InfoHub Logo

«ماڭعىستاۋ» مۇناي ءوندىرىسى تاريحىن ماڭداي تەرىمەن، تابان ەتىمەن جاساۋشىلاردىڭ الدىڭعى قاتارىندا سەنىڭ اتىڭ تۇر».

راحمەت وتەسىنوۆ

كىشكەنتاي انەستىڭ ەس ءبىلىپ، ەرەسەكتەردىڭ اڭگىمەلەرىنەن اسەرلەنىپ، ءجۇرىس-تۇرىستارىنا ەلىكتەي باستايتىن شاعى تۋعان ولكەسىندە گەولوگيالىق-گەوفيزيكالىق جۇمىستار كەڭ ءورىس الىپ، ەل اراسىندا ماڭعىستاۋ ايماعىندا بولۋى مۇمكىن ۇلكەن وزگەرىستەر جايىنداعى اڭگىمەلەر شىعا باستاعان كەزەڭگە تۇسپا-تۇس كەلدى. ارينە، توڭىرەگىندەگىلەردىڭ تىلىنە تيەك بولىپ، ءارقيلى سوزدەرگە جەل بەرگەن بوگدە جانداردىڭ ماقساتى نە ەكەندىگىن العاشىندا بۇل جەتە تۇسىنبەگەن. ولاردىڭ بۇكىلوداقتىق عىلىمي-زەرتتەۋ، گەولوگيالىق بارلاۋ ينستيتۋتى قىزمەتكەرلەرى ەكەنىن دە، قاقىرىعى تۇتەپ، اڭقاسى كەۋىپ جاتقان ونىڭ مىناۋ تۋعان ولكەسىنەن مۇناي مەن گاز دەگەن بايلىقتى ىزدەپ جۇرگەندەرىن دە بارا-بارا بالا جۇرەگى ۇستىرتتەۋ بولسا دا پايىمداعان. سول پايىمداۋىمەن بىرگە ونىڭ ءسابي جۇرەگىندە اۋەلى تۋعان ولكەسىنەن وزگەلەر ىزدەگەن بايلىقتى ءوز ادامدارىمىز نەگە ىزدەمەيدى ەكەن، الدە ولارعا مۇنداي بايلىقتىڭ قاجەتى جوق پا ەكەن دەگەن سۇراقتار دا تۋىنداي باستاعان. بالاۋسا سەزىم... بالاۋسا ۇعىم... «قىزىقتىڭ» اق تاقىرىندا جالاڭاياق جۇگىرىپ، «اششىمۇرىننىڭ» اششى جۋسانىنىڭ يىسىنە ەلتىپ، اپپاق قۇمىن كەشىپ وسكەن جاس بالانىڭ ومىردەن ءوز جولىن تاڭدار كۇن تۋعاندا ونى جەر بايلىعىن ىزدەۋشىلەردىڭ وقۋىنا جەتەلەگەن دە مۇمكىن سول ءبىر بالاۋسا سەزىمدەر جانىنا ۇيالاتقان ۇعىمدار بولار، كىم ءبىلىپتى. ونىڭ ارعى-بەرگى سەبەپتەرىنىڭ ءتۇپ-تامىرىن ول كەزدە ءوزى دە ويلاماعان. ايتەۋىر كوكىرەگى وياۋ، كوزى اشىق اكەنىڭ الدىندا ءوزىنىڭ وسى توڭىرەكتەگى بولاشاققا دەگەن جوسپارلارىن اشىق ايتقانى ەسىندە. ونىڭ جۇرەك قالاۋى ءبىر كۇندە قالاي بولسا سولاي ايتىلا سالعaن ءسوز ەمەس، الدەقاشان ايقىندالىپ، شەشىلىپ قويعان بەرىك بايلام ەكەنىن اكە دە بىردەن تۇيسىنگەن. وسى وڭىردە ەل باسقارۋ جۇمىستارىنا ارالاسا ءجۇرىپ، ماڭعىستاۋ جەرىنىڭ ۇلكەن بولاشاعى تۋراسىنداعى الۋان ءتۇرلى اڭگىمەلەردى دە ەستي ءجۇرىپ كوپ نارسەنى بولجايتىن اكەسى قايتا بالاسىنىڭ بۇل تاڭداۋىنا قۋانىپ قالعان. باتاسىن دا بەرگەن.

ءسويتىپ، كوپ ۇزاماي-اق ورتا ءبىلىمى جونىندەگى قۇجاتى قولىنا تيگەن سوڭ تەڭىزدىڭ ارعى بەتىنە ءبىلىم ىزدەپ اتتانىپ تا كەتكەن.

...ادام بالاسى ءوزىنىڭ جاس كەزىندە اۋادا قالقىپ ۇشىپ جۇرگەندەي ءبىر كۇيدە بولادى ەكەن دە، تىرشىلىكتىڭ تالقىسىن كورە-كورە، ماڭدايىن اندا ءبىر، مۇندا ءبىر سوعا-سوعا بىرتىندەپ الگى بيىگىنەن تومەندەي بەرەدى ەكەن. ءوزىنىڭ العاش رەت وسىنداي «بيىگىنەن» قۇلدىراي باستاعانى ازەربايجاننىڭ مۇناي جانە حيميا ينستيتۋتىن بىتىرگەننەن كەيىن باستالعانى انەس بۇركىتبايەۆتىڭ ەسىندە جاقسى ساقتالىپتى. وقۋعا العاش اتتانعان كەزىندە دە، ءتىپتى بالەن جىل وسى وقۋ ورنىندا وقىپ جۇرگەن جىلدارىندا دا كوڭىلىنە قىلاۋ ءتۇسىپ كورمەگەن ەكەن. كەرىسىنشە، قاتارىنان وزىپ، وزگە ءبىر ەلگە ءبىلىم ىزدەپ بارۋى، سوڭىندا قالعانداردىڭ سەنىمىن اقتاپ، بارلىق پاندەردى يگەرىپ كەتۋى، ديپلوم الىپ، ەلگە ورالۋى ونىڭ جاس جۇرەگىن شەكسىز شاتتىققا بولەپ، ەندى سول العان ءبىلىمدى پايداعا جاراتۋعا بولاتىنى، سوعان مۇمكىندىك تۋعانى قيال تۇلپارىن ءار ساققا الىپ قاشىپ، ءتاتتى ويلارعا جەتەلەي باستاعان. اسىرەسە تۋعان جەرگە قايتادان ورالاتىندىعى جونىندەگى oيلارى جان دۇنيەسىن ەرەكشە راحاتقا كەنەلتەتىن «ماڭعىستاۋ، سەنى تاستاپ كەتكەننەن سوڭ كوزىمنىڭ جۇرە المادىم جاسىن تىيىپ»، — دەپ، جىرلايتىن بابالارىنىڭ حال-احۋالىن ءوزى دە تۇيسىنگەندەي ءبىر كۇيگە تۇسەتىن. وسى جىلدار ىشىندە ءوزىنىڭ جانى سۇيگەن تۋعان ولكەسىنىڭ قازىناسىن يگەرىپ، تۋعان حالقىنا ازامات رەتىندە ءوزىنىڭ پايداسىن تيگىزەمىن-اۋ دەگەن وي ونى شىنىمەن قاناتتاندىرىپ، سۇيىسپەنشىلىگىن ەسەلەپ ارتتىرا تۇسەتىن. ك.گ.پاۋستوۆسكيي ايتقان كاسپيي ماڭىنداعى ادام تۇرعىسىز ايماقتا پايدا بولاتىن كەمپىرقوساق بوياۋلى ەرتەگىدەگىدەي قالالار مۇنىڭ دا كوز الدىنا ەلەستەيتىن. جەر استىندا عاسىرلار بويى ساقتالىپ، جەر بەتىنە شىعۋىن كۇتىپ جاتقان قارا التىن دارياسىن جەر ۇستىنە شىعارىپ، قۇم كومكەرگەن ولكەسىن گۇل جايناتۋعا ارمانداي اسىعاتىن.

ەندى ويلاپ قاراسا، كوڭىلىنىڭ الىپ ۇشۋىنا نەگىز دە جوق ەمەستەي ەكەن. تاۋ-كەن ينجەنەرىنىڭ ديپلومىن العاندار ول كەزدەرى بارشىلىق دەگەنمەن، انە-مىنە الىپ ءوندىرىس ايماعىنا اينالادى دەپ وتىرعان ماڭعىستاۋعا كادر ازدىق ەتە قويمايتىنى انىق. ونىڭ كوڭىلىن قوبالجىتقان ءبىرىنشى جاعداي جولدامانىڭ، كەلەشەگى زور دەپ جۇرت شۋلاپ جاتقان، ءوزىنىڭ تۋىپ-وسكەن جەرىنە ەمەس، اۋىلىنان الدەقايدا قيىستاۋ «ەمبانەفت» باسقارماسىنا بەرىلۋى بولدى. ارينە، قازاقستان مۇنايىنىڭ العاش وندىرىلە باستاعان، ەل بايلىعىنىڭ كوزىن ءبىرىنشى بولىپ اشقان اتىراۋ ولكەسىنەن دە ات-تونىن الا قاشاتىنداي ەش ءجونى جوق، ءتىپتى سونىڭ ءوزى دۇرىس تا شىعار، دەنى ساۋ جاس جىگىت ءۇشىن ول جەر دە ءوز ۇيىنە بارابار، سول دا ءسوز بولىپ پا!؟ تەڭىزدىڭ ارعى بەتىنە ءوتىپ، الدەنەشە جىل وقۋدا دا ءجۇردى ەمەس پە. سوندىقتان ول ءتىپتى بۇل ءۇشىن دە كوپ قينالا قويعان جوق. تەك قولىندا ارنايى جولداماسى بولا تۇرا باسقارما باستىعىنىڭ قابىلداۋىنا كىرە الماعاندا بارىپ قاتتى قىنجىلعان. لەپىرگەن كوڭىلى سۋ سەپكەندەي باسىلىپ، جاسىپ-اق قالعان. ەندى ويلاسا، كەڭەس وداعى داۋىرىندە بەلەڭ العان بيۋروكراتيا دەگەن دەرتتىڭ ءبىر تامىرى وسى جولى كورىنىس بەرگەن ەكەن. ول ءوزى ادامعا، ادام تاعدىرىنا دەگەن نەمقۇرايلىلىقتان باستالاتىن سەكىلدى. ول داۋىردە ادامنىڭ جان دۇنيەسىندە نە بولىپ جاتقانىمەن ەشكىمنىڭ شارۋاسى بولماۋشى ەدى-اۋ. ول كەزدەرى سەنىڭ مىنەز-قۇلقىڭنىڭ بارلىق ولشەمى كوممۋنيستىك مورال كودەكسىنە جازىلىپ قويعان، وندا دا ادام تاعدىرى ويىنشىق دەگەن ءسوز جوق، ءبىراق ادام بويىنداعى ەڭ جوعارى دارەجەلى قاسيەتتەردى دارىپتەيتىن سول كودەكس تالاپتارى تىم جوعارى اۋەلەپ ۇشىپ جۇرەدى دە، الگىندەگىدەي ءبىر قاراپايىم جايلارعا ءمان بەرىلمەي، قاتارداعى كوپشىلىك نازارعا ىلىنبەي قالا بەرەدى. كوزگە ءتۇسىپ، ەلەنىپ، ەسكەرىلۋىڭ ءۇشىن ەڭ الدىمەن «تانىلۋىڭ» كەرەك. تانىلۋ ءۇشىن انكەتالاردا كورسەتىلگەن ءتۇرلى تالاپتارعا ساي بولۋىڭ شارت. ارينە، مۇنىڭ قانداي تالاپتار ەكەنىن، قانداي جەرلەردە قاجەتىڭە جاراۋى مۇمكىن ەكەنىن بىلەتىن «زەردەلى» ازاماتتار ءبارىن دە الدىن الا ويلاستىرىپ، دايىندالىپ الادى. نەلىكتەن باستىق بىتكەننىڭ بالالارىنىڭ ءبارى ءوز ءومىر جولدارىن كومسومول قىزمەتىنەن باستايدى؟ ويتكەنى ولار «كومسومول» مەكتەبىنەن وتكەن، ونىڭ تاربيەسىن كورگەن ادامنىڭ جەردە قالمايتىنىن جاقسى بىلەتىن. ەگەر تالداۋ جاساي قالاتىن ادام بولسا ولاردىڭ قاتەلەسپەگەندىكتەرىن ءسوزسىز دالەلدەپ بەرەر ەدى. ال انەس سياقتى جاس جىگىت ەڭ بولماسا سونداي ءبىر ىقپالدى ادامنىڭ تەلەفون شالۋىنان كەيىن بارسا بوسقا تابان توزدىرماس ەدى. سوندىقتان دا الگىندەي «مىقتى» سۇيەنىشى، ارتىنان سۇراپ وتىراتىن ىزدەۋشىسى جوق ادامدارعا ءومىر ءسۇرۋ ءالى كۇنگە دەيىن قيىنداۋ. سوندىقتان دا ونداي ىقپالدى ادامدارى جوقتار ىشكىسى كەلگەندى ۇنەمى ىشە المايدى، جەگىسى كەلمەسە دە جەيدى، ىستەگىسى كەلمەگەن جۇمىستى دا ىستەۋىنە تۋرا كەلەدى. «اۋرۋ باتپانداپ كىرىپ مىسقالداپ شىعادى» دەگەندەي، ول دەرتتەن تاۋەلسىز قازاق ەلى جۋىق ارادا قۇتىلىپ كەتۋى دە قيىن شىعار. «وسىنىڭ كىمى بار؟!» — دەپ، ءوسىپ بارا جاتقان جاستاردىڭ سوڭىنان ءسوز تەرۋشىلەر سونىڭ دالەلى.

ءسويتىپ باسقارما باستىعىنىڭ قابىلداۋىنا كىرە الماي جۇرگەن انەس ءبىر كۇنى وسى ماڭنان عالىمجان قوجاعۇلوۆ دەگەن ادامدى كەزدەستىرەدى. وندىرىستىك پراكتيكا كەزىندە تانىسىپ، سىرالعى بولعان كىسى، وسى «ەمبانەفت» باسقارماسىنا قارايتىن ۇڭعىلاردى كۇردەلى جوندەۋ كونتورىنىڭ ديرەكتورى ەكەن. بار جاعدايىن ءبىلىپ العاننان كەيىن ونى ءوز قاراماعىنا جۇمىسقا شاقىرادى. بۇل كاسىپورىن دا ءوزى جولدامامەن كەلگەن باسقارماعا قارايدى. ءتىپتى قابىلداۋعا كىرە قالعان كۇننىڭ وزىندە وسى اعاسىنىڭ قاراماعىنا تاپ بولماسىنا كىم كەپىل!؟ ونىڭ ۇستىنە مۇنايدى جەر بەتىنە ۇڭعىسىز شىعارمايدى، ال ونىڭ قىر-سىرىن ۇيرەتەتىن جۇمىستان باس تارتۋ قالاي بولادى؟

سول كۇنى-اق عالەكەڭ انەستى قولىمەن جەتەلەپ اپارىپ قىزمەتكە ورنالاستىرا سالعان. ءبىراق ارنايى وقۋ ءبىتىرىپ كەلگەن جاس ماماندى ءبىر جاعىنان سىنايىن دەدى مە الدە شىنىمەن جۇمىستىڭ رەتى سولاي بولدى ما، باستىعى ونى جۇمىس ورنىنا اكەلىپ وتىرعىزار، وتىرعىزباستان ءوزى شاقىرىپ الىپ، ءبىر توپ قاعازدى كورسەتكەن:

— ينجەنەردىڭ جۇمىسى قاعازسىز بىتپەيدى. الدىمەن وسى قاعازداردى قاراپ، ءبارىن رەتكە كەلتىر. ال تۇستەن كەيىن كاسىپشىلىككە باراتىنىمىزدى ۇمىتپا! — دەپ، قويا بەرگەن. «ءبىسمىللا»، — دەپ، قاراپ كەپ قالىپ ەدى، اۋەلى ەشتەڭەگە تۇسىنە الماعان. ءبىراق قايتادان سۇراق بەرۋگە نامىستانىپ، ارى-بەرى قايتالاي وقىعان سوڭ بارىپ قولىنان كەلۋى مۇمكىن شارۋا ەكەنىن پايىمداعان. بىرنەشەۋى جاۋاپ جازىلاتىن حات بولىپ شىقتى. بولىمدەردى ارالاپ ءجۇرىپ، ولارعا جاۋاپ بەرۋگە ءتيىستى ادامدارى تاۋىپ الدى. وزىنە تىكەلەي قاتىستى دەگەندەرىن ءبىر بولەك جينادى. باستىق قانا ايتا الاتىن جاۋاپتاردى ءبولىپ شىعارىپ، قالعاندارىن زەرتتەي باستادى. ءبارىنىڭ ءجون-جوباسىن ابدەن ءتۇسىندىم-اۋ دەگەن كەزدە باستىعىنا قايتا بارعان. ىستەگەندەرىنىڭ ءبىرى دۇرىس، ءبىرى قاتە، بىرتالايىمەن ەكىنشى، ءۇشىنشى قايتارا جۇمىستانۋعا تۋرا كەلگەن. گرامماتيكالىق قاتەلەردەن دە ادا ەمەس ەكەن. ءبىراق جاس ينجەنەر جاسىعان جوق. ءاربىر ەسكەرتۋدى جادىنا ءتۇيىپ، ەكىنشى رەت قايتالاماۋعا، ءبىر ايتقاندى قالت ەتكىزبەۋگە سول كۇننەن باستاپ بەل بايلاعان.

جاس ينجەنەردىڭ كەڭسەدەگى قاعازباستى جۇمىسى تۇسكە دەيىن اياقتالىپ، ءتۇس قايتا كاسىپشىلىككە بارۋ ءۇشىن باستىعىنىڭ الدىندا دايىن تۇردى. جالپى ونىڭ جۇمىس كۇنىنىڭ ءتارتىبى الداعى ۋاقىتتا دا وسىلاي جالعاسادى دەپ كەلىسىلدى. ويتكەنى ول كەڭسە جۇمىسىن دا، وندىرىستىك تاجىريبەنى دە قاتار يگەرۋگە ءتيىس بولاتىن. كاسىپشىلىك باسىنا بارعان سوڭ باستىعى ونى فيليپپ بوندارچۋك اتتى ۋكراين جىگىتىمەن تانىستىرعان. بايسالدى، جىگىت اعاسى دەرلىك جاسقا كەلىپ قالعان جىلى شىرايلى ادام ەكەن.

— ال، حوش كەلدىڭ. بىلگىڭ كەلگەندى كەز كەلگەن ۋاقىتتا سۇراي بەر، — دەگەن ول مۇنىڭ ۇستىندەگى اقشىل شالبارى مەن شاڭقانداي اپپاق كويلەگىنە سۇزە ءبىر قاراپ ءوتىپ، كوزىنىڭ قيىعىنان الدەبىر كۇلكى ۇشقىنى جىلت ەتكەنىن بايقاپ قالعان بۇل. ءبىراق ويلانىپ ۇلگەرگەنشە بولعان جوق، ونىڭ ۇڭعى جاقتاعى بىرەۋگە:

— باستاي بەر! — دەپ، داۋىستاعانىن ەستىپ، ءبارى سولاي قاراي ۇمتىلعان. انەستىڭ كوزىنە الدىمەن تۇسكەنى جوندەۋ مۇناراسىن بويلاي كوتەرىلىپ بارا جاتقان قۇبىر بولدى. سونى قىزىقتاپ جاقىنداي بەرگەنى سول ەدى، اۋىستىرۋ ءۇشىن الىنىپ جاتقان الگى قۇبىردىڭ شولتاڭ ەتكەن سوڭىمەن قوسا شاپشىپ اتقان مۇنايدى عانا كوزى شالىپ قالدى. قارا قوڭىر ماي ونى باسىنان اياعىنا دەيىن مەزەتتە «شومىلدىرىپ» وتكەن. ۇستىندەگى كيىمىنە جاڭا عانا بوندارچۋكتىڭ نەلىكتەن «تۇسىنىكسىز» قاراسپەن كوز جۇگىرتكەنىنە ەندى تۇسىنگەن. الگىندەگى مۇنتازداي قالپى ەندى تۇسىنە دە كىرمەس. الگى ءبىر جىلت ەتكەن ۇشقىن ەسىنە ءتۇسىپ قاتتى قىسىلعان، ونىڭ ءمانىن ۇعۋمەن قاتار، ءوندىرىستىڭ العاشقى ءبىر ەستەن كەتپەس ساباعىن دا الىپ ۇلگەرگەنىن كەيىن پايىمدادى. سويتسە ۇڭعى اشىق قالعان كەزدە مۇنداي قۇبىلىستار بولا بەرەدى ەكەن. وزگەلەر ءۇشىن بۇل ۇيرەنشىكتى نارسە ەكەنى كورىنىپ تۇر. ۇستەرىندەگى «سپەسوۆكالارىنىڭ» جەڭىمەن كوزدەرىن كولەگەيلەپ تەرىس اينالا قويىستى دا، سوڭىنان تۇك بولماعانداي جۇمىستارىن ودان ءارى جالعاستىرا بەردى. ال بۇل ءبىر جاعىنان قىسىلىپ، ەكىنشى جاعىنان ءوزىنىڭ وسىنداي جاعدايدى الدىن-الا بولجاي الماعانىنا ىزالانىپ، ىشتەي قاتتى رەنجىپ قالعان. ءوزىن وسىندا الىپ كەلگەن باستىعىنىڭ ەسكەرتپەگەنىنە دە وكپەسى جوق ەمەس.

ەرتەڭىنە ول كىسى مۇنى وزىنە شاقىرتىپ الدى دا، جۇمىسقا كيەتىن ارنايى كيىم بولگىزدى.

— مىنانى كاسىپشىلىك جاققا باراردا اۋىستىرىپ كي دە، تازا كيىمدەرىڭدى وسىندا ءىلىپ كەت، — دەپ ەسكەرتكەن. كەشەگى بولعان جاعداي تۋراسىندا ەشتەڭە ايتپاعان. تەك قانا كەتىپ بارا جاتقانىندا:

— كەشە سەنىڭ كەلە سالا مۇنايعا شومىلعانىڭ ماعان ۇنادى. ەندى ءومىر بويى ءىسىڭ قارا مايمەن بولادى ەكەن، — دەگەنى. نەگە ەكەنىن ءوزى دە تۇسىنگەن جوق، مەزەتتە تىنىسى كەڭىپ، كوڭىلى كوتەرىلىپ كەتكەن. باستىعىنىڭ الدىنان ءوزىن-وزى توقتاتا الماي جىمىڭداپ شىققانى. سول كۇنى ءوزى تۇرىپ جاتقان ۇيگە كەلىسىمەن قالاي تازارتاتىنىن بىلمەي ءبىر بۇرىشقا اپارىپ تىعا سالعان ماي-ماي كيىمدەرىن قاعازعا وراپ، دالاعا لاقتىرعانى ەسىندە...

انەس بۇركىتباي ۇلىنىڭ قۇلسارى مۇناي كاسىپشىلىكتەرىندە وسىلاي باستالعان ەڭبەك جولى بىرتىندەپ ۇيرەنشىكتى قالىپقا ءتۇسىپ، ءوندىرىستىڭ سان قيلى سىرلارى سال-سالدەن بولسا دا ءوز قۇپيالارىن ونىڭ الدىنا جايىپ سالا باستاعان. كەڭسە قىزمەتىنە دە توسەلىپ، الۋان ءتۇرلى قۇجاتتاردىڭ قايدان قالاي جاسالاتىندىعىن دا ۇعا باستاعان. ەڭ باستىسى، ءوزى كۇن سايىن كوز الدىنان وتكىزىپ جۇرگەن ۇڭعىلاردى جىلىكتەپ شاعىپ، ءار تەتىگىنىڭ ءوندىرىس بارىسىندا اتقاراتىن قىزمەتىنە قانىققان. سونىمەن بىرگە ۇڭعىلاردى جوندەۋ ىسىنە ءوزىن بىردەن تاپ قىلعان تاعدىرىنا دا ءدان ريزا ەدى. ويتكەنى ۇڭعى مۇناي مەن گاز ءوندىرىسىنىڭ جۇرەگى ىسپەتتى. ولارسىز بۇل ءوندىرىس جۇرمەيدى. ولاردىڭ بويىندا قانداي كىناراتتاردىڭ بولاتىندىعىن الدىن-الا ۇعىپ، وڭداي ءبىلۋ بەينە جۇرەك اقاۋلارىن تاۋىپ، ەم قولداناتىن دارىگەردىڭ ارەكەتىندەي سەزىلگەن. ءتىپتى ءوزىنىڭ وسى كاسىپورىنعا تاپ بولۋىنىڭ وزىندە دە جاراتىلىستان تىس ءبىر اسەر بارداي تولعاناتىنى بار...

عۇمىر جولىنىڭ باستاۋىندا انەس بۇركىتباي ۇلى ساناسىندا وشپەس ءىز قالدىرعان تاعى ءبىر وقيعانى ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. بۇل جاي عانا وقيعا ەمەس، ءومىر ساباقتارىنىڭ ءبىر ايتۋلىسى دەسە دە سيادى. اعا ينجەنەر بولىپ جۇرگەن كۇندەرىنىڭ بىرىندە قاراتون كاسىپشىلىگىندەگى مۇناي ۇڭعىلارىنىڭ بىرىنەن الىنىپ تۇرعان مۇناي قۇرامىندا سۋ كوبەيىپ كەتىپ، كۇردەلى جوندەۋ جۇرگىزۋگە تۋرا كەلگەن. مۇنداي جاعدايدا مۇناي كەلىپ تۇرعان بۇرىنعى كوزدى سەمەنتتەپ تاستاپ (بىتەپ)، مۇناي كوزىن باسقا جەردەن اشادى. ءوزىنىڭ ينستيتۋت قابىرعاسىندا ءجۇرىپ العان ءبىلىمى مەن ۇڭعىلاردى جوندەۋ جۇمىستارىندا ءجۇرىپ ۇعىپ، تۇيگەنىنىڭ ءبارىن پايدالانا وتىرىپ، ىسكە كىرىسىپ كەتكەن...

الايدا ءىسى ءساتسىز بولىپ، اۆاريا جاساپ العانى.

بىلاي قاراعاندا، ۇڭعى توڭىرەگىندە قايناعان ءوندىرىس جۇمىستارى عانا ءجۇرىپ، قولداپ ىستەيتىن شارۋالار عانا جۇزەگە اسىپ جاتاتىن سەكىلدى كورىنەدى. ءبىراق ءاربىر ۇڭعىنىڭ ءوزىنىڭ ءومىر تاريحى بولادى. ءاربىر بالاعا اشىلعان سىرقات تاريحىنىڭ كارتاسى سياقتى ونىڭ دا ءوز باسىنان وتكەن حيكاياتتار سول كارتاعا جۇيەلى تۇردە ءتۇسىپ وتىرۋعا ءتيىس. وسى اراعا جۇمىسقا كەلگەن كەزدەرىنەن-اق مۇنداعى ارىپتەستەرىنىڭ قاعازعا سالاقتاۋ ەكەنىن بايقاعان. بولىپ جاتقان ءتۇرلى وقيعالارعا وراي ۇڭعى كىتاپشاسىن اشىپ، ولارعا جازبا جاساپ جاتقان كوپ ەشكىمدى بايقاماعان. ارينە، الگى وقيعادان سوڭ دا وسى ۇڭعىنىڭ تاريحىن جازاتىن كىتاپشانى قاراپ شىققان. قاشان پايدالانۋعا بەرىلگەنى بار، ءبىراق نەشە رەت جوندەۋدەن وتكەنى، جالپى بۇزىلعان-بۇزىلماعانى تۋراسىندا ەشتەڭە كورە الماعان. ەگەر ول شىنىمەن ءتۇرلى وقيعالارعا ۇشىراعان بولسا، الگى كىتاپشادا ءبارى كورسەتىلىپ تۇرسا، ونى وڭداۋ دا قيىن بولماس ەدى. ال اقاۋى بۇرىن قاي جەردە بولعانى، جوندەلگەن-جوندەلمەگەنى بەلگىسىز بولسا قاراڭعى ۇيگە كىرگەن ادام ءتارىزدى كەز كەلگەن نارسەگە سوقتىعىسىپ، كەز كەلگەن ساتتە ۇشىپ ءتۇسۋىڭ دە مۇمكىن ەمەس پە. الگى ۇڭعىنىڭ دا باسىنان تالاي وقيعالار وتكەندىگىن، ءبىراق ول تۋراسىندا ەشقانداي جازبا قاعازعا تۇسپەي قالعاندىعىن بۇل كەيىن ءبىر-اق بىلگەن.

اۆاريا بولعان جاعدايدا ارنايى كوميسسيا شىعىپ، ونىڭ كىمنىڭ كىناسى ەكەندىگىن انىقتايدى. ابىروي بولعاندا، اعا ينجەنەر انەس بۇركىتباي ۇلىنىڭ بۇل جەردە ەش كىناسى بولماي شىقتى. وسى ۇڭعىدا بولعان قولايسىز وقيعالاردان سوڭ تازارتۋ جۇمىستارى كەزىندە ونىڭ ىشىنەن بەس-التى قۇبىر سىنىقتارى شىققان. ولار بۇرىن ورنىنا دۇرىس قوندىرىلماۋى سەبەپتى نەمەسە ەسكىرۋى سەبەپتى ۋاقىتىندا الىنباي، ىشتە جينالا بەرگەن ءشىري باستاعان قالدىقتار ەكەن. ولاردىڭ كوپتىگى سونشا، الىپ شىعارۋ كەزىندە كوتەرگىش مۇنارا اۋىر سالماقتان ەكى بۇكتەتىلە مايىسىپ، ارەڭ كوتەرگەن.

قۇلسارى كاسىپشىلىكتەرىندە جۇرگەندە العان بۇل ەكى ساباعى ونى كوپ نارسەگە ۇيرەتتى. اسىرەسە، سوڭعىسىنان كەيىن ول ءاربىر ءوزىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىندەگى جۇمىستى، وزگەلەردىڭ پىكىرىنە قاراماستان، انىقتاماسىن تىڭداي تۇرا ءوزىنىڭ كوزىن جەتكىزبەي باستامايتىن بولعان. ومىرىندە ءوزىنىڭ ايىبىنان بولماسا دا، ءوزى باستان كەشكەن وسى اۆاريا ونىڭ ءبىرىنشى دە، سوڭعى دا جاساعان بىردەن-بىر اۆارياسى بولىپ قالدى.

قۇلسارى كاسىپشىلىكتەرىندە ءجۇرىپ انەس بۇركىتباي ۇلى وسىنداي وندىرىستىك ساباقتار الىپ، تاجىريبە جيناقتاۋمەن قاتار وزىنە عۇمىرلىق سەرىك تاپقان. ول سول كەزدە وقۋ ءبىتىرىپ كەلىپ، اۋدانارالىق اۋىل شارۋاشىلىعى باكتەريولوگيالىق لابوراتورياسىندا قىزمەتتە جۇرگەن ءاليا قادىم قىزى ەدى. وسى وڭىردە ولاردىڭ تۇڭعىشتارى ءامينا مەن ۇلدارى جامبىل دۇنيەگە كەلگەن.

العاشىندا قۇلسارىدا ۇڭعىلاردى كۇردەلى جوندەۋ كونتورىندا ينجەنەر، كەيىننەن قاراتوندا اعا ينجەنەر بولدى، وسى كاسىپورىننىڭ وندىرىستىك-تەحنيكالىق ءبولىمىن باسقاردى. ارينە، ينجەنەر دەگەن ءسوز ءوزى باسقاراتىن ءىستى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ەگجەي-تەگجەيلى ءبىلۋ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. الايدا جوعارى وقۋ ورنىن نەشە جەردەن ءبىتىرىپ كەلگەن ادام بولسا دا وندىرىستىك جۇمىستارمەن بەتپە-بەت كەلگەندە قورقا سوقتاماي، بىردەن باتىل كىرىسىپ كەتۋ قيىن. ونىڭ ۇستىنە ءاربىر جەكە جاعدايدا ەسكەرمەسە بولمايتىن ءتۇرلى ەرەكشەلىكتەرى دە شىعىپ جاتادى. قالاي بولعاندا دا جانىڭدا جاقىنىڭداي كورىپ، ەرىنبەي ۇيرەتىپ، جالىقپاي جاتتىقتىراتىن ادامدارىڭ بولعانعا نە جەتسىن. عالىمجان اعاسى بۇگىندە انەكەڭە تەك قانا ۇڭعىلاردىڭ قىر-سىرىن ەمەس، تىرشىلىكتىڭ بۇكىل ءبولمىس-بىتىمىن ۇقتىرۋعا كۇش سالعانداي كورىنەدى. باسقانى بىلاي قويعاندا، اۋىزدارىنان شىققان ءاربىر ءسوزدىڭ دۇرىس-بۇرىسىن باقىلاپ، قاتە كەتىپ بارا جاتسا سول بويدا تۇزەتىپ، ءتۇسىندىرىپ وتىراتىن. انەسكە عانا ەمەس،سوڭىنان ەرگەن بارلىق جاستاردىڭ قاي-قايسىسىنا دا قامقور بولا جۇرەتىن. ول كىسىنىڭ جاس جىگىتتەردىڭ بىرىنە جاساعان ەسكەرتۋى ءالى كۇنگە ەسىندە قالىپتى:

— قۇبىردى ءتۇسىرىپ جاتىرمىن دەمە، جىبەرىپ تۇرمىن دەپ ايت. توبەدە جاتقان زاتتى جەرگە ءتۇسىرۋ مۇمكىن نەمەسە تيەۋلى تۇرعان جۇكتى تۇسىرەدى. ءتىپتى سۋرەتكە ءتۇسىرۋ دەگەن دە بار. ال ەگەر سەن قۇبىردى تۇسىرسەڭ، وندا اۆاريا جاساعانىڭ بولىپ شىعادى...

انەس بۇركىتباي ۇلىنىڭ تەحنيكالىق ساۋاتتىلىعى، ىستەگەن ىسىنە تىڭعىلىقتىلىعى، ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىنا ەپتىلىگى، ۋاقىتىن بوس وتكىزگىسى كەلمەي، ءار نارسەنى شۇقىپ كورىپ، سۇراپ ءبىلىپ وتىرۋعا قۇمارلىعى، ىزدەنىمپازدىعى عالەكەڭە ۇنايتىن. سوندىقتان دا بولار، قىزمەتىن دە سىنالاپ ءوسىرىپ، ءوزىنىڭ اعالىق، ۇستازدىق پارىزىن ءبىر كىسىدەي-اق وتەپ كەتكەن.

1963 جىلى انەكەڭ ءوزىنىڭ تۋعان ولكەسىنە قايتۋعا ءبىرجولا بەل بايلاعان. مۇنىڭ سەبەبى تۋعان جەردىڭ بايلىعىن يگەرۋگە اتسالىسۋ جونىندەگى ءوزىنىڭ اۋەلگى ارمانى بولسا، ماڭعىستاۋ اتاعىنىڭ دۇرىلدەپ شىعىپ، وعان كومەك بەرۋگە وزگە ولكەلەردەن كوشىپ كەلۋشىلەردىڭ كۇرت كوبەيە باستاۋى ول سەبەپتىڭ ماڭىزىن بۇرىنعىدان دا كۇشەيتە ءتۇستى. «بۇل ماڭعىستاۋدىڭ جەراستى «كۇمبەزدەرى» (گەوفيزيكالىق زەرتتەۋلەر كەزىندە مۇناي مەن گاز جاتقان جەرلەردەن بىلىنەتىن بەلگىلەر) بار ەكەنى انىقتالىپ، تۇبەك كەن ورىندارىنىڭ العاشقى سحەما-كارتاسى جاسالعانىنا شيرەك عاسىرداي بولىپ قالعان كەز. ماڭعىستاۋداعى العاشقى گاز فونتانى دا، مۇناي فونتانى دا باياعىدا اتىپ كەتكەن. ەندى ول ايماقتا مۇناي ونەركاسىبىن وركەندەتۋگە ءبىرجولا بەتبۇرىس جاسالىپ، «ماڭعىستاۋمۇنايگاز» بىرلەستىگى قۇرىلعالى جاتقان.

تۋعانىنداي بولىپ كەتكەن عالىمجان اعاسى تاربيە بەرگەن ازاماتىنىڭ ءوز ءىسىن جالعاستىرىن، وسى قۇلسارى وڭىرىندە جۇرگەنىن قالاعان بولسا كەرەك، ءوزى سول كەزدە قاتتى سىرقاتتانىپ جاتقانىنا قاراماستان، اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ سول كەزدەگى ءبىرىنشى حاتشىسى سالامات مۇقاشيەۆقا تاپسىرىپ:

— مىنا جىگىتتى ەش جاققا جىبەرمەڭدەر، — دەپ وتىنگەن.

— ارينە، ماماندار مۇندا دا قاجەت. «پرورۆا» اشىلعالى جاتىر. ءبىراق بۇل جىگىت ماڭعىستاۋعا ءوزى سۇرانىپ وتىر. ال ول جاققا تاجىريبەلى جىگىتتەرىڭدى جىبەرىڭدەر، دەگەن پارتيانىڭ نۇسقاۋى جانە بار. سوندا ءوزى قالاي بولار ەكەن، — دەپ، ساكەڭ كۇمىلجىگەن.

بۇرعىدان گورى ءومىردىڭ قۇيتىرقى سىرلارىن بار بولمىسىندا تۇسىنەتىن بولعان انەس بۇركىتباي ۇلى سول كەزدە باتىس قازاقستان ولكەلىك پارتيا كوميتەتىندە قىزمەتتە جۇرگەن ءابۋ اتشىبايەۆپەن حابارلاسىپ، سول كىسىنىڭ كومەگىمەن ماڭعىستاۋعا جولداما العان-دى.

ارينە، العاش رەت ەڭبەك جولىن باستاعان، سۇيگەن جار تاۋىپ، ەكى بالاعا اكە بولعان ەمبى ءوڭىرى ونىڭ ەسىندە ماڭگىگە ساقتالىپ قالدى. سول وڭىردە ءجۇرىپ جيناقتاعان تاجىريبەسىنىڭ ماڭعىستاۋداعى كوپتەگەن تابىستارىنا نەگىز جاساعانى ءسوزسىز...

* * *

ماڭعىستاۋ ءوڭىرى جەرىنىڭ نەگىزگى بولىگى تەڭىزبەن شەكتەسىپ جاتقانىنا قاراماستان، ونىڭ اۋا رايىنا بۇل ەرەكشەلىكتىڭ كوپ اسەرى تيە بەرمەيدى. جازى ىستىق ءارى ۇزاق، مامىر ايىندا جاز شىعىپ، قازاننىڭ قارا سۋىعىنا دەيىن سوزىلادى. قىسى سۋىق جانە ول دا ۇزاق. جىل سايىن تىزەدەن كەلەتىن قار تۇسپەگەنىمەن، بەت قاراتپايتىن ىسقىرعان جەل، ايازدى كۇندە دىردەكتەتىپ جىبەرەتىن شاقتارى از بولمايدى. انەس بۇركىتباي ۇلى وزەن كەن ورنىنا اۋىسىپ جاز كەزىندە كەلگەنىمەن، ءۇي ءىشىن 1964 جىلدىڭ قاڭتارىندا عانا كوشىرىپ العان. سول كەزدەردە عانا پايدا بولا باستاعان قۇراستىرمالى ۇيلەردەن بۇعان دا ەكى بولمە تيگەن. كەلىنشەگى ءاليا مەن بالالارى ءامينا، جامبىلعا قوسا بۇلارمەن بىرگە تۇراتىن ەنەسى بەسەۋى وسىلايشا وزەندەگى مۇنايشىلار تىرلىگىن باستان كەشە باستايدى. «ديزەلدىڭ» قۋاتى جارىق رەتىندە پايدالانۋعا ارەڭ جەتەدى، ونىڭ كومەگىمەن اس ءپىسىرۋ مۇمكىن ەمەس. سۋ مەن ازىق-تۇلىك ءبىرازعا دەيىن بەگداشتان تاسىمالداندى، بىردە جەتەدى، بىردە جەتپەي جاتادى. باراقتىڭ جەل ۋلەگەن تەسىكتەرى بالالاردىڭ ەسكى-قۇسقى كيىمدەرىمەن، قولعا تۇسكەن شۇبەرەكپەن تىعىندالادى. ال وتىن...

وزەن مۇنايىنىڭ باستى ەرەكشەلىگىن جۇرتشىلىق جاقسى بىلەدى. ونىڭ قۇرامىندا پارافين كوپ. قۇبىرعا كەپتەلىپ قالعان ءپارافيندى مۇنايدىڭ ءتۇرى كادىمگى شۇجىقتى كوز الدىڭىزعا كەلتىرەدى. ەڭ قىزىعى مۇناي قوزعالىسسىز قالعان جاعدايدا قاتا باستاۋى ءۇشىن 33 (وتىز ءۇش) گرادۋس جىلىلىق جەتەدى ەكەن. وندىرىستە بۇل عاجاپ تابيعات سىيلىعى توگىلمەي، شاشىلماي تۇرمايدى. مىسالى، ول جەر قويناۋىنان بەلگىلى ءبىر قىسىممەن كوتەرىلىپ شىعادى، نەمەسە قىسىم قولدان جاسالادى (سۋدىڭ، گازدىڭ كومەگىمەن). ال اتىلىپ كەتپەۋى ءۇشىن قۇبىر ىشىندە وعان قارسى قىسىم قامتاماسىز ەتىلەدى. سوعان قاراماستان، جەر استىنان ونىڭ قانداي قىسىممەن كەلە جاتقانىن تولىق انىقتاي الماي قالاتىن كەزدەر ءجيى بولىپ تۇرادى. وسى سياقتى ءتۇرلى سەبەپتەرمەن توگىلىپ-شاشىلعان مۇناي اينالانى بۇلدىرە بەرمەۋ ءۇشىن الدىن-الا شۇڭقىر قازىلىپ قويادى. ولارعا توگىلگەن مۇناي قۇرامىنداعى ءپارافيننىڭ كوپتىگىنەن قاتىپ قالعان سوڭ قي ويعانداي ەتىپ ويىپ-ويىپ الىپ، وتقا جاعۋعا بولادى. سوناۋ ءبىر وتىن-سۋ تاپشى قىسىلتاياڭ شاقتاردا باراقتاردا تۇرعان مۇنايشىلار دا وسىلايشا مۇنايدى وتقا جاعىپ كۇن كورىپتى. قوراپتارعا سالىپ، قي سەكىلدى قالاپ جاعىپ وتىراتىن وسى وتىندارىن مۇنايشىلار ءالى ۇمىتقان جوق.

ءقازىر جاڭاوزەن قالاسىنا كىرەبەرىستە سول كەزدەن قالعان مۇناي قالدىقتارى ءالى دە بار. بۇگىنگى تاڭدا، ارينە، ونى وتىن رەتىندە پايدالانۋعا رۇقسات ەتىلمەيدى. شۇڭقىرلارعا توگىلىپ، توپىراققا ارالاسقان مۇنداي مۇنايدى ارنايى وڭدەپ، پايداعا جاراتۋ قامى جاسالۋدا. سول ماقساتپەن ارنايى پەشتەر جۇمىس جاسايدى. بۇل قالدىقتاردىڭ تابيعاتقا تيگىزەتىن زاردابى دا مول ەكەنىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس شىعار. ءبىراق مۇناي ءوندىرۋ جوسپارىن ورىنداۋدان وزگەدە ەشكىمنىڭ جۇمىسى بولماعان سوناۋ ءبىر جىلداردا جۇرت ءتىپتى ەكولوگيا دەگەن ءسوزدىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن. سوعان قاراماستان، قورشاعان ورتانىڭ بۇلىنە باستاعانىن تۇيسىنگەن جىگىتتەر كەزىندە جوعارىدا وتىرعان باسشىلاردىڭ الدىنا وسى تۇرعىدا ماسەلە دە قويىپ كورگەن، ءبىراق ولار قولدى ءبىر سىلتەپتى. ەندى انەس بۇركىتباي ۇلى «ءبىز جاقسىلىق جانعازييەۆتارعا جاقسى مۇرا قالدىردىق دەپ ايتا المايمىن»، — دەپ تومەن قارايدى.

وزەنگە كوشىپ كەلگەننەن كەيىن كوپ ۇزاماي ءاليا اپاي دا (ءاليا قادىم قىزى جانداۋوۆا) مۇناي ءوندىرىسى سالاسى جۇمىستارىنا ارالاسا باستاعان. جاڭادان اشىلىپ جاتقان الىپ كەن ورنىندا مۇنايدىڭ قۇرامىن، سالماعىن انىقتاپ وتىراتىن لابوراتوريانىڭ بولۋى اسا قاجەت ەدى. ال ءاليا قادىم قىزى بۇعان دەيىن اۋىل شارۋاشىلىعى بويىنشا باكتەريالوگيالىق لابوراتوريادا بىرنەشە جىل قىزمەت جاساعان. لابوراتوريا دەگەننىڭ نە ەكەنىن جاقسى بىلەدى، پريبورلارمەن جۇمىس جاساپ ۇيرەنگەن. جەرگىلىكتى باسشىلار وسى جايدى ەسكەرە كەلە وعان مۇناي قۇرامىن زەرتتەيتىن حيميالىق لابوراتوريا قىزمەتىن جولعا قويۋ تۋرالى ءوتىنىش جاسايدى. وزىنە وسى تاپسىرمانىڭ جاي-جاپسارىن ءتۇسىندىرىپ، ەڭ ءبىرىنشى قولعا الۋدى ۇسىنعان، كەيىننەن وزدەرىنە ۇلكەن قامقورشى بولعان راحمەت وتەسىنوۆ بولاتىن. سول كىسىنىڭ كومەگىمەن موسكۆادان ارناۋلى كۋرستان ءوتىپ كەلەدى. حيميا زاۋىتتارىندا بولىپ تالاي جايلارعا قانادى. بارا-بارا وزىنە قويىلعان تالاپتى تەگىس يگەرىپ، مۇناي وندىرۋشىلەردىڭ بەلدى كومەكشىسىنە اينالعان ادام. ءوزىنىڭ ءبىر كەزدەگى ۆەتەرينار-باكتەريولوگ ماماندىعىن ۇمىتقان. ءسويتىپ العاشقى مۇناي ەشالونىن جىبەرۋگە قاتىسقانداردىڭ ءبىرى رەتىندە تاريحتا قالدى. وزەندەگى العاشقى قىس قيىنشىلىقتارى دا بىرتە-بىرتە ۇمىت بولعان.

انەكەڭ مەن ءاليا جەڭگەيدىڭ ەسىندە قالعان جانە ءبىر قىس 1968-دەن 1969-عا قاراعان قىس بولدى. سول جىلى تابيعات ءوزىنىڭ بۇكىل قاھارىن بويىنا جيناعانداي ءبىر كۇيگە تۇسكەن. انەكەڭ ءوز ومىرىندە ماڭعىستاۋدىڭ ءدال سونداي قاھارلى دا قاتال قىسىن بىرەر رەت قانا كورگەن بولار. بۇل اراعا جىلدار سالىپ ءبىر سوعاتىن قويان جىلىنىڭ قىسى بولاتىن. ىسقىرعان اق بوران بەت قاراتپايدى، اياز تيگەن جەرىن وتشا قاريدى، ساقىلداعان سۋىق كۇندەر باسەڭسىمەي ءبىر قالىپتا تۇرىپ الدى. سول ءبىر كۇندەردىڭ قاھارى «جوسپار» دەپ ەكى اياقتى ءبىر ەتىككە تىعاتىن ماسكەۋلىك مىقتىلاردىڭ، پارتيانىڭ ءسوزىن دە ادىرا قالدىرىپ، كەن ورنىنداعى بۇكىل جۇمىس توقتاپ قالعان. كاسىپشىلىكتەردەگى مۇناي بەرىپ تۇرعان ۇڭعىلاردىڭ ءبارى توقتاتىلىپ، قاتىپ قالماۋ ءۇشىن بارىنشا قىمتالىپ، جاۋىپ تاستالدى. ول كەزدە مۇناي تاسىمالدايتىن قۇبىر دەگەن ءالى جوق. تەمىرجولدى پايدالانۋ مۇمكىندىكتەرى ەندى-ەندى عانا جاسالىپ جاتقان. مۇناي ءتيىستى جەرلەرىنە تەڭىز ارقىلى تانكەرلەرگە تيەلىپ جىبەرىلەتىن. ءبىزدىڭ ادامدار ونى ءوندىرىپ، تەڭىزدەگى تانكەرلەردى تولتىرىپ بەرىپ وتىرادى. بۇل ءۇشىن تانكەرلەر ايلاققا جاقىنداپ كەلۋ كەرەك. ال الگىندەي قاھارلى قىس كۇندەرى تەڭىز جاعالاۋلارى قاتىپ قالاتىندىقتان ءارى قاتتى جەلدەن ولار ايلاققا جاقىنداپ كەلە المايتىن. وسىلايدا ءبىر اي بويىنا مۇناي ءوندىرىسى توقتاپ قالادى.

ەڭ قيىنى، قاقاعان قىس كۇندەرى تەك قانا وندىرىسكە ەمەس، جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا دا بارىنشا كەسەلىن تيگىزىپ باققان. دالاعا شىعۋدان قالعان جۇرتتىڭ ءۇي ىشىندەگى كۇيىن دە كەتىرگىسى كەلگەندەي، جىلۋ جۇيەلەرى ىستەن شىققان. قاتتى سۋىق شىداتپاعان باتارەيالار جارىلىپ كەتكەن. سول كەزدەگى وزەن مۇناي ءوندىرۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى راحمەت وتەسىنوۆ قولدارى بوساپ قالعان جىگىتتەردىڭ ءبارىن جيناپ، جىلۋ جۇيەسىن قالپىنا كەلتىرۋ.

بالا-شاعا وزدەرىنىكى. قاقاپ تۇرعان سۋىق ۇيدە ءبارىبىر راحاتتانىپ وتىرا المايسىڭ. باسقا امالدىڭ جوقتىعى تاعى كورىنىپ تۇر. سوندىقتان كىم قارسى بولسىن، جىگىتتەر ىسكە كىرىسىپ كەتەدى. جارىلعان باتارەيالاردىڭ ءبارى لاقتىرىلىپ، ورنىنا قۇبىر جۇرگىزىلەدى.

قانداي قيىن كەزەڭدەردە بولماسىن، كۇلدىرگى وقيعالار كورىنىس بەرىپ جاتپاي ما. انەكەڭنىڭ ەسىندە سول كۇندەردىڭ ەسكەرتكىشىندەي ءبىر كۇلدىرگى جاي ساقتالىپ قالىپتى. سول كۇندەرى جىلۋ ورتالىعىن قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارىن باسقارۋ باسقارمانىڭ باس ينجەنەرى ا.ا.دەرگاچيەۆقا تاپسىرىلسا كەرەك. قاي ءىستىڭ بولماسىن تەزىرەك بىتكەنى جاقسى عوي، كۇندىز-تۇنى قاپىلىپ جۇمىستانىپ جۇرگەن كۇندەردىڭ بىرىندە ول بولمەسىنە بارلىق جاۋاپتى ادامدارىن جيناپ الىپ، الدەقانداي ءبىر جايلاردى كەڭەسىپ وتىرعاندارىندا كەزەكشى جىگىت ەنتىگىپ جەتىپ كەلىپ:

— الەكساندر الەكسەيەۆيچ! ءسىزدى سك-دان سۇراپ جاتىر! — دەپتى. دەرگاچيەۆ اسىپ-ساسىپ ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، جۇگىرە جونەلسە كەرەك.

— سەنترالنايا كوتەلنايا دەگەنىم عوي، — دەيدى سوندا كەزەكشى ونىڭ قاپىلعان تۇرىنەن قالاي تۇسىنگەنىن پايىمداپ.

باس ينجەنەر قايتادان سىلق ەتىپ ورنىنا وتىرا كەتىپتى... ول كەزدەرى مۇناي ونەركاسىبى موسكۆاداعى وداقتىق مينيسترلىك ارقىلى باسقارىلادى دا، ولار تەلەفون ارقىلى ءجيى حابارلاسادى. سوندىقتان ول كىسى ءوزىن شىنىمەن سك ىزدەپ جاتىر دەپ قالعان عوي.

سك دەمەكشى، عاسىر مەن عاسىردىڭ توعىسىنا جاقىنداپ، كوممۋنيستىك قوعامنىڭ بۇكىل بولمىسىن كوز الدىنان وتكىزگەن انەس بۇركىتباي ۇلى ءوز باسىنان كەشىپ كەلە جاتقان عۇمىرىنىڭ تاعدىر دەگەن شىركىنگە قانشالىقتى تاۋەلدى بولعانىن ەندى عانا شامالاعانداي. ءبىر ەسەپتەن، ءوز ماڭدايىنا تاپ بولعان وسى قوعامنان ەكىنشىسىنە اۋىسۋ قىزىعارلىق تا جاعداي سەكىلدى كورىنەدى. ولاي دەيتىنى — سول ءداۋىردىڭ بۇكىل ءبولمىس-بىتىمىن، ۇڭعىل-شۇڭعىلىن ءوز باسىنان وتكەرە كەلىپ، ونىڭ قىرى مەن سىرىنا ابدەن قانىققانداي. وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، وي-شۇقىرىن زەردەلەگەن سايىن بار قۇپياسىنا قانىپ، ءتانىپ-بىلىپ ءجۇرۋ دە ءبىر عانيبەتتەي كورىنەدى. ءقازىر عۇمىرلارىنىڭ وسى ءبىر وتپەلى كەزەڭگە تاپ بولعانىنا ءدان ريزا سەزىمدەرىن ءبىلدىرىپ، مىناۋ الاساپىران زامانعا ىلىكپەي، امان-ساۋ زەينەتكەرلىككە جەتكەندەرىنە شۇكىرلىك جاسايتىندار بار. انەكەڭ وندايلاردىڭ نەگىزىنەن اۋمالى-توكپەلى كۇندەردەن قۇداي ساقتاعان، «حالىق جاۋلارىنىڭ» قارا تىزىمىنە ىلىنبەي، سوعىستىڭ قاندى شەڭگەلىنەن اۋپىرىمدەپ امان وتكەندەر ەكەنىن دە سەزەدى. ءبىراق قالاي بولعان كۇندە دە ەل باسىنا تۇسكەن رۋحاني جۇتاۋعا ءمان بەرمەي، ۇلت بولاشاعى ءۇشىن باستارىن كوپ اۋىرتپاعان، سۋدىڭ ءمولدىرىن ءىشىپ، كيىمنىڭ اسىلىن كيمەسە دە، قارىن توقتىعى مەن كويلەگىنىڭ بۇتىندىگىن مىسە تۇتىپ، بارىنا ءتاۋبا ەتكەن قاراپايىم حالىق ءۇشىن «يت باسىنا ىركىت توگىلگەن» ءبىر زاماننىڭ باستان وتكەنى داۋسىزداي.

ال ەكىنشى ءبىر جاعىنان قاراپ، ازاماتتىق مارتەبە، ازاتتىق بيىگى تۇرعىسىنان ۇڭىلسە، كوڭىلىن مۇلدە اۋىر سوزگە ءبىر سەزىمدەر جايلايتىنى بار. بەينە مۇنى ءومىر بويى ءبىر شىبىقپەن ايداپ، ەسىنەن تاندىرا جۇگىرتىپ وتىرعان ءبىر مىقتى بولعانداي. ول نەلىكتەن؟! قالاي پايدا بولعان سەزىم؟! مۇمكىن بۇل ءومىر بويى ءوزىنىڭ نە ىستەپ، نە قوياتىنىن دا ءوزى ويلانىپ-تولعانىپ شەشىپ كورمەگەندىكتەن شىعار. سەبەبى كوممۋنيست بولعاندىقتان ول پارتيا تالاپتارىن ورىنداۋشى عانا بولدى. قانداي قىزمەتكە جىبەرسە دە جان-تانىمەن بەرىلە ەڭبەكتەنەتىن، سوندىقتان دا بولار، قاي جەردە دە ءىسى ناتيجەسىز بولعان ەمەس. ءبىراق وزىنە تاپسىرىلعان سالانى ەندى عانا جونگە كەلتىرىپ، جۇرمەي جاتقان جۇمىستى جۇرگىزىپ، ورىندالماي جاتقان جوسپاردى ورىنداپ، تابىس كورسەتكىشتەرىن ەسەلەپ ارتتىرىپ، ەندى عانا ءبىر اسىقپاي، اپتىقپاي، ەركىن تىنىستاپ بويىن جازا بەرگەندە ونى جۇلىپ الىپ، ەكىنشى ءبىر قيىنعا تاستاپ كەپ جىبەرەتىن. ال بۇل پارتيا كورسەتكەن سەنىم، سەنىڭ ەڭبەگىڭنىڭ جانعانى دەپ قابىلداۋىڭ كەرەك. ال ول قيىننان دا جول تاۋىپ، تاعى دا ورىندالماعان جوسپار ورىندالىپ، جەتپەگەن بيىكتەرگە قول جەتە باستاعاندا باياعى ءبىر قول كەلىپ تاعى دا ءبىر الىنباعان قامالدى الىپ، تۇرالاپ قالعاندى تۇرعىزاسىڭ دەپ جىبەرە سالادى. سولاي قايتالانا بەرەدى... قايتالانا بەرەدى... بۇل كومپارتيانىڭ كادرلاردى پايدالانۋ ساياساتىنىڭ ءبىر نۇسقاسى بولار. ءبىراق سول ءبىر كەزدەگىدەي جانكەشتىلىكپەن جۇمىس ىستەۋ ءقازىر بار ما ەكەن؟! ادامنىڭ ءومىرىن كورىكتى ەتەتىن تەك قانا كۇندىز-تۇنى ءۇي كورمەي، دەمالىسپەن ەسەپتەسپەي جاسايتىن قىزمەت قانا ما؟ الدە جان قيناماي ەڭبەكتەنۋ ءۇشىن جەتەتىن بيىكتەرگە بۇلار ءالى جەتە الماي ءجۇر مە؟ شىنىنا كەلگەندە، ولار ماڭعىستاۋ بايلىعىن يگەرۋگە جول سالعان العاشقىلاردىڭ قاتارىندا بولماعانمەن، سولاردىڭ ەتەگىن باسا ءجۇردى. سول كەزدەرى بىرگە ەڭبەك ەتكەندەردىڭ ءبارى دە انەس بۇركىتباي ۇلىنىڭ كورگەندەرىن كوردى. العاشقى سۇرلەۋ سالىنعاننان كەيىن دە قيىنشىلىقتار ءالى كوپ بولاتىن. سولاردى كورۋ بۇلاردىڭ ماڭدايىنا جازىلىپتى. ەڭبەگى جانىپ، الدىنا ۇستانعان ماقساتىن ورىنداعان سوڭ، جۇرگەن ورتاسىنا سىيلى بولعان سوڭ، باسى امان، مالى تۇگەل بولعان سوڭ بۇلار كوپ نارسەنى ەلەمەگەنى دە راس. كوپپەن كورگەن ۇلى توي دەيدى عوي قازاق مۇندايدا. ءبىراق قۇرعىر كوڭىلىنىڭ ءار بۇرىشىن تۇتىپ قالعان تۇيتكىل بىتكەندى بىرتىندەپ بەرى شىعارىپ، بۇگىنگى جاڭا تالعام، جاڭا تۇسىنىك تۇرعىسىنان سالىستىرىپ قاراپ قوبالجىتۋىن قويار ەمەس. اسىرەسە ءوزىنىڭ كوممۋنيست بولعان كەزدەرى ويىنان شىقپاي، مازالاي بەرەدى. ادەتتە كوممۋنيست بىتكەن ارتىق سويلەۋدەن، ىشىندەگىسىن اقتارا سالۋدان ساقتانىپ، ارتىق-اۋىس اڭگىمەدەن بويىن اۋلاق سالىپ جۇرەدى. پارتيا جەتەگىندەگىلەردىڭ ەڭ الدىمەن اۋىزدارىنا قۇلىپ سالاتىن پارتيالىق بيلەت ەكەن. ول بيلەتتى قالتاعا سالىپ تۇرىپ باسشىعا قاراپ سويلەۋ قيىننىڭ قيىنى. ال سويلەدىڭ ەكەن — ول پارتيا ساياساتىنا قارسى شىققانىڭ، ال ونداي ادامنىڭ ءوز بيلەتىنەن ايىرىلاتىنى تۇسىنىكتى. بيلەتتەن ايىرىلۋ ول كەزدەرى ولىممەن تەڭ جازا. وندا كورگەن كۇنىڭدى يتكە بەرسىن. پارتيا ىڭعايىمەن تالاي ازاماتتار تۋعان-تۋىستان، جولداس-جورادان بەزىپ كەتتى. اكەسى دۇنيەدەن وتكەندە بەت سىيپاماعان، قۇران وقىماعان ازاماتتار قانشاما!؟ ەڭ وكىنىشتىسى «كوممۋنيزم ەلەسىنە» الدانىپ، سونىڭ ۋاعىزىنا ەرىپ، وي-ساناسى شەكتەلگەن جاستاردىڭ كوپتىگى. سول زاماندا تاربيەلەنىپ، ونەگە العان قازىرگى جاستاردىڭ پيعىلىنداعى كەيبىر وعاشتىقتار سونىڭ جەمىسى ەكەنى دە ءسوزسىز. بويىنا شىنايى حالىقتىق تاربيەنىڭ ءنارى سىڭبەگەن، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەر تابيعي قالپىمەن ءون بويىنا ەنبەگەن، رۋحاني دۇنيەسى جۇتاڭداۋ قالعان بۇگىنگى ۇرپاق وكىلدەرى اراسىندا ومىرگە جەڭىلدەۋ قارايتىندار، زامانا لەبى قالاي قاراتا ەسسە سول جاققا، تۇپكىلىكتى ناتيجەسىن ويلاپ جاتپاستان، تەز اۋا قوياتىندار كوپ. وندايلاردىڭ باسشى قىزمەتتە جۇرگەن جاستار اراسىنان دا كەزدەسىپ قالاتىنى قىنجىلتادى. ال بيزنەسمەن بولامىن دەپ بىلەك ءتۇرىپ شىعىپ، قالتاسىنا تيىن-تەبەن تۇسە باستاسا سونى كوتەرە الماي نە ءۇي ءىشىنىڭ شىرقىن بۇزاتىن، نە ىشىمدىككە سالىناتىن، ءسويتىپ ءوزىن قور قىلىپ جۇرگەندەرىنە قاراپ جان كۇيىنەدى. ونداي جاستار وداق قۇزىرىندا جەتپىس جىل جۇرگەن ەلدەردىڭ بارىندە دە بارشىلىق. ماڭعىستاۋ بايلىعى اشىلىپ، وعان اينالامىزداعى وداقتاس رەسپۋبليكالاردان كەلگەندەر اراسىندا دا ولار جەتكىلىكتى بولىپ شىقتى. ولاردان جاستارىمىزعا قانداي «ونەگە» كەلگەنىن جۇرتشىلىق ءوزى دە بىلەدى...

* * *

1966 جىلى 10-شىلدەدە وزەن كەن ورنىنىڭ العاشقى ميلليون توننا مۇنايى تاپسىرىلدى. الايدا مۇناي ءوندىرۋدى ودان سايىن مولايتا ءتۇسۋ تالابى باسەڭسىمەيتىنى تۇسىنىكتى ەدى. ونىڭ نەگىزگى تەتىكتەرىنىڭ ءبىرى وندىرىسكە عىلىم مەن تەحنيكا جاڭالىقتارىن مولىنان ەنگىزۋ. 1967 جىلى «ۋزەننەفت» مۇناي-گاز ءوندىرۋ باسقارماسىنىڭ № 3 مۇناي كەنىشىنە مەڭگەرۋشى بولىپ تاعايىندالعان انەس بۇركىتباي ۇلى وسى ماسەلەگە ايىرىقشا نازار اۋدارعان. سونىڭ ءبىر مىسالى رەتىندە ءوز باسشىلىعىمەن توپتىق قوندىرعىلارداعى ۇڭعىلار جۇمىسىن اۆتوماتتى تۇردە باسقارۋ جانە باقىلاۋ جۇيەلەرىنىڭ ىسكە قوسىلۋىن ايتۋعا بولار ەدى. وزەن كەن ورنى مۇنايىنىڭ قۇرامىندا ءپارافيننىڭ كوپتىگى سالدارىنان ونى ءوندىرۋ قاي كەزەڭدە دە كۇردەلى بولىپ كەلدى. وسىعان بايلانىستى ءونىم الۋدى جەڭىلدەتۋ ماقساتىمەن انەكەڭ از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ۇڭعىلاردى مەمبرانالىق اتقارۋ مەحانيزمىن گامما-رەلەمەن الماستىرىپ پايدالانۋ مۇمكىندىكتەرىن جاساۋ جۇمىستارىنا باسشىلىق ەتتى. بۇل ءادىس جوعارى ءپارافيندى كەن ورىندارىن يگەرۋ كەزىندە رەتتەۋشى ءرولىن اتقاراتىن بىردەن-بىر قاجەتتى قۇرالمەن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەردى.

انەكەڭ № 3 مۇناي كەنىشىن باسقارىپ جۇرگەن جىلدار ىشىندە مۇناي ءوندىرۋ بۇل كەنىشتە 600 مىڭ توننادان 4 ملن تونناعا دەيىن جەتتى. مۇنداي ناتيجەگە جوعارىدا اتالعان ءتاسىلدى قولدانۋمەن قاتار بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى جاساپ شىعارعان ۇڭعىلاردى قىزدىرۋ اسپاپتارىن پايدالانۋ، تاعى دا باسقا ىزدەنىستەر ىقپالىن تيگىزگەن. مىسالى، ۇڭعىلاردىڭ جوندەۋ كۇتىپ ۇزاق تۇرىپ قالماۋىن قامتاماسىز ەتۋ قاجەت. بۇل ءۇشىن ءارقاشان قاجەتتى قۇرال-جابدىقتار ساي تۇرۋعا ءتيىس. ول باسشى رەتىندەگى ءوزىنىڭ ىسكەرلىگىن، ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتىن بويىنا بىتكەن مۇقياتتىعى، تىڭعىلىقتىلىعى ارقىلى كورسەتە ءبىلدى.

№ 3 مۇناي كەنىشىندەگى № 84 ۇڭعىنى ىسكە قوسقان كۇندەرى ءالى ەسىندە. 1968 جىلدىڭ قاڭتارى بولاتىن. مۇنداي كەزدەرى جۇمىس كۇنىنىڭ قاشان اياقتالارىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەدى. بۇل جولى دا قاربالاس كۇي ءتۇن ورتاسىنان كەيىن سوزىلعان. ۇڭعىنىڭ پايدالانۋعا بەرىلۋ قۇرمەتى ءۇشىن ارنايى الىپ شىققان ءبىر جارتىلارىن سول جەردە ءبولىپ ىشكەن سوڭ عانا كوز شىرىمىن الۋعا وزەننىڭ كوڭىندەگى جۇمىس ورىندارىنان بىرەر ساعاتقا ۇيلەرىنە قايتقان.

جۋىردا انەكەڭ جيىرما جاسقا تولعان سوڭ ۇڭعىنى ارنايى بارىپ كورىپ قايتتى. زىركىلدەگەن موتور ءۇنى قۇلاق تۇندىرعان شاعىن «ۇيشىكتىڭ» («سپۋتنيك») ىشىنە قولدىڭ سالاسىنداي قاز-قاتار تىزەلە ەنىپ كەتىپ جاتقان توق قۇبىرلار كوزىنە وتتاي باسىلعان. سوناداي جەردە الىپ پەش جانىپ تۇر. ول الگى ۇڭعىلاردان شىعىپ، قۇبىرلار بويىمەن قاز-قاتار تىزىلە اققان قويۋ مايدى كەلەسى ءبىر بەلگى جەتكىزگەنشە سالقىنداتپاۋ ءۇشىن قىزمەت ەتىپ تۇر. ال مىناۋ ۇيشىك ىشىندە جان-جاقتان باس قوسقان قۇبىرلار بويىنداعى ءتۇرلى تەتىكتەر ۇڭعىلاردىڭ حال-احۋالىنان حابار بەرەدى. قالاي جۇمىس ىستەپ تۇرعانىن، قۇبىر بويىمەن نە ءجۇرىپ جاتقانىن، باسقا دا جاعدايلارىن كورسەتىپ، مۇناي قۇرامىنداعى ەلەمەنتتەردىڭ سىيپاتىن ۇقتىرىپ تۇرادى...

انەكەڭ زىركىلدەگەن موتور ءۇنىن ءبىراز ءۇنسىز تىڭداپ تۇرىپ، ۇيشىكتىڭ ەسىگىن ءسال اشىپ كوردى. تانىس كورىنىس... تانىس ءيىس... سول مەزەت ءوزىنىڭ وسىدان جيىرما جىل بۇرىنعى جاساڭ شاعى ەسىنە ءتۇسىپ، جۇرەگىن شىم ەتكىزگەن ءبىر ەرەكشە سەزىمدى ءتۇيسىندى. ءيا، تىرلىك كەرۋەنى ونى جەل ايداعان قاڭباقتاي ءبىراز جەرگە اكەلىپ تاستاعان ەكەن. سول ءبىر زۋىلداعان جىلدارمەن بىرگە تالاي قىرلاردان اسىپ كەتكەنىن جاڭا تۇيسىنگەندەي جەڭىل كۇرسىنىپ الدى. ال ونىڭ ءبىر كەزدە ءوزى ءومىر سىيلاعان ۇڭعىلارى بەينە ءبىر مۇنى قيماعانداي بارعان سايىن جۇمسارىپ، مايدالانىپ، قۇلاققا جاعىمدى اسەم اۋەندەي باسەڭ گۇرىلمەن بىرتىندەپ الىستاي بەرگەن...

ىسكەرلىگى مەن ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىنا دەگەن قابىلەتتىلىگىنەن بولار، كوپ ۇزاماي-اق انەكەڭ مانساپ باسپالداعىنان جانە ءبىر ساتى كوتەرىلدى. 1970 جىلى «وزەننەفت» مۇناي-گاز ءوندىرۋ باسقارماسىنىڭ باسشىلىعى ونى وسى باسقارمانىڭ تەحنيكا ءبولىمىنىڭ باستىعى قىزمەتىنە ۇسىنادى. بۇل مۇناي وندىرىسىندەگى ءبىرقاتار ماسەلەلەردى شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن سۋ ىسىتاتىن جانە ىستىق سۋدى قاباتقا ايدايتىن تاجىريبەلىك-وندىرىستىك قوندىرعى دۇنيەگە كەلگەن كەزەڭ بولاتىن. تەحنيكالىق ءبولىمدى باسقارا ءجۇرىپ، انەكەڭ ەندى وسى قوندىرعىنى وندىرىسكە ەنگىزۋ ىسىنە باستان-اياق ارالاستى. ونىڭ تيىمدىلىگى مەن بەرىكتىگىن ارتتىرۋ ماقساتىندا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىمەن بىرلەسە وتىرىپ جۇمىستاندى. سونىڭ ارقاسىندا سۋ ءجۇرىپ تۇرعان قابىرعالارعا قاق تۇرمايتىنداي ساپالى قوندىرعىلارعا قول جەتتى.

ءومىردىڭ الۋان ءتۇرلى ساباقتارىن الىپ، تىرشىلىكتىڭ سانسىز سىرلارىن يگەرە كەلە ادام وزىنە ەشقانداي دا تۇسىنىكسىز قۇبىلىس قالماۋى ءۇشىن كۇرەسە بەرۋى كەرەك دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى ەكەن. ەشتەڭەدەن قورىقپاۋ ءۇشىن دە، ەشتەڭەدەن تارىقپاۋ ءۇشىن دە كەرەگى ەڭ الدىمەن ىزدەنىس دەسە دۇرىس بولار ما ەكەن. دۇنيەدەگى ەڭ كۇردەلى دەگەن قۇبىلىستاردىڭ كوبى ەڭ قاراپايىم زاڭدىلىقتارعا نەگىزدەلەتىن بولىپ شىعادى. ال وزىڭە تۇسىنىكسىز ءىستى قولعا الۋ قانشالىقتى قيىن بولسا، سول ءىستى يگەرە كەلە ونىڭ سونشالىقتى قاراپايىم، وپ-وڭاي جولدارمەن جۇزەگە اساتىنىن تۇسىنەسىڭ. شىنىنا كەلگەندە، ەشتەڭەدەن تارىقپاۋعا دا، ەشتەڭەدەن قورىقپاۋعا دا بولادى. ويتكەنى كوپ نارسە ادامنىڭ تەك قانا وزىنە بايلانىستى. مىنە، تەحنيكا بولىمىندە جۇرگەن جىلدارىندا انەكەڭ كورگەن-تۇيگەندەرىنەن وسىنداي قورىتىندى جاساعان.

* * *

پارتيانىڭ ءتۇسىندىرۋى بويىنشا، جۇمىستىڭ جاقسىسى مەن جامانى، ۇلكەنى مەن كىشىسى دەگەن بولمايدى. قولىندا كوممۋنيستىك بيلەتى بار ادام پارتيا جۇمساعان جاققا جۇرە بەرۋگە مىندەتتى. وسى ءتارتىپ بويىنشا انەس بۇركىتباي ۇلى ءبىر كۇنى اياق استىنان كاسىپوداق قىزمەتكەرى بولىپ شىعا كەلدى. ءوندىرىستىڭ ءسوزى بولماسا، ناسيحاتتىڭ ءسوزىن مىنبەگە شىعىپ سويلەپ كورمەگەن انەكەڭ ءبىرازدان كەيىن ونى دا ەپتەپ يگەرىپ، وزىنە دەگەن سەنىمى نىعايا باستاعان. سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە «كازسوۆپروف» پەن ۆسسپس وكىلدەرى قاتىساتىن ۇلكەن وبلىستىق كاسىپوداق ۇيىمىنىڭ كونفەرەنسياسىنا شاقىرىلدى. سويلەيتىنى تۋرالى الدىن الا ەسكەرتىلمەسە دە، وبلىستىق ۇيىم ءتوراعاسى ونى سويلەۋشىلەر تىزىمىنە قوسىپ قويىپتى. وسىنى ءبىلىپ، ساسىپ قالعان ول ءتوراعا ايتجانوۆتىڭ بولمەسىنە جەتىپ بارىپ، ءوزىنىڭ ۇلكەن جيىندا ءسوز سويلەپ، ماقتانارلىقتاي جاعدايى جوق ەكەنىن ايتا باستاعان. كىم ەكەنىن بىلمەيدى، ءبىر بوتەن ۇلتتىڭ ادامى وتىر ەكەن، ايتىسىپ جاتقان بۇل ەكەۋىن ماملەگە شاقىرىپ:

— ەشتەڭە ەتپەيدى، ەشتەڭەدەن قىسىلماڭىز. شىعىڭىز دا ءوز ويلارىڭىزدى ايتىپ بەرسەڭىز بولدى، مۇنداي جەردە سويلەۋگە نە دايىندىق كەرەك، — دەپ باسۋ ايتىپ جاتىر. باستىعى دا سونى قوستادى. بۇل قولدى ءبىر سىلتەپ شىعىپ كەتكەن.

ءسويتىپ، قالاي سويلەۋگە دە ەركىڭ بار دەگەنگە انەكەڭ كوسىلىپ ءبىر كەتپەي مە؟

بۇل ءوزى وزەن مۇناي-گاز بارلاۋ باسقارماسىنىڭ باسىنداعى اۋىرلاۋ كەزەڭ بولاتىن. باسقارما باستىعى راحمەت وتەسىنوۆ اۋىر جاراقات الىپ اۋرۋحانادا جاتقان ۋاقىت، ال ونىڭ ورنىنا ۋاقىتشا قويىلعان ادامدار تۇراقتاماي، ءجيى اۋىسىپ، جۇمىستىڭ بەرەكەسى كەتىڭكىرەپ تۇرعان. وندىرىستىك جوسپارلار ورىندالماي قالعالى ءبىراز بولعان. ءتىپتى بىلايعى تۇرعىنداردىڭ دا جاعدايلارى كەتىڭكىرەپ، كۇيسىز حالگە تۇسكەن. ويتكەنى جەرگىلىكتى حالىقتى جان-جاقتى قامقورلىققا الىپ، جاعدايىن جاساپ وتىرعان مۇناي-گاز ءوندىرۋ باسقارماسى. ءوز جاعدايى جوق باسقارما حالىقتىڭ نانى تاۋسىلىپ جاتقاندا بۇرىنعىداي كومەككە كەلۋگە جاراماي قالعان. جىلۋ جۇيەسى جاساماي، مونشا جابىلعان. وزىنە ەركىن سويلەي بەر، جازىپ الىپ ايتۋ مىندەت ەمەس، ويىڭداعىنى ايتساڭ بولدى دەگەن سوڭ انەكەڭ وسى جايلاردىڭ ءبارىن ءتىزىپ تۇرىپ بايانداپ بەرگەن.

باسشىلاردىڭ رايى وزگەرىپ، ءوزىن ونشا جاراتپاي قالعانىن سەزگەن. ءبىراق نە بولسا دا بولار ءىس بولدى دەپ، وزەنىنە قايتىپ جۇرە بەرگەن. كەلىسىمەن ونى كۇتىپ وتىرعان باسقارما پارتكومىنىڭ حاتشىسى كيم راقىمعالييەۆ دۇرسە قويا بەردى:

— وۋ نە ءبۇلدىرىپ كەلدىڭ؟ — دەيدى باياعى.

سويتسە بۇل كەلگەنشە وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى سالامات مۇقاشيەۆ تەلەفون شالىپ، بۇركىتبايەۆتىڭ سويلەيتىن ءسوزىن نەگە قاراپ بەرمەدىڭدەر دەپ ۇرسىپ ۇلگەرىپتى.

ازار بولسا جۇمىستان الىپ تاستار، ءتىپتى سونىسىنىڭ ءوزى دۇرىس بولار ەدى دەپ، بۇل كىسى دە قينالا قويماعان. ويتكەنى ونىڭ الدىندا جۇرەگىن شايلىقتىرارلىقتاي تالاي جايلاردى كورىپ جۇرگەن. بالاسىنا باقشادان ورىن الا الماعان بىرەۋىنىڭ مۇنىڭ ستولىنىڭ ۇستىنە ءسابيىن تاستاپ كەتىپ قالعانى دا بار. ولگەندە سۇيەگىمدى ورايتىن كىلەمىم جوق دەپ، سوڭىنان قالماي جۇرگەن شالدار دا ابدەن مەزى قىلعان. ال قىرىمنىڭ ءجانناتتاي دەمالىس ورىندارىنا جولداما العىسى كەلەتىن سىلقىم كەلىنشەكتەر مەن سىرباز جىگىتتەر ءتىپتى ميدى اينالدىرادى. ەندى مىنا وقيعادان كەيىن وسى جۇمىستان ءتىپتى قۇتىلعانىن ءجون كورگەن. وسى ويمەن ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ جۇرگەن.

ارادا ءبىراز كۇن وتكەن سوڭ رەسپۋبليكا كاسىپوداقتارى ۇيىمداستىرۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى سوروكين دەگەن جولداس كەلە قالدى. ۆسسپس XV سەزىنە دايىندىق جۇمىستارىمەن ءجۇر ەكەن، ءوزىن ەرتىپ ءجۇرىپ ءوندىرىس ورىندارىن ارالاتاتىن ادام تاۋىپ بەر دەپ ءوتىنىش جاسادى.

— ونداي ادام الدىڭىزدا تۇر، مەن وسى ۋاقىتقا دەيىنگى بۇكىل عۇمىرىمدى وندىرىستە وتكىزىپ كەلە جاتقان اداممىن. ارالاتامىن، بىلگىڭىز كەلگەننىڭ ءبارىن تۇسىندىرەمىن، — دەيدى.

وسىلايشا الگى قوناعىن ەرتىپ ءجۇرىپ مۇناي وندىرەتىن بارلىق ورىنداردى ارالاتادى، سۇراعىنىڭ بارىنە جاۋاپ بەرەدى، شولدەتپەي، شارشاتپاي شىعارىپ سالادى.

بىرنەشە كۇننەن سوڭ ءبىرىنشى حاتشى باسقارما پارتكومىنا تەلەفون شالىپ:

— سوروكين كاسىپوداق جۇمىسىن ءوندىرىس ادامىنا باسقارتقاندارىڭ دۇرىس بولعان ەكەن، جاعدايدىڭ ءبارىن ايتقىزباي تۇسىنەدى. مىنە، كادرلاردى وسىلاي ورنىمەن ءتيىمدى پايدالانۋ كەرەك، — دەپ، ريزا بولىپ كەتتى، — دەيدى. ءسويتىپ انەكەڭ «جاقسىلاردىڭ» ساناتىنا قايتادان قوسىلادى.

كاسىپوداق كوميتەتىندە وتكەن بىرنەشە جىلدان كەيىن انەس بۇركىتباي ۇلى «مانگىشلاكنەفت» بىرلەستىگىنىڭ قاباتتاردىڭ مۇناي ءونىمىن ارتتىرۋ جانە ۇڭعىلاردى كۇردەلى جوندەۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى بولىپ تاعايىندالادى. جەر قىرتىسىندا تابيعاتتىڭ عاسىرلار بويى ساقتاعان التىن قازىناسىن جەردىڭ ۇستىنە نەعۇرلىم كوبىرەك شىعارۋعا كومەكتەسەرلىكتەي جىلدار بويى جيناقتاعان مول تاجىريبە ونى ابىروي بيىگىنە كوتەرە ءتۇستى. تالاپپەن، ىزدەنىسپەن، تىنىمسىز ەڭبەكپەن ۇشتاسقان جىلدار ونى تاعى دا سەنىم جۇگىن ارقالاۋعا ءماجبۇر ەتەدى. 1967 جىلدان باستاپ ماڭعىستاۋ گاز ءوندىرۋ باسقارماسىنا باستىق بولدى.

جەر مەن اسپان، كۇن مەن اي سەكىلدى مۇناي مەن گاز دا اۋەلدە ەگىز جاراتىلعان بولسا كەرەك. ويتكەنى گاز تابىلعان جەردەن — مۇناي، مۇناي شىققان جەردەن — گاز تابىلىپ جاتادى. اكادەميك ي.م.گۋبكيننىڭ جازبالارىنا قاراعاندا، امەريكاندىقتار تەك قانا مۇناي تاپقان جەرلەرىن عانا ەمەس، گاز شىققان جەرلەردى دە مۇنايلى جەر دەپ ەسەپتەپ، بۇرعىلاي بەرەتىن كورىنەدى. انەكەڭ ءوز ومىرىندە مۇنايمەن دە، گازبەن دە ىستەس بولدى. تۇپتەپ كەلگەندە، ماسەلە مۇنايدا نەمەسە گازدا ەمەس، ءجونىن تاۋىپ، قيسىنىن كەلتىرىپ جۇمىستانا بىلۋدە ەكەنىن كانىگى مامان جاڭا ورىندا دا دالەلدەيدى. مۇندا دا ءوزى باس بولىپ ءجۇرىپ عىلىم مەن تەحنيكا ۇسىنىپ وتىرعان جەتىستىكتەردى وندىرىستە پايدالانۋعا زەر سالدى. تەڭگە كەنورنىندا تۇڭعىش رەت گازدى تومەنگى تەمپەراتۋرادا سەپاراسيالاۋ ءادىسىن قولدانۋعا جول اشتى. بۇل ءادىس بويىنشا گاز بويىنداعى ىلعالدى ايىرىپ الۋعا مۇمكىندىك جاسالعان.

ىزدەنىستەر ناتيجەسى گاز ءوندىرۋدى دە ەسەلەپ ارتتىرىپ، جىلىنا ەكى ملرد تەكشەمەتردەن ءتورت ملرد تەكشەمەترگە دەيىن جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەردى. وسى كەزەڭدە «ۋزەننەفت» مۇناي-گاز ءوندىرۋ كاسىپشىلىكتەرىندە تەڭگە گازى نەگىزىندە كومپرەسسورسىز گازليفت ءادىسىن قولدانۋعا مۇمكىندىك تۋدى. ا ل بۇل ءوز كەزەگىندە مۇناي ءوندىرۋدى ارتتىرۋعا جانە سوعان سايكەس ونىڭ وزىندىك قۇنىن كەمىتۋگە جاعداي جاسادى.

* * *

جەتىباي ماڭعىستاۋ اتتى قازىنالى ولكەنىڭ قۇيقالى جەرلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ شىققانىن بۇگىندە بىلمەيتىندەر كەم دە كەم. نەگە ەكەنىن وزدەرى بىلەدى، ماسكەۋلىكتەر كەزىندە ول جەردە قالا سالۋعا بولمايدى دەپتى. تەك قانا جۇمىسشى جاتاقحانالارىن سالۋعا رۇحسات ەتكەن. الايدا بارا-بارا جاتاقحانالاردى ساعالاپ كوشىپ كەلە بەرگەندەر جەتىباي جەرىنەن ءبىر ەمەس، بىرنەشە پوسەلكە سالۋعا ءماجبۇر ەتكەن. انەس بۇركىتباي ۇلى العاش جەتىباي مۇناي-گاز ءوندىرۋ باسقارماسىنا باستىق بولىپ كەلگەنىندە قازىرگى ەلدى مەكەندەردىڭ (پوسەلكەلەردىڭ) ءبارى بار بولاتىن. ولار — مۇنايشىلاردىڭ، بارلاۋشىلاردىڭ، قۇرىلىسشىلاردىڭ مەكەن ەتىپ وتىرعان اۋىلدارى دەسە دە بولادى. سولاردىڭ بارىندە جەتى مىڭداي ادام تۇرىپ جاتقان كورىنەدى.

قاي جەردە دە جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ءبىرىنشى قامقورشىسى سول جەرلەردە ورنالاسقان ءىرى كاسىپورىندار بولاتىنى سياقتى، مۇندا دا الگى ەلدى مەكەندەردىڭ بارلىق تۇرمىس جاعدايلارىنا قارايلاساتىن وسى باسقارما ەدى. العاش كەلگەن كەزىندە انەكەڭ: مىنا ءار جەردە ءبىر قونىس تەۋىپ قالعان پوسەلكەلەردىڭ ءبارىنىڭ ءبىر جەردەن ورنالاسپاعانى-اي دەپ، وكىنىپ قالعان. ەگەر سولاي بولعان جاعدايدا تۇرمىس جاعدايىنىڭ كوپ ماسەلەسىن ورتالىقتاندىرىلعان تۇردە بىردەن شەشىپ تاستاۋعا بولار ەدى. مىسالى، جىلۋ جۇيەسى جوق ەلدى مەكەندەر ءۇشىن بايلانىس قىزمەتىنە دە، ازىق-تۇلىكپەن قامتۋ، سۋ جەتكىزۋ سياقتى جۇمىستاردى بىرەسە انا اۋىلعا، بىرەسە مىنا اۋىلعا شاپقىلاماي-اق، ءبىر ورتالىقتان شەشىپ وتىرۋ وڭاي ەمەس پە. ءبىراق وكىنگەننەن پايدا جوق، حالىققا قالاي بولعاندا دا قول ۇشىن بەرۋ پارىز. ءسويتىپ ەڭ كۇيسىز وتىرعان مۇنايشى (ەسكى جەتىباي) تۇرعىندارى اراسىندا جۇمىستى باستاعان.

مۇندا تۇرعىن ءۇي ماسەلەسى كوپشىلىكتى قاتتى قيناپ وتىرعانى بەلگىلى بولعان. سول سەبەپتى ول ەڭ كوپ بالالى وتباسىلارىنىڭ تىزىمدەرىن الىپ، ولاردىڭ وتىرعان ۇيلەرىن كەڭەيتۋگە جاعداي جاساعان. اۋىر جاعدايدا وتىرعان وتباسىلارىن تىزىمدەگەندە ولاردىڭ سانى قىرىق بىرگە جەتكەن. وسى اۋىلدا بۋ قازانىن ورناتتىرىپ، جىلۋ جۇيەسى جۇمىسىن ىسكە قوسقان انەكەڭ سول ءبىر كۇندەرى تالايلاردىڭ العىسىن العانى ءسوزسىز. ادامنان بۇرىن ءوندىرىستىڭ قامىن ويلايتىن سول ءبىر كەزدەردە دە انەكەڭ سىندى ۇعىمى باسقا ادامداردىڭ بولعانى قانداي عانيبەت...

«جەتىباينەفت» مۇناي-گاز ءوندىرۋ باسقارماسىندا ءبىر جىلدان اسا باسشىلىق جاساعاننان كەيىن وبلىستىق پارتيا كوميتەتى ونى قازسسر مەملەكەتتىك تاۋ-كەن تەحنيكالىق باقىلاۋ ينسپەكسياسىنىڭ وبلىستىق باستىعى قىزمەتىنە ۇسىندى. ال 1991 جىلى وبلىستىق ەكولوگيا جانە بيورەسۋرستار باسقارماسىندا جەردى قورعاۋ جانە پايدالانۋ ءبولىمىن باسقاردى. سوڭىنان وسى باعىتتاعى جۇمىسىن «ماڭعىستاۋمۇنايگاز» بىرلەستىگىندە جالعاستىردى. ال 1994 جىلعى تامىزدان بەرى وسىنداعى مولشەرلىك-زەرتتەۋ ستانسياسىنىڭ ديرەكتورى.

مولشەرلەۋ ستانسياسىنىڭ جۇمىسى دا قىزىق، مۇنداعىلار نەگىزىنەن قانداي جۇمىس مولشەرى ءۇشىن قانشا ەڭبەكاقى تولەۋگە بولاتىندىعىن ەسەپتەپ شىعارىپ بەرەدى. مىسالى، بۇرعىلاۋ ستانوگىنىڭ 100 مەتر جەر قازعانى ءۇشىن قانشا تولەۋگە بولادى؟ نەمەسە كەن ىزدەۋشىلەردىڭ ەڭبەگىن قالاي باعالار ەدىڭىز؟ كۇندىز-تۇنى ۇڭعىلاردى باقىلاپ، مۇنايدىڭ قالاي ءوندىرىلىپ جاتقانىن اڭديتىن مۇنايشى-وپەراتوردىڭ ەڭبەگى شە؟ ءيا، مۇنىڭ ءبارى وتىز-قىرىق جىلدان بەرى سان رەت ەكشەلىپ، باياعىدا ءبىر قالىپقا ءتۇسىپ بولعان مولشەرلەر. ءبىراق سول ۇجىمنىڭ اتقاراتىن جۇمىستارى ءالى جەتكىلىكتى. ارا-تۇرا ءىسساپارلارعا شىعۋعا تۋرا كەلەدى. ۇزاق جىلدار بويى مۇناي، گاز بارلاۋ، ءوندىرۋ جۇمىستارىنىڭ قىرى مەن سىرىنا ابدەن قانىقتىم دەگەنمەن دە انەكەڭ ءالى تىزگىندى بوساتاتىن ەمەس، ءالى دە باياعىسىنشا تىڭ. ءاربىر ءىس تەتىگىن جەتە تەكسەرىپ، نە نارسەگە بولسا دا كوز جەتكىزىپ ارەكەت ەتۋدى ۇناتادى. سول سەبەپتى دە ول بۇگىن جاڭاوزەن قالاسىنا جول تارتقان. استىندا جەلدەي ەسكەن «ينوماركا» بولماعانىمەن اق شاڭقان «ۆولگا». ءوزى سان رەت ءجۇرىپ وتكەن، ءاربىر تاسى دەرلىك كوزىنە وتتاي باسىلاتىن ماڭعاز دالانى قاق جارعان اسفالت جولمەن زىمىراپ كەلەدى. وزەننىڭ ويىنا قۇلاي بەرە قالىڭ كاچالكالار «ورمانىنا» ەنىپ كەتتى. بۇگىن ادەيى جاڭاوزەنگە اپاراتىن تىكە جولمەن ەمەس، ونەركاسىپتىك ايماق دەپ وزدەرى اتاپ كەتكەن وسى جولمەن جۇرگەن. انە ءبىر تۇستا ءبىر كەزدەرى نەبارى 7-8 ۇڭعى كورىنەتىن. ءقازىر وسىلاي كەلە جاتىپ ءبارىن ساناپ شىعۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. وڭىندا دا، سولىندا دا سول ءبىر كورىنىس. اتتىڭ ەرىندەي بولىپ كوزگە ەرەكشە تۇسەتىن كاچالكالار وڭەشتەرى مەن ونىڭ باۋىرىنداعى الىپ دوڭعالاقتار ەرىنە قوزعالىپ ماي وندىرۋدە. كەيبىر جەرلەردە ولار بىرىنە-بىرى ءتىپتى جاقىن ورنالاسىپ، قاراما-قارسى تۇرىپ بيلەگەن ەكى تۇلپاردى ەسكە تۇسىرگەندەي. بۇلار ەكى ءتۇرلى تەرەڭدىكتەن ماي سورىپ تۇرعان «جۇتقىنشاقتار» ەكەنىن انەكەڭ جاقسى تۇسىنەدى. تاعى دا قاي جەردە مۇنداي قوساقتار بار ەكەن دەگەندەي، اينالا قىزىعا قاراپ قويادى. «جوندەۋ كۇتىپ تۇرعاندار عوي»، — دەيدى ىشىنەن كۇبىر ەتىپ، وندايدا...

اسفالت جول جالتىراپ الگىندە عانا بۇركىپ وتكەن جاۋىننان كەيىن كورىكتەنە ءتۇسىپتى. بۇل جولمەن بۇلايشا راحاتتانا جول ءجۇرۋ سوناۋ ءبىر جىلدارى ءتىپتى مۇمكىن ەمەس ەدى. اقتاۋ مەن جاڭاوزەننىڭ اراسىنا جابىق برەزەنت گاز-6ز اۆتوماشيناسىمەن شاڭعا كومىلىپ، التى ساعاتتا ارەڭ جەتەتىن. سوناۋ كورىنگەن قۋلىنىڭ قۇلاۋىنان نەمەسە تارلىنىڭ قۇلاۋىنان اسىپ، شاڭ بوككەن كىرپىكتەرى اراسىنان كوزدەرى ارەڭ جىلتىراپ كەلە جاتۋشى ەدى... ول ءبىر الاشاپقىن اۋىرلاۋ كۇندەر بولاتىن. پارتيانىڭ جالاۋىن قولعا ۇستاپ، «ۋرالاپ» جۇگىرۋ تالايلاردى-اق تيتىقتاتىپ كەتكەن شىعار سوندا. ايتەۋىر انەكەڭ قۇداي بەرگەن دەنساۋلىقتىڭ ارقاسىندا، قانشا شارشاپ-شالدىقسا دا، سىر بەرمەگەندەي...

جالپى ادامدار ءارتۇرلى عوي. سولاردىڭ اراسىندا وزىنە سەنىپ تاپسىرىلعان ءىستىڭ قاندايى ءۇشىن بولسا دا بويىنداعى بار مۇمكىندىكتەرىن سارقا پايدالانۋدان جازبايتىن ادامدار بولادى. وندايلار ءۇشىن ادەتتە ەڭ باستىسى وزىنە سەنىم ارتقان ادامداردىڭ ويىنان شىعۋ، سولاردى جەرگە قاراتپاۋ، ءىستىڭ مۇددەسىنە نۇقسان كەلتىرمەۋ. ۇدايى وسى تالاپتىڭ ۇدەسىنەن شىعا ءجۇرىپ جۇرتشىلىق اراسىنداعى ءوزىنىڭ بەدەلى مەن ابىرويىن دا ارتتىرا تۇسكەنىن ولار ءتىپتى ويلاماۋى دا، سەزبەۋى دە مۇمكىن. نەگە؟ ويتكەنى ونداي جاندار وزدەرىنىڭ ازاماتتىق پارىزدارىن رياسىز تازا كوڭىلمەن وتەيدى، جاساعان قىزمەتىن ساۋداعا سالماي، ادال اتقارادى. ءبىر قىزىعى، ءومىر دەگەن ارپالىسقان الەمنىڭ قۇشاعىندا وسىنداي كىرشىكسىز تازا جانداردىڭ كولەڭكەدە قالىپ قوياتىن كەزدەرى ءجيى ۇشىراسادى. ءوزىنىڭ مۇنايشىلىق جولىن قۇلسارىدا باستاپ، ماڭعىستاۋدا جالعاستىرىپ، قىرىق جىل بويى اتتان تۇسپەگەن قارا التىننىڭ دەمىمەن عانا تىنىستاي كەلگەن انەس بۇركىتبايۇلىمەن تانىسا كەلە وسىنداي ويعا قالۋعا بولار ەدى. بۇل توڭىرەكتەگى ويلارىمىزدى ەلىمىزگە ەڭبەگى سىڭگەن قۇرمەتتى مۇنايشى ءارى جازۋشى راحمەت وتەسىنوۆ اعامىزدىڭ كەزدەيسوق كوزگە تۇسكەن مىنا ءبىر حاتى دا بەكىتە تۇسكەن: «قىمباتتى انەس بۇركىتباي ۇلى! — دەپ، باستالىپتى ول، — تاعدىر ءبىزدى بۇدان وتىز بەس جىل بۇرىن كەڭ جىلويدا كەزدەستىردى، ەكەۋمىزدىڭ ءومىر جولىمىزدى ءبىر ارناعا سالىپ، ءبىر وزەننىڭ بويىمەن اعىزىپ الا جونەلدى. سودان بەرى سەن — ءىنى، مەن — اعا بولىپ بىرگە ءوسىپ، بىتە قايناسىپ كەلەمىز...

ول باستا جاڭا كەلگەن جاس ينجەنەردى اۋپارتكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىمەن تانىستىرعان، كەيىن بىر-بىرىنە جەلىمدەي جابىستىرعان قانداي كۇش؟! وسى سۇراققا سەنىڭ سول كەزدە كوزگە ۇرىپ تۇراتىن پاراساتتىلىعىڭ، ۇلكەننىڭ الدىنداعى ىزەتتىلىگىڭ، يبالى يمانجۇزدىلىگىڭ جاۋاپ بەرسە كەرەك.

«قوي اسىعى دەمەي-اق، قولىڭ تولسا ساقا تۇت، جاسى كىشى دەمەي-اق، اقىلى اسسا — اعا تۇت»، — دەپ، تەگىن ايتىلماعان.

سەنىڭ وندىرىستىك ءومىرىڭ كەيىنگى جاستارعا ۇلگى بولارلىقتاي، قاتارىڭ قىزىعارلىقتاي مازمۇندى. وزەندەي الىپ كەن ورنىن اشۋعا ارالاسۋ، باسىنان باستاپ يگەرۋگە قاتىسۋ، ونىڭ قيىندىققا تولى قۇبىلىستارىن باستان كەشۋ، بەينەتىن ارقالاپ، زەينەتىنە بولەنۋ كورىنگەن مۇنايشىنىڭ قولىنا تۇسە بەرمەيتىن باقىت. ويتكەنى ماڭعىستاۋ مۇناي ءوندىرىسى تاريحىن ماڭداي تەرىمەن، تابان ەتىمەن جاساۋشىلاردىڭ الدىڭعى قاتارىندا سەنىڭ اتىڭ تۇر. ونى بىرەۋ مويىندار، بىرەۋ مويىنداماس، ءبىراق پەندەشىلىكتەن جوعارى تۇراتىن ءبىر نارسە بار، ول — شىندىق. اقيقات دەگەن الماس كەزدىك قانشا جاسىرساڭ دا قاپتىڭ ءتۇبىن جارىپ شىعارى حاق»...

وسىناۋ ىستىق سوزدەردىڭ انەكەڭ ەڭبەگىنە بەرىلگەن جوعارى باعا ەكەنى داۋسىز بولسا كەرەك. ءبىراق تا ادامنىڭ ەڭبەگىن بەلگىلى ءبىر انكەتالىق دەرەكتەرگە قاراپ باعالايتىن، ال ناعىز اششى تەرىن توگىپ جۇرگەندەر قالتارىستا قالا بەرۋى وپ-وڭاي زاماندا مۇنداي ادىلەتسىزدىكتەردىڭ تالايىن كورىپ وسكەنىمىز حاق...

* * *

تەڭىز جاعاسىن اپپاق قار بۇركەگەن. سونادايدان كورىنگەن جارتاستى جاعالاۋلاردىڭ قيقى-جيقى سىزىقتارى بەينە ءبىر شەكسىز شالقىعان كوگىلدىر الەممەن اراعا سالىنعان شەكارا ىسپەتتى. سۋ بەتىندە ءالسىز جەلدەن پايدا بولعان ۇساق تولقىندار سۇلۋ ايەلدىڭ بەتىندەگى سۇيكىمدى مايدا اجىمدەردەي اسەم-اق.

دەمالىس كۇنى ەدى. ماڭعىستاۋ قىسىنىڭ سيرەك كەزدەسەتىن اشىق تا اپپاق قارلى كۇنىندە كەۋدەسىن كەرە دەمالىپ، سەرۋەندەپ قايتۋعا شىققان انەكەڭ جاعاعا قاراي جايلاپ ءتۇسىپ كەلە جاتتى. الپىستىڭ اسۋىنان اسقانىنا كوپ بولماعان، دەنساۋلىعى ءالى مىقتى. باسىن اق قىراۋ شالعانىمەن جانى ءالى جاس، ەلگەزەك مىنەزدى وسى جاندى بۇل ماڭايدان ءجيى كورۋگە بولادى. تىنىمسىز تولقىندار قوزعالىسىن باقىلاپ، ويعا شوما تەڭىز جاعالاي قىدىرۋدى ۇناتادى. شالقىعان كوك ايدىن ونىڭ ەسىنە ەرىكسىز تەڭىز تۇبىندە، مىڭداعان مەتر تەرەڭدىكتە تەربەلگەن وزگە ءبىر تەڭىزدى — مۇناي تەڭىزىن ەسكە تۇسىرەدى. ونى جەر بەتىنە شىعارۋدىڭ قامىندا ءقازىر دە تالاي ازاماتتار ءجۇر. الايدا ولار الاتىن اسۋلارعا باراتىن جول بۇلاردىكىنەن گورى تەگىستەۋ سەكىلدى كورىنەدى. ويتكەنى زامان باسقا، ادام دا وزگە...

جاي اياڭداپ جاعالاۋعا دا جەتكەن. جاپ-جاقىن جەردە قۇرىقتاي مويىندارىن كەربەزدەنە قوزعاپ، سانمەن ءجۇزىپ ءبىر توپ اققۋ ءجۇر. بۇل قاسيەتتى قۇستار سوڭعى جىلدارى اقتاۋ قالاسىنىڭ كوركىنە كورىك قوسىپ، وسى جاعالاۋدى قىستاپ قالىپ ءجۇر. ادامنىڭ قولىنان جەم الىپ جەيدى، ءۇي قۇستارى سياقتى ادامعا ءتىپتى ۇيىرسەك بولىپ العان. جانىندا نەمەرەلەرى بولماعان سوڭ نان الىپ شىقپاعان انەكەڭ ولاردى بوسقا دامەلەندىرمەيىن دەپ كىدىرە بەردى.

ءيا، ءاربىر تىرشىلىك يەسىنىڭ ءوز ءومىرى، ءوز تاعدىرى بار. اققۋ سىندى قۇستار ءبىر قيىردان ەكىنشىسىنە قونىس اۋدارىپ، جىلى جاق ىزدەپ قاناتتارىن تالدىرسا، جايلى قونىس، جاقسى جاعداي ىزدەپ قيىردى كەزەتىن ادامدار دا بولادى. ءبىراق ءوزى ءۇشىن تۋىپ-وسكەن ماڭعىستاۋىنان جايلى دا، جاعدايلى دا جەر بولىپ كورگەن جوق جانە بولمايتىن دا شىعار. ول ءوزىنىڭ جىلى ۇياسىن، جايلى قونىسىن وسى ولكەدەن تاپقانىنا، ۇياسىن وسىندا سالىپ، بالاپاندارىن سول ۇياسىندا تۇلەتىپ ۇشىرعانىنا ريزا. عۇمىر ساپارىن قاتار كەشىپ كەلە جاتقان جان جولداسى ءالياسى ەكەۋى ءبىر قىز، ەكى ۇل تاربيەلەپ ءوسىرىپ، ەل قاتارىنا قوستى. ءاميناسى ماسكەۋدەگى حيميا-تەحنولوگيا ينستيتۋتىن بىتىرگەن. پلاستماسسا زاۋىتىندا، قازاق مۇناي-گاز زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا قىزمەت جاساعان. سوڭعى جىلدارى زاماننىڭ جاڭا تالاپتارىنا سايكەس الماتى قالاسىندا اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرىپ، جوعارى ەكونوميكالىق ءبىلىم الدى. ەكونوميكا ماگيسترى اتاعىنا يە بولعان العاشقى قازاق جاستارىنىڭ ءبىرى. ءقازىر وبلىس ورتالىعىندا «كازگەوشەلف» بىرىككەن كاسىپورنىندا قىزمەتتە. جامبىلى الماتى پوليتەحنيكا ينستيتۋتىنىڭ تۇلەگى، «ماڭعىستاۋمۇنايگاز» اكسيونەرلىك قوعامىنا قارايتىن ماتەريالدىق-تەحنيكالىق جابدىقتاۋ باسقارماسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى. كەلىنى ءسانيا دا ەكونوميست. كەنجەسى ساكەن ءوز ءىسىن اشىپ جاتقان قازاق جاستارى قاتارىندا مۇناي ءوندىرىسى قۇرال-جابدىقتارىن وڭدايتىن جانە جەتكىزىپ تۇراتىن سەرىكتەستىك قۇرعان. ايا مەن دانا اتتى ەكى كىشكەنتاي نەمەرەسى بار. قاراپ وتىرساڭىز، بالالارىنىڭ ءبارى دە اتا-انالارى سالعان ىزبەن كەلە جاتىر. بۇل وتباسىنىڭ ۇلكەن-كىشىسى تۇگەلىمەن ماڭعىستاۋ بايلىعىن يگەرۋگە قىزمەت ەتىپ كەلە جاتقاندار. تۋرالاي ايتقاندا، ولار مۇناي وندىرىسىمەن عۇمىرلارىن بىرگە ءورىپ، بىرگە جاساسىپ، بىتە قايناسقان جاندار. ەڭ باستىسى، بۇل سالىنعان ءىز ءالى دە جالعاسا بەرمەك. ادام عۇمىرى دەگەن جاۋاپتى جولدى بەلىنەن باسىپ تۇرعان اركىمگە-اق تاعدىرى وسى كىسىنىكىندەي-اق سىيلىق جاساسا جامان بولماس ەدى-اۋ دەگەن وي قىلاڭ بەرگەندەي. تالايلاردىڭ ءوز تاعدىرىنا قىزىعا قارايتىنىن انەكەڭ دە سەزەتىندەي، سەزەدى دە سوعان شۇكىر ەتەدى. ءيا، ول ۇزىن دا مازمۇندى ونجىلدىقتاردىڭ ءبىرازىن ارتقا تاستاپ، ىلگەرى ءجۇرىپ كەلەدى. سۇرىنە جازداپ قالعان تۇستارى بار شىعار، ءبىراق قۇلاماپتى. دەگەنمەن ءتۇزۋ جولدىڭ بويىندا دا نە ءتۇرلى جانعا باتقان، جۇرەككە سالماق سالعان جايلار جوق دەي المايدى. سولاردى ويلايدى... تولعانادى...

كەنەت ءدال جانىنان شاعالانىڭ شاڭق ەتكەن داۋسى شىققان. جالت قاراسا ءبىر توپ بالا سوناداي جەردە اققۋلارعا نان ءۇزىپ لاقتىرىپ تۇر. مۇعالىمدەرى بولۋ كەرەك، ورتالارىندا ۇزىن بويلى جاس ايەل بار. توبەلەرىندە شىرق ۇيىرىلە ۇشقان توپتى شاعالا، اققۋلارعا لاقتىرعان ناننان ولار دا دامەتەتىندەي. ءبىراق ەشقايسىسى قىسقى قوناقتاردىڭ جەمىن الا قاشۋعا باتپايتىنداي. تەك اينالىپ ۇشا بەرەدى... ۇشا بەرەدى... وسىنداي ءبىر سۋرەتتى بۇرىن دا ءبىر بايقاعانى بار. عاجاپ، وزدەرىنەن گورى دارمەنسىز كورە مە ەكەن الدە قۇس پاتشاسى قۇدىرەتىن ولار دا سەزە مە؟! انەكەڭ اڭىرىپ ۇزاق تۇردى. وعان دۇنيە بارعان سايىن سۇلۋلانىپ كەتكەندەي ىستىق كورىنىپ كەتكەن. قاراسا اسپان دا ءموپ-مولدىر، كوگىلدىر تەڭىزگە ۇلاسىپ ايىرىقشا سۇلۋ ءبىر كەيىپكە ەنگەن. ارقاسىنداعى ارۋ قالا اقتاۋ اناۋ، بارعان سايىن سىمباتتانۋدا. «ءيا، ماڭعىستاۋ جاسارىپ بارادى. ونىڭ كەلەشەگى ءالى الدا»، — دەگەن ول وزىنەن ءوزى كۇبىرلەپ...

---