسى ولكەنىڭ كوركەيگەنىن ارمان ەتىپ وسكەن ادامداردان ارتىق ونىڭ جايىن، حالقىنىڭ قامىن كىم ويلاسىن... مىنا ءبىر عانا دەرەك توڭىرەگىندە ويلانىپ كورىڭىزشى: ادام ەسەيەدى، قارتايادى. بويىنان قۋات كەتىپ، كۇش تايعان شاقتا ونىڭ وزگەگە بەرەرى دە شامالى، ونىڭ وزگەنىڭ قاباعىنا جاۋتەڭدەيتىن كوزدەرى دە كوپ. ال ادامدار كەيدە ولاردىڭ دا ءبىر كەزدە جارقىلداعان جاس، ءوزىمىز سەكىلدى ارمان قۋعان، شاتتىقتان شالقىپ شارىقتاعان، ءومىر — كۇرەس دەپ، ەرتەڭگە قۇلشىنعان جاندار بولعانىن ۇمىتىپ كەتەدى. ولاردىڭ اراسىندا جانىن اياماي ەڭبەك ەتكەندەر دە، ەلى مەن جەرىن قورعاپ قان توككەندەردە بار. سوندىقتان ولار ءقازىر قارتايدى ەكەن دەپ نەمەسە دەنساۋلىعى كەمدىكتەن مۇگەدەك اتاندى ەكەن دەپ، ولاردىڭ قادىر-قاسيەتىن كەمىتۋگە ەشكىمنىڭ حاقىسى جوق قوي. ءقازىر ازعانتاي زەينەتاقىمەن قالت-قۇلت كۇن كەشكەن سول جاندارعا كومەك جاساۋشىلار بارشىلىق. ءبىراق سول كومەكتى يتكە سۇيەك تاستاعانداي كەيىپتە جاسايتىندار دا جوق ەمەس. ونى جاساۋشىلاردىڭ ءوزى كوبىنەسە قايىرىمدىلىق دەگەن ءسوزدىڭ تۇسىنا بەلگى سوعۋ ءۇشىن، وزگەلەرگە كوز قىلىپ ىستەيتىنى تاعى جاسىرىن ەمەس. رەسپۋبليكا ۇكىمەتىنىڭ «مۇگەدەكتەردى الەۋمەتتىك قورعاۋ تۋرالى» زاڭىن باسشىلىققا العان «وزەنمۇنايگاز» اشىق اكسيونەرلىك قوعامى ەسەپتە تۇراتىن 725 ادامنىڭ اياعى جۇرگەن جاردەماقىلارىن ءتورت ەسەگە جاقىن ءوسىرىپ بەردى. ال وداق تاراعاننان كەيىنگى حالىقتىڭ ەڭبەكاقىلارى ۋاقتىلى تولەنبەي، مىڭداعان وتباسىلارىنىڭ پاتەراقىعا دەگەن قارىزى شاش-ەتەكتەن كەلگەن كەزدە (جاڭاوزەندىكتەردىڭ ءوزى 1998 جىلدىڭ كۇزىندە پاتەراقى ءۇشىن 608 ملن تەڭگەگە جاقىن قارىز بولىپ وتىردى) ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقان 135 ارداگەر مەن سوعىستا قازا بولعان سولدات جەسىرلەرىنىڭ 2000 جىلعى پاتەراقىلارىن اكسيونەرلىك قوعام اتىنان تولەپ بەردى. ولاردىڭ اراسىندا تالايلارىنىڭ ۋاقتىلى وتەي الماي جۇرگەن قارىزدارى دا بولعانى ءسوزسىز. جەڭىستىڭ ەلۋ بەس جىلدىق مەرەكەسىنە وراي 35 سوعىس ارداگەرىنە جاڭادان پاتەر بەرىلگەن كەز دە بولدى. ال ءقازىر جاڭاوزەندىكتەر ەڭبەكاقىسى ەسەبىنەن نەسيە الىپ، وزدەرىنە ءۇي سالىپ نەمەسە ساتىپ الا الادى. بۇل مۇمكىندىك تە قىزىعارلىق. بۇل ورايدا قوعام يماندىلىق يىرىمدەرى تۋرالى دا ۇمىتىپ كورگەن جوق. شوپان اتا قورىمىنا تارتىلعان ەلەكتر جۇيەلەرى — سونىڭ مىسالى. ال جاڭاوزەندى بىلاي قويعاندا، ماڭعىستay اۋدانىنىڭ وندى اۋىلىندا مادەنيەت سارايىنىڭ سالىنۋى، وبلىستىڭ وزگە اۋداندارىنا ۇدايى كورسەتىپ كەلە جاتقان كومەگى تۇرعىسىنداعى اڭگىمەلەر ءوز الدىنا. مۇنداي دەرەكتەردى ءالى دە كەلتىرە بەرۋگە بولار ەدى.
1998 جىلى مۇناي مەن مۇناي ونىمدەرىنە دەگەن سۇرانىستىڭ كۇرت ازايۋى «وزەنمۇنايگاز» اكسيونەرلىك قوعامىنداعى تىرشىلىككە ءوز اسەرىن تيگىزبەي قويماعان. كوپ ەلدى قامتىعان ەنەرگەتيكالىق توقىراۋعا اۋزىن اشىپ قاراپ وتىرماي، توقىراۋ زاردابىن قالايشا جەڭىلدەتۋگە بولاتىنىن ويلاپ، سونىڭ جولدارىن ىزدەستىرە بىلگەن قوعام باسشىلارى مەن ماماندارى ءوز كاسىپورىندارىن داعدارىستان، مىڭداعان جۇمىس ورىندارىن قىسقارتۋدان ساقتاپ قالدى. جۇمىس ورىندارىن قىسقارتۋدىڭ ورنىنا ءوندىرىس قىسقا ساعاتتىق جۇمىس كەستەسىنە كوشىرىلدى. «جۇمىس ورىندارىنىڭ ءبارى ساقتالادى، ءبىراق جۇمىس ساعاتى ازايادى. سوعان سايكەس ەڭبەكاقى قىسقارادى، ونىڭ ەسەسىنە باسقا تۇسكەن قيىنشىلىقتى ءبولىپ كوتەرەمىز، جۇمىسسىز قالاتىندار بولمايدى». مۇنداي ءادىل شەشىمگە قارسى كەلۋ مۇمكىن ەمەس ەدى، قايتا ۇلكەن ۇجىم ادامدارىنىڭ ىنتىماعى ارتىپ، توپتاسا تۇسكەن. وسىنىڭ ارقاسىندا جاناشىر جاۋاپكەرشىلىك دەگەننىڭ نە ەكەنىن دە سەزىنە بىلگەن قوعام جۇمىسشىلارى مەن قىزمەتكەرلەرىنىڭ دە شوقتىعى بيىكتەپ قالعانى ءسوزسىز.
ءيا، اتقارىپ جۇرگەن ءىسىڭنىڭ تىزگىنىنەن ايىرىلىپ قالماۋ بۇگىندە ۇلكەن ماسەلە. «جۇمىسسىزدىقتان ساقتاسىن!» — دەيمىز ءقازىر كوپشىلىگىمىز. ال جاڭاوزەندە الگىندەگىدەي شارالارعا قاراماستان، جۇمىسسىزدىق ماسەلەسى شەشىلۋ قيىن تۇيىنگە اينالۋدا. مۇنىڭ باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى وزگە رەسپۋبليكالاردا تۇراتىن قانداستارىمىزدىڭ الاۋلى وزەن كەنىنە قاراي قونىس اۋدارۋ قارقىنىنىڭ كۇشەيە تۇسۋىنەن دەسەك، ەكىنشىدەن، ءومىر سۇرە الماي تاراپ كەتىپ جاتقان شاعىن كاسىپورىنداردان بوساعاندار دا ولاردىڭ قاتارىن تولتىرا ءتۇسىپ وتىر. بۇل تۋراسىندا دا «وزەنمۇنايگاز» اشىق اكسيونەرلىك قوعامى قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن جاساپ باعۋدا دەۋگە تولىق نەگىز بار. ءتىپتى جۇمىسسىزدىق جايى وزەن كەن ورنىن قالپىنا كەلتىرۋ جونىندەگى ينۆەستيسيالىق جوبادان دا كورىنىس تاۋىپ وتىرعانى وسىنىڭ كەپىلى. وندا جاڭا جۇمىس ورىندارىن جاساۋ جونىندە ارناۋلى تاراۋ، باسشىلىققا الىناتىن باعدارلاما بار. وسىنىڭ نەگىزىندە مۇناي كاسىپشىلىكتەرىن توگىلىپ-شاشىلىپ قالعان مۇناي قالدىقتارىنان تازارتۋ جۇمىستارىنا ءبىر مىڭ ادام كىرىسىپ تە كەتتى. بۇل ەكولوگيالىق ساۋىقتىرۋ ماقساتىنا قىزمەت ەتەتىن بولسا كەرەك. سونداي-اق جۇزدەگەن ادام قالاداعى ءار ءتۇرلى قۇرىلىس جۇمىستارىنا كومەكتەسۋدە. «وزەنمۇنايگاز» ااق باس ءوفيسىن، قالاداعى پەرزەنتحانا ءۇيىن، قالالىق كاناليزاسيالىق تازارتۋ عيماراتىن كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزۋ، قالانىڭ شاعىن اۋداندارىنداعى بىتپەي تۇرعان ۇيلەر قۇرىلىسىن جانداندىرۋ سياقتى ءبىرقاتار جوبالار سوعان نەگىز جاساۋدا. تەڭگەدە جاڭا مەكتەپ ءۇيى پايدالانۋعا بەرىلدى، قالادا جاڭا قوناق ءۇي بوي كوتەرمەك. ۇڭعىلاردى كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزۋ جانە جەراستى جوندەۋ جۇمىستارىنا دا جۇمىس كۇشى كەرەك. وسىنىڭ ءبارى دە قالا تۇرعىندارىنىڭ جانە ءوندىرىستىڭ قاجەتتەرىنەن تۋىنداپ وتىرعان مىندەتتەر. ولاردى جۇزەگە اسىرا وتىرىپ، اكسيونەرلىك قوعام حالىققا قىزمەت كورسەتەدى، ءارى ءوندىرىس جاعدايىن وڭالتا تۇسۋگە ىقپال جاسايدى، سونىمەن بىرگە ادامدار جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتىلەدى. ىزدەنىستەر... تاعى دا ىزدەنىستەر... ءبىزدىڭ مۇنايشى ازاماتتاردان ۇيرەنەتىن نارسە از ەمەس-اۋ، ءسىرا...
«وزەنمۇنايگاز» بەن جاڭاوزەن قالاسىنىڭ اكىمشىلىگى تۋرالى وبلىستا اۋەلدەن جاقسى پىكىر قالىپتاسقان. 1998 جىلعى وبلىس بيۋدجەتى قارالىپ جاتقان سەسسيادا وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى، قارجى باسقارماسىنىڭ باستىعى س.ب. شامەتوۆا جاڭاوزەن قالاسىنىڭ اكىمى مەن ونىڭ سالىق تولەۋشىسى بولىپ وتىرعان ج. جانعازييەۆ تۋرالى: «ولار كوپ نارسە ىستەپ وتىر. ولار ءىس جۇزىندە بارلىق ماسەلەنى شەشىپ وتىر»، — دەگەنى ويدان كەتپەيدى. بۇل جونىندەگى قالانىڭ سول كەزدەگى اكىمىنىڭ مىنا ءبىر سوزدەرىنەن كوپ نارسەنى اڭعارۋعا بولار ەدى:
1994 جىلدىڭ كۇزىندە «ماڭعىستاۋمۇنايگازدان» بولىنگەن «وزەنمۇنايگاز» ءوز الدىنا دەربەس كاسىپورىن بولىپ قۇرىلدى. ونىڭ باسشىلىعىنا وسى ءوڭىردىڭ پەرزەنتى، ىسكەر دە تالاپتى ازامات جاقسىلىق جانعازييەۆ تاعايىندالدى. جاسىراتىنى جوق، العاشقى كەزدەرى ارامىزدا تۇسىنىسپەۋشىلىكتەر دە بولدى. ءوندىرىس نارىقتىق قاتىناستارعا كوشىپ، اكىمشىلىك تاراپىنان ارالاسۋعا شەكتەۋ قويىلا باستاعان. جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىك ورنىنىڭ قۇزىرلى قىزمەتىن زاڭداستىرۋ جەتىلمەي جاتقان وتپەلى كەزەڭ بولاتىن. ابىروي بولعاندا، الپىس مىڭ قالا تۇرعىنىنىڭ تاعدىرى، جاس مەملەكەتتىڭ جەتەكشى ءوندىرىس سالاسى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنۋ بيلىك تالاستىرۋدىڭ باتپاعىنا ۇرىندىرماي، بۇل كەزەڭنەن تەز الىپ شىقتى. ءوز باسىم جاقسىلىق سماعۇل ۇلىنىڭ شارۋاشىلىقتى ۇيىمداستىرۋداعى شەبەرلىگىنە، قارجى، ەكونوميكا ىسىندەگى ساۋاتتىلىعىنا، شەتەلدىك ينۆەستورلارمەن مامىلە جاساسقاندا ەلىنىڭ ەسەسىن جىبەرمەيتىن قارىمدىلىعىنا اسا ءتانتى بولدىم، — دەيدى سول كەزدەگى اكىمى م. ابىلحانوۆ.
...وزەن كەن ورنىن قايتا جاراقتاندىرۋعا 109 ملن اقش دوللارى مولشەرىندە ينۆەستيسيا بەرگەن دۇنيەجۇزىلىك بانك: ءارى سالىق تولەپ، ءارى قالانى ۇستاي المايمىز. اكسيونەرلىك قوعام قۇرامىنداعى بارلىق الەۋمەتتىك نىساندار مەن قالانى قارجىلاندىرۋ توقتاتىلسىن دەگەن تالاپ قويعان. قالا مەن اكسيونەرلىك قوعام باسشىلارى بىرلەسە وتىرىپ، ماسەلەنىڭ بۇلاي قويىلۋى الەۋمەتتىك قايشىلىقتاردى شيەلەنىستىرىپ، قوعامدىق-ساياسي قايشىلىقتارعا اپارىپ سوقتىراتىنىن ەسكەرتىپ، ونى بولدىرماۋ ءۇشىن مۇنايشىلارعا تولەنەتىن ەڭبەكاقىنى ولاردىڭ بارلىق الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق سۇرانىستارىن وتەرلىكتەي دەڭگەيگە جەتكىزۋ جونىندە قارسى تالاپ قويدى. ناتيجەسىندە دۇنيەجۇزىلىك بانك ءتيىمدى مامىلەگە كەلىپ، قالا شارۋاشىلىعىن قارجىلاندىرۋ ماقساتىنا 15 ملن اقش دوللارى كولەمىندە قارجى بولۋگە كەلىسكەن...
«وزەنمۇنايگاز» اكسيونەرلىك قوعامىن ءقازىر وزەن كەنىن قالپىنا كەلتىرۋ جوباسىنىڭ جەتەكشىسى مۇرات ىزبەرگەن ۇلى قۇربانبايەۆ باسقارىپ وتىر. ءوزىنىڭ ەڭبەك جولىن وسى كەن ورنىندا، وزەن مۇنايشىلارىنىڭ كوز الدىندا وپەراتورلىقتان باستاپ، بارلىق باسشىلىق ساتىسىنان ەتكەن جانە بىلگىر مامان، ىسكەر باسشى رەتىندە جۇرتشىلىققا ابدەن تانىلعان ول بۇل كاسىپورىننىڭ بۇكىل دەربەستىك عۇمىرىن ءوزى جوبالاپ، ەندى ونى ءوز قولىمەن جۇزەگە اسىرىپ تا كەلە جاتىر دەسە دە بولعانداي. ءقازىر «وزەنمۇنايگاز» قۇرامىنا ەنىپ وتىرعان 12 فيليال مەن 22 جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىك بار. ولاردا قالىپتاسقان تەمىردەي ءتارتىپ پەن قىزمەتكەرلەردىڭ ءوز جاۋاپكەرشىلىكتەرىن تەرەڭ سەزىنە قيمىلداۋى دا ىسكەر باسشىلىق پەن بەرىك ىنتىماق بەلگىسىندەي. ءبىر اتاپ ايتارلىق جاي، ءقازىر ەڭبەك ۇجىمدارىنىڭ بارىندە دە كوتەرىڭكى كوڭىل كۇي، ەرتەڭگى كۇنگە دەگەن سەنىم قالىپتاسقان. دۇنيەجۇزىلىك بانك نەسيەسى قولعا تيە باستاعاننان بەرى مۇنايشىلاردىڭ جاعدايى جامان ەمەستىگى ءبىلىنىپ تۇر. ءقازىر ەسكىرگەن تەحنيكا قۇرال-جابدىقتارى الماستىرىلا باستادى. ءقازىردىڭ وزىندە 1800 شاقىرىمعا جۋىق قۇبىر جەلىلەرى كۇردەلى جوندەۋدەن ءوتتى. بولاتتان قۇيىلعان قۇبىرلاردى ەندى كورروزياعا ءتوزىمدى مەتاللوپلاستيكالىق قۇبىرلارمەن الماستىرۋلار جۇزەگە اسۋدا. ۇڭعىلار مەن سوراپتى كومپرەسسورلى قۇبىرلار، شتانگىلەر، ءتۇرلى حيميكاتتار الىنۋدا. «كاردۆەلل» بۇرعىلارى الىنىپ، ىسكە كىرىسىپ كەتتى. مۇنايدى قىزدىرىپ ايداۋ قوندىرعىسى، كۇردەلى جوندەۋ قۇرالدارى قولعا تيە باستادى. وسىنىڭ ءبارى جۇمىس ساپاسىن دا ارتتىرىپ، مۇناي ءوندىرىسىن دە ءتيىمدى ەتىپ، زامانداستارىمىزدىڭ شىن مانىندە عىلىم مەن تەحنيكا دامىعان داۋىردە كۇن كەشىپ جاتقانىنا سەندىرەتىن جاڭالىقتار.
بۇرىن قيىندىق كەلتىرىپ جۇرگەن جايلاردىڭ ءبىرى — مۇناي ونەركاسىبىنە قاجەتتى قۇرال-جابدىقتاردىڭ رەسەيدەن اكەلىنەتىندىگى، وسىعان بايلانىستى سوڭعى كەزدەردە ءتۇرلى كەدەرگىلەردىڭ كوبەيە تۇسكەندىگى ەدى. ولار ءوز تاۋارلارىن دوللارعا ساتاتىن بولعان. قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ ۇلتتىق تاۋار وندىرۋشىلەردى قورعاۋ جونىندە شىققان شەشىمىنە وراي مۇناي ونەركاسىبى جابدىقتارىن ءوز ەلىمىزدەن الۋ مۇمكىندىكتەرى مولايۋدا. مىسالى، سوڭعى جىلدارى «وزەنمۇنايگاز» اق پەتروپاۆل اۋىر ماشينا جاساۋ زاۋىتىنا، «پويسك»، اووت «زيم» فيرمالارىنا، الماتىداعى «گيدروماش — مودۋل» زاۋىتىنا، اتىراۋداعى «زاماننەفتەماش»، اقتاۋداعى «كاسكور —رەمزاۆودىنا» تاپسىرىستار بەردى. ولار بويىنشا كاسىپورىن اۆتوكولىكتەر ءۇشىن قاجەتتى دەربەس بولشەكتەردەن باستاپ، ستانوك-كاچالكالاردىڭ رەدۋكتورلارىنا دەيىن تولىپ جاتقان كەرەك-جاراقتارىن الا الادى.
ءبىزدىڭ كەن ورىن ون التى قاباتتان تۋرادى. سولاردىڭ ءارقايسىسىن جەكە-جەكە قالىپقا كەلتىرۋ، جەر بەتىندەگى ينجەنەرلىك كوممۋنيكاسيالاردى جوبالاۋ جۇمىستارىن جاساۋ ءۇشىن اقتاۋداعى «وزەنمۇنايگاز» عىلىمي جوبالاۋ ينستيتۋتىمەن شارتقا وتىردىق. الدىمەن 4 قاتاردىڭ جوباسى جاسالادى. بۇل رەكونسترۋكسيادان كەيىن مۇناي كوممۋنيكاسيا جەلىلەرى بەرىسى 20—25 جىلعا دەيىن شىدايتىنداي بولۋ كەرەك. ياعني، بۇل قايتا قۇرۋ جوباسى نەگىزىندە كۇردەلى قارجى دا ۇنەمدەلەدى دەگەن ءسوز، — دەيدى مۇرات ىزبەرگەن ۇلى.
سونىمەن قاتار وزەن كەن ورنىندا كەن ورنىن باقىلاۋ ماقساتىندا جۇرگىزىلەتىن گيدروديناميكالىق جۇمىستار قايتادان جاندانا باستادى. جۋىق ارادا 1759 ۇڭعىعا گەوفيزيكالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ جوبالانىپ وتىر. بۇل شارالار ءار ۇڭعىنىڭ تەحنيكالىق جاعدايى، مۇناي قاباتىنىڭ قايتارىمدىلىعى، قاي قاباتتىڭ سۋلانعانى، قابات قىسىمى، ونىمدىلىگى، يگەرۋگە قاتىسپايتىن مۇناي قاباتتارى تۋراسىندا كوپتەگەن دەرەكتەردى وڭاي ءبىلىپ وتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
***
مۇناي گرەكتىڭ «نافتا» دەگەن ءسوزى ەكەن، بۇل جارىپ شىعارلىق قاسيەتى بار دەگەن ماعىنا بىلدىرەدى. دۇنيە جۇزىندەگى كەيبىر ويپاتتاردا جەر قويناۋىن جارىپ شىعىپ، فونتان بولىپ اتقىلاپ، كەي جەرلەردە بۇلاق بولىپ اعىپ جاتاتىن نەمەسە وت بولىپ جانىپ تۇراتىن تاڭعاجايىپ تابيعات قۇبىلىستارىنىڭ نە ەكەنىن تۇسىنبەگەن ادامدار ەرتەرەكتە ونى قۇدىرەت كۇشى دەپ ۇقسا كەرەك. ال بۇگىنگى كۇنگى وركەنيەتتى زاماننىڭ ءومىر شىندىعى مۇنايدى شىن مانىندەگى قۇدىرەتتى كۇشكە اينالدىرىپ وتىر. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ مۇناي ونەركاسىبىن «دۇنيەجۇزىلىك ماڭىزى بار عالامدىق سالا» دەپ اتاۋى دا سوندىقتان. وزەن كەنى — وسىنداي دۇنيەجۇزىلىك ماڭىزى بار جاراتىلىستىڭ تاماشا سىيىنىڭ الىپ كەنى. ونىڭ قويناۋىنداعى قازىنا ءالى ۇزاق جىلدار بويى حالقىمىزدىڭ ىرىس، نەسىبەسىنە قىزمەت ەتەتىنى بەلگىلى بولىپ وتىر. وتىز بەس جىلدىق جول — ونىڭ ۇلكەن بولاشاعىنا اپاراتىن جول. ول ءالى الدا. تەك قانا ەل امان، جۇرت تىنىش بولعاي...
***
1998 جىلى جاڭاوزەن قالاسىنداعى مۇنايشىلار الاڭىندا «دۋلىعا» مەموريالدىق كەشەنى اشىلدى. ول بەينە بۇگىنگى اعا ۇرپاقتىڭ بولاشاق ۇرپاقتارىنا ماڭگىلىككە قالدىرعان ەسكەرتكىش بەلگىسى ىسپەتتى. وعان قاراعان ءاربىر ادامنىڭ بەينە ءبىر شەجىرە كىتابىنىڭ بەتىن اشقانداي اسەرگە بولەنەرى ءسوزسىز. ءمارمار تاستارعا كورنەكتى ەتىپ جازىلعان تاريحىمىزدىڭ تولىپ جاتقان دەرەكتەرى ەرىكسىز ءسىزدىڭ كىم ەكەنىڭىزدى، جان دۇنيەڭىزدەگى كونەرە باستاعان وزگەشە ءبىر ىستىق تا قىمبات سەزىمدەرىڭىزدى ەسكە تۇسىرەتىندەي. بۇل تۋراسىندا ءوزىم قۇرمەتتەيتىن ارىپتەسىم ماڭدايلى قوسىمبايەۆانىڭ بىلاي دەپ جازعانى بار: ...بوداندىق بالتاسى قانشا قيقالاعانىمەن، قۇلاماعان قوس بوساعا، سۇرقيا ساياساتتىڭ جالىنىن وشىرگەنىمەن، قولامتادا شوعىن ساقتاپ قالىپ، شالقي مازدار كۇنىن كۇتكەن كيەلى وشاق، ەر باسىنا كۇن تۋعان شەرلى كەزەڭدەردىڭ، ەل جۇرەگىندە ءۇمىت شىراعىن جاعىپ، وركەندەۋىنە باستاعان جاقسى جىلداردىڭ بىردە قارالى، بىردە كۇڭگىرت، بىردە ساۋلەلى كورىنىستەرى بەدەرلەنگەن قابىرعا كەرەگە، حالىق ەركىنىڭ بەرىكتىگىندەي شانشىلعان ۋىق تىرەك ۇستىنەن اسپانداي كوتەرىلگەن شاڭىراق — ەسكەرتكىشتىڭ مازمۇنى، مىنە، وسى... قازاقى ۇعىمعا سونشالىقتى جاقىن ەسكەرتكىش كەشەنىنىڭ قالا تۇرعىندارى مەن قوناقتارىنىڭ جازىقسىز جاپا شەككەندەر ارۋاعىنا تاۋەپ ەتەتىن، وتباسىنىڭ، وتانىنىڭ اماندىعىن تىلەپ، ءمىناجات ەتەتىن قاسيەتتى ورىنعا اينالاتىندىعىنا ەشبىر ءشۇبا جوق...
سونىمەن بىرگە ول مۇنايشىلار باستان وتكەرگەن قيىن دا، قىزىقتى جىلداردىڭ دا ءبىر بەلگىسى بولىپ قالا بەرمەك...
***
وسى جىلدار ىشىندە وزەن كەن ورنىندا تالاي مايتالمان مۇنايشىلار، ءوز ءىسىنىڭ تاماشا شەبەرلەرى تاربيەلەنىپ شىقتى. وزەن كەنىن يگەرىپ، قازىناسىن ەل يگىلىگىنە جاراتۋعا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان كوپتەگەن ارداگەر اعالاردى، اياۋلى ازاماتتاردى جۇرتشىلىق جاقسى بىلەدى. مىسالى، ولار — وزەن مۇناي-گاز ءوندىرۋ باسقارماسىنىڭ ۇڭعىلاردى جەراستى جوندەۋ شەبەرى اللاحۆەردى بەكۆەردييەۆ، وزەن مۇناي-گاز ءوندىرۋ باسقارماسىنىڭ وپەراتورى سماعۇل جالعاسبايەۆ، وزەن مۇناي-گاز ءوندىرۋ باسقارماسىنىڭ وپەراتورى اقجان قادىموۆا، وزەن بۇرعىلاۋ جۇمىستارى باسقارماسىنىڭ بۇرعىلاۋ شەبەرى تورەعالي قادىروۆ، ماڭعىستاۋ گاز ءوندىرۋ باسقارماسىنىڭ وپەراتورى قانىش قالييەۆ، گاز وڭدەۋ وپەراتورى قارلىعا قارامبەتوۆا، مۇناي دايىنداۋ جانە ايداۋ جونىندەگى ينجەنەر-تەحنولوگ زويا ماليكوۆا، وزەن گەولوگيالىق بارلاۋ ەكسپەديسياسىنىڭ باس گەولوگى حاليلا ماحامبەتوۆ، وزەن بارلاۋ باسقارماسىنىڭ بۇرعىشى شەبەرى عازيز ءابدىرازاقوۆ، وزەن مۇناي-گاز ءوندىرۋ باسقارماسىنىڭ وپەراتورى ءسابيت ابەنوۆ، وزەن بۇرعىلاۋ جۇمىستارى باسقارماسىنىڭ بۇرعىلاۋ شەبەرى الەكساندر ەرەمين، وزەن بارلاۋ جۇمىستارى باسقارماسىنىڭ ينجەنەر گەولوگى قانزيبا ەسمۇرزينا، وزەن مۇناي لابوراتورياسىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى جانە تۇڭعىش مەڭگەرۋشىسى ءاليا جانداۋوۆا، وزگە دە كوپتەگەن اتى اتالماعان بارلاۋشىلار، بۇرعىشىلار، مۇنايشىلار مەن گاز وندىرۋشىلەر، ەنەرگەتيكتەر مەن ترانسپورتشىلار دەر ەدىك. ولاردىڭ سوڭىندا جاڭا ۇرپاق، جاس بۋىن كەلە جاتىر. مۇنايشىلاردىڭ بىرنەشە بۋىندارىنىڭ وكىلدەرى ەكى عاسىر توعىسىنداعى «مىڭجىلدىق مەيرامىنا» — «ميلليەنيۋم-پاتي» تويىنا بارىپ قايتتى. جاڭا استاناداعى بۇل مەرەكەگە قاتىسقانداردىڭ اراسىندا وزەن كەنىنەن ءسابيت ابەنوۆ، مىرزاحان نىسانبايەۆ، كومەك جاڭبىربايەۆ، عاليا قۇلسارييەۆا، تەگىسبايەۆ، نوياتوۆ سياقتى ەڭبەك ارداگەرلەرى مەن جاڭا بۋىن وكىلدەرى دە بولدى. ال الداعى ۋاقىتتا وزەندىكتەر تويلايتىن تويلار مارتەبەسى بۇدان دا بيىك بولارىنا سەنەمىز.
سونىمەن بىرگە، مينيستردەن باستاپ ۇلتتىق مۇناي جانە گاز ونەركاسىبىندەگى باسشى قىزمەتتەر تىزگىنىن ۇستاپ وتىرعان ازاماتتاردىڭ اراسىندا ەڭبەك جولى جاڭاوزەنگە، وزەن كەن ورنىنا سوقپاي وتكەندەر جوقتىڭ قاسى دەگەن پىكىر دە بار. وسى رەتتە ءبىر كەزدەرى وزەن مۇناي-گاز ءوندىرۋ باسقارماسىنىڭ تۇڭعىش باستىعى راحمەت وتەسىنوۆتى، وزەن مۇناي-گاز ءوندىرۋ باسقارماسىندا ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، جاڭاوزەن قالاسىنىڭ اكىمى بولعان ماشينيست ابىلحانوۆتى، وزەن مۇناي-گاز ءوندىرۋ باسقارماسىندا كۇردەلى قۇرىلىس ءبولىمى جوسپارلاۋ توبىنىڭ جەتەكشىسى، جاڭاوزەن قالالىق كومسومول كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولعان زەينوللا الشىنبايەۆتى، وزەن مۇناي-گاز ءوندىرۋ باسقارماسىنىڭ باس ەنەرگەتيگى، جاڭاوزەن قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولعان نۇرلىحان بەكبوسىنوۆتى، «وزەنمۇنايگاز» اكسيونەرلىك قوعامىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى جاقسىلىق جانعازييەۆتى، وزەن بۇرعىلاۋ جۇمىستارى باسقارماسىنىڭ باستىعى ءناسىپقالي مارابايەۆتى، وزەن مۇناي-گاز ءوندىرۋ باسقارماسىندا تەحنيكالىق ءبولىم باستىعى، پارتكوم حاتشىسى بولعان مەڭدەش سالىقوۆتى، وزەن مۇناي-گاز ءوندىرۋ باسقارماسىندا اۋداندىق ينجەنەرلىك-تەحنولوگيالىق قىزمەت باستىعىنىڭ ورىنباسارى، جاڭاوزەن قالالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى بولعان زىليحا يمانعالييەۆانى ت. ب. اتاۋعا بولار ەدى. ولاردىڭ ەسىمى وزەن كەنى تاريحىنىڭ بەتتەرىندە ماڭگىلىككە ساقتالارى ءسوزسىز...
You Might Also Like
