قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ب ا ق جۇيەسىنىڭ ترانسفارماسيالانۋى
قازاقستان رەسپۋبليكاسى «ءبىلىم جانە عىلىم» مينيسترلىگى
«تۇران» ۋنيۆەرسيتەتى.
«اۋدارما ءىسى جانە جۋرناليستيكا» كافەدراسى
ورىنداعان: جۋرناليستيكا ماماندىعىنىڭ 1 كۋرس ستۋدەنتى قىدىربەكوۆا دۋريا
جەتەكشى: ءالمىش جادىرا
ماقالادا ب ا ق ۇعىمىنا، باق-تىڭ اتقاراتىن ءسان-تۇرلى قىزمەتىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە بەرىلە وتىرىپ، تاۋەلسىزدىك جىلدارىنان باستاپ ورىن العان وزگەرىستەر جايلى ايتىلادى. باق-تا ورىن العان وزگەرىستەردىڭ ماڭىزى دايەكتەلەدى. ب ا ق جۇيەسىنىڭ كەزەڭدەرىنە، سونىمەن قاتار، قر-نىڭ ب ا ق تۋرالى زاڭ جۇيەسىندەگى وزگەرىستەرگە شولۋ جاسالادى.
ۆ ستاتە داەتسيا كراتكوە وبيانەنيە پونياتيا سمي، فۋنكسيە سمي. راسسكازىۆاەتسيا وب يزمەنەنياح، پرويزوشەدشيح زا گودى نەزاۆيسيموستي. راسسماتريۆايۋتسيا ەتاپى سيستەمى سمي، ا تاكجە يزمەنەنيا ۆ زاكونە و سمي رك.
The article gives a brief overview of the concept of the media، the functions of the media، talks about the changes that have occurred over the years of independence، discusses the stages of the media system، as well as changes to the law on the media
تىرەك سوزدەر: ب ا ق، ب ا ق جۇيەسى، ترانسفارماسيا، اقپارات، اقپارات نارىعى، اقپارات جانە كوممۋنيكاسيا
كليۋچيەۆىە سلوۆا: سمي، سيستەما سمي، ترانسفارماسيا، ينفورماسيا ي كوممۋنيكاسيا.
Key words: Mass media، media system، media function، transformation، information and communication
XXI عاسىر قارۋلى مايداننىڭ ەمەس، اقپارات مايدانى ەكەنىن ەسكەرسەك، ءجاواندىق سوعىس باسپا ءسوز الاڭىندا نە باسپا ءسوز الاڭى ارقىلى ورىن الۋدا. دەمەك، ءجاواندىق سوعىستا ۇتىلماس ءۇشىن ەلىمىزدىڭ ب ا ق جۇيەسىنىڭ جۇيەلى جۇمىس ىستەۋى ماقىزدى. اقپارات تاراتۋدا قارقىندى ساپالىق وزگەرىستەردىڭ (ترانسفارماسيا ) ورىن الۋى ەلىسىزدىڭ اتالعان سالاسىن زامان تالابىنا ساي قۇرۋىنىڭ دۇرىس ەكەنىن كورسەتەدى. ەلەكتروندى اقپارات قۇرالدارىنىڭ پايدا بولۋى ءداستۇرلى باق-تى كوپتەگەن وڭ وزگەرىستەرگە اكەلدى، تۇبىر-تۇبىرىمەن تۇرلەندىردى. قىسقاشا ايتقاندا، زامان تالابىنا ساي ەتتى. ءبىر كەزدەرى ساياسي قاقتىعىس، الەۋمەتتىك كيكىلجىڭ جايلى بيلىككە دابىل قاعۋشى تەلەديدار مەن باسپا ءسوز قۇرالدارى بولسا، بۇگىندە اقپارات تاراتۋ مەن اقپارات تاراتۋ مەن جەتكىزۋدە مونوپولي كوپ. وسىنىڭ ءوزى ب ا ق جۇيەسىنىڭ ترانسفارماسيالانعانىنىڭ ايعاعى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى «بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى»تۋرالى 1999 جىلعى 23ءنشى شىلدەسىندەگى №451زاڭىندا مىنانداي تۇسىنىكتەمە بەرىلگەن: بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى(ب ا ق)-تۇلعالاردىڭ شەكتەۋسىز توپتارىنا ارنالعان باسپا، دىبىس-بەينە جانە وزگە دە حابارلارى مەن ماتەريالدارى. قىسقاشا تۇسىندىرەر بولساق، باق-تەلەديدار، راديو، باسپا ءسوز باسىلىم. بۇگىندە بۇل قاتاردى ينتەرنەتتە تولىقتىرۋدا. ياعني، جاڭا مەديا مەن جاڭا اقپارتتىق تەحنولوگيالاردىڭ اقپارات تاراتۋى مەن جيناقتاۋى.
باق-تىڭ اتقاراتىن قىزمەتى ماڭىزدى ءارى سان-قيلى. باق-تىڭ اقپارات تاراتۋ قىزمەتىنسىز كەز-كەلگەن قوعامدى تولىققاندى ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. ب ا ق ارقىلى بۇگىنگى قوعام ءبىلىمنىڭ باسىم كوپشىلىگىن الادى. وسى ارقىلى قوعام باق-تىڭ بىلىمدىلىك قىزمەتىمەن تانىس. ب ا ق ارقىلى قوعام زاڭ مەن ەرەجەلەردى بويىنا سىڭىرەدى. ساياسي ناۋقان كەز-كەلگەن ساياسي پروسەستە «ءتورتىنشى بيلىك» ارقىلى قوعام ساياسي پروسەستىڭ قاتىسۋشىسىنا اينالادى، ساياسي ساۋاتتانادى. ەكى تاراپ مۇددەلەرىن توعىستىرۋ كەزىندە دە ءبىز باق-تىڭ الەۋمەتتەندىرۋ قىزمەتىنىڭ ماڭىزىن ۇعامىز. باق-تىڭ بۇگىنگى تاڭدا ك ينو سالاسى ىسپەتتى يدەولوگيالى قۇرالى ەكەنى وتىرىك ەمەس. اتالمىش سالانىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق قىزمەتى قوعامدى وڭ جۇمىسقا جۇمىلىرادى، كۇشىن بىرىكتىرەدى نەمەس سانالى ءبىر ارەكەتكە شاىرادى. بۇعان دالەل ءسان-تۇرلى قايىرىمدىلىق شارالار مەن سەنبىلىكتەر تۋرالى باق-تىڭ قالام تارتۋى ارقىلى جينالعان كوپشىلىك ءدالىل.
بيلىككە باق-تىڭ ءتورتىنشى بيلىك دەپ سارالانعانىمەن، ونىڭ ساياسي پروسەستە ويىپ الار ورنى بار ەكەنى حاق. جوعارىدا اتاپ وتكەنىمدە ەلەكتروندى اقپارات قۇرالدارىنىڭ پايدا بولۋىمەن بۇل الەۋمەنتتىك ينستيتۋتتىڭ جۇمىسى تۇبىر-تۇبىرىمەن وزگەرۋدە.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا باق-تىڭ دامۋى مەن وزگەرۋى قالاي ورىن العانىنا توقتالايىق.
قازاقستان-تاۋەلسىزدىك ءداۋىرىنىڭ العاشقى جىلدارىنان باستاپ باسپا ءسوز سالاسىنداعى حالىقارالىق بەدەلدى قۇجاتتاردىڭ اياسىندا باق-تىڭ ەركىندىگىن قامتاماسىز ەتىپ كەلە جاتقان مەملەكەت. وسى ورايدا باق-تى قۇرۋدا بولعان قيىندىقتارعا توقتالار بولساق، قوعامدار الماسىپ، نارىقتىق ەكونوميكالىق قاتىناستار ورنىعا باستالعان ۋاقىتتان بەرى سارالاساق، ب ا ق دامۋ ساتىلارىن ءۇش كەزەڭگە بولۋگە بولادى.
ءبىرىنشى كەزەڭ. جالعىز يدەولوگيانىڭ پارمەنىندە بولىپ كەلگەن ءبىرتۇتاس اقپارات جۇيەسىنىڭ ىدىراى جانە قارجىلىق، يدەالىق توقىراۋعا ۇشىراۋى.
ەكىنشى كەزەڭ. اقپارات الەمىنىڭ مەملەكەتتىك جانە جەكەمەنشىك بولىپ وزگەرىپ، قايتا قۇرىلۋى.
ءۇشىنشى كەزەڭ. ەلىمىزدەگى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، مادەني رەفورمالاردىڭ تەرەڭدەۋىنە سايكەس الەمدىك اقپاراتتىڭ رەسپۋبليكانىڭ ەفيرلىك كەڭىستىگىنە ەنۋى جانە قر-نىڭ عالامدىق اقپارات ايدىنا تالاسۋىمەن سيپاتتالادى.
ءبىرىنشى كەزەڭنەن ءۇشىنشى كەزەڭگە دەيىن، ق ر اقپارات نارىعى كوپسالالانىپ ياعني، اقپارات تاراتۋ كەڭىستىگىن كەڭەيتىپ عالامدىق اقپارات ايدىنىنا دەيىن ترانسفارماسيالانۋىمەن سيپاتتالادى.
رەسپۋبليكا العاش 1991جىلدان بەرى قاراي اقپارات قۇرالدارى تۋرالى زاڭنامانى ۇدايى جەتىلدىرۋمەن بولدى. 1991جىلى 28-تامىزدا «باسپا ءسوز جانە باسقا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى تۋرالى» زاڭ قابىلدادى. بۇل زاڭ ەلىمىزدە مەملەكەتتىك ەمەس باق-تڭ پايدا بولۋىنا قولايلى جاعداي تۋعىزدى. ياعني، جەكە اقپاراتتىق ۇيىمدار پايدا بوا باسادى. بۇل ءوز كەزەگىندە اقپارات الەمىندە باسەكەلەستاك ورناۋىنا اكەلدى. باسپا ءسوز بەن ەفيرلەرگە جاڭا مازمۇن بەردى. ءىرى مەديا بىرلەستىكتەر ومىرگە كەلە باستادى. حالىقتىڭ اقپارات الۋ جانە سالىستىرۋ مۇمكىندىگى كەڭەيدى. 2002جىلعى مالىمەت بويىنشا ەلىمىزدە ون ءتورت اقپارات اگەنتتىگى بار. سونىڭ ىشىندە تەك ەكى اقپارات اگەنتتىگى مەملەكەتتىك تاپسىرىستى ورىنداۋشىلار. ال، ون ەكىسى جەكە مەنشىك اقپارات اگەنتتىكتەرى. ءتىپتى، «ينتەر-فاكس KAZAKHSTAN»، «Kazakhstan today» سياقتى ەڭ بەدەلدى اقپارات اگەنتتىكتەرى دە.
1997 جىلى 3ء-شى جەلتوقساندا «ق ر ءبىرتۇتاس كەڭىستىگىن قالىپتاستىرۋ تۋرالى» جارلىققا قول قويدى. 2001جىلى بۇل جارلىققا ءبىرشاما وزگەرىستەر ەڭگىزدى. بۇل زاڭ جوباسى باق-تى دەموكراتيالاندىرۋ، الەمدى تالاپتارعا ساي جەتىلدىرۋ ءۇشىن قابىلداندى جانە وسى سەبەپپ1ەن زاڭ جوباسىنا وڭ وزگەرىستەر ەڭگىزىلدى. مەديا جانە جەكمەنشىك مەديانى ۇكمەت قاتاڭ قاداعالايتىن جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسى (قحر) ءجۋرنالسيتى قاماۋ جونىندە التىنشى ورنى يەلەنگەن، مىسىردىڭ اقپارات نارىڭى مەن سالىستىرعاندا قر-نىڭ ب ا ق جۇيەسى دەموكراتيالى دەۋگە بولادى. دەگەنمەندە، اقشسياقتى ەركىن باسپا ءسوز بوستاندىعى دەڭگەيىنە جەتپەگەنىمىز ءمالىم. ءسوزىم دىلەلسىز بولماسىن 2002 جىلى ق ر ءسوز بوستاندىعى شەكتەلگەن ەلدەردىڭ قاتارىندا 180ء-شى ورىننان 197 ورىنعا ءبىراق تۇسكەن. 2017 جىلى FREEDOM HOUSE حالىقارالىق قۇقىق قورعاۋ ۇيىمىنىڭ زەرتتەۋى بويىنشا 157 ورىندا. سونىمەن قاتار، بۇل زاڭ جوبالارى مىنا ماسەلەلەردى شەشۋدى ماقسات ەتتى.
1. وتاندىق جانە مەملەكەتتىك باق-تىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن دامىتۋ.
2. اقپاراتتىق-تەلەكومۋنيكاسيالىق ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋ. ساندىق تەليەۆيزيانى ەڭگىزۋ.
3. اقپارات سالاسى ماسەلەلەرىن جەتىلىرۋ.
قر-نىڭ 2006جىلدىڭ 18 تامىزىنداعى 2006-2009 جىلدارعا ارنالعان زاڭنىڭ ب ا ق باقىلاۋدى قاتايتۋ تۋرالى 4-5 باپتارىنا تۇزەتۋلەر ەڭگىزدى. تۇزەتۋلەر بويىنشا ب ا ق قىزمەتىن جوسپارلى، جوسپاردان تىس جانە رەيدتىك (رەيتينگ) تەكسەرىستەر جۇرگىزۋ مۇمكىندىگىن ەڭگىزدى.
پرەزيدەنت 1998 جىلدىڭ 3ءشى شىلدەسىندە «باق-تى وندىرىستىك جانە تاراتۋ كەزىندەگى قوسىمشا قۇن سالىعىنان بوساتۋ تۋرالى»جارلىعىنا قول قويدى. بۇل سالىق ءوز كەزەگىندە باق-تىڭ قارجىلىق ماسەلەلەرى ءۇشىن وڭتايلى شەشىم بولدى.
05، 05، 2006جىلى ەلباسى ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ كوڭىل ءبولىپ، ارنايى مەملەكەتتىك-ۋاكىلەتتى ورگان-اقپارات جانە كوممۋنيكاسيالار مينيسترلىگىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداۋى جاڭا رەفورمالارعا جول اشاتىن ماڭىزدى قادام دەپ ەسەپتەيمىز. ەلباسىنىڭ جاڭا ۆەدومستۆانىڭ الدىنا قويىپ وتىرعان مىندەتتەرى ءىرى جۇيەلىك وزگەرىستەرگە جول اشتى. ەلباسى بۇل ۆەدومستۆانىڭ الدىنا ناقتى ماقساتتار قويدى. اتاپ ايتقاندا، ەلباسى: «مەيلىنشە وتكىر ماسەلەلەردى جەدەل انىقتاۋ جانە ارەكەت ەتۋ ماقساتىمەن كەز كەلگەن مەنشىك فورماسىنىڭ، سونىڭ ىشىندە ينتەرنەت رەسۋرستار مەن الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىن مونيتورينگتەۋ ؛بارىنشا وزەكتى تاقىرىپتار مەن ماسەلەلەر بويىنشا قوعامدىق پىكىردى زەرتتەۋ؛حالىقتىڭ اقپاراتتىق ساۋالدارى مەن تىلەك-قالاۋىن تالداۋ جانە بولجاۋ؛مەملەكەتتىك اقپارات ساياساتىن ازىرلەۋ؛بارلىق مەملەكەتتىك ورگاننىڭ اقپاراتتىق قىزمەتى مەن بەلسەندىلىگىن ۇيلەستىرۋ جانە باقىلاۋ؛ مەملەكەتتىك اقپاراتتىق تاپسىرىستاردى جوسپارلاۋ جانە مەملەكەت بولگەن قاراجات تيىمدىلىگىن تالداۋ؛وتاندىق باق-تى ەكونوميكانىڭ قازىرگى زامانعى سەگمەنتى رەتىندە كوممۋنيكاسيالاردىڭ بارىنشا پارمەندى مودەلىن قۇرۋ؛ حالىقتىڭ، سونىڭ ىشىندە، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارمەن ءوزارا ءىس-قيمىل ارنالارىن قامتاماسىز ەتەدى.
العاشقى كەزەڭدەردىڭ قيىندىققا تولى بولعانى بەلگىلى. سول كۇردەلى تۇستا رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى اقپاراتتىق دەمەۋ كەرەك ەكەنىن ويلاپ، ءباسپاسوزدىڭ بەدەلىن جانە ەل مەن مەملەكەتتىڭ الدىندا جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى ەكەنىن سەزىنە ءبىلدى. ماقالادان وسى ۋاقىتقا دەيىن ب ا ق جۇيەسىن قازىرگى زامان تالابىنا ساي كونسەپتۋالدىق پلاتفورماسىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ءبىرشاما جۇمىس اتقارىلعانىن كورسەتە الدىم دە ويلايمىن. الايدا، بۇگىنگى ب ا ق سالاسىنىڭ عىلىمي تۇجىرىمدالعان كونسەپسياسى جوق. ءتىپتى، «قازاقستان-2020» ت. ب نورماتيۆتىك قۇجاتتاردى ب ا ق سالاسى ءىشىنارا قامتىلعان. زامان تالابىنا ساي وزگەرىستەر ەلدەگى ەتنوگرافيالىق احۋال دا وڭ اسەرىن تيگىزۋدە. سەبەبى: بۇگىنگى ۇرپاق پوستسوۆەتتىك قالىپتا ەمەس، جاڭا كەزەڭنىڭ ۇرپاعى ءارى جەلىلىك قارىم-قاتىناس ۇستەمدىك ەتكەن شاقتا ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن ەسكەرسەك، وندا باق-تىڭ ءداستۇرلى جۇيەسىنەن بولەك، جاڭا كونسەپسياسى قوعامعا دايىن.
پايدالانىلعان ادەبيەت:
1. URL: http: //adilet. zan. kz/31. 03. 20/bukaralyk-aqparat-kuraldary-turaly
2. ز. م. نازاربەكوۆا ا. بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى قوستاناي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى فيلوسوفيا كافەدراسىنىڭ اعا-وقىتۋشىسى
3. URL: http: //stud. kz/02. 07. 09/ ulttylk-bak-juiesi
4. URL: http: //tilalemia. kz/05. 06. 2017/qazaqstandagy-baqtyn-roli
5. URL: http: //kk. m. wiktorina. org /aqparattyq-agenttik
6. جەيسون بەينبريج «مەديا جانە جۋرناليستيكا»-استانا/ۇلتتىق اۋدارما قورى قق، 2019. 527بەت
7. URL: http: //lenta. inform. kz/15. 11. 2008/qazaqstan-soz-bostandygy-reitinginde-nege -160- orynda
8. URL: http: //abai. kz/26. 05. 2016/ulttyk-bak-juiesin-modernizacialau
9. URL: http: //www. akorda. kz
You Might Also Like
-
مىنەزسىز ادام جوق. دەسەك تە، ءبارى بىردەي «مىنەزدى ادام ەكەنسىڭ»-دەپ ماقتاۋ ەستي بەرمەيدى. قانداي دا ءبىر ءىستى باستاسا، سول ءۇشىن قاسقايىپ تۇرىپ سوڭىنا دەيىن كۇرەسەتىن، «جانىم- ارىمن...
-
ادامنىڭ ويىنا ءبىر نارسە كەلسە نەمەسە الدەنەگە ىشتەي بەل بۋسا، سول ساتتەن باستاپ ول كۇنى-تۇنى ەستەن شىقپاي الاڭداتا بەرەدى ەكەن-اۋ. ءاليما وسىعان اڭ-تاڭ. ەشكىمگە ايتپاعان ءبىر ويى، ەشكىممەن بولىسپەگەن...
