بۇلان ساندى بۇرعىشى
«تەنتەك سكۆاجيناداعى» تەڭسەلىس
ماڭعىستاۋ جەرىندە مۇنايدىڭ مول قورى بار ەكەنىن ايداي الەمگە 1961 جىلعى 5-شىلدەدە جەتىباي القابىنان قازىلىپ جاتقان №6 سكۆاجينادان اتقىلاعان قاراقوشقىلدانا اتقىلاعان ارىندى فونتان تۇڭعىش رەت پاش ەتتى. بۇل جايلى جەرگىلىكتى، رەسپۋبليكالىق، بۇرىنعى وداقتىق جانە دۇنيەجۇزىلىك باسپا ءسوز ماتەريالدارىندا، جەكەلەگەن كىتاپتار مەن كىتاپشالاردا جەتكىلىكتى باياندالدى. ءبىز بۇلاردى قايتالاۋدى ارتىق سانادىق. ءبىراق، سول قۋاتتى مۇناي اتقىلاۋىن ومىرگە اكەلگەن ارىستاي ازاماتتىڭ ەڭبەكقورلىعى مەن قاراپايىم ادامگەرشىلىگى جونىندە تىم ساراڭ قالام تارتىلىپتى. ءبىز وسىنىڭ ورنىن تولتىرۋعا سەپتىگى تيەر مە ەكەن؟ — دەگەن ويمەن قولعا قالام الدىق.
...1961 جىلدىڭ 4 جانە 5-شىلدەسىندە بۇگىندە تاريحقا اتى ەنگەن، ال ول شاقتا قاتارداعى ءبىراز بۇرعىلاردىڭ ءبىرى بولعان № 6 سكۆاجينادا جولداس توعجانوۆ پەن سابىرباي شونتابايەۆتىڭ بۇرعىشى بريگادالارى اۋىسىمداسا، جەر قازىپ جاتقان. ال قاشاۋ باسى — 2365-2880 مەتر تەرەڭدىككە جەتكەن تۇس ەدى. ءاربىر مەتر ۇڭعىلاما بۇتكىل بريگادا جىگىتتەرىن دىڭكەلەتىپ بارىپ قازىلاتىن. كەيدە كۇنى بويى تىربانعانمەن قاشاۋى تۇسپەگىر باسپاي قوياتىن. كەنەزە كەپتىرگەن ىستىقتا مىگىر تاپپاي بۇرعى سالعان توعجانوۆ بريگاداسى كەشكى سالىم ءوز ورنىن ارىپتەستەرىنە بەردى. بۇل — 12 ساعات بويى بۇرعىمەن جاعالاستى دەگەن ءسوز. شونتابايەۆ جىگىتتەرى دە كىدىرمەستەن قاشاۋدىڭ جايىنا كىرىستى. توعجانوۆ باستاعان «نوياندار»
— جوكەڭ كەيدە سولاي اتايتىن — تاۋلىكتىڭ قالعان بولىگىن دەم-تىنىش الىپ، اس-سۋانداپ دەگەندەي تىڭ كۇشتى ءوز بويلارىنا قوسۋعا جۇمساماق. ول كەزدەرى اۋىسىمدى «ۆاحتا» دەۋ مودا بولعان. «ۆاحتاسىن» تاپسىرعان توعجانوۆ «نوياندارى» تىنىعۋ ۇستىندە ەدى. ءبارى دە كۇنى بويعى اق تەر، كوك تەر قاربالاسىنىڭ ءلاززاتىن ەندى تاتىپ، ءتاتتى ۇيقى قۇشاعىندا-تىن. ءتۇن اۋىپ، تاڭ ءسىبىرى دە ۇلان دالاعا سەبەزگىلەي باستاعان. مىنە، وسىنداي قۇمار تاڭدى بۇراۋ باسىنداعى وقىس، ءبىراق قىسقا ءدۇر سىلكىنىس شىرت ۇيقىدا جاتقانداردى توسەكتەن ءبىر اۋناتىپ الدى. سودان سكۆاجينا باسىندا شۋىل مەن گۋىل دە، گۇرسىل-تارسىل داۋىستار دا ۇلعايا، سوزىلا بەردى. جولداس بايىز تاۋىپ، جاتا المادى. تەز كيىنىپ، بۇراۋ باسىنا جۇگىردى. بۇراۋ باسى ازان-قازان. مۇنى قازۋعا قاتىسى بار ەلۋ شاقتى كىسىنىڭ كوبى وسىندا اياق ۇستىندە ءجۇر. تاڭ اعارىپ تا قالعان. بۇدان بىرنەشە ساعات بۇرىن كورگەن سكۆاجيناسىن ەندى تانىماي دال. بويى قىرىق مەترلىك مۇنارا جالعىز دىرىلگە باسىپ تۇر. قاق توبەسىنەن شاپشىعان قاراقوشقىل سۇيىقتىق ماڭىنا جولاتار ەمەس. ول قىرىق مەتردىڭ ار جاعىندا كوككە تاعى دا بىرنەشە مەتر بيىككە توبە كورسەتىپ بارىپ، مۇنارا اينالاسىنا جاڭبىرشا توگىلىپ جاتىر. سوندا بۇنداي كۇشپەن اتقىلاۋدىڭ بولاتىنىن جولداس ەندى، مىنە، عۇمىرىندا العاش رەت كورىپ تۇرعانى. ويتكەنى، سكۆاجينا بۇرعىلانىپ جاتقاندا قاشاۋ توبەسىنەن ءار شارشى سانتيمەترىنە 260-280 اتموسفەرالىق قىسىم ءتۇسىرىلىپ، ەتىكشىنىڭ ءبىزدى سىڭىرگەنىندەي سالماق سالىنادى. ال مىنا مۇناي ما، الدە جەر استىنىڭ باسقالاي قوسپالى سۇيىقتىعى ما، ايتەۋىر، بۇل اعىس مۇنشاما كۇشتى تەك جەر استىنان الۋى مۇمكىن. جەتى قات جەر استىنان ورەكپىپ سوققاندا نەشەمە تراكتور تارتا الماس الىپ مۇناراڭ بەبەۋلەگەندەي سولقىلىن باسا الماۋدا.
وسىنىڭ ءبارىن ساناۋلى سەكۋندتا كوزبەن كورىپ، ساناسىندا سالماقتاي باستاعان جولداس ءاۋ دەگەندە وزىنە كەلە دە المادى. مۇناي تابىلدى دەۋگە دە باتىلى جەتپەدى. ايتەۋىر، جەر استىنان جۇمباق سۇيىقتىقتىڭ زور كۇشپەن اتقىلاپ جاتقانى انىق. ىىىونتابايەۆتىڭ جىگىتتەرى دە ءدال وسىنداي كۇي كەشۋلى ەكەن. ونى بۇلاردىڭ قوبالجۋلى سىڭايىنىڭ ءوزى ايقىندايدى. ولار وزدەرىن كىنالى كىسىلەرشە سەزىنە مە، يمەنە قارايدى. ءانى، شونتابايەۆتىڭ ءوزى دە كورىندى. جولداس بريگادا باسشىسىنا قارسى ءجۇردى. قىسقا قايىرىم تىلدەستى. راسيامەن ەكسپەديسيا باسشىلارىنا تىلدەسىپ كەلە جاتقان بەتى ەكەن. ءبىر ەمەس، وسى «تەنتەك» سكۆاجينا جايىن ەكىنشى رەت حابارلاعان كورىنەدى. العاشىندا جەر استىنىڭ قاتتى قورىل-گۇرىلگە باسىپ، تەرەڭگە قاشاۋدى باتىرماي تۇرعانىن ايتىپتى. ولار سكۆاجينا ىشىنە، سول قاشاۋ جەلكەسىنەن اتموسفەرالىق قىسىمدى مەيلىنشە — 260-280-گە دەيىن ارتتىرۋدى ۇسىنىپتى. ىىىونتابايەۆ ءوز جىگىتتەرىنە سولاي ىستەۋدى ايتۋعا كەلسە، «تەنتەك» سكۆاجينا تەنتەكتىگىن دە جاساپ ۇلگەرىپتى عوي.
جەر استىنان قاراقوشقىل سۇيىقتىق ۇڭعى باسىنداعى قۇرالدارىڭمەن، تەرەڭدەگى قاشاۋىڭمەن قوسا سىرتقا دوپشا اتىپ، ءوزى 40-50 مەترلىك توبەدەن جەرگە قايتا سورعالاپ تۇرعانىن بايقاپ، بۇل ادام كورمەگەن دەسە ارتىق تا شىعار — ايتەۋىر، ماڭعىستاۋ ولكەسىندەگى حالىق ەستىپ بىلمەگەن جاڭالىقتى الدىمەن ءوزىنىڭ ەكسپەديسيا باسشىلارىنا قايتالاپ، راسيامەن حابارلاپ كەلە جاتقان بەتى ەكەن. شونتابايەۆ زاتىندا — سابىرلى كىسى-تىن. ءبىراق، وسى جولى جولداس ونىڭ دەگبىرسىزدەۋ ءحالىن تانىدى. داۋسى دىرىلدەپ شىقسا، قولى دا قالتىراپ تۇر.
— ءبىر قۇداي بىلەدى-داعى مۇنىڭ ءمانىسىن... قاپ، الگىندە جەر استى وكىرىپ جاتقاندا «زاتۆوردى» بۇراي سالماعانىمىز-اي...
وسىلاردى ايتىپ، شونتابايەۆ قاسىنداعى توعجانوۆتاي ارىپتەسىنە «ەندى نە ىستەيمىز؟» دەگەندەي بۇرىلدى.
مىنا «№6 سكۆاجينا» دەپ اتالاتىن بۇراۋ باسىندا قاراعايداي قاپتاعان حالىقتىڭ كوكەيىن تەسكەن بۇل سۇراققا:
— ۇڭعى اۋزىن جاۋىپ، اۋىزدىقتاۋ كەرەك داعى، وتاعاسى، — دەپ، جولداس ونىڭ ارقاسىنان قاقتى. — ءبىراق، ءانى، مۇنىڭ شەشۋى قيىن سۇراق.
شونتابايەۆ ەكسپەديسيا باسشىلارىنىڭ دا جولعا شىققانىن، ءارىسى موسكۆاعا، بەرىسى الماتىعا — ۇكىمەت باسشىلارىنا دەيىن حابارلانىپ جاتقانىن قوستى.
ءيا، سونىمەن، مىنە، 1961 جىلدىڭ 5-شىلدەسى تاڭىندا «تەنتەك» سكۆاجينا ماڭعىستاۋ تاريحىندا تۇڭعىش رەت ءتىل قاتتى، ءدىن اشتى. ءىستىق تا، قاراقوشقىل سۇيىقتىق فونتاندانىپ ارىنداپ تۇر. ءبىراق، كادىمگى مۇناي ەكەنىن دە، نe بالشىقتانعان قارا سۋ ەكەنىن دە ءجوندى اجىراتا المادى. ونىمەن، كەرەك دەسەڭىز — سول مينۋتتا بۇراۋ باسىنداعىلاردىڭ وندا شارۋاسى بولا قويمادى. راسىندا بىلاي. گەولوگ-بۇرعىشىلار گەولوگتاردىڭ «قاز» دەگەن تەرەڭدىگىن قازىپ، سكۆاجينانى سىناۋعا، تەرەڭدە مۇنايدىڭ بارىن، قانشا شامادا ەكەنىن انىقتاۋمەن شۇعىلداناتىن ارنايى قىزمەت ورنى بار. ونىڭ قاراۋىندا دا ونداعان مامان ىستەيدى. ءبىراق، مىنا «تەنتەك» سكۆاجينا بۇگىن باسقاشا ۇكىم شىعاردى عوي.
بۇنىڭ ارتى جاقسىلىق پا، الدە باسقا ما؟ سوندا بۇل اتقىلاۋىڭىز نەمەنە ءوزى؟ ءانى، مىڭداعان سومدىق مۇناراڭدى تارىشا شاشىپ جىبەردى. سوندا بۇل ءوزى جەر قازۋدىڭ گەولوگيالىق، تەحنولوگيالىق تالاپتارىن ۇستانباعاندىققا جاتا ما؟ ولاي بولسا، الدىمەن بۇرعىشىلار تومەن قاراپ قالماي ما؟
ال 5-شىلدە تاڭىندا، جەتىباي جەرىندەگى № 6 سكۆاجينا فونتاندى ويىنىن نەگە جورىسا بولار؟
جولداستى وسىنداي ويلار ساناۋلى سەكۋند ىشىندە شىرماپ تا قالدى. شاقشاداي باسى شاراداي بولدى.
— قانشا دەگەنمەن، جەر استىنىڭ تىلسىمى مول عوي. مىنا فونتان دا گەولوگتار بولجاپ ۇلگىرمەگەن، وقىس وقيعا سياقتى. سوندىقتان قوبالجيتىن ەشتەڭە جوق. ەندىگى ءبىزدىڭ مىندەت — قالاي دا سكۆاجينانى بىتەۋ.
جولداستىڭ مىنا ءسوزى شونتابايەۆقا ۇناعانى سونشا، ءسوزى جىلتىراپ، شۇناڭداپ شىعا كەلدى. «ءاي، بالدار، العا» باسىپ، ەكەۋى ءىس قامىنا ويىسا بەردى.
سارعايىپ اتىپ كەلە جاتقان تاڭ التىن كۇننىڭ ىرگەدەن سىعالارىنا دايىندالعانداي، سايىن دالانىڭ كىرەۋكە پەردەسىن جۇرەكپەن عانا سەزەرلىك قۇبىلىسپەن سىپىرا ءسات سايىن اعارىپ كەلەدى. مۇنارا باسىنان ورەكپىتە شاپشىعان قاراقوشقىل سۇيىقتىق قارا جەرگە جاڭبىرشا جاۋىپ جاتىر. مۇنارا ىرگەسىنىڭ ات قوراداي اۋماعى قاققا اينالعان. قاقتىڭ كەي تۇسى جىرا-جىقپىلدى قۋالاي، ساي-سالاعا ۇياڭ دا ءمولدىر موينىن سوزىپ تا ۇلگىرگەن. جىگىتتەردىڭ ءبىرقاتارى مىنا قاراقوشقىل ەرىتىندىگە شىنداپ نازار تاستاۋدا. وتىرا قاپ، قاقتىڭ شەتىنە قولىن سالىپ، كوسىپ اپ، يىسكەپ تە قارايدى، ۇڭىلە دە قارايدى. اقىرى: «ەي، مىناۋ مۇناي عوي» بولىستى. دابىر-سابىر ۇلعايا بەردى. ارتى «ۋرالاۋعا» ۇلاستى.
— ۋر-را-ا! مۇناي. مۇ-نا-اي!
— ۋر-را-ا، نەفت!
بىلايعى تۇستان الدە بىرەۋ كۇڭك ەتتى.
— بۇراۋدىڭ تالقانى شىعىپ جاتىسى اناۋ. «ۋرالايسىڭدار-اۋ، ارتىنىڭ نە بولارىن كىم بىلگەن؟».
جولداس ەستىپ، تاڭعى ساعات بەستەردە ءمان-جايدى تولىعىراق ءبىلدى دە ۆاگون-ۇيلەردە دەم-تىنىش الىپ جاتقان بريگادا جىگىتتەرىنە قاراي اياڭدادى. كەلسە، «نوياندارىنىڭ» كوبى بايىز تاۋىپ جاتا الماسا كەرەك، ورىندارىندا بولمادى. قالعاندارىن سالدەن كەيىن وزىمەن بىرگە ەرتە-مەرتە «تەنتەك» بۇراۋ باسىنا ورالدى. جولداس قايتا كەلگەندە كوردى — بۇراۋ باسى باعاناعىداي ەمەس، ادام-قاراعا تولىڭقىراپتى. اسپانعا مۇناي بولسا، ءباز-باياعىسىنشا فونتانداپ اتىپ جاتىر.
ماماندارى بار، بۇراۋ باسىنداعى ورتا بۋىن باسشىلارى بار — ءبارى جينالىپ، فونتاندى بوگەۋ كەرەك دەپ ءتۇيدى. راسيامەن حابارلاسقاندا ەكسپەديسيا باس ماماندارى دا وسىلاي دەسكەن. جانە وزدەرىنىڭ ساپارعا باستاپ شىعىپ جاتقانىن گۋريەۆتەن، موسكۆا مەن الماتىدان حابارلاعان. فونتان اتقىلاپ تۇرعان بۇرعى ستانوگىنا جولاۋ مۇمكىن ەمەس. سەبەبى — شاپشىپ جاتقان مۇناي وتە ىستىق — 80 گرادۋس ىستىعىمەن بۋلاما شاپشيدى. مۇنشاما ىستىق مۇناي دەنەڭدى كۇيدىرە قارىپ تاستايدى. ءوزى جابىسقاق نەمە ەمەس پە، سول بويى ءبىر قابات تەرىڭدى كۇلبىرەتىپ، سىلىپ تۇسىرەدى. كورە-پارا وتقا تۇسۋگە تاعى جوق. ايتسە دە تەك قاتتى ارىندى ەمەس، بەت قاراتپايتىن ىستىق مۇنايدى تابۋ كەرەك-اق.
سول ويمەن توعجانوۆ پەن شونتابايەۆ باسقارعان بريگادالاردىڭ جىگىتتەرى قاربالاسىپ باقتى. قالاي دا مۇناي اتقىلاعان سكۆاجينا كومەكەيىن بىتەۋ كەرەك. سونىڭ قامىنا كىرىستى. بۇل ءىستىڭ باسشىسى دۇيسەن ۇسەنوۆ دەگەن بۇرعىشى ماستەر بولدى. اقىرىندا سكۆاجينا تۇبىنە ۇستەرىنە ىستىق مۇناي كۇيدىرمەيتىندەي كيىم كيىپ، بەت-اۋىزدى دا تۇمشالاپ جاۋىپ، شاپشىعان مۇناي فونتانىنا جەتۋ ۇيعارىلدى. ول ءۇشىن ءتورت، بەس جىگىت الگىندەي كيىنىپ، قۇرال-سايماندارىن ارقالاپ، سكۆاجينا تۇبىنە جۇگىرە جونەلەدى. بارىپ جىبەرىپ، سكۆاجينا اۋزىنا سالماعى نەداۋىر تەمىردى كوپتەپ قالسا، ونىسى اسپانعا دوپشا دومالاپ، مۇنايمەن بىرگە اتىلىپ كەتەدى. ءبىراق جىگىتتەر بۇنداي ىستىق مۇناي استىندا ون شاقتى مينۋتتان ارتىق جۇمىس ىستەي المايتىن. قايتا-قايتا، كەزەك-كەزەگىمەن فونتان تۇبىنە بۇرعىشىلار جەتىپ وتىردى. قالىڭدىعى ءبىر ەلىدەن كەم ەمەس مەتالل پلاستينالاردى توسىپ كوردى. جولداس جاعاسىن ۇستاعانداي بولدى. تەرەڭنەن اتقىلاعان مۇناي فونتانىنىڭ كۇشتىلىگى سونشا — الگى پلاستينكاڭدى سول فونتان اعىنى پىشاقپەن ماي كەسكەندەي ءتىلىپ تۇسەدى. قاراتەمىردى نانشا تۋراعان مۇناي فونتانىنا قۇرىق سالار قاۋقار بۇل ماڭنان تابىلار ما ەكەن؟
توعجانوۆ ءوز جىگىتتەرىمەن سوڭعى رەت ىستىق فونتان استىنان شىعىپ جاتىپ، وسىنى ويلادى. سكۆاجينا باسىنا جاقىنداپ، بەس-التى كىسى ءدال ۇڭعى اۋزىنا كيگىزە سالماق بوپ، اۋىرلاۋ دا بەرىك قۇبىر توراپتارىن دا توڭكەرۋگە ارەكەت جاسادى. ءبىراق، جەر استىنان شاپشىعان اندىزداعان ارىن ونى ىسكە اسىرماي تاستادى. تاعى باسقا دا امالدار قولدانىلدى. كەزەكپە-كەزەك ءار 15 مينۋت سايىن وقشا اتىلعان ىستىق مۇنايمەن جاعالاس ۇزدىكسىز جالعاستى. «وقشا» دەۋىمىزدىڭ توركىنى مىنادا: جەر استىنان شاپشىعان ىستىق مۇناي سكۆاجينا اۋزىنا كەپتەۋگە اپارعان بارماقتاي قالىڭدىقتاعى مەتالدارىڭدى نان قۇرلى كورمەي قيىپ تۇسىرەدى. ال پيستولەت تۇرماق، اۆتوماتتىڭ اۋزىنان جالىن شاشقان وقتىڭ ءبىر ەلى قالىڭدىقتاعى مەتالدى تەسىپ ءوتۋى ەكى تالاي-اۋ؟
نە كەرەك، بۇراۋ باسى ازان-قازان. تاڭ اتىپ، التىن كۇن دە ۇياسىنان نۇرىن توگە سىعالاي بەردى. التىنشى سكۆاجينا باسى بۇل شاقتا اۆتوماشينالار مەن تراكتورلارعا تولىپ كەتتى. بۇلارعا نازار تاستاۋعا جولداستا دا، ونىڭ قاسىنداعى كىسىلەردە دە مۇرشا جوق. ءار 15 مينۋت سايىن وقتىن-وقتىن تىڭ كۇشپەن سكۆاجينا جەلكەسىنە قولىنا تۇسكەن قالقان-تەمىرلەرىن سۇيرەتە جەتەدى. سكۆاجينا بولسا، «سالەمىڭدى» الماي، قارا مايىن شالقايتا اسپانداتىپ تۇر. ەڭ جامانى كۇيىك ەمەس ەكەن. ءۇستى-باسىڭنان ساۋلاي اققان بۇل ىستىق مۇنايدىڭ قۇرامىندا باسقا دا قوسپالار جەتكىلىكتى بولسا كەرەك. بۇنى جولداس جانە ونىڭ «نوياندارى» بەرتىن كەلە ابدەن تانىدى. سول شاقتاردا-اق، كەزى قۇرعىرىڭ ۋداي اشىپ، زار قاقساي بەرگەن. جانعا باتقان اۋرۋىنا شىداس بار، ءبىراق ماڭدايداعى قوس شىراعىڭ بىتەۋلەنە، الدىڭ سۋ قاراڭعى تارتقانى باتىڭقىرايدى ەكەن. ويتكەنى، اياق جولىڭدى بايقاي الماي، نە بولسا سوعان ماڭدايمەن سۇزە قۇلايسىڭ. ءبىراز جىگىتتەر قاراقوشقىل قاققا اۋناپ قالدى دا. سودان بۇراۋدى قويا ساپ، قۇلاعان جىگىتتەرگە كومەككە ۇمتىلاتىن. جولداستىڭ ءوزى دە ءبىر اۋناپ تۇردى. ابىروي بولعاندا ورنىنان ءوزى كوتەرىلدى. جانە ماڭدايدان سورعالاعان اششى تەر ۋداي اشىعان كوزدى جۋىپ-شايدى ما، سونىڭ الدىندا سۋ قاراڭعى تارتقان كوزى بىرەر مارتە قاتتىراق جۇمىپ اشقاسىن-اق تۇمان سەيىلگەندەي، بىرتىندەپ اياق-جولىن كەرە باستادى. كوزدى قولمەن قايدان ۋقالارسىڭ؟ كيگەنىڭ قولعاپ، ول دا قارا مايعا، ول دا بۋى بۇرقىراعان ىستىق مۇنايعا باتتاسقان. تەك سەنەرىڭ ءبىر اللا، اۋليەلەر مەن ارۋاقتار. سولاردى اتاپ-اتاپ تەر مە، مۇناي شاشىراندىلارى ما، توپىراق پا، ايتەۋىر – كىر-قوجالاقتاردى كوزدى اشىپ-جۇمۋمەن الاستاعانداي بولاسىڭ.
ءيا، شونتابايەۆ پەن توعجانوۆ بريگادالارىندا سول ءبىر شاق تىم قاۋىرتتىعىمەن، تىم ىستىعىمەن دارالانعانى راس. فونتان دا فونتان دەپ ءقازىر ءبىرتۇرلى جۇرەكتەرى opنىنا تۇسە ءماز بولعانىمەن كەۋدە تۇكپىرىندە ءارقيلى ءدۇدامال جورامالدار دا بۇلكىل قاقتى. الدىمەن مىنا دۇلەي كۇشپەن اتقىلاعان فونتاندى قايتسە بەكىتسە بولار؟ — دەگەن وي مازا بەرمەدى. ءبىراق، بۇل شارۋا تەك وسى ەكى بريگادانىڭ ەنشىسى ەمەسىن، وعان بۇكىل ەكسپەديسيا، قالدى ترەست جانە ودان ارعى لاۋازىمدى ورىنداردا بىلگەنىن سالا باستاعانىن كۇن تۇساۋ بويى كوتەرىلگەندە بايقاستى. تەك بۇل فونتان اتقىلاۋدىڭ سوڭى نەمەن تىنارىن ءالى بولجاي الماي دال-تىن.
ءيا، 1961 جىلدىڭ 5-شىلدەسى تاڭىندا № 6 سكۆاجينادان اتقىلاعان مۇناي فونتانى بۇل ەكى بريگادا ءۇشىن الابوتەن جاڭالىق، توسىن وقيعا بولاتىن.
راس، مىناۋ جەتىباي دەپ اتالاتىن كەڭ جازىقتىقتىڭ تەرەڭىندە گاز با، مۇناي ما، قۇر ەمەسى الدىمەن جولداس جانە ونىڭ «نوياندارىنا» 1961 جىلدىڭ ەرتە كوكتەمىندە-اق بايقالىپ ەدى. سوندا بۇل بريگادا وسى № 6 سكۆاجينادان قول سوزىم — ەكى شاقىرىم جەردەگى № 2 سكۆاجينانى قازىپ جاتىرعان-دى. ال جالپى بۇرعىلاۋ جۇمىستارىنا سالىق رىسقالييەۆ اعا (مارقۇم) باسشىلىق ەتكەن، قارا جۇمىستى جولداستىڭ ءوزى باستاعان «نوياندارى» اتقارىستى. ءسويتىپ، № 2 سكۆاجينانى قازىپ، تەرەڭدىكتى ەكى مىڭ بەس مەترگە جەتكىزگەن كەزدە بولات بۇرعى ودان ءارى جۇرمەي تۇرىپ الدى عوي. قاشاۋ ءارى جۇرمەي، قىسىمعا كونبەي جۇرگەندە № 2 سكۆاجينادان گاز كوتەرىلدى. سكۆاجينادان مۇناي ورنىنا گاز اتقىلادى. وسى جايدى سالىق رىسقالييەۆ پەن جولداس توعجانوۆ ەكسپەديسيا باسشىلارىنا حابارلاپ تا تاستادى. ءسوز جوق، بۇل دا قۋانىشتى حابار. جەتىباي جەرى تۇڭعىش رەت تەرەڭىنەن ءتىل قاتىپ باقتى. وندا دا «قوينىمدا تابيعي گاز تولى» دەگەندى ۇقتىرىپ جاتىر. ال تابيعي گاز جۇرگەن جەردە مۇناي دا الشاق كەتە بەرمەيدى. ءبىراق، توعجانوۆ ءوز باسشىسى سالىق رىسقالييەۆپەن كەلىسىپ، سوندا — 1961 جىلدىڭ كوكتەمىندە № 2 سكۆاجينادان بۇرق ەتىپ، سىر بەرە باستاعان ارىندى باسىپ تاستادى. بۇنىسى — ۋاقىتشا شارا ەدى. ەكسپەديسيا باسشىلارىنان حابار كۇتۋ وسى-تىن. گاز اتقىلاۋ بەلگىسى بارى باس ماماندارعا بەلگىلى بولدى. الايدا، جوعارىدا وتىرعان شارۋاشىلىق باسشىلارى «مۇناي بولماسا، گاز دەپ اۋرەلەنبەي-اق قويىڭدار» دەگەندى ۇقتىرىپ، تەرەڭدىگى ەكى مىڭ بەس مەتردىڭ ۇستىندەگى № 2 سكۆاجينانى جاپتىرىپ تاستادى.
ءبىراق، كورەگەن، ءجون بىلەتىن گەولوگ ماماندار: «جوكە، جەتىباي جەر استىنان تۇڭعىش رەت حابار الىپ بەرگەن ءوزىڭ بولدى عوي» دەسىپ قويدى. كەيىنگى جىلدارى ءمالىم بولعانىنداي، جەتىباي كەن ورنى تابيعي گاز قورىمەن دە اتاعىن اسپانداتتى. دەمەك، جولداس توعجانوۆ جىگىتتەرى وسى جەتىباي الاڭىنىڭ قاسيەتىنەن 1961 جىلدىڭ كوكتەمىندە-اق ناقتى اڭگىمە ۇشىعىن تانىتتى. ال 1961 جىلعى 5-شىلدەدە اتقىلاعان مۇناي فونتانى سول توعجانوۆ جانە ونىڭ «نوياندارى» اكەلگەن تىڭ جاڭالىقتىڭ جالعاسى ەكەنىن ەكىنىڭ ءبىرى قايدان ءبىلسىن!
ءيا، 1961 جىلدىڭ 5-شىلدەسىنىڭ تاڭى اتتى، كۇنى دە ۇياسىنا قوندى. سكۆاجينا ماڭى اۆتوماشينالار تۇگىلى ۆەرتولەتتەر مەن قوسقانات سامولەتتەرگە دەيىن قاپتادى. «تەنتەك سكۆاجينا» ىرىققا سول كۇنى دە كونبەدى. كەلەسى 6-شىلدەدە «تەنتەك» سكۆاجينا بۇرق-سارق قايناعان قايراتىنان قايتپادى. ۆەرتولەتتەر مەن سامولەتتەردىڭ ءبىرى قونىپ، ءبىرى ۇشىپ، الاقانداي الاڭدى باسىنا كوشىردى. قالىڭ ءنوپىر حالىق مۇنارا اينالاسىندا كىلكىگەن قاراماي قاعىن اينالسوقتاپ، ءالى دە «تەنتەك» سكۆاجينانى اۋىزدىقتاۋدىڭ قامىمەن سارسىلۋمەن ءجۇر. مۇنداي «تەنتەك» سكۆاجينالاردىڭ تالايىن كوردىك دەگەن «بىلگىشتەر» ارنايى سامولەتپەن، ۆەرتولەتپەن كاۆكاز جاعىنداعى كراسنوداردان، مايكوپتان، باشكيريا مەن تاتارستاننان كەلىپ جەتتى. ازەربايجان جاعىنان — باكۋدەن كوبىرەك قوناق كورىندى.
جوكەڭ ايتادى: بۇلاردىڭ بارىنە بوتەن ءسوز ايتا سالۋ ابەستىك قوي. كەلگەن قوناقتار «تەنتەك» سكۆاجينانى باسۋعا قولعابىس ەتتى. ءبىراق قارا جۇمىستىڭ بەل ورتاسىندا ەكى بريگادا جىگىتتەرى ءجۇردى. ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارا دەگەندەي جۇمىلا قيمىلداپ، اقىرى «تەنتەك» سكۆاجينا 7-شىلدە كۇنى ءتۇس اۋا بىزگە قول بەرگەندەي، سىرتقا مۇناي اتقىلاۋىن مۇلدەم توقتاتتى. ۇلان-عايىر دالا ءتوسى وسىلايشا تىنىشتالدى. بۇل تىنىشتىق — ماڭعىستاۋ ولكەسىندە جاڭا ءداۋىر، بەرەكە باسى — مۇناي ونەركاسىبى سالاسىنا بەتبۇرىس جاسار، تۇساۋ كەسەر الدىنداعى سالتاناتتى شاققا بالاسا بولعانداي. جولداس وزىنشە وسىلايشا تۇيىندەدى. ال سول ءبىر تىنىشتىقتى دالا قوسىندا اتقىلاعان اق شامپاندار تارسىلى، ەڭبەك ادامدارىنىڭ شاتتىق لەبى ەسكەن اقجارقىن ويىن-كۇلكىلەرى، اۋەلەي جونەلگەن ءان مەن كۇيلەرى قانات قاعا بۇرعىشىلاردىڭ دۋماندى تىرشىلىگىمەن قابىسا جاڭعىردى دەيسىڭ!
تىلەكتى بەرىپ قۇدايىم،
اشىلدى، جەتىباي، مۇنايىڭ،
حالقىڭنىڭ جاڭا ىرىسى بۇل.
ايتادى جۇرتىڭ — كوزايىم.
كەشكى سالىمعا ۇلاسقان ساۋىق-سايراندى قوڭىر داۋىسىنا ساپ سوزا تۇسكەن وسى ءبىر ءان كوتەرىپ-اق تاستادى ما، جۇرتشىلىق ەلەڭ ەتتى. انتەك اۋەلەپ، بىرتىندەپ باسەڭدەۋمەن اياقتالعان وسى ءبىر ءتورت جول جىر تىڭداۋشىنىڭ جۇرەگىنە جول تاپقان بولار: «و، جارىقتىق شىرقاي ءتۇس» دەسىپ، قول سوعىستى. جولداستىڭ ەسىندە بۇل جىردىڭ باسقا شۋماقتارى ساقتالماعان. ءبىراق، جوعارعى ءتورت جولدى كەيىنگى كەزدەرى راحاتتانا اندەتىپ جۇرەتىن.
ءيا، 1961 جىلدىڭ 7-شىلدەسى «تەنتەك» سكۆاجينانى اۋىزدىقتاۋ مەرەكەسى بولۋىمەن ەستە قالدى. ال «تەنتەك» سكۆاجينانى «تۇساپ» بەكىتكەندەر توبىنا كىمدەردى قوسسا بولار. ولار: سول كەزدەگى گەولوگيالىق بارلاۋ ترەسىنىڭ باس ينجەنەرى اساباي حيسمەتوۆ (مارقۇم)، ەكسپەديسيا باستىعى حاسان تاجييەۆ، باس مەحانيك كارل شۋلس، بۇرعىشىلار، مەحانيزاتورلار: نازار سەيتىمبەتوۆ، اتىراۋباي اياعانوۆ، ءادىل جانعالييەۆ، وڭعار قوبجانوۆ، نايزابەك تولتىربايەۆ، سايلاۋ سماعۇلوۆ، قايىپ ازانبايەۆ، قارشىعا جالعاسبايەۆ، انەتباي جاقىپوۆ، ت.ب. كوپتەگەن ازاماتتاردى توعجانوۆ قۇرمەتپەن ەسكە الىپ جۇرەدى. ءبارىنىڭ ءاتى-جونىن سول بويدا كەلتىرە الماۋى كادىك. ءبىز دە ونىڭ سول كۇيىن ۇعىپ، ەستىگەن كۇيىمىزدە بەرىپ وتىرمىز.
— ال سونداعى كوپتەگەن ازاماتتار ىستىق مۇناي فونتانىن — ءوزىڭىز ايتقاندايىن — «تۇساۋلايمىن» دەپ ءجۇرىپ، ءبىر قابات تەرىمىزدى كۇيدىردىك تە، — دەپ، جوكەڭ ادەمى جىميىپ قويدى. — ادامنىڭ دەنەسى ءبىر كۇيسە، ونىڭ جازىلىپ، ءبىتىپ كەتۋى-اق قيىن بولادى ەكەن. جانە الپىسىنشى جىلدارى گەولوگيالىق دالا قوسى — جەتىبايدا قالىپتى ەمحانا قايدا؟ قازىرگى تۇتاس ماڭعىستاۋ وبلىسى ورنالاسقان ولكەدە ەكى-اق اۋدان بولاتىن. ال جەتىباي جەرى ول كەزدەرى ماڭعىستاۋ اۋدانىنان الىس تا ەمەس، قاشىق تا ەمەس — ورتا قاشىقتىقتاعى مال جايىلىمى ەكەن. سودان، دەنەمىزدىڭ جاراعا اينالعان، قان سورعالاعان تۇستارىن وزىمىزشە ەم-دوم جاساپ، بىرنەشە كۇن قارا جۇمىسىمىزعا ەنە المادىق. ءبىراق، جۇمىسقا بۇرعىشىلىققا جەگىلە بەردىك. جانە باسشىسى ءوزىم عوي. شامالىنى بىلدىرمەي، جارا-پارانى بايلاپ، تاڭىپ، بۇرعى باسىنا دومالاي بەردىم. سوندا جىگىتتەر:
— ءاي، قانشا دەگەنمەن، «بۇلان دا بۇلان بۇلان سان، بۇلان ساندى وق تەسەر، بۇلاڭداعان جىگىتتىڭ جومارت قولىن جوق كەسەر» دەيتىنى راس-اۋ. مىنا، شوكەڭە بۇلان سىندى جىگىت دەپ، جىلوي جاعىندا بەكەر ات قويماعان. جومارتتىعىنا، قولىنىڭ اشىقتىعىنا قايسىڭ تەڭ كەلەر ەكەنسىڭ؟ ءوزى ىشىپ-جەيمىنگە جوق، بارىن الدىڭا توسپاي ما؟ «باسشىمىز — جارا ەمدەۋگە جاردەمدەسپەدىگە سالمايىق، — دەپ ءبىر شۇقىرعا تۇكىرىستى. سوڭىمنان ەردى. بۇرعى كەلەسى سكۆاجينادا ودان ءارى توقتاۋسىز اينالسا، بۇل دا ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ ارقاسى. تەك جىگىتتەر ماڭدايداعى قوس شىراعى — كوزدىڭ اۋرەسىنە ءتۇستى. بۇل ءوزى التىنشى سكۆاجينادا ەكى كۇن بويى ىستىق مۇنايدى توقتاتامىز دەپ ءجۇرىپ، جابىسقان پالەنىڭ ءبىرى بولدى. باقسا سول ىستىق مۇناي قۇرامىندا ءتۇرلى قوسپالار بار-داعى سونىڭ كەيبىرى كوزگە دارىسا، قاراشىعىڭا ما، ايتەۋىر، الدى-ارتىڭدى بايقاۋعا كەدەرگى كەلتىرەدى ەكەن. اراعا اتتاي وتىز جىل ءتۇستى. ال ىستىق مۇنايعا ءتۇسىپ، كەز اۋرۋىنا ۇشىراعانداردىڭ كوبىن ءقازىر دە جازباي تانۋعا بولادى ەكەن. بۇلاردىڭ كوزى قاشان بولماسىن قىزارىپ تۇرادى. جاساۋراپ، الدى كومەسكىلەنە بەرەدى. اسىرەسە، شاقىرايعان ساۋلەگە توزبەيدى، تەسىلىپ اۋىرىپ، قولىمەن بە، باسقامەن بە، كولەگەيلەي قويادى. قۇربىلار «قىزىلكوزدىلەر» دەپ قويادى ەكەن...
بۇلان ساندى بۇرعىشى جولداسىمىز كىم؟ ونىڭ ارعى-بەرگى تەگىنەن بىرەر ءسوز قوزعاپ جىبەرەيىك.
ءبىرىنشى شەگىنىس
جولداستىڭ اكەسى توعجان باتييەۆ بولعاندا بۇلار ماڭعىستاۋدا داۋلەتالى جارى دەگەن اتاعا جاتادى. توعجاننىڭ اعاسى ءساتتىعۇل 1870 جىلى تۋىلعان، اۋىل-ەلىنە سىيلى كىسى دەسەدى. ءسويتىپ، ۇلى قازان توڭكەرىسىنەن كوپ بۇرىن پاتشا ۇكىمەت ورىندارىنىڭ نازارىنا ىلىگىپتى، ستارشينا شەنىن العان. پاتشا ۇكىمەتى قۇلاپ، كەشەگى كەڭەستەر وداعى ورنادى عوي. سول جىلدارى باتييەۆ ساتەكەڭ كەڭەستەر وداعى ۇكىمەت ورىندارىنان قاعاجۋ كورە مە، قالاي، بۇرىنعى جاقسى اتاقتاردان قالادى. قۋدالاۋعا تۇسەدى. «ءىىىاش ال دەسە، باس الاتىن» زامان جەلى ەسەدى. ءساتتىعۇلدىڭ ءىنىسى توعجاندى دا ۇكىمەت ورىندارى كوز قىرىنا الۋى مۇمكىن-اۋ. ۇلكەندەر جاعى وسىلاي دەگەسىن ول ناعاشى جۇرتى — ساعىز بويىنداعى تاز ەلىنە قونىس اۋدارادى. سول جاقتا ەرجەتىپ، ءوزى قۇرالپى ءزانزيلا اتتى قىزبەن تۇرمىس قۇرادى. وتىزىنشى جىلداردىڭ باسى بولاتىن.
ول جىلدارى تۋعان جەرى — ماڭعىستاۋدا دا، جەم، ساعىز بويىندا دا العاشقى كولحوزدار-ۇجىمشارلار قۇرىلىپ جاتتى. باتييەۆتەر — توعجان جانە ءزانزيبا، ەرلى-زايىپتىلار العاشقىلاردىڭ ءبىرى بوپ، كولحوزعا مۇشەلىككە ءوتتى. ەكەۋى ءبىر وتار قويعا يە شىقتى. ال 1934 جىلى قىزىلقوعا اۋدانىنداعى «پۋت ك كوممۋنيزمۋ» كولحوزىندا جولداس وسى وتباسىندا شىر ەتىپ، جارىق دۇنيەگە كەلدى. مالشىنىڭ بالاسى جولداس تا بۇلارعا كومەكشى رەتىندە ەڭبەككە ەرتە ارالاستى. مالشى قاۋىم — اۋدان تۇرماق، اۋىل ورتالىعىنان دا جىراقتا ءومىر كەشەدى. جولداس جەتى كلاستىق مەكتەپتى اعايىن جۋىعىنىڭ، كەيدە ينتەرناتتا جاتىپ وقۋمەن اياقتادى. ودان ءارى وقۋعا جولداستىڭ ءوزى كەت ءارى ەمەس-تىن. ءبىراق، اكە بايعۇس كوزدىڭ قاراشىعىنداي ۇلىن جىبەرگىسى كەلمەدى. سونىمەن، جولداس ون جەتىگە كەلگەنشە مالشىلار بريگاداسىندا جۇمىس ىستەدى. جانە بۇلاردىڭ مالبەگىلىك اتاعى شىعىڭقىراپ تۇردى. كۇي-تۇرمىستارى دا جامان ەمەس ەدى. كوپ كەشىكپەي وسى مالشى اۋىلعا دوسسور پوسەلكەسىندە تۇراتىن اعايىندارىنىڭ ءبىرى قىدىرىپ كەلسىن. سول اعاسى زىڭگىتتەي جىگىتكە كوڭىلى تولا ما، جولداستى بۇدان ءارى وقىتۋدى اتا-اناسىنا ۇسىنادى. ول كەزدەرى مالشىلارعا ەڭ جاقىن وقۋ ورنى — دوسسورداعى قولونەر ۋچيليششەسى بولاتىن. توعجانوۆتاردىڭ قىستاۋىنان 300-350 شاقىرىم جەر. تەك التى اي جازدا عانا كەرۋەنشىلەپ بارىپ قايتۋعا جاعداي بار. ول كەزدەرى اۆتوكولىكپەن قاتىناۋ جايلى ءسوز قوزعالمايتىن. قوناقتىڭ ۇسىنىسىنا توعجان قارت سىرت اينالۋمەن جاۋاپ قايتارعان سىڭاي تانىتادى.
— كوكە، رۇقسات بەرسەڭ، باعىمدى سىنايىن-داعى؟
جولداستىڭ قيىلا قويعان وتىنىشىنە ۇيدەگى قوناق تا قوسىلادى. نە كەرەك، از ايتىپ كوپ ايتىپ، توعجان قارتتى كوندىرەدى.
— اۋەلى — اللا، قالدى وزدەرىڭە امانات، جولداسجانىم، — دەپ، ەرتەسىنە كەمسەڭدەپ تۇرىپ، توعجان قارت ۇلىن جولعا سالدى. سونداعى جولداس ءبىر تۇيە، ءبىر اتپەن اياڭعا باسىپ، تورت-بەس قونىپ دوسسور پوسەلكەسىنە جەتتى. پوسەلكەدەگى مىقتى وقۋ ورنى — № 19 قول ونەر ۋچيليششەسى ەكەن. وقىسام دەپ كەلگەن جولداستاي بالاڭ جىگىتتى ونىڭ ۇستازدارى قۋانا قارسى الدى. بۇيىرتقانى عوي، 1952 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە جولداس تا ۋچيليششەنىڭ ونداعان شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى بوپ، پارتاعا وتىردى. ايتپاقشى، ۋچيليششە ۇستازدارى:
— قانداي ماماندىققا وقىعىڭ كەلەدى؟ — دەپ سۇراعان.
جولداس بولسا، ايتەۋىر، وقىسام دەگەن ارمانىنا ەندى عانا قولى جەتىپ، ەندى سودان ايىرىلىپ قالماسام بولعانى دەپ ۇققان قۋانىشپەن:
— ماماندىق تالعامايمىن، — دەپ ءبىر قايىرعان.
ۇستازدارى بولسا، «سەندەي بويلى-سويلى، بۋرا ساندى، بۇلان سىندى جىگىتتەردىڭ ورنى بۇرعىشىلىق» دەپ، ونى بۇرعىشىلار دايارلايتىن بولىمگە قوستى. جولداس وسى دوسسوردان تابان اۋدارماستان ەكى جىل وقىدى. تابان اۋدارماستان دەگەندە — پوسەلكەدەن ءبىر ادىم ۇزاپ شىقپاعانىن ايتامىز دا. وسى ەكى جىلدا قىردا مال باعىپ جۇرگەن اتا-اناسىنا بارىپ قايتۋعا جاعداي تابىلمادى. ولاردىڭ امانشىلىعىن اندا-ساندا بارىپ، قايتاتىن كىسىلەردەن ەستيتىن. ال كانيكۋل كۇندەرىندە سارعايىپ كۇتسە دە تۋرا كولىكتىڭ ءساتىن كەلتىرە المادى. ال كەلەسى، 1953 جىلى جازدا ۋچيليششەنى بىتىرگەن بۇلاردى جىلوي اۋدانىنداعى مۇنايلى كاسىپشىلىگىنە بۇرعىشىنىڭ كومەكشىسى ەتىپ، جۇمىسقا ءبولدى. بريگادانى كوپتى كورگەن جىگىت اعاسى بەركىنعالي دوسمۇحانبەتوۆ دەگەن كىسى باسقارادى ەكەن. سول جانە باسقا كىسىلەر جاس جىگىتتىڭ بۇرعىشىنىڭ كومەكشىسى ماماندىعىن تەز مەڭگەرۋىنە كومەك-جاردەمىن ايامادى. ءارى ماماندىعىنا توسەلدى، ءارى ماتەريالدىق جاعدايىن جاقسارتتى. قالتاسى تەسىك وقۋشىلىققا ءتان تارشىلىق قۇرساۋىنان بوساعانىن اسقار تاۋى اكەسىنە جەتكىزۋگە اسىقتى دەيسىڭ؟ بۇعان جورا-جولداستارى دا تۇسىنىستىكپەن قارادى. استىنا شارۋاشىلىق باسشىلارىنان اۆتوماشينا دا سۇراپ aپ بەردى. سول اۆتوماشينامەن قىرداعى اتا-اناسىن ءبىرجولا كوشىرىپ اكەلۋمەن ساپارعا شىقتى. ۇزىن ىرعاسى 400 شاقىرىم جولدى ارتقا ساپ، تۋعان ۇيىنە جەتتى. تابالدىرىقتان اتتاي بەرگەندە اناسى بەيشارا موينىنان تاس قىپ قۇشاقتاپ، وكىرىپ جىلادى دەيسىڭ! جولداس اكەدەن كوز جازىپ قالعانىن ەندى ءبىلدى. وقۋ بىتىرمەي تۇرىپ، اكەگە ۋاقىت بوپتى. ءبىراق: «جولداسجان وقىسىن، قازامدى حابارلاماي تۇرا-تۇرىڭدار» دەپ، سوڭعى اماناتىن ايتىپ كەتىپتى. سول امانات بويىنشا قازانى جولداسقا حابارلاماعان ەكەن.
وتىزىنشى جىلدارى تۋعان جەرى — ماڭعىستاۋدان سايعاق قۇرلى سايا تاپپاي، (ءوزى ايتقانداي) ناعاشى جۇرتىنان مەدەت تاپقان، بالا-شاعانى وسىندا كورگەن مومىن اكەسى توعجان قارتتى اسقار تاۋ تۇتاتىن. ءبىر ۋىس توپىراق سالۋعا جاراماعانىنا ءوزى كىنالىدەي قىسىلدى. سول قىسىلۋمەن اكە قابىرىنە ءتاۋ ەتتى.
اراعا بىرەر كۇن ساپ، ءۇي مۇلكىن، ىدىس-اياعىن اۆتوماشيناعا تيەپ، اناسىن كابيناسىنا وتىرعىزىپ، دوسسور جاعىنا ءجۇرىپ كەتتى.
قاراماندىباستان ءارى تاسبولات
مەيلى كەي مامانداردىڭ سالاقتىعى بولار، مەيلى ەنجارلىعى، الدە تاجىريبەسىزدىگى بولار — كۇتپەگەن جەردەن 1961 جىلدىڭ 5-شىلدەسىندە مۇناي فونتانى جەتىباي جەرىن ءدۇر سىلكىندىردى. ول گەولوگ-بارلاۋشىلار بويىنا سوزبەن جەتكىزۋ قيىن سونى سەرپىن، كول-كوسىر شابىت قوستى.
ەڭ باستىسى — وسى سىلكىنىس ارىسى موسكۆاداعى، بەرىسى - الماتىداعى ۇكىمەت ورىندارى، ۆەدومستۆو باسشىلارىن ماڭعىستاۋدا مۇناي-گاز ونەركاسىپ كەشەنىن جاساۋ جوسپارىن عىلىمي تۇرعىدان تۇجىرىمداپ جاساۋعا جەتىبايدا، ەرالىدا، وزەندە، ت.ب. جۇمىسشى پوسەلكەلەرىن سالۋعا، حالىققا الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق جاعدايلار تۋعىزۋعا قۋاتتى قوزعاۋشى كۇش بولدى.
عاسىرلارعا تاتىرلىق مۇنداي ۇلان-عايىر وزگەرىستەردىڭ باسىندا سول كەزدەرى (ءوز اتىمەن اتاعاندا) كپسس ورتالىق كوميتەتىنىڭ بيۋرو مۇشەلىگىنە كانديدات، قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى دىنمۇحاممەد احمەت ۇلى قونايەۆتىڭ مەملەكەتتىك، قوعامدىق قايراتكەر رەتىندە ەر تۇلعاسى ەرەكشە جارقىراپ كورىندى. د.ا.قونايەۆتىڭ كورەگەندىگى مەن كوسەمدىگى قاتار ءورىلدى. ماڭعىستاۋدا جىلىنا ميلليونداعان توننا مۇناي مەن تابيعي گاز ءوندىرىپ، ونى تۇبەكتەن سىرتتا جۇزدەگەن شاقىرىم قاشىقتا جاتقان زاۋىتتارعا جەتكىزۋگە قابىلەتتى تۇتاس ونەركاسىپ كەشەنى ساناۋلى جىل ىشىندە ومىرگە كەلدى. بۇل ءۇشىن بۇرىنعى كەڭەستەر وداعى تۇسىندا جىلىنا ميلليونداعان سوم (رۋبل) بولىنسە، بۇنىڭ بارىندە د.ا.قونايەۆتاي ارىسىمىزدىڭ ەرەن ەڭبەگىن ايتىپ جەتكىزۋ وڭاي ما؟
بۇلار جونىندە جولداس توعجانوۆ اعا اڭگىمەلەۋدەن جالىقپايدى.
ءيا، بۇنىڭ بارىنە قانات بىتىرگەن 1961 جىلعى 5-شىلدەدە جەتىبايدا اتىلعان مۇناي فونتانى ەكەنىندە ءشۇبا جوق. قانات بىتىرگەنى دەگەننەن شىعارايىق. جەر استىندا مۇناي بارى انىقتالعاسىن «ماڭعىستاۋدىڭ وي-قىرىنان سكۆاجينا قازۋ قاۋلاپ ارتتى. تەك بىلىكتى بۇرعىشى ماماندارى جەتىڭكىرەمەيتىن. سونسىن، لاجسىزدان سوناۋ كاۆكاز بەن تاتارستاننان، ءسىبىر مەن باشكيريادان، موسكۆا مەن لەنينگرادتان، باسقا دا وسى قالاي دەگەن ورتالىقتاردان جول پ ۇلى تۇگىلى كوشى-قوندىق اقىسىن تولەۋمەن شاقىرىلدى. باسقاعا جوق، تاعى بۇلار دەسە باسپانا كەزەكسىز بەرىلدى. تاعى وزگە الەۋمەتتىك جەڭىلدىكتەرى قاباتتالدى. سونىڭ ناتيجەسى بولار — الپىسىنشى جىلداردان باستاپ، كوپۇلتتى ولكەگە اينالدى. ال مامان كادرلار نەگىزىنەن سىرتتان كەلگەندەر، سونىڭ ىشىندە باسقا ۇلت وكىلدەرى بولدى. بۇل ءوزى قىزعانىش نەمەسە ءىشتارلىق، ۇلتشىلدىق سەزىمنىڭ ساۋلەسى ەمەس ناقتى شىندىقتىڭ ايناسى. ماڭعىستاۋعا كەلىپ جۇمىس ىستەگەن ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرى تياناقتى ەڭبەك ەتتى، ءوز مىندەتتەرىن ادال اتقاردى. جانە جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنەن ماماندار دايارلاۋعا دا ۇلەس قوستى. مىسالى، جولداس توعجانوۆتى بۇرعىلاۋ شەبەرىن دايىنداۋ كۋرسىنا وقۋعا جىبەردى. جولداسپەن بىرگە بۇل كۋرستا تورەعالي ءقادىروۆ پەن جۇماعالي ءداۋىتوۆ وقىدى. كەيىنىرەك، تورەعالي قادىروۆ سوسياليستىك ەڭبەك ەرى قۇرمەتتى اتاعىن الىپ، وڭىرىنە «وراق پەن التىن جۇلدىز» مەدالىن، لەنين وردەنىن تاقتى. ازداعان وقۋدىڭ پايداسى وسىندايدا تانىتىپ قالماي ما؟ ءيا، سولاي. جولداس تا بۇرعىشىلار شەبەرىن دايىنداۋ كۋرسىن بىتىرگەسىن بۇرعىشىلار ماستەرى قىزمەتىنە جوعارىلادى. ونىڭ بريگاداسى جەتىبايداعى № 3 جانە № 13 سكۆاجينانى قاتار قازىپ، بۇل قاباتتاردىڭ ءونىمدى ەكەنىنە مامانداردىڭ كوزىن جەتكىزدى.
كۇن وتكەن سايىن بارلاۋ نۇكتەلەرى كوبەيىپ، جەتىباي جەرىنىڭ تەرەڭىندە جاتقان مۇناي قورىنىڭ جالپى كولەمى تياناقتالدى. ەندىگى باعىت — وعان جالعاس جاتقان قاراماندىباس القابى بولدى. مىنە، قاراماندىباسقا بۇرعىشىلاردى ءبىرىنشى بوپ باستاپ بارۋ باقىتى جولداستىڭ پەشەنەسىنە بۇيىردى. مۇندا جولداستىڭ قاراۋىندا ەكى بىردەي بۇرعىشىلار بريگاداسى جۇمىس جاسادى. ءوزى № 1 سكۆاجينا دەپ اتالدى. قۇدايدىڭ بەرگەنى داعى — سول № 1 سكۆاجينادان مۇناي فونتانى اتقىلاپ شىقتى. قاراماندىباستىڭ باعىن اشقان جولداستىڭ بۇرعىشىلارى ەدى. ارتىنشا وسىندا № 5 جانە № 9 سكۆاجينالار بۇرعىلاندى. بۇلاردان دا مۇناي الىندى. قاراماندىباس الاڭىنىڭ استى مۇنايلى ەكەنى جوندەپ دالەلدەندى.
لەنيندىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى كانىگى گەولوگ حالەل وزبەكعالييەۆ ول كەزدەرى ەكسپەديسيا باسشىسى ەدى. ءبىراق بۇل اتاقتى كەيىن الدى. سول كىسى قوس باسىندا جولداستى اڭگىمەگە تارتقان:
— مىقتى بۇرعىشى دەگەن اتاعىڭ بار. كوپسىنبەسىن، قۇدايىم. جەتىباي مەن قاراماندىباستا مۇناي مەن گاز تابىلدى. بۇلار ەندىگى جەردە سەنىڭ اتاعىڭدى ءبىر شىعارماس دەيمىسىڭ؟ ەندى مىنا تۇرعان تەڭگە دەگەن جەرگە بارىپ، باعىڭدى سىناساڭ قايتەدى؟ — دەپ قايىرعان.
جولداس «ءوزىڭىز قولداپ جاتساڭىز، بولسىنمەن» جاۋاپ قايىردى. كوپ كەشىكپەي، 1964 جىلدىڭ كۇزىندە تەڭگە كەن ورنىنان گاز فونتانى اتقىلادى. بۇل جالعىز بولماسىن دەستى مە، سوڭىنان № 8 سكۆاجينانى بۇرعىلاپ، ج.توعجانوۆ بريگاداسى بۇدان دا گاز فونتانىن اتقىلاتتى. ماڭعىستاۋعا، قازاقستانعا سوڭعى كەزگە دەيىن اتىشۋلى گاز كەنورنى تەڭگە ءوز تاريحىنا جولداس توعجانوۆ بريگاداسى ەسىمىن جازدى دا.
ماڭعىستاۋدا 1964 جىلدا ءتورت بىردەي مۇنايلى الاڭ اشىلسا، سونىڭ جەتىباي، قاراماندىباس جانە تەڭگە كەنورنىن اشۋشى وسى جولداس توعجانوۆ جانە ونىڭ بريگاداسى. سونى بىلەتىن ەكسپەديسيا باسشىلارى تاسبولات الاڭىنا جۇمسادى. جولى بولايىن دەگەن داعى، № 1 سكۆاجينانىڭ وزىنەن مۇنايلى، گاز كوندەنساتى لىقسىپ شىقتى. تاعى دا № 5، № 7، № 25 سكۆاجينالار قازۋ بارىسىندا بۇنى تولىقتاي قۋاتتادى. 1965 جىلدىڭ ەنشىسىنە تيگەن ءتورتىنشى باقىتتى الاڭ وسى تاسبولات قوي.
الدان بەسىنشى الاڭ قول بۇلعادى. ول — شىعىس جەتىباي الاڭى. بۇعان دا جولداس باسقاراتىن بريگادا № 1 سكۆاجيناعا ءبىرىنشى بوپ بۇرعى بويلاتتى. بۇنى ماماندار «مايلى جىلىك» دەپ باعالادى. ىلە تۇرەن سالعان № 5 سكۆاجينانىڭ ناتيجەسى دە جاقسى بولدى. جانە № 7 سكۆاجينانى جولداس بريگاداسى سول كەزدەگى وداقتىق مينيسترلىك بويىنشا شاپشاڭ ادىسپەن بۇرعىلاپ بەردى. ۇڭعىلاردىڭ ءبارى دە شىعىس جەتىباي جەرىنىڭ مۇنايلى ەكەنىن كورسەتتى.
ەكىنشى شەگىنىس
جولداس اتا-بابا جۇرتى ماڭعىستاۋعا 1958 جىلى سالت باس، ساباۋ قامشى جىگىت بوپ ورالدى. وندا ول بۇرعىشىلار ساپىندا كەلدى. بۇلاردىڭ بريگاداسى فورت-شيەۆچەنكو تۇبىندەگى تۇبىجىك جەرىندە جەر قاباتىن بۇرعىلايتىن. ماڭعىستاۋ گەولوگيالىق بارلاۋ ترەسى دە سول شامادا قۇرىلىپ، كەڭسەسى فورت-شيەۆچەنكودا ورنالاستى. تۇبىجىك ءجوندى كەن ورنى بولا المايتىن سىڭاي تانىتتى. بۇرعىشىلار تۇبىجىك، قوساينەك سياقتى الاڭداردى ءسۇزىپ ءوتىپ، جەتىباي القاپتارىنا بارىپ، بۇرعى بويلاتتى. وسىندا ءجۇرىپ تە № 6 سكۆاجينانىڭ جانە باسقالاردىڭ داڭقىن اسىرۋعا قاتىستى. مىنە، وسى كەزەڭدە جولداس جەم بويىنداعى ءۇيىن كوشىرىپ الدى. كوشىرىپ العان جەرى — جەتىباي پوسەلكەسى. ول جىلدارى اعاش، شەتەننەن اسىعىس تۇرعىزىلا سالىنعان ازداعان ۇيلەر بولدى دا، بۇلار شارۋاشىلىق كەڭسەسى، باسشى-قوسشىلار باسپاناسى، قوناق ءۇي سياقتى عيماراتتار ءرولىن اتقاراتىن. ال جالپى بۇرعىشىلار، گەولوگتار وتباسىلارىن كوشىرىپ السا دا جەرتولەلەردە تۇراتىن. جەرتولە سالىپ الۋ — ونشا قيىندىققا سوقپايتىن. تراكتورمەن شۇڭقىر قازىپ، توبەسىن قولعا تۇسكەن تەمىر-تەرسەكپەن جاۋىپ الادى. مىنە، جولداس ءوز ءۇيىن قىزىلقوعا جەرىنەن وسىنداي جەرتولەلەردىڭ بىرىنە كوشىرىپ اكەلدى. «مۇناي اشىلدى» دەگەن حاباردان قۇلاقتانعان الىس-جاقىن جاقتاعى كاسىپ، تالاپ ىزدەۋشىلەر اعىلىپ كوشىپ كەلىپ، قونىستانا بەردى. حالىقتىڭ كوپتەپ قونىستانۋى سەبەپتى مە، العاشقى كەزدەرى جەتىباي اۋىلىنان جەرتولە تابۋ دا كۇشكە ءتۇستى. جولداس ءوزىنىڭ جار قوساعى اتجەتبەس ەمەنوۆا، ارالارىندا كىشكەنتاي سابيلەرى بار — وتاعاسىنىڭ ءوزى جولداستىڭ قولىمەن سالىنعان جەرتولەدە جەتى جىلداي ءومىر كەشتى. باسپاناسى جوقتار ۇيشىك-كۇركەلەردى جاعالادى. جولداستاردىڭ دا وتىن، سۋ، كاكىر-شۇكىر بىردەڭەلەر ساقتايتىن كۇركەشىگىنە «قۇدا» تۇسۋشىلەر دە از بولمادى. كوڭىل جاقپايتىن جولداس بۇعان دا بىرەر وتباسىن پانالاتتى. دەگەنمەن، جەرتولەڭىز — ۇزاق شىداتپايدى ەكەن.
سوراقى تىرشىلىك وسىدان باستالادى ەكەن، بيتكە جىلاپ كورىسكەندەي بولاسىڭ. قۇرت-قۇمىرسقا مەڭدەپ، قاندالا قاپتاپ، ءتۇن بالاسى ۇيقىدان قالاسىڭ. بالالاردىڭ ءۇستى-باسىن جارا قاپتاپ جۇرەتىن. قۇرتتىڭ كوبەيگەنى سونشا — جەرتولە توبەسىن الداتومپاق تورلادى. ءتورىڭ — سىز، جايعان توسەگىڭ مەڭدەپ، كوكتەپ كوڭىرسيدى.
جولداستىڭ بالالارى وسىنداي ءۇي-جايدا ءومىر كەشتى. سوندا، 1961 جىلدىڭ اياعىندا تۋعان قىزى — بۇرىش ءقازىر كوپبالالى انا، 1963 جىلى تۋعان ۇلى مۇحيت — اقتاۋدا ءتىس دارىگەرى. بۇل ەكەۋىنىڭ سابيلىك شاعى الگىندەي جەرتولەدە، قۇرت-قۇمىرسقاعا تالانۋمەن ارتتا قالدى-اۋ.
اعيىق ازاماتتار اعاسى
سۇيگەن قۇلدىڭ اتى كوپ. جولداس «بۇلان سىندى بۇرعىشى»، «بۇلان ساندى ساباز» دەپ ەركەلەتۋمەن ءوستى. ال ماڭعىستاۋدا مۇناي مەن گاز وركەندەگەن زاماندا «اعيىق ازاماتتار اعاسى» دەگەندى العا توسا، الدىنان الشاڭداپ قارسى الاتىن اۋىل ايماعىنا ءدان ريزا.
وڭاشادا وتكەن-كەتكەن ءومىرىن ساراپقا ساپ قويادى. گەولوگ-بارلاۋشىلار نەگىزگى جۇمىسىن اياقتاي كەلگەسىن جولداس توعجانوۆ مۇناي كاسىپشىلىگىنە اۋىستى. ءسويتىپ، 1975-1979 جىلدارى جەتىباي مۇناي كاسىپشىلىگىندە سكۆاجينالاردى جەراستى جوندەۋ بريگاداسىن باسقاردى. بايقاپ وتىرسا، تەك سول جىلداردىڭ وزىندە بۇنىڭ بريگاداسىندا كەيىندەۋ زامان اعىمىنا ساي الۋان دارىن يەلەرى جۇمىس جاساپتى. بىردە جولداستىڭ بريگاداسىنا قالتاسىندا الماتى پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىنىڭ تاباقتاي ديپلومى بار قاعىلەز قارا جىگىت كەلدى. قاتارداعى جۇمىسشىلىققا قابىلداندى. بۇل قاعىلەز قارا جىگىتتەن جولداس جاقسى نىشان بايقادى. ويتكەنى، ول بايىرعى تانىسىنداي، ەشكىمدى جاتىرقاماي، ماي-ماي قارا جۇمىسشىلارمەن تەز ءتىل تابىسا بەردى. ارادا ءتورت، بەس جىلدا قاعىلەز جىگىتتىڭ جۇمىسشىلىقتان اعا ينجەنەرلىككە جوعارىلادى. بىردە سەح باستىعى ەڭبەك رۇقساتىنا شىقتى دا، سەحتىڭ بۇتكىل جۇمىسى دا، جاۋاپكەرشىلىگى دە جولداس پەن قاعىلەز قاراعا تىرەلدى. ال سەح بولسا، بىرنەشە اي بويى وندىرىستىك جوسپاردى ورىنداڭقىراماي، «جوعارعى» باسشىلاردىڭ كوك قاتىننىڭ قارعىسىنا بەرگىسىز «سوگىس» دەيتىن قاڭقۋىنان قۇتىلۋدان قالعان. مىنە، وسى جەردە قاعىلەز قارا جىگىتتىڭ قارىمى بايقالىپ قالدى. جوكەڭ ەكەۋى سەحتا ءتارتىپتى جاقسارتۋدى قولعا الدى. ءوزارا سىيلاستىق ارقاۋىن شيراتا وتىرىپ اركىمنەن جاۋاپكەرشىلىك كۇتىلەتىنى باستى نازاردا بولدى. سونىڭ ءبارى بوس كەتكەن جوق، سەح ەشقانداي قوسىمشا شىعىن، باسقالاي شارا-پاراڭدى تىلەمەستەن وندىرىستىك جوسپار دەگەندە قاتارىن باسىپ وزا بەردى. مۇنايشىلاردىڭ باسشىسى سالاماتوۆ مۇرات دەيتىن (مارقۇم) ىسكەر دە تالاپشىل مامان ەدى، سول كىسى سەحتىڭ تىڭ اياق الىس سەبەبىن سۇرادى. جولداس قاسىنداعى جاس ينجەنەردى نۇسقاپ، «ەڭبەك وسى جىگىتتىكى» دەپ، كەلتە قايىردى.
بولايىن دەپ-اق تۇرعان جىگىت ەكەنسىڭ، مۇڭسىز بول، قاراعىم. سالاماتوۆ قاعىلەز قارا جىگىتتىڭ قولىن قىسىپ تۇرىپ وسىلاي قۇتتىقتاعان. سونداعى قاعىلەز قارا جىگىتىمىز — قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەمەر-مينيسترى نۇرلان وتەپ ۇلى بالعىمبايەۆ بولاتىن. ىسكەر مامان دا، باسشى دا ءار ولكەنىڭ ارمانى ەمەس پە، نۇرلان وتەپۇلىن كورشى وبلىس شارۋاشىلىق باسشىلارىنىڭ كوڭىلىن قيماي، سول جاققا ءوز ماماندىعى بويىنشا اۋىستى.
نەمەسە قايروللا ەرەجەپوۆتى الايىق. ول دا جولداستىڭ وسى بريگاداسىنىڭ تۇلەگى. نانى وسى بريگادادا جۇرگەندە كوتەرىلدى، ماڭعىستاۋ وبلىسى دەڭگەيىندەگى باسشىلىققا قۇلاش سەرمەدى. ءقازىر قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتىنىڭ ءماجىلىس دەپۋتاتى.
ماڭعىستاۋ وبلىستىق ەكونوميكا، ونەركاسىپ جانە ساۋدا باسقارماسىنىڭ باستىعى (بۇعان دەيىن وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى بولعان) ەسەن كۇمىسقالييەۆ 1974-1975 جىلدارى ءدال بريگادانىڭ مونداناقتاي مۇشەسى بولاتىن. جوعارى ءبىلىمدى ينجەنەر، ءبىراق جۇمىستى ول دا قاتارداعى جۇمىسشىلىقتان باستادى. ءوزىن وسىندا كورسەتتى دە. بويىنداعى تالانت، قابىلەتىن ەسەن كۇمىسقالييەۆ اۋدان، دالا جانە وبلىس باسشىلىعى قىزمەتتەرىنە اۋىسا دالەلدەۋمەن كورىندى.
جولداس توعجانوۆ «ماڭعىشلاقنەفتەگازرازۆەدكا» كەشەندى ەكسپەديسياسى جانە «ماڭعىستاۋمۇنايگاز» اكسيونەرلىك قوعامى (بۇرىن «ماڭعىشلاقنەفت» وندىرىستىك بىرلەستىگى) قۇرامىندا جۇمىس جاساعان جىلدارى كوپتەگەن اقيىق اعالارمەن، العىر، جەلكىلدەپ ءوسىپ كەلە جاتقان جايراڭ قاققان جاستارمەن جۇمىستاس بولدى. سولاردىڭ كوبى ەل ءۇمىتىن اقتادى. اعالار دەسە، الدىمەن سافي وتەبايەۆ، حالەل وزبەكقالييەۆ، حاسان تاجييەۆ، نيكولاي پەتروۆ، سالىق رىسقالييەۆ ىنىلەر، كەيىنگى لەك دەگەندە: ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ قازىرگى اكىمى ءلاززات قيىنوۆ، «ماڭعىستاۋمۇنايگاز» اكسيونەرلىك قوعامىنىڭ باس ديرەكتورى ساعىن قىرىمقۇلوۆ، «وزەنمۇنايگاز» اكسيونەرلىك قوعامى باسشىلارىنىڭ ءبىرى جاقسىلىق جانعازييەۆ. «ماڭعىستاۋ-گەولوگيا» اق-نىڭ پرەزيدەنتى عيززات بالمۇحانبەتوۆ...
جالپى، قازىرگى كۇندەرى ماڭعىستاۋ تۇبەگىندە مۇناي مەن گاز ونەركاسىبى سالاسىندا قىزمەتتەنىپ جۇرگەن قىزمەتكەرلەردىڭ دەنى 60-80-جىلدارى ەڭبەك جولىن جەتىباي مەن وزەن كاسىپشىلىكتەرىنەن باستاعاندار. ال 70-80-جىلدارى جولداس توعجانوۆ بۇل سالانىڭ مايتالمان مامانى، ءباتۋالى بۇرعىشىسى دەڭگەيىنە كوتەرىلدى. ەڭبەگىمەن ەلەندى، ادامگەرشىلىگىمەن ارداقتالدى. ءقايسىبىر باسقوسۋلاردا الدارىنان شىعا كەلگەن شاشىن اق قىراۋ شالعان، پالۋان دەنەلى كىسىگە جىلى ۇشىراي نازار تاستايتىن جىگىت اعاسى جولداسقا ولاردىڭ كوبى جارقىلداي ۇيىرىلە قالادى. الدىندا حان تۇرسا دا يلىگe قويمايتىنداي پاڭ جىگىتتەر دە بوي كورسەتىپ جاتادى. ءبىراق، سونداي مىرزالارىڭ دا جوكەڭدەي اعا الدىندا مەيىر توگىپ تۇرعانى قانداي جاراسىمدى ەدى، شىركىن؟! اعيىق ازاماتتار اعاسى بولۋ، ىلۋدە بىرەۋدىڭ پەشەنەسىنە جازا ما، قالاي؟
جول ۇستىندەگى جوكەڭ
جولداس توعجانوۆ ماڭعىستاۋ تورابىندا بۇرعى سالۋ، مۇناي ءوندىرۋ ناۋبەتى دەپ ءجۇرىپ، بارماعان جەرى، باسپاعان تاۋى قالدىرمادى دەگەندەي. قايدا جۇمساماسىن — تىندىرىمدى ءىس قىلاتىن. ادامعا سيرەك بىتەر قاسيەتتىڭ ءبىرى وسى عوي، ونىڭ بريگاداسىن ەكسپەديسيا بازاسىنان جارتى مىڭ شاقىرىمداي قاشىقتاعى قانسۋ ۋچاسكەسىن بۇرعىلاۋعا جۇمسادى. قانسۋدا ورناتىلعان تۇڭعىش سكۆاجينا № 1 اتالسا، وسىنى قازۋ بارىسىندا جولداستىڭ بريگاداسى تەرەڭنەن گاز اتقىزدى. سوسىنعى ساپارلارى: اقسەكسەۋىل، بىرىنجىك، تاسويىق، سامتىر، ەردالى، وتەجان، شارشىقۇدىق، امانجول، قاراقۇدىق الاڭدارىندا گەولوگيالىق بۇرعىلاۋمەن وزىپ كەلدى. بۇنىڭ سوڭى قاراجانباس پەن قالامقاس سياقتى بۇل كۇندەرى اتاعى الەمدى شارلاپ كەتكەن كەن ورىندارىنا جەتەلەدى. قاراقۇدىق ويپاتىندا مۇناي مەن گازدىڭ ايتارلىقتاي قورى بارىن تياناقتاعان دا وسى توعجانوۆ بريگاداسى. سوڭعى جىلدارى وسى قاراقۇدىق كەنورنىن قازاق-امەريكان بىرلەسكەن كاسىپورنى يەلەنىپ، مۇناي وندىرۋگە كىرىسۋلى.
بۇلار دا ءبارى ەمەس. جوعارىدا ايتىلعان قىرلاردان بۇرعى سالىپ، گەولوگيالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ ءبىرىڭعايلانا بەرىسىمەن توعجانوۆ ءوز بريگاداسىمەن ويماشا، سارسەنباي، جىلاندى، پيونەرسكايا، باتىس تەڭگە، الاتوبە، ەمال، اتامباي، اققار، ايرانتاقىر، ەمىر، دوليننايا، پريدوروجنىي سياقتى قىرلار مەن جازىقتاردا جۇزدەگەن مەتر تەرەڭدىككە بۇرعى بويلاتتى. بۇلاردىڭ قاي-قايسىسىندا بولماسىن «بەسجىلدىق جوسپار» دەگەن ادۋىندى ايۋداي ايتىستىڭ ارناسىمەن سىندارلى سابىلىستاردان تۇرادى-اۋ. سول سابىلىستار ورتاسىنان ماڭدايى جارىلىپ، دارا شىعىپ جۇرگەن بريگادا ساپىندا جولداستىڭ جىگىتتەرى بولدى. وسى ءسوزىمىزدى قۋاتتاعانداي، 80 جىلداردىڭ ورتاسىندا ارال ماڭىنداعى قۇمكول كەنىشىن اشىپ، زەرتتەۋگە جەتىك ماماندار توبىنا جولداس ىلىكتى. بۇل ءوزى قۇمكول سياقتى قازىرگى بايسالدى مۇناي كاسىپشىلىگىن اشۋدىڭ، قاتارعا قوسۋدىڭ نەگىزى قالانار قاربالاس-تىن. جولداس قۇمكول كەنىشىن قازباستىرۋ شارۋاسىنا ءۇش جىل قولداپ، قارا جۇمىسقا جەگىلە ات سالىستى. سوناۋ ماڭعىستاۋدان قاتىناپ ىستەدى. ايىنا بىرەر كۇن وتباسىنا قارا بەرەتىن. قالعان ۋاقىتى قۇمكول مۇنايىن يگەرۋگە جۇمسالدى. سول ءۇش جىلدا ارالدىق ونداعان بۇرعىشى جىگىتتەر مۇنىڭ تالىم-تاربيەسىن الدى، تاجىريبەسىنە قانىقتى. كەتەرىندە كوبى قيماي قوشتاستى. بايلانىستارى ۇزىلمەستەن كەلەدى-اۋ.
ءيا، جولداس توعجانوۆ وسىنداي بۇلان سىندى بۇرعىشى، اقكوڭىل دە ارداق تۇتار ازامات. ەڭبەك ەتۋدى، ەلىنە قىزمەت ەتۋدى ەس ءبىلىپ، ەتەك جاپقالى ەنشىلەۋمەن ءومىر بەزبەنىنە تۇسۋمەن شىڭدالدى. سول كەزدەگى ۇكىمەت ورىندارى، قوعامدىق ۇيىمدارى، ارينە، ەڭ الدىمەن تۋعان ەلى، دوس-جاراندارى قۇرمەت كورسەتتى. بۇرىنعى كەڭەستەر وداعى، قازاق ءسسر-ى، وبلىستىق، اۋداندىق ورگاندارى ماراپاتتاۋ رەتىندە بەرگەن قۇرمەت گراموتالارىنىڭ كولەمى جامان تايلاققا جۇك بولارلىقتاي، وڭىرگە تاعاتىن مەدالداردىڭ بىرنەشەۋى سارعايىپ تەڭ تۇبىندە جاتىر. تەك ماڭعىستاۋدىڭ وزىنەن التى، جەتى مۇنايلى كەنورنىن اشۋدا العاشقى قارلىعاش جولداس توعجانوۆ اعانىڭ ومىراۋىندا لەنين وردەنى جارقىرايدى.
بۇنى كوپسىنبەيمىز. كەرىسىنشە، ولقىلاۋ دەسكەن لەبىزدى دە ەستىپ ءجۇرمىز. بىلاي قاراعاندا جانى بار ما، قالاي؟ وۋ، تەك ماڭعىستاۋ تۇبەگىنەن التى، جەتى مۇنايلى الاڭدى تۇڭعىش رەت اشۋشى باس تۇلعاعا باس جۇلدە ولقىلىك ەتەر مە؟ باس جۇلدە دەگەندە كەڭەستەر وداعىنىڭ ەڭ جوعارعى اتاعى سوسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاعىن بەرۋدى ايتامىز-داعى. تىم بولماسا، موسكۆاداعى سسسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ دەپۋتاتى سياقتى قۇرمەتكە ۇسىنىلماعانى وكىنىش سياقتانادى. ءيا، و باستا اللام بۇيىرتپايىن دەسە، ءسوز بار ما؟ ايتپەسە، جولداس توعجانوۆتان كوپ كەيىن مۇناي سالاسىنا كەپ، سوسياليستىك ەڭبەك ەرى نەمەسە سسسر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اتاعىن جامىلىپ شىققانداردى ايتساق، بىرەۋلەردى كورە الماۋشىلىق جاسامايىق دەگەنىمىز عوي.
قازاق مۇنايىنىڭ 100 جىلدىڭ مەرەكەسى قارساڭىندا سوم دا ءىرى تۇلعاسىنا جايساڭ قالپى قۇيىلىپ تۇرعان جىگىت اعاسى الشاڭ باسىپ بارادى. ومىرىمەن، مىنەزىمەن، ەڭبەگىمەن ۇلگى بولعان قازاقتىڭ وسىنداي مارقاسقا اعالارىنان اينالىپ نەگە كەتپەيمىز؟
اقتاۋ قالاسى.
You Might Also Like
-
— سەن مەنى تۇسىنبەيسىڭ بە دەپ قورقامىن. — تالجىبەك الدەقانداي ءبىر تىڭ ءسوز باستار الدىنداعى ادەتىمەن ۇزىن كىرپىكتەرىن ءبىر قاعىپ جىبەردى. سونان سوڭ وزىنەن جاۋاپ كۇتە ءۇنسىز تۇرعان مەيرامبە...
