InfoHub Logo

مونوگيبريدتى شاعىلىستىرۋلاردا گەندەردىڭ اجىراۋىن تاپقاننان كەيىن گ. مەندەل بۇرشاق وسىمدىگىندەگى ءارتۇرلى جۇپ بەلگىلەردىڭ، ەگەر ولاردىڭ ۇرپاقتان ۇرپاققا بەرىلۋىن ءبىر مەزەتتە قاراستىراتىن بولسا، قالاي جۇرەتىنى تۋرالى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەدى. وسىعان بايلانىستى گ. مەندەل كەلەسى تاجىريبەنى بىر-بىرىنەن قاراما-قارسى ەكى بەلگىسى بويىنشا اجىراتىلاتىن بۇرشاق وسىمدىگىنە جۇرگىزۋدى باستادى، ياعني وسىمدىكتە ەكى ءارتۇرلى جۇپ بەلگىلەرگە جاۋاپتى جۇپ گەندەردى زەرتتەۋگە تاجىريبەلەر قويدى. مۇنداي شاعىلىستىرۋلار ديگيبريدتى دەپ اتالادى. بۇل جەردە ءبىز مەندەلدىك ديگيبريدتى شاعىلىستىرۋدىڭ بىرەۋىن قاراستىرايىق. مۇندا باستاپقى لينيا رەتىندە دەننىڭ ءپىشىنى تەگىس جانە ءتۇسى سارى گوموزيگوتالى دوميناتتى وسىمدىكتەر جانە ءدانىنىڭ ءپىشىنى بۇدىر جانە ءتۇسى جاسىل گوموزيگوتالى رەسەسسيۆتى وسىمدىكتەر الىندى.

بۇل تاجىريبەدە شىققان ەكى جۇپ بەلگى بويىنشا ناتيجەلەر (تەگىس جانە بۇدىر ءدان، سارى جانە جاسىل ءدان) F، گيبريدتەرىنىڭ مونوگيبريدتى شاعىلىستىرۋلارىنان شىققان ناتيجە سياقتى قايتالاندى. ءداننىڭ تەگىس ءپىشىنى بۇدىر پىشىنگە قاراعاندا دومينانتتى بولعاندىقتان جانە ءداننىڭ سارى ءتۇسى جاسىل تۇسكە قاراعاندا دومينانتتى بولعاندىقتان F، ۇرپاق گيبريدتەرى ءدانىنىڭ ءپىشىنى تەگىس جانە ءتۇسى سارى وسىمدىكتەردى بەردى. وسىدان كەيىن الىنعان F، گيبريدتەرىن بىر-بىرىمەن شاعىلىستىرۋ ارقىلى نەمەسە وزدىگىنەن توزاڭدانۋدى ىسكە اسىرۋ ارقىلى گ. مەندەل ع2 ۇرپاقتار الدى جانە 656 داندەر تالداۋدان ءوتتى. ع2ۇرپاقتا الىنعان گيبريدتەردىڭ داندەرىنىڭ ءپىشىنى مەن ءتۇسىن زەرتتەۋ ناتيجەسىندە، ول ءداننىڭ ءپىشىنى بويىنشا جانە ءتۇسى بويىنشا جەكە-جەكە ەسەپتەۋلەر ارقىلى مۇنداعى اجىراۋ فەنوتيپى بويىنشا 3:1 قاتىناسىن قايتالايتىنىن انىقتادى. ياعني، ەسەپتەگەن بارلىق 556 داندەردىڭ 432ء-سى تەگىس ءپىشىندى (76،08%) جانە 133ء-ى بۇدىر ءپىشىندى (23،92%) بولىپ شىقتى. ال، 416 ءداننىڭ ءتۇسى سارى (74،82%)، 140 ءداننىڭ ءتۇسى جاسىل (25،18%) بولىپ شىقتى. وسىعان دەيىن جۇرگىزىلگەن مونوگيبريدتى شاعىلىستىرۋلاردان بۇل شاعىلىستىرۋدا دا وسىنداي ناتيجەلەردىڭ شىعاتىنىنا كۇمان بولماعان. ءبىراق-تا مۇندا سۇراق باسقاشا قويىلعان بولاتىن: ءبىر جۇپتاعى قاراما-قارسى بەلگىلەر (ءدان ءپىشىنىنىڭ تەگىس جانە بۇدىرلىعى) باسقا قاراما-قارسى بەلگىلەرمەن (ءداننىڭ سارى جانە جاسىل ءتۇسى) تاۋەلسىز بولا ما، الدە ولار بىر-بىرىمەن بايلانىسىپ تۇقىم قۋالاي ما؟ بۇل سۇراقتى باسقالاي دا قويۋعا بولادى: ءداننىڭ تەگىس ءپىشىنى ءداننىڭ سارى تۇسىمەن جانە ءداننىڭ بۇدىر ءپىشىنى ءداننىڭ جاسىل تۇسىمەن ءارۋاقىتتا دا بىرگە كورىنە مە نەمەسە وسى كومبيناسيالاردان باسقا دا جاڭا داندەر شىعا ما؟

وسى سۇراققا جاۋاپ تابۋ ماقساتىندا گ. مەندەل زەرتتەۋ ناتيجەسىندە شىققان بارلىق 556 دەندى ەكى بەلگىسى بويىنشا جىكتەدى جەنە مىناداي نەتيجەلەر الدى: تەگىس سارى داندەر — 315، تەگىس جاسىل داندەر — 108، بۇدىر سارى داندەر — 101، بۇدىر جاسىل داندەر — 32. وسىدان، باستاپقى اتا-انا بەرگەن دەندەرمەن بىرگە (تەگىس سارى جانە بۇدىر جاسىل) ع2 گيبريدتەرى دە باستاپقى اتا-اناعا ۇقساس داندەر بەردى، تەك ءپىشىنى نەمەسە ءتۇسى بويىنشا. بارلىق وسىمدىكتەر اراسىندا 3/4 بولىگى تەگىس ءداندى وسىمدىكتەر جانە وسىنىڭ اراسىندا 2/4 بولىگى سارى ءتۇستى، ال 1/4 جاسىل ءتۇستى داندەردى بەردى. سونداي-اق بارلىق وسىمدىكتەر اراسىندا 1/4 بولىگى بۇدىر ءداندى وسىمدىكتەر جانە وسىنىڭ اراسىندا 3/4 سارى ءتۇستىنى، ال 1/4 بولىگى جاسىل ءداندى وسىمدىكتەردى بەردى. بۇل ساندىق قاتىناستاردى تالداۋ مىناداي قورىتىندىعا اكەلدى: a) F2 توبىندا زەرتتەلگەن بارلىق وسىمدىكتەردىڭ 3/4 بولىگىندە نەمەسە 9/16 بولىك وسىمدىكتەردە ەكى دومينانتتى بەلگىلەر بولدى (ءپىشىنى تەگىس جانە ءتۇسى سارى)؛ ءا) 3/4 بولىك وسىمدىكتەردىڭ ىشىندەگى 1/4 وسىمدىك توپتارى نەمەسە 3/16 بولىك وسىمدىكتەردە ءبىر دومينانتتى (ءداننىڭ تەگىس ءپىشىنى) نەمەسە ءبىر رەسەسسيۆتى (ءداننىڭ جاسىل ءتۇسى) بەلگى بولدى، ياعني جاڭا بەلگىلەر كومبيناسياسى (رەكومبيناسيا)؛ ب) 1/4 بولىك وسىمدىكتەردىڭ ىشىندەگى 1/4 بولىگى نەمەسە 3/16 بولىك وسىمدىك توپتارى جاڭا كومبيناسيالى دومينانتتى جانە رەسەسسيۆتى بەلگىلەرمەن (بۇدىر ءپىشىن جانە سارى ءتۇس) سيپاتتالدى؛ ۆ) 1/4 بولىك وسىمدىكتەردىڭ ىشىندەگى 3/4 بولىگى نەمەسە 1/16 بولىك وسىمدىكتەر توپتارى ەكى رەسەسسيۆتى بەلگىمەن (بۇدىر ءپىشىندى جانە جاسىل ءتۇستى) سيپاتتالدى.

الىنعان ناتيجەلەردىڭ ساندىق كورسەتكىشتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ ولاردىڭ ءپىشىنى مەن تۇسىنە بايلانىستى (315، 108، 101 جانە 32) اجىراۋلارعا قاراپ، جوعارىداعى ناتيجەلەرگە ۇقساس ەكەنىن كورۋگە بولادى. سوندىقتان گ. مەندەل وسى ناتيجەلەرگە سۇيەنە وتىرىپ، ع2 گيبريدتەرىنە تالداۋلار جۇرگىزۋ ناتيجەسىندە ەكى جۇپ بەلگى بويىنشا ورگانيزمدەردە ءتورت ءتيپتى قاتىناستاردى الۋعا بولاتىنىن كورسەتتى (9/15:3/16:3:16:1/16 نەمەسە 9:3:3:1). سونىمەن، بۇرشاق وسىمدىگىنىڭ ديگيبريدتى شاعىلىستىرۋلارىنان ءبىر جۇپ بەلگىلەردىڭ اجىراۋى (ءداننىڭ ءپىشىنى تەگىس جانە بۇدىر) ەكىنشى جۇپ بەلگىلەردىڭ اجىراۋىنا (ءداننىڭ ءتۇسى سارى جانە جاسىل) مۇلدە قاتىسى جوق ەكەنىن كورۋگە بولادى. ع2 ۇرپاق گيبريدتەرىنە تەك اتا-انا بەلگىلەرى عانا ءتان ەمەس، سونىمەن قاتار رەكومبيناسيا (جاڭا كومبيناسيالار) دا ءتان بولاتىنى انىقتالدى، ياعني ەكى جۇپ بەلگىلەر بىر-بىرىنە تاۋەلسىز سيپاتقا يە. باسقاشا ايتقاندا، ورگانيزمدەردەگى ەكى بەلگى كەلەسى ۇرپاقتارعا بەرىلگەندە بىر-بىرىنە تاۋەلسىز بەرىلەدى دەۋگە بولادى. گ. مەندەل تاۋەلسىز بەلگىلەردىڭ تارالۋىن زەرتتەگەندە ول تەك تۇقىم قۋالاۋدىڭ تاۋەلسىز فاكتورلارىنىڭ تارالۋىن كوردى نەمەسە گەندەردىڭ تاۋەلسىز تارالۋىن كوردى.

گەندەردىڭ تاۋەلسىز تارالۋىن جاقسى ءتۇسىنۋ ءۇشىن دومينانتتى گەندى بەلگىلەيتىن R ەرىپىنە (ءدان ءپىشىنىنىڭ تەگىستىگىنە جاۋاپتى گەن) جانە ونىڭ قاراما-قارسى اللەلى ءداننىڭ بۇدىر پىشىنىنە جاۋاپتى گەن r ارىپىمەن بەلگىلەيمىز. ءداننىڭ سارى ءتۇسىن باقىلايتىن دومينانتتى گەندى ءۇ ارىپىمەن، ال جاسىل تۇسىنە جاۋاپتى گەندى ۋ ارىپىمەن بەلگىلەندى. وسى بەلگىلەۋلەردى جانە باستاپقى اتا-انا لينيالارى تازا لينيالار ەكەنىن ەسكەرە كەلە، تەگىس جانە سارى ءتۇستى ءدان بەرەتىن وسىمدىكتەر RRYY گەندەرىن الىپ جۇرەتىندىگىن، ال بۇدىر جانە جاسىل ءتۇستى دەن بەرەتىن وسىمدىكتەر rrۋۋ گەندەرىن الىپ جۇرەتىندەگىن كورۋگە بولادى. وسىدان، RRYY وسىمدىكتەرىنەن RY گامەتالارى، ال rrۋۋ وسىمدىكتەرىنەن rۋ گامەتالارى تۇزىلەدى. ولار كەلەسى ع1 ۇرپاقتا بىرىگىپ RrYy گەنوتيپىن بەرەدى.

F1 گيبريدتەرى مۇندا ەكى جۇپ گەندەرى بويىنشا گەتەروزيگوتالى بولىپ تۇر، ياعني گەنوتيپى RrYy. ەگەر دە بىزدە زەرتتەۋگە تەك ءبىر بەلگى، ءداننىڭ ءپىشىنىن الاتىن بولساق، Rr گەنوتيپى، وندا ول ورگانيزم ەكى گامەتانى بەرەدى، R جانە r. ەگەر دە ەكى بەلگىنى دە بىرىكتىرىپ الاتىن بولساق، RrYy گەنوتيپى، وندا بۇل ورگانيزمنىڭ بەلگىلەرى گامەتالاردا بىردەي تارالادى. مىسالى، R نەمەسە r اللەلدەرى ءۇ جانە ۋ اللەلدەرىمەن گامەتادا ءارتۇرلى كومبيناسيالار تۇزەدى. ءبىراق، ايتا كەتەتىن جاعداي، ءداننىڭ پىشىنىنە جاۋاپتى گەن اللەلدەرى مەن ءداننىڭ تۇسىنە جاۋاپتى گەن اللەلدەرىنىڭ سايكەس گامەتالارعا بىرىگىپ ءتۇسۋى كەزدەيسوق بولادى. گەندەردىڭ تارالۋى تاۋەلسىز سيپاتتالاتىن بولعاندىقتان، R گامەتاسىنىڭ جارتىسىندا ءۇ اللەلى، ال قالعان جارتىسىندا ۋ اللەلى بولادى. سونىمەن RrYy گەنوتيپى گامەتالارعا اجىراعاندا RY، rۋ جانە رەكومبينانتتى سيپاتقا يە Ry جانە rءۇ كومبيناسيالارىن بەرەدى، ياعني ناتيجەسىندە ءتورت ءتيپتى گامەتالار بىردەي ساندىق قاتىناستا تۇزىلەدى، RY، Ry، rY جانە rۋ.

مۇنداي گامەتالاردىڭ تارالۋى اتالىق جانە انالىق لينيالاردا بىردەي جۇرەدى، اتالىقتا دا ءتورت ءتيپتى گامەتالار، انالىقتا دا ءتورت ءتيپتى گامەتالار تۇزىلەدى. كەلەسى رەتتەگى وسى گامەتالاردىڭ بىر-بىرىمەن قوسىلۋى دا كەزدەيسوق جاعدايدا جۇرەدى جانە F1XF1 شاعىلىستىرۋىندا تۋىندايتىن 16 كومبيناسيانىڭ كورىنۋ جيىلىگى بارلىعىندا بىردەي بولادى. فەنوتيپتىك جاعىنان ع2 ۇرپاقتار بىر-بىرىنەن اجىراتىلادى، ياعني ولاردىڭ 9 داندەرى تەگىس جانە ءتۇسى سارى، 3 تەگىس، جاسىل، 3 بۇدىر، سارى جانە 1 بۇدىر، جاسىل داندەر بەرەدى. وسىدان، ع2 ۇرپاقتار اراسىنداعى فەنوتيپتىك قاتىناستار 9:3:3:1 تەڭ بولادى. ع2 گيبريدتەرى سونىمەن قاتار گەنوتيپتەرى بويىنشا دا اجىراتىلادى. داندەرى تەگىس جانە سارى ورگانيزمدەردى ءتورت تيپكە بولىگە بولادى:

1. گەنوتيپى RRYY ورگانيزمدەر (ەكى جۇپ گەنى بويىنشا گوموزيگوتالى)؛
2. گەنوتيپى RRYy ورگانيزمدەر (دەننىڭ ءپىشىنى بويىنشا گەنى گوموزيگوتالى، ءداننىڭ ءتۇسى بويىنشا گەنى گەتەروزيگوتالى)؛
3. گەنوتيپى RrYY ورگانيزمدەر (ءداننىڭ ءپىشىنى بويىنشا گەنى گەتەروزيگوتالى، دەننىڭ ءتۇسى بويىنشا گەنى گوموزيگوتالى)؛
4. گەنوتيپى RrYy ورگانيزمدەر (ەكى جۇپ گەندەرى بويىنشا گەتەروزيگوتالى).

ونان باسقا، RRYY، RRYy، RrYY جانە RrYy گەنوتيپتى ورگانيزمدەر بىر-بىرىنەن سانى جاعىنان دا ايىرماشىلىعى بولادى جانە 1:2:2:4 قاتىناستى قۇرايدى. جوعارىدا كەلتىرىلگەن تالداۋلاردا كەيبىر قاتەلىكتەر بولۋى مۇمكىن. ءبىراق-تا گ. مەندەل تاجىريبە تۇرىندە شامامەن، 315 گيبريدتەردى الىپ بىر-بىرىمەن شاعىلىستىرۋلار جۇرگىزۋ ارقىلى دالەلدەدى. شىققان ناتيجەلەردى تالداۋ ارقىلى ول كەيبىر قاتەلىكتەردى كەلەسى رەتتەگى شاعىلىستىرۋدا زەرتتەدى (ا، ءا، ب، ۆ پۋنكتتەرى).

ءارى قاراي گ. مەندەل گەندەردىڭ تاۋەلسىز تارالۋىن تاعى دا دالەلدەۋ ءۇشىن ع: گيبريدتى ۇرپاقتارىن باستاپقى گوموزيگوتالى ءدانىنىڭ ءپىشىنى بۇدىر جانە ءدانىنىڭ ءتۇسى جاسىل rrۋۋ گەنوتيپتى وسىمدىكتەرمەن ديگيبريدتى تالداۋشى شاعىلىستىرۋلار جۇرگىزدى. F، گيبريدتەرى RrYy گەنوتيپتى جانە ولار بىردەي ساندىق قاتىناستا RY، rY، Ry جانە rۋ گامەتالارىن بەرەدى، ال باستاپقى اتا-انانىڭ گوموزيگوتالى rrۋۋ گەنوتيپى تەك ءبىر ءتيپتى عانا گامەتا (rۋ) بەرە الادى. وسى شاعىلىستىرۋلار نەتيجەسىندە كەلەسى ۇرپاقتاردا ءدانىنىڭ ءپىشىنى تەگىس ءتۇسى سارى (RrYy گەنوتيپتى) وسىمدىكتەر، ءدانى بۇدىر جانە سارى (rrءۇۋ گەنوتيپتى)، ءدانى تەگىس ءتۇسى جاسىل (Rryy گەنوتيپتى) جانە ءدانى بۇدىر ءتۇسى جاسىل (rrۋۋ گەنوتيپتى) وسىمدىكتەر الىندى جانە دە ولاردىڭ اراسىنداعى ساندىق قاتىناس 1:1:1:1 تەڭ بولدى.

گەندەردىڭ تاۋەلسىز تارالۋى گ. مەندەل ارقىلى ۇشگيبريدتى شاعىلىستىرۋلار ارقىلى دا دالەلدەندى (ۇشگيبريدتى شاعىلىستىرۋلار). گ. مەندەلدىڭ ۇشگيبريدتى شىعىلىستىرۋعا جۇرگىزگەن ءبىر تاجىريبەسىن مىسال رەتىندە قاراستىرايىق. تاجىريبەگە الىنعان بۇرشاق وسىمدىگىندەگى بەلگىلەر، ءداننىڭ ءپىشىنى تەگىس ءتۇسى سارى جانە گ ۇلىنىڭ ءتۇسى قىزىل جانە ءداننىڭ ءپىشىنى بۇدىر ءتۇسى جاسىل، گ ۇلىنىڭ ءتۇسى اق وسىمدىكتەر. ءداننىڭ پىشىنىنە جانە تۇسىنە جاۋاپتى گەندەردى R جانە r، ءۇ جانە ۋ دەپ بەلگىلەسەك، گ ۇلىنىڭ تۇسىنە جاۋاپتى گەندەردى س جانە س ارىپتەرىمەن بەلگىلەيىك. سوندا زەرتتەۋگە الىنعان وسىمدىكتەردىڭ گەنوتيپتەرى RRYYCC جانە rrۋۋسس بولىپ شىعادى.

---