InfoHub Logo

پۋبليسيستيكالىق ءستيلدىڭ شىعارمالارى ءبىر تىلدە سويلەيتىن ادامداردىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرىنە ، ءبىلىم دارەجەسىنە، نانىم-سەنىمدەرىنە قاراماستان، سول قوعام نەمەسە اۋماق مۇشەلەرىنىڭ بارىنە ورتاق بولىپ كەلەدى. «پۋبليسيستيكا» ءسوزىنىڭ شەتەل تىلدەرىنەن ورىس تىلىنە اۋىسىپ ، «كوپشىلىك» دەگەن ماعىناعا ۇقساس ەكەنىن ەسكەرسەك،بۇل ءستيلدىڭ اتالۋى دا  اقىلعا قونىمدى كەلەدى، سەبەبى بۇل ستيلدە جازىلىپ يا بولماسا ايتىلاتىن ەڭبەكتەر، شىنىندا، كوپشىلىك قاۋىمعا ارنالادى.پۋبليسيستيكالىق ەڭبەكتەردىڭ پاتريوتتىق ىقپالى باسىم بولىپ وتىرادى.قوعامدىق-ساياسي ادەبيەتتىڭ ،بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ، كوپشىلىككە ارنالعان ماجىلىستەردەگى، جينالىستارداعى باياندامالار مەن جارىس سوزدەردىڭ ءستيلى پۋبليسيستيكالىق ستيل دەپ اتالادى.عالىم م.سەرعالييەۆ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن 3-كە ءبولىپ قاراستىرادى:ۆيزۋالدىق(مەرزىمدى باسپا ءسوز)، اۋديوالدىق(راديو) جانە اۋديوۆيزۋالدىق(تەليەۆيزيا،دەرەكتى كينو) ءارى ولاردىڭ وزدەرىنە ءتان بەلگىلەرىن انىقتاعان:

-اقپاراتتىق(ءار ءتۇرلى فاكتىلەر مەن حابارلاردى جەتكىزۋ)؛

-تۇسىنىكتەمە-باعا بەرۋشىلىك (دەرەكتەر كوبىنەسە تۇسىنىكتەمەمەن،تالداۋمەن نەمەسە باعا بەرۋشىلىكپەن جەتكىزىلىپ وتىرادى)؛

-تانىمدىۇ-اعارتۋشىلىق(مادەني،تاريحي جانە عىلىمي ماتەريالداردى جاريالاپ وتىرىپ،ب ا ق  تىڭدارمانداردىڭ،وقىرمانداردىڭ، كورەرمەندەردىڭ ءبىلىم قورىن تولىقتىرىپ وتىرادى)؛

-ىقپال ەتۋ قىزمەتى (ب ا ق ءۇشىنشى وكىمەت دەپ اتاۋ ورىن الىپ ءجۇر).

ءسويتىپ ۆيزۋالدى حابارلاردى كورەرمەندەر قابىلداسا، اۋديالدىق حابارلاردى تىڭدارماندار قابىلدايدى،ال اۋديوۆيزۋالدىق حاباردىڭ ادرەساتتا كورەرمەن،تىڭدارمان كەي رەتتەردە بۇعان قوسا وقىرمان بولىپ كەلەدى. باق-نىڭ وسىنداي ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى حابارلاردىڭ تىلدىك ەرەكشەلىكتەرىدە ءىر ءتۇرلى بولادى.پۋبليسيستيكالىق ءستيلدىڭ نەگىزى گازەت ءتىلى دەپ ەسەپتەلىنەدى.اقپارات قۇرالدارىنىڭ ىشىندە بارىنەن بۇرىن پايدا بولعانى نازەت،ياعني راديو مەن تەليەۆيدەنيا ومىرگە كەلمەي تۇرعان كەزدە-اق كوپشىلىك قاۋىم گازەتتى مولىنان پايدالاندى. سرندىقتان،ءبىر جاعىنان ، گازەتتە ماتەريالداردى بەرۋ،ەكىنشىدەن، سول ماتەريالداردى وقىرماندارعا لايىقتاۋ، رەداكسيالاپ دەگەن سياقتى تالاي وڭدەۋدەن وتكىزۋ تاجىربيەسى بولاتىنى بەلگىلى.

گازەت ءتىلىنىڭ ماعىناىن مىنا جاعدايلاردان بايقاۋعا بولادى:

-جاڭالىقتاردى،تىڭ اقپاراتتاردى حالىققا تەز جەتكىزۋدى باستى نىسانى ەتەدى؛

-بولىپ جاتقان وقيعالارعا تۇىنىكتەمە بەرەدى ؛

الدە ءبىر پىكىردىڭ شىندىعىنا وقىرماننىڭ كوزىن جەتكىزە دالەلدەيدى جانە وقىرماننىڭ وعان دەگەن سەزىمىن وياتىپ،قالىپتاستىرادى؛

-وقىرماندى سول وقيعاعا بايلانىتى قيمىل-ارەكەتكە شاقىرادى ،كوپشىلىكتىڭ كوز قاراسىن قالىپتاستىرادى

گازەت-پۋبليسيستيكالىق ستيل ءار-تۇرلى جانرلارمەن بەرىلەدى.گازەتتىك-پۋبليسيستيكالىق ءستيلدىڭ جانرلارىن ەكى توپقا بولۋگە بولادى.ولار :تازا گازەتتىك جانر-اقپاراتتىق جانر جانە اسەر ەتۋ فۋنكسياسىن اتقاراتىن اناليتيقالىق جانرلار. باپاسوزدە پايدالانىلاتىن جانرلار كوپ .ت.قوجاكەيەۆ ولاردى نەگىزىنەن ءۇش توپقا بولەدى:ءبىرىنشى توپ-حابارلاما (ينفورماسيالىق) جانرلار.بۇعان جاتاتىندار-زامەتكا،ەسەپ(وچەت)،سۇحبات جانە رەپورتاج. ەكىنشى توپ تالدامالى جانرلار. بۇل توپ كورەسپوندەنسيا، ماقالا،باسپاسوزگە شولۋ،رەسەنزيادان  تۇرادى.ءۇشىنشى توپ – كوركەم پۋبليسيستيكالىق جانرلار.مۇنىڭ قۇرامىنا فەلەتون،پامفلەت،وچەرك،كوركەم پۋبليسيستيكا ەنەدى.

گازەتتىڭ ماقساتى قالىڭ وقىرمانعا عىلىمي اقپارات بەرۋ ەمەس،كوپشىلىككە قاجەتتى جالپى اقپاراتتى نەگىزدى جەتكىزۋ ءۇشىن سالالىق تەرميندى پايدالانادى.زەرتتەۋشى م.ن.ۆولودينا: «سالالىق ۇعىمداردىڭ تىلدىك كورىنىسى سانالاتىن تەرميندەر ارناۋلى بىلىمدەردىڭ  رەپرەزەنتاسيالاۋدىڭ ايرىقشا ءتاسىلى بولىپ تابىلادى. قانداي دا ءبىر ارناۋلى ۇعىمداردى بىلىدرەتىن تەرمين ماڭىزدى اقپاراتتڭ ءبىر بولىگىن ساقتاپ، جەتكىزۋشى رەتىندە تۇسىندىرىلەدى.ول اقپارات بولىگى بەلگىلى ءبىر تەرمينسفەرادا اسا قۇندى بولىپ سانالادى» -دەپ انىقتاما بەرەدى

سوندىقتان دا ، شاعىن جانرلاردى اۆتور ءوزى كوتەرىپ وتۆرعان پروبلەمانىڭ ءمان-مازمۇنىن اشىپ، ناقتىلاي ءتۇسۋ ءۇشىن تەرمين سوزدەردىڭ اسا ءبىر ءتيىمدى دەگەن ءمانىن عانا پايدالانادى.

شاعىن جانر تىلىندە جازىلعان شىعارمالاردى قوعامدىق سالادا جاڭادان پايدا بولعان قوزعالىستار قاتارى كوبەيىپ كەلەدى. ولاردى:

1)تۇتاستاي قازاق تىلىنە اۋدارىلعان تەرميندەر(قوعامدىق كەلىسىم، رۋحاني تالعام؛

2)ورىس تىلىندەگى اتاۋى ساقتالعان تەرميندەر(ينۆەستيسيا ، سامميت)؛

3)ءبىر ءسوزى قازاق تىلىنە اۋدارىلعان(ساياسي پارتيا،لاۋرياتتاردى ماراپاتتاۋ، مينيسترلىكتىڭ باعدارلاماسى، شىعارماشىلق كونسەرت، ىشكى ساياسات دەپارتامەنتى ت.ب تەرميندەر دەپ جىكتەلەدى.

گازەت ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسى.قازاق ءتىلى بىلىمىندە  گازەت جانرلارى جەكە رەتتەلە قويعان جوق. كوبىنەسە، كوركەم ادەبيەت جانرلارى شەڭبەرىندە قاراستىرىلىپ جۇرگەنى بەلگىلى.ال كوركەم شىعارما ءتىلىن تالداۋ نەگىزىن ق.جۇبانوۆ ، س.امانجولوۆ، م.اۋەزوۆ، ح.جۇمالييەۆ، م.بالاقايەۆتار  قالىپتاستىر،ان بولسا ودان ءارى جەتىلدىرە تۇسكەن ر.سسىزدىقوۆا، ح.كارىموۆ، ب.شالابايەۆ، ت.ب  عالىمدار بولدى.اسىرەسە كوركەم ماتىنگە لينگۆيستيكالىق تالداۋ جۇرگىزۋدى ارنايى ماسەلە ەتىپ كوتەرگەن ، عىلىمي ەڭبەك ارناپ ، وقۋ قۇرالىن جازعان ر.سىزدىقوۆا مەن ب.شالابايەۆتار دەر ەدىك. عالىمداردىڭ بىرلەسە ەڭبەك ەتۋى ناتيجەسىندە «كوركەم تەكستى لينگۆيستيكالىق تالداۋ» اتتى وقۋ قۇرالى جارىققا شىقتى.

ولار سوزدىك قۇرامى دا بەلگىلى ءبىر سىزىلعان سحەما بويىنشا قالىپتاسپايدى، ءار ءتۇرلى بولادى.

گازەتتىڭ نەگىزگى جانرلارى رەتىندە حابار،شەتەلدىك كوررەسپوندەنسيا، ەسەپ،ۇگىت-ناسيحات ماقالالارى،پروبلەمالى ماقالا ،وچەرك، سۇحبات، فەلەتون،پىكىر ەسەپتەلەدى.وسى اتالعان جانرلاردىڭ بارىنە ورتاق ەرەكشەلىكتەر:

*فاكتىگە، ناقتى دەرەككوزگە سۇيەنەتىندىگى ؛

*فاكتىلەر مەن دەرەكتەردىڭ جاڭا بولۋى؛

*دەرەكتەر مەن فاكتىلەردى ءدال جەتكىزەتىندىگى؛

*وپەراتيۆتىلىگى؛

*وقىرماندى سەندىرىپ، اسەر ەتە الاتىندىعى.

---