گەوگرافيا ساباعىندا يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالاردى پايدالانا وتىرىپ وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق قىزىعۋشىلىقتارىن دامىتۋ
زامان العا جىلجىپ، قوعام وزگەرگەن سايىن جاڭا مازمۇندى وقۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ ءومىر تالابى. سوندىقتان دا قازىرگى كەزدە ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا بولىپ جاتقان اۋقىمدى وزگەرىستەر جاڭا تەحنولوگيانى پايدالانۋ جولدارى ءتۇرلى ىنتالى باستامالار مەن تۇرلەندىرۋلەرگە كەڭىنەن جول اشۋدا. وسى ورايدا ۇرپاققا قوعام تالابىنا ساي تاربيە مەن ءبىلىم بەرۋدە مۇعالىمدەردىڭ يننوۆاسيا -
لىق ءىس - ارەكەتتىڭ عىلىمي - پراكتيكالىق نەگىزدەرىن مەڭگەرۋى ماڭىزدى ماسەلەلەر -
ءدىڭ ءبىرى بولىپ وتىر.
مەكتەپتە وقۋ - تاربيە پروسەسىن دۇرىس ۇيىمداستىرۋدىڭ بىردەن - ءبىر جولى - عىلىم نەگىزدەرىنەن ءبىلىم بەرۋمەن قاتار، سول ءبىلىمدى الۋعا ىنتالىلىقتى، ياعني وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ، ءوز بەتىنشە ىزدەنۋىن ارتتىرۋ.
ءاربىر ءمۇعالىمنىڭ شىعارماشىلىق جۇمىسى بەلگىلى ءبىر ماقساتتى كوزدەيتىنى ءسوزسىز. وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋداعى نەگىزگى ماقسات - ولاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتۋ. ال، بۇل ماقساتقا جەتۋ وقىتۋدىڭ كوپتەگەن مىندەتتەرىن شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەدى، ياعني:
• جاڭا ماتەريالدى بەرىك جانە ءتۇسىنىپ وقۋىنا؛
• ءبىلىمىن ءوز بەتىمەن وقىپ تولىقتىرۋعا؛
• جوعارى وقۋ ورىندارىنا جاقسى دايىندالعان تالاپكەرلەردى بەرۋگە؛
• سول تالاپكەردىڭ تاڭداعان ماماندىعىن شىعارماشىلىقپەن يگەرۋگە.
ءمۇعالىمنىڭ بارلىق قابىلەتى - ونىڭ شىعارماشىلىق جۇمىسىنان كورىنەدى.
بۇل تۇجىرىم - پسيحولوگيانىڭ نەگىزگى پرينسيپتەرىنىڭ ءبىرى. وقۋشىنىڭ ءبىلىم الۋداعى جوعارى بەلسەندىلىگىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن وقىتۋدىڭ ادىستەرى مەن ءتاسىل -
دەرىن دۇرىس قولدانۋ - وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق قابىلەتىن دامىتۋدىڭ ەڭ باستى قۇرالى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان دا وقۋشىنىڭ تانىمدىق دامۋىن قامتاما -
سىز ەتۋ ءۇشىن، وقىتۋدىڭ بەلسەندى ءادىس - تاسىلدەرىن ءجيى قولدانۋ وتە قاجەت. ءبىراق ءتۇرى ءادىس - تاسىلدەردى پايدالانعاندا، وقۋشىنىڭ بويىندا تانىمدىق قابىلەتتىڭ بار - جوعىن ەسكەرۋ قاجەت. كۇردەلى تانىمدىق تاپسىرمالاردى تەك عانا قابىلەتى جوعارى وقۋشىلارعا بەرۋ كەرەك. تانىم قابىلەتىنىڭ دامۋىنا ساي ەمەس، وقۋشىنىڭ مۇمكىندىگىنەن جوعارى تاپسىرمالار، وقۋشىنىڭ ءوز قابىلەتى مەن كۇشىنە دەگەن سەنىمىن جويادى. ولاي بولسا، وقۋشىنىڭ تانىمدىق قابىلەتىن دامىتۋ – ۇزاق ءۇردىس دەگەن قورىتىندىعا كەلۋگە بولادى. ول ءۇشىن ءمۇعالىمنىڭ جۇمىس جۇيەسى بىرتىندەپ، جوسپارلى جانە كوزدەگەن ماقساتقا جەتۋگە باعىتتالعان بولۋى قاجەت.
بالانىڭ بەلسەندىلىگى – بۇل ونىڭ ومىرلىك قاجەتتىلىگىنىڭ كورىنىسى. ادامنىڭ جاسايتىن كەز - كەلگەن ءىس - ارەكەتى، ونىڭ فيزيكالىق جانە رۋحاني كۇشتەرىن بەلسەندى قالىپقا كەلتىرەدى. سوندىقتان ساباق كەزىندەگى وقۋشى بەلسەندىلىگى ونىڭ ءارتۇرلى ءىس - ارەكەتى كەزىندە كورىنەدى. كەيبىرەۋىندە قوزعالىس بەلسەندىلىگى، ال كەيبىرەۋىندە رۋحاني ينتەللەكتۋالدى بەلسەندىلىك جاقسى دامىعان بولادى. ءبىراق جەكە تۇلعا جان - جاقتى قالىپتاسۋى ءۇشىن ونىڭ بويىندا بەلسەندىلىكتىڭ بارلىق ءتۇرى كورىنۋى كەرەك. وقۋشى بەلسەندىلىگى تۇلعانىڭ قالىپتاسۋىنىڭ بارلىق كەزەڭدەرىندە داميدى. پسيحولوگيالىق - پەداگوگيكالىق زەرتتەۋلەردىڭ كورسەتۋى بويىنشا بەلسەندىلىكتىڭ بىرنەشە دەڭگەيى انىقتالعان، مىسالى:
● كوشىرمەلى ەلىكتەۋ بەلسەندىلىگى؛
● ىزدەنگىش - ورىنداۋشىلىق بەلسەندىلىگى؛
● شىعارماشىلىق بەلسەندىلىگى.
وقۋشى بەلسەندىلىگىنىڭ ءارتۇرلى دەڭگەيىندەگى تۇرلەرىنە تالداۋ جاساۋ مۇعالىمگە ۋاقىتتىڭ ءاربىر ارالىعىندا وقۋشى قاي دەڭگەيدە جۇمىس جاساپ وتىرعانىن بىلۋگە ەلەۋلى كومەك بەرەدى.
ءبىر سىنىپتاعى وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق قىزىعۋشىلىق دەڭگەيى ولاردىڭ جەكە دامۋىنا بايلانىستى ءارتۇرلى بولادى:
● قاراپايىم دەڭگەي - بۇل، وقۋشىنىڭ ساباقتا بەرىلەتىن جاڭا ماعۇلماتتارعا، قىزىقتى قۇبىلىستارعا قىزىعۋشىلىعى؛
● ورتاشا دەڭگەي - بۇل، وقۋشىنىڭ زاتتار مەن قۇبىلىستاردىڭ قاسيەتتەرىن بىلۋگە، ونىڭ كوزگە كورىنبەيتىن نەگىزگى قۇرامىن بىلۋگە دەگەن قىزىعۋشىلىعى. بۇل دەڭگەي بار العان ءبىلىمىن پايدالانىپ، ىزدەنۋدى، جورامالداپ تابۋدى قاجەت ەتەدى. ءبىراق بۇل قىزىعۋشىلىق جەكەلەگەن فاكتىلەردى عانا قامتيدى. بالانىڭ ساناسى ونىڭ زاڭدىلىعىن انىقتاۋعا ءالى دە بولسا جەتپەيدى. زەرتتەۋلەر كورسەتكەندەي بۇل ساتى، تەوريالىق جاعىنان ءالى جەتىلمەگەن تومەنگى سىنىپ وقۋشىلارىنا ءتان؛
● جوعارى دەڭگەي - وقۋشىنىڭ سەبەپ - سالدارلى بايلانىستىڭ زاڭدىلىقتارىن بىلۋگە، قۇبىلىستاردىڭ ءارتۇرلى ورتاداعى اسەرىنىڭ جالپى زاڭدىلىقتارىن انىقتاۋعا دەگەن قىزىعۋشىلىعى.
وقۋشىلار بويىندا تانىمدىق قىزىعۋشىلىقتى قالىپتاستىرۋدىڭ ادىستەرىن پايدالانۋ ءۇشىن مىناداي وقۋ مودەلىن العان ءتيىمدى:
• وي شاقىرۋ
• ءمانىن ۇعىنۋ
• وي تولعاۋ
مىسالى: 7 سىنىپتاعى ساباق بارىسىندا 1492 جىلدان اتلانتيكانى كەسىپ وتكەن ساياحاتشىلاردىڭ ءتىزىمىن جاساۋعا تاپسىرما بەرىپ، وقۋشىلاردىڭ بۇرىن العان بىلىمدەرىن ەستەرىنە ءتۇسىردىم. بۇل ءتىزىمدى ساباقتا العان بىلىمدەرىمەن سالىستىرىپ جازۋدى سۇراپ، جاڭا العان ءبىلىمنىڭ ءمانىن ۇعۋعا جەتەلەدىم. ءسويتىپ ءوز بىلىمىمەن جاڭا بەرىلگەن ءبىلىمنىڭ ىشىنەن نەگىزگىسىن الىپ، ءوز بەتتەرىنشە قورىتىندىلاۋعا مۇمكىندىك بەردىم. ساباق سوڭىنداعى 10 مينۋتتىق ەسسە جازۋ، وقۋشىلاردىڭ ويلارىن جالعاستىرۋعا ح. كولۋمب تۋرالى بۇرىننان بىلەتىندەرىن جاڭا يگەرىلگەن ماتەريالدارمەن قوسىپ، وي تولعاۋ جاساۋىنا مۇمكىندىك بەردى.
ءى. وي شاقىرۋ ساتىسى:
● ءبىرىنشى ءادىس: جۇپتاسقان ميعا شابۋىل
ەكى وقۋشى بەرىلگەن تاقىرىپ بويىنشا بىلەتىندەرىنىڭ ءتىزىمىن جاسايدى. ۋاقىت 5 مينۋت. بۇل كوپ وقۋشىنىڭ اسىرەسە ءوز ويىن جەتكىزىپ ايتا المايتىن وقۋشىلار ءۇشىن ۇلكەن كومەك. كوبىنە جولداستارىمەن پىكىر الىسۋ ارقىلى ول وزىنە دەگەن سەنىمدىلىك پەن بۇكىل سىنىپ وقۋشىلارى الدىندا جەڭىل شىعا الادى. جۇپپەن جۇمىس كوپ وقۋشىنى باعالاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
● ەكىنشى ءادىس: نەگىزگى سوزدەر
ءمۇعالىم ماتىننەن 4 - 5 نەگىزگى سوزدەردى تاڭداپ، داپتەرگە جازۋلارىن سۇرايدى. جۇپتارعا 5 مينۋت بەرىلىپ، ميعا شابۋىل تاسىلىمەن وسى ءسوزدىڭ ماعىناسىن اشۋعا جۇمىستانىپ، ورتاق قورىتىندىعا كەلگەسىن، وسى ماعىنادا قولدانىلىپ تۇر ما، ماتىنمەن سالىستىرىپ وقۋلارىن سۇرايدى.
● ءۇشىنشى ءادىس: كلاستەرلەرگە ءبولۋ.
ەڭ الدىمەن تاقتانىڭ ورتاسىنداعى دوڭگەلەككە نەمەسە داپتەردىڭ ورتاسىنا ءسوز نە سويلەم جازۋ سۇرالادى. مىسالى «ماركو پولو» دەگەن ءسوز. سوسىن «ول نە ىستەدى؟» دەگەن سۇراق تاستاۋعا بولادى. ول ءسوزدى وڭ جاعىنا دوڭگەلەكشەنىڭ ىشىنە جازىپ نەگىزگى سوزبەن ەكەۋىنىڭ اراسىن تىكە سىزىقپەن قوسامىز. ەندى ءبىز وقۋشىلاردى ونىڭ نە ىستەگەنى تۋرالى ءوز كوزقاراستارىن ايتۋعا شاقىرامىز. بۇل پىكىرلەردى «ول نە ىستەدى» دەگەن دوڭگەلەكتىڭ اينالاسىنا توپتاستىرىپ، جاڭا دوڭگەلەكتەرگە جازىپ ونىمەن قوسۋلارىن سۇرايمىز. ەگەر وقۋشى «ول ساياحاتشى بولعان» دەسە، «ساياحاتشى» دەگەن ءسوز جاڭا دوڭگەلەكشەگە جازىلادى. ەگەر ونىڭ ساياحاتى تۋرالى جاڭا مالىمەت (قايدا باردى جانە ت. س. س) بولاتىن بولسا، وندا ول سوزدەر «ساياحاتشى» سوزىنەن اينالىپ جۇرەتىن سەرىك - سوزدەر بولادى. وقۋشىلار كلاستەردى ورنالاستىرىپ بولعان سوڭ، ولاردان قاي جەردە اقپارات از ەكەنىن كورسەتۋدى سۇرايمىز. ەگەر ولار ءبىر نارسەگە كۇدىكتەنسە، سول جەرگە ۇلكەن سۇراق بەلگىسىن قويۋ كەرەك. سودان سوڭ نەنىڭ دۇرىس بولعانىن، قاي جەرى دۇرىس ەمەس ەكەنىن، قانداي تۇستارى انىقتالدى سوعان كوڭىل ءبولۋىن سۇرايمىز.
ءىى. ءمانىن ۇعىنۋ ساتىسى:
● ءبىرىنشى ءادىس: ءماتىندى بەلگىلەۋ
وقۋشىلار ءماتىندى وقي وتىرىپ، كارانداشتى پايدالانىپ، ماتىندەگى اقپاراتتى تومەندەگىدەي بەلگىلەرمەن بەلگىلەيدى:
● - بەلگىسىمەن ماتىندەگى وزدەرى بىلەتىن اقپاراتتاردى بەلگىلەيدى؛
- - تاڭباسىمەن ولاردىڭ تۇسىنىگىنە قايشىلىق كەلتىرەتىن تۇستارىن بەلگىلەيدى؛
+ - تاڭباسىمەن ولار ءۇشىن قىزىقتى، كۇتپەگەن اقپارات بەلگىلەنەدى؛
؟ – تاڭباسىن وسى اقپارات تۋرالى ءالى دە تولىق بىلگىسى كەلسە قويادى.
● ەكىنشى ءادىس: ءوزارا سۇراۋ.
ەكى وقۋشى ءماتىندى كەزەكتەسىپ، ءاربىر ابزاستان كەيىن توقتاپ وقيدى جانە وقىلعان ابزاس بويىنشا ءبىر - بىرىنە كەزەكتەسىپ سۇراق قويادى.
ءىىى: وي تولعاۋ ساتىسى:
● ءبىرىنشى ءادىس: جۇپتاسقان ميعا شابۋىل.
ميعا شابۋىلدى جۇرگىزەتىن جۇپتار، ءماتىندى وقىر الدىندا الدىڭعى جازبالارىنا قايتا ورالىپ، ءماتىندى وقىعانعا دەيىن جانە وقىپ بولعاننان كەيىن قانداي تۇسىنىك بولعانىن سالىستىرادى. سالىستىرۋ ناتيجەسىمەن ءوزى ءۇشىن جاڭا دەپ ەسەپتەيتىن العان اقپاراتتارىنىڭ ءتىزىمىن جاسايدى.
● ەكىنشى ءادىس: كلاستەرگە قايتا ورالۋ.
ءماتىندى وقۋ الدىندا، ياعني كلاستەرلەرمەن جۇمىس جاساعاندا، ولار ويلارىن نەگىزگى تاقىرىپ اينالاسىنداعى اينالىپ جۇرگەن «سەرىكتەر» سياقتى ورنالاستىرعان ەدى. ولار تۇسىنبەگەن جەرلەرى مەن وزدەرى كۇدىكتەنگەن جەرلەرگە «ۇلكەن سۇراق» بەلگىسىن قويىپ كەتكەن بولاتىن. ەندى ءماتىندى وقىپ شىققاننان كەيىن وقۋشىلار جۇپتاسىپ نەمەسە بارلىق سىنىپ بىرىگىپ، الىنعان اقپاراتتاردى قايتادان كلاستەر تۇرىندە جازادى. ءسويتىپ ساباق سوڭىندا ءاربىر وقۋشى بۇگىنگى جاڭا ساباقتان ءوزىنىڭ نە العانىن، نە يگەرگەنىن ءوزى قورىتىندىلاپ وزىنە ءوزى جاۋاپ بەرە الادى
وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمدى ءوز بەتىمەن يگەرۋى ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى ساتى - تۇسىندىرە وتىرىپ جاتتىعۋ ورىنداۋ بولىپ تابىلادى.
بارلىق وقۋشى جۇمىستى داپتەرگە ورىندايدى. تاقتا الدىنا ەشكىم شىقپايدى، ءبىراق ءبىر وقۋشى (ءمۇعالىمنىڭ تاڭداۋىمەن) ورنىنان تۇرماي، داپتەرگە جازىپ جاتقانىن نەمەسە كارتادان وقۋ ارقىلى داۋىستاپ تۇسىندىرە وتىرادى، بارلىق سىنىپ جازادى نەمەسە ونىڭ ايتقانىنا كارتادان قاراپ ىلەسىپ وتىرادى، كەرەك جەرىندە كونتۋر كارتاعا دا سىزىپ وتىرۋعا بولادى. ەگەر بۇل وقۋشى توقتاپ قالسا ەكىنشى وقۋشى جالعاستىرادى. بۇعان باسىندا جاقسى وقيتىن وقۋشىلار بەلسەنە قاتىسادى، ال، قانداي دا ءبىر ۋاقىتتان كەيىن ناشار وقيتىن وقۋشىلار دا ەركىن جانە تەز تۇسىندىرە باستايدى. مۇنداي جۇمىس كەزىندە وقۋشىلاردىڭ ويلارى اشىق جانە بارلىق جۇمىس باقىلاۋدا بولادى، ۇجىمدىق جۇمىستىڭ قارقىنى كوتەرىلەدى.
مىسالى، 7 سىنىپتاعى «دۇنيە جۇزىلىك مۇحيت سۋى. بەتكى اعىستار» تاقىرىبىن وتكەن كەزدە وقۋشىلارعا «دۇنيەجۇزىلىك مۇحيتتاعى بەتكى اعىستاردىڭ قالىپتاسۋى مەن اينالىمىن اتلانت مۇحيتىنىڭ سولتۇستىك بولىگىنەن قاراستىرايىق. بۇل اعىستار جۇيەسى قايدان باستالادى جانە قانداي سۋ اينالىمىن تۇزەدى؟» دەگەن سۇراق قويىپ، ءبىر وقۋشىعا تاپسىرمانى باستاۋدى تاپسىرامىن. ول اتلاس كارتانى پايدالانا وتىرىپ، تاپسىرمانى داۋىستاپ ورىندايدى، قالعان وقۋشىلار ونىڭ ايتقانى بويىنشا كارتامەن ءجۇرىپ وتىرادى، ول وقۋشى مۇدىرگەن كەزدە كارتانى ءارى قاراي وقۋدى كەلەسى وقۋشى جالعاستىرىپ كەتەدى.
وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق قىزىعۋشىلىعىنىڭ دەڭگەيىن كوتەرۋدىڭ تاعى ءبىر بەلسەندى ءتاسىلى پروبلەمالىق تاپسىرمالار بەرۋ.
مىسالى، 8 سىنىپتاعى «الاپتار بويىنشا ءىرى وزەندەرگە سيپاتتاما» تاقىرىبىن وتكەن كەزدە ەرتىس وزەنىنىڭ شاتقالىندا بۇقتىرما ساعاسىنان تومەنىرەكتە سالىنعان بيىكتىگى 96م وراسان زور بۇقتىرما بوگەتى تۋرالى ايتا كەلىپ، وقۋشىلارعا: «وسىنداي قۇرىلىستى سالۋ نەگە كەرەك بولدى؟ بوگەتتى جەڭىل، ارزان تاسىلمەن سالۋعا بولاتىن جول تابۋعا بولمادى ما؟» دەگەن پروبلەمالىق سۇراق قويۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ وسى بوگەتتىڭ قۇرىلىسىن سالۋعا دەگەن جالپى قىزىعۋشىلىعىن وياتتىم. وسى ارقىلى وقۋشىلاردى توپ - توپ بولىپ بىرىگىپ، كارتا ارقىلى جۇمىس جاساپ جول تابۋعا شاقىردىم. وقۋشىلار جەر بەدەرى، وزەن ەرەكشەلىگى، سوعان سايكەس قۇرىلىس ماتەريالدارىن تاسيتىن جاعدايلاردى ەسكەرگەن بارلىق مۇمكىن نۇسقانىڭ سىزباسىن سالىپ، ونى ءار توپ ءبىر - بىرىمەن سالىستىرىپ، ودان كەيىن ونى بۇقتىرما بوگەتىنىڭ سيپاتتاماسىمەن سالىستىرىپ وزدەرىنشە قورىتىندى - ءتۇيىن جاسادى.
مىنە، بۇل ساباقتا وقۋشىلاردىڭ ءبارى دە ىزدەنىستە بولىپ، ءبارى دە قىزۋ جۇمىس جاساپ، ساباقتىڭ ءون بويىندا قىزىعۋشىلىق تانىتتى. سوندىقتان دا وقۋشىنىڭ ايتقان كوزقاراسىن قولدايتىن نەمەسە ونى جوققا شىعاراتىن ەلەمەنتتەرى بار ساباق - وزىنەن ءوزى وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق قىزىعۋشىلىقتارىن تۋدىرادى.
وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق قابىلەتىن جەتىلدىرەتىن ەڭ كەڭ تاراعان، ەڭ بايىرعى تاسىلدەردىڭ ءبىرى - ءمۇعالىمنىڭ سۇراق قويۋى. ءبىراق ءمۇعالىم سۇراعى وقۋشىنىڭ تاقىرىپتى يگەرگەنىن تەكسەرۋ قۇرالى رەتىندە ەمەس، وقۋشىنىڭ ءبىلىم قورىن انىقتايتىنداي دارەجەدە قويىلۋى كەرەك. وسى تۇرعىدا مەن ءوزىم ساباق بەرەتىن سىنىپتارىمدا «ول كىم؟ بۇل نە؟» نەمەسە «نەگە؟ قالاي؟ قاشان؟» دەگەن سۇراقتاردى ءجيى پايدالانامىن.
مىسالى، 7 سىنىپتاردا ءاربىر ماتەريكتەردى وقىپ بولعاننان كەيىن «ول كىم؟ بۇل نە؟» سۇراقتارىن پايدالانامىن. ول ءۇشىن وقۋشىلارعا كىم، نە دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەتىن سوزدەر بەرەمىن، ولار ونىڭ جاۋابىن ايتىپ وتىرادى.
سولتۇستىك امەريكا ماتەريگى ءۇشىن: كولورادو -؟
بيزون -؟
ۇندىستەر -؟
يەللوۋستون -؟
ماككەنزي -؟
پرەريي -؟
تۋندرا -؟
سەكۆوييا -؟
وتتاۆا -؟
كولۋمب -؟ ت. س. س.
گەوگرافيا ءپانى ەڭ قىزىقتى، وقۋشىلاردىڭ بەلسەندىلىگىن، تانىمدىق قابىلەتىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىگى جوعارى ءپان. دەگەنمەن ءاربىر سىنىپتىڭ تانىمدىق قىزىعۋشىلىعىنىڭ تاجىريبەسى مەن دامۋ دارەجەسى ءارتۇرلى. ال ءاربىر سىنىپتاعى ءادىس پەن ءتاسىل وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق قىزمەتىنىڭ بەلگىلى ءبىر دەڭگەيىنە ەسەپتەلىنەدى. سوندىقتان دا وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ ءۇشىن سايكەس وقىتۋ ءادىسىن تاڭداي ءبىلۋ كەرەك.
لىق ءىس - ارەكەتتىڭ عىلىمي - پراكتيكالىق نەگىزدەرىن مەڭگەرۋى ماڭىزدى ماسەلەلەر -
ءدىڭ ءبىرى بولىپ وتىر.
مەكتەپتە وقۋ - تاربيە پروسەسىن دۇرىس ۇيىمداستىرۋدىڭ بىردەن - ءبىر جولى - عىلىم نەگىزدەرىنەن ءبىلىم بەرۋمەن قاتار، سول ءبىلىمدى الۋعا ىنتالىلىقتى، ياعني وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ، ءوز بەتىنشە ىزدەنۋىن ارتتىرۋ.
ءاربىر ءمۇعالىمنىڭ شىعارماشىلىق جۇمىسى بەلگىلى ءبىر ماقساتتى كوزدەيتىنى ءسوزسىز. وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋداعى نەگىزگى ماقسات - ولاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتۋ. ال، بۇل ماقساتقا جەتۋ وقىتۋدىڭ كوپتەگەن مىندەتتەرىن شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەدى، ياعني:
• جاڭا ماتەريالدى بەرىك جانە ءتۇسىنىپ وقۋىنا؛
• ءبىلىمىن ءوز بەتىمەن وقىپ تولىقتىرۋعا؛
• جوعارى وقۋ ورىندارىنا جاقسى دايىندالعان تالاپكەرلەردى بەرۋگە؛
• سول تالاپكەردىڭ تاڭداعان ماماندىعىن شىعارماشىلىقپەن يگەرۋگە.
ءمۇعالىمنىڭ بارلىق قابىلەتى - ونىڭ شىعارماشىلىق جۇمىسىنان كورىنەدى.
بۇل تۇجىرىم - پسيحولوگيانىڭ نەگىزگى پرينسيپتەرىنىڭ ءبىرى. وقۋشىنىڭ ءبىلىم الۋداعى جوعارى بەلسەندىلىگىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن وقىتۋدىڭ ادىستەرى مەن ءتاسىل -
دەرىن دۇرىس قولدانۋ - وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق قابىلەتىن دامىتۋدىڭ ەڭ باستى قۇرالى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان دا وقۋشىنىڭ تانىمدىق دامۋىن قامتاما -
سىز ەتۋ ءۇشىن، وقىتۋدىڭ بەلسەندى ءادىس - تاسىلدەرىن ءجيى قولدانۋ وتە قاجەت. ءبىراق ءتۇرى ءادىس - تاسىلدەردى پايدالانعاندا، وقۋشىنىڭ بويىندا تانىمدىق قابىلەتتىڭ بار - جوعىن ەسكەرۋ قاجەت. كۇردەلى تانىمدىق تاپسىرمالاردى تەك عانا قابىلەتى جوعارى وقۋشىلارعا بەرۋ كەرەك. تانىم قابىلەتىنىڭ دامۋىنا ساي ەمەس، وقۋشىنىڭ مۇمكىندىگىنەن جوعارى تاپسىرمالار، وقۋشىنىڭ ءوز قابىلەتى مەن كۇشىنە دەگەن سەنىمىن جويادى. ولاي بولسا، وقۋشىنىڭ تانىمدىق قابىلەتىن دامىتۋ – ۇزاق ءۇردىس دەگەن قورىتىندىعا كەلۋگە بولادى. ول ءۇشىن ءمۇعالىمنىڭ جۇمىس جۇيەسى بىرتىندەپ، جوسپارلى جانە كوزدەگەن ماقساتقا جەتۋگە باعىتتالعان بولۋى قاجەت.
بالانىڭ بەلسەندىلىگى – بۇل ونىڭ ومىرلىك قاجەتتىلىگىنىڭ كورىنىسى. ادامنىڭ جاسايتىن كەز - كەلگەن ءىس - ارەكەتى، ونىڭ فيزيكالىق جانە رۋحاني كۇشتەرىن بەلسەندى قالىپقا كەلتىرەدى. سوندىقتان ساباق كەزىندەگى وقۋشى بەلسەندىلىگى ونىڭ ءارتۇرلى ءىس - ارەكەتى كەزىندە كورىنەدى. كەيبىرەۋىندە قوزعالىس بەلسەندىلىگى، ال كەيبىرەۋىندە رۋحاني ينتەللەكتۋالدى بەلسەندىلىك جاقسى دامىعان بولادى. ءبىراق جەكە تۇلعا جان - جاقتى قالىپتاسۋى ءۇشىن ونىڭ بويىندا بەلسەندىلىكتىڭ بارلىق ءتۇرى كورىنۋى كەرەك. وقۋشى بەلسەندىلىگى تۇلعانىڭ قالىپتاسۋىنىڭ بارلىق كەزەڭدەرىندە داميدى. پسيحولوگيالىق - پەداگوگيكالىق زەرتتەۋلەردىڭ كورسەتۋى بويىنشا بەلسەندىلىكتىڭ بىرنەشە دەڭگەيى انىقتالعان، مىسالى:
● كوشىرمەلى ەلىكتەۋ بەلسەندىلىگى؛
● ىزدەنگىش - ورىنداۋشىلىق بەلسەندىلىگى؛
● شىعارماشىلىق بەلسەندىلىگى.
وقۋشى بەلسەندىلىگىنىڭ ءارتۇرلى دەڭگەيىندەگى تۇرلەرىنە تالداۋ جاساۋ مۇعالىمگە ۋاقىتتىڭ ءاربىر ارالىعىندا وقۋشى قاي دەڭگەيدە جۇمىس جاساپ وتىرعانىن بىلۋگە ەلەۋلى كومەك بەرەدى.
ءبىر سىنىپتاعى وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق قىزىعۋشىلىق دەڭگەيى ولاردىڭ جەكە دامۋىنا بايلانىستى ءارتۇرلى بولادى:
● قاراپايىم دەڭگەي - بۇل، وقۋشىنىڭ ساباقتا بەرىلەتىن جاڭا ماعۇلماتتارعا، قىزىقتى قۇبىلىستارعا قىزىعۋشىلىعى؛
● ورتاشا دەڭگەي - بۇل، وقۋشىنىڭ زاتتار مەن قۇبىلىستاردىڭ قاسيەتتەرىن بىلۋگە، ونىڭ كوزگە كورىنبەيتىن نەگىزگى قۇرامىن بىلۋگە دەگەن قىزىعۋشىلىعى. بۇل دەڭگەي بار العان ءبىلىمىن پايدالانىپ، ىزدەنۋدى، جورامالداپ تابۋدى قاجەت ەتەدى. ءبىراق بۇل قىزىعۋشىلىق جەكەلەگەن فاكتىلەردى عانا قامتيدى. بالانىڭ ساناسى ونىڭ زاڭدىلىعىن انىقتاۋعا ءالى دە بولسا جەتپەيدى. زەرتتەۋلەر كورسەتكەندەي بۇل ساتى، تەوريالىق جاعىنان ءالى جەتىلمەگەن تومەنگى سىنىپ وقۋشىلارىنا ءتان؛
● جوعارى دەڭگەي - وقۋشىنىڭ سەبەپ - سالدارلى بايلانىستىڭ زاڭدىلىقتارىن بىلۋگە، قۇبىلىستاردىڭ ءارتۇرلى ورتاداعى اسەرىنىڭ جالپى زاڭدىلىقتارىن انىقتاۋعا دەگەن قىزىعۋشىلىعى.
وقۋشىلار بويىندا تانىمدىق قىزىعۋشىلىقتى قالىپتاستىرۋدىڭ ادىستەرىن پايدالانۋ ءۇشىن مىناداي وقۋ مودەلىن العان ءتيىمدى:
• وي شاقىرۋ
• ءمانىن ۇعىنۋ
• وي تولعاۋ
مىسالى: 7 سىنىپتاعى ساباق بارىسىندا 1492 جىلدان اتلانتيكانى كەسىپ وتكەن ساياحاتشىلاردىڭ ءتىزىمىن جاساۋعا تاپسىرما بەرىپ، وقۋشىلاردىڭ بۇرىن العان بىلىمدەرىن ەستەرىنە ءتۇسىردىم. بۇل ءتىزىمدى ساباقتا العان بىلىمدەرىمەن سالىستىرىپ جازۋدى سۇراپ، جاڭا العان ءبىلىمنىڭ ءمانىن ۇعۋعا جەتەلەدىم. ءسويتىپ ءوز بىلىمىمەن جاڭا بەرىلگەن ءبىلىمنىڭ ىشىنەن نەگىزگىسىن الىپ، ءوز بەتتەرىنشە قورىتىندىلاۋعا مۇمكىندىك بەردىم. ساباق سوڭىنداعى 10 مينۋتتىق ەسسە جازۋ، وقۋشىلاردىڭ ويلارىن جالعاستىرۋعا ح. كولۋمب تۋرالى بۇرىننان بىلەتىندەرىن جاڭا يگەرىلگەن ماتەريالدارمەن قوسىپ، وي تولعاۋ جاساۋىنا مۇمكىندىك بەردى.
ءى. وي شاقىرۋ ساتىسى:
● ءبىرىنشى ءادىس: جۇپتاسقان ميعا شابۋىل
ەكى وقۋشى بەرىلگەن تاقىرىپ بويىنشا بىلەتىندەرىنىڭ ءتىزىمىن جاسايدى. ۋاقىت 5 مينۋت. بۇل كوپ وقۋشىنىڭ اسىرەسە ءوز ويىن جەتكىزىپ ايتا المايتىن وقۋشىلار ءۇشىن ۇلكەن كومەك. كوبىنە جولداستارىمەن پىكىر الىسۋ ارقىلى ول وزىنە دەگەن سەنىمدىلىك پەن بۇكىل سىنىپ وقۋشىلارى الدىندا جەڭىل شىعا الادى. جۇپپەن جۇمىس كوپ وقۋشىنى باعالاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
● ەكىنشى ءادىس: نەگىزگى سوزدەر
ءمۇعالىم ماتىننەن 4 - 5 نەگىزگى سوزدەردى تاڭداپ، داپتەرگە جازۋلارىن سۇرايدى. جۇپتارعا 5 مينۋت بەرىلىپ، ميعا شابۋىل تاسىلىمەن وسى ءسوزدىڭ ماعىناسىن اشۋعا جۇمىستانىپ، ورتاق قورىتىندىعا كەلگەسىن، وسى ماعىنادا قولدانىلىپ تۇر ما، ماتىنمەن سالىستىرىپ وقۋلارىن سۇرايدى.
● ءۇشىنشى ءادىس: كلاستەرلەرگە ءبولۋ.
ەڭ الدىمەن تاقتانىڭ ورتاسىنداعى دوڭگەلەككە نەمەسە داپتەردىڭ ورتاسىنا ءسوز نە سويلەم جازۋ سۇرالادى. مىسالى «ماركو پولو» دەگەن ءسوز. سوسىن «ول نە ىستەدى؟» دەگەن سۇراق تاستاۋعا بولادى. ول ءسوزدى وڭ جاعىنا دوڭگەلەكشەنىڭ ىشىنە جازىپ نەگىزگى سوزبەن ەكەۋىنىڭ اراسىن تىكە سىزىقپەن قوسامىز. ەندى ءبىز وقۋشىلاردى ونىڭ نە ىستەگەنى تۋرالى ءوز كوزقاراستارىن ايتۋعا شاقىرامىز. بۇل پىكىرلەردى «ول نە ىستەدى» دەگەن دوڭگەلەكتىڭ اينالاسىنا توپتاستىرىپ، جاڭا دوڭگەلەكتەرگە جازىپ ونىمەن قوسۋلارىن سۇرايمىز. ەگەر وقۋشى «ول ساياحاتشى بولعان» دەسە، «ساياحاتشى» دەگەن ءسوز جاڭا دوڭگەلەكشەگە جازىلادى. ەگەر ونىڭ ساياحاتى تۋرالى جاڭا مالىمەت (قايدا باردى جانە ت. س. س) بولاتىن بولسا، وندا ول سوزدەر «ساياحاتشى» سوزىنەن اينالىپ جۇرەتىن سەرىك - سوزدەر بولادى. وقۋشىلار كلاستەردى ورنالاستىرىپ بولعان سوڭ، ولاردان قاي جەردە اقپارات از ەكەنىن كورسەتۋدى سۇرايمىز. ەگەر ولار ءبىر نارسەگە كۇدىكتەنسە، سول جەرگە ۇلكەن سۇراق بەلگىسىن قويۋ كەرەك. سودان سوڭ نەنىڭ دۇرىس بولعانىن، قاي جەرى دۇرىس ەمەس ەكەنىن، قانداي تۇستارى انىقتالدى سوعان كوڭىل ءبولۋىن سۇرايمىز.
ءىى. ءمانىن ۇعىنۋ ساتىسى:
● ءبىرىنشى ءادىس: ءماتىندى بەلگىلەۋ
وقۋشىلار ءماتىندى وقي وتىرىپ، كارانداشتى پايدالانىپ، ماتىندەگى اقپاراتتى تومەندەگىدەي بەلگىلەرمەن بەلگىلەيدى:
● - بەلگىسىمەن ماتىندەگى وزدەرى بىلەتىن اقپاراتتاردى بەلگىلەيدى؛
- - تاڭباسىمەن ولاردىڭ تۇسىنىگىنە قايشىلىق كەلتىرەتىن تۇستارىن بەلگىلەيدى؛
+ - تاڭباسىمەن ولار ءۇشىن قىزىقتى، كۇتپەگەن اقپارات بەلگىلەنەدى؛
؟ – تاڭباسىن وسى اقپارات تۋرالى ءالى دە تولىق بىلگىسى كەلسە قويادى.
● ەكىنشى ءادىس: ءوزارا سۇراۋ.
ەكى وقۋشى ءماتىندى كەزەكتەسىپ، ءاربىر ابزاستان كەيىن توقتاپ وقيدى جانە وقىلعان ابزاس بويىنشا ءبىر - بىرىنە كەزەكتەسىپ سۇراق قويادى.
ءىىى: وي تولعاۋ ساتىسى:
● ءبىرىنشى ءادىس: جۇپتاسقان ميعا شابۋىل.
ميعا شابۋىلدى جۇرگىزەتىن جۇپتار، ءماتىندى وقىر الدىندا الدىڭعى جازبالارىنا قايتا ورالىپ، ءماتىندى وقىعانعا دەيىن جانە وقىپ بولعاننان كەيىن قانداي تۇسىنىك بولعانىن سالىستىرادى. سالىستىرۋ ناتيجەسىمەن ءوزى ءۇشىن جاڭا دەپ ەسەپتەيتىن العان اقپاراتتارىنىڭ ءتىزىمىن جاسايدى.
● ەكىنشى ءادىس: كلاستەرگە قايتا ورالۋ.
ءماتىندى وقۋ الدىندا، ياعني كلاستەرلەرمەن جۇمىس جاساعاندا، ولار ويلارىن نەگىزگى تاقىرىپ اينالاسىنداعى اينالىپ جۇرگەن «سەرىكتەر» سياقتى ورنالاستىرعان ەدى. ولار تۇسىنبەگەن جەرلەرى مەن وزدەرى كۇدىكتەنگەن جەرلەرگە «ۇلكەن سۇراق» بەلگىسىن قويىپ كەتكەن بولاتىن. ەندى ءماتىندى وقىپ شىققاننان كەيىن وقۋشىلار جۇپتاسىپ نەمەسە بارلىق سىنىپ بىرىگىپ، الىنعان اقپاراتتاردى قايتادان كلاستەر تۇرىندە جازادى. ءسويتىپ ساباق سوڭىندا ءاربىر وقۋشى بۇگىنگى جاڭا ساباقتان ءوزىنىڭ نە العانىن، نە يگەرگەنىن ءوزى قورىتىندىلاپ وزىنە ءوزى جاۋاپ بەرە الادى
وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمدى ءوز بەتىمەن يگەرۋى ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى ساتى - تۇسىندىرە وتىرىپ جاتتىعۋ ورىنداۋ بولىپ تابىلادى.
بارلىق وقۋشى جۇمىستى داپتەرگە ورىندايدى. تاقتا الدىنا ەشكىم شىقپايدى، ءبىراق ءبىر وقۋشى (ءمۇعالىمنىڭ تاڭداۋىمەن) ورنىنان تۇرماي، داپتەرگە جازىپ جاتقانىن نەمەسە كارتادان وقۋ ارقىلى داۋىستاپ تۇسىندىرە وتىرادى، بارلىق سىنىپ جازادى نەمەسە ونىڭ ايتقانىنا كارتادان قاراپ ىلەسىپ وتىرادى، كەرەك جەرىندە كونتۋر كارتاعا دا سىزىپ وتىرۋعا بولادى. ەگەر بۇل وقۋشى توقتاپ قالسا ەكىنشى وقۋشى جالعاستىرادى. بۇعان باسىندا جاقسى وقيتىن وقۋشىلار بەلسەنە قاتىسادى، ال، قانداي دا ءبىر ۋاقىتتان كەيىن ناشار وقيتىن وقۋشىلار دا ەركىن جانە تەز تۇسىندىرە باستايدى. مۇنداي جۇمىس كەزىندە وقۋشىلاردىڭ ويلارى اشىق جانە بارلىق جۇمىس باقىلاۋدا بولادى، ۇجىمدىق جۇمىستىڭ قارقىنى كوتەرىلەدى.
مىسالى، 7 سىنىپتاعى «دۇنيە جۇزىلىك مۇحيت سۋى. بەتكى اعىستار» تاقىرىبىن وتكەن كەزدە وقۋشىلارعا «دۇنيەجۇزىلىك مۇحيتتاعى بەتكى اعىستاردىڭ قالىپتاسۋى مەن اينالىمىن اتلانت مۇحيتىنىڭ سولتۇستىك بولىگىنەن قاراستىرايىق. بۇل اعىستار جۇيەسى قايدان باستالادى جانە قانداي سۋ اينالىمىن تۇزەدى؟» دەگەن سۇراق قويىپ، ءبىر وقۋشىعا تاپسىرمانى باستاۋدى تاپسىرامىن. ول اتلاس كارتانى پايدالانا وتىرىپ، تاپسىرمانى داۋىستاپ ورىندايدى، قالعان وقۋشىلار ونىڭ ايتقانى بويىنشا كارتامەن ءجۇرىپ وتىرادى، ول وقۋشى مۇدىرگەن كەزدە كارتانى ءارى قاراي وقۋدى كەلەسى وقۋشى جالعاستىرىپ كەتەدى.
وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق قىزىعۋشىلىعىنىڭ دەڭگەيىن كوتەرۋدىڭ تاعى ءبىر بەلسەندى ءتاسىلى پروبلەمالىق تاپسىرمالار بەرۋ.
مىسالى، 8 سىنىپتاعى «الاپتار بويىنشا ءىرى وزەندەرگە سيپاتتاما» تاقىرىبىن وتكەن كەزدە ەرتىس وزەنىنىڭ شاتقالىندا بۇقتىرما ساعاسىنان تومەنىرەكتە سالىنعان بيىكتىگى 96م وراسان زور بۇقتىرما بوگەتى تۋرالى ايتا كەلىپ، وقۋشىلارعا: «وسىنداي قۇرىلىستى سالۋ نەگە كەرەك بولدى؟ بوگەتتى جەڭىل، ارزان تاسىلمەن سالۋعا بولاتىن جول تابۋعا بولمادى ما؟» دەگەن پروبلەمالىق سۇراق قويۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ وسى بوگەتتىڭ قۇرىلىسىن سالۋعا دەگەن جالپى قىزىعۋشىلىعىن وياتتىم. وسى ارقىلى وقۋشىلاردى توپ - توپ بولىپ بىرىگىپ، كارتا ارقىلى جۇمىس جاساپ جول تابۋعا شاقىردىم. وقۋشىلار جەر بەدەرى، وزەن ەرەكشەلىگى، سوعان سايكەس قۇرىلىس ماتەريالدارىن تاسيتىن جاعدايلاردى ەسكەرگەن بارلىق مۇمكىن نۇسقانىڭ سىزباسىن سالىپ، ونى ءار توپ ءبىر - بىرىمەن سالىستىرىپ، ودان كەيىن ونى بۇقتىرما بوگەتىنىڭ سيپاتتاماسىمەن سالىستىرىپ وزدەرىنشە قورىتىندى - ءتۇيىن جاسادى.
مىنە، بۇل ساباقتا وقۋشىلاردىڭ ءبارى دە ىزدەنىستە بولىپ، ءبارى دە قىزۋ جۇمىس جاساپ، ساباقتىڭ ءون بويىندا قىزىعۋشىلىق تانىتتى. سوندىقتان دا وقۋشىنىڭ ايتقان كوزقاراسىن قولدايتىن نەمەسە ونى جوققا شىعاراتىن ەلەمەنتتەرى بار ساباق - وزىنەن ءوزى وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق قىزىعۋشىلىقتارىن تۋدىرادى.
وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق قابىلەتىن جەتىلدىرەتىن ەڭ كەڭ تاراعان، ەڭ بايىرعى تاسىلدەردىڭ ءبىرى - ءمۇعالىمنىڭ سۇراق قويۋى. ءبىراق ءمۇعالىم سۇراعى وقۋشىنىڭ تاقىرىپتى يگەرگەنىن تەكسەرۋ قۇرالى رەتىندە ەمەس، وقۋشىنىڭ ءبىلىم قورىن انىقتايتىنداي دارەجەدە قويىلۋى كەرەك. وسى تۇرعىدا مەن ءوزىم ساباق بەرەتىن سىنىپتارىمدا «ول كىم؟ بۇل نە؟» نەمەسە «نەگە؟ قالاي؟ قاشان؟» دەگەن سۇراقتاردى ءجيى پايدالانامىن.
مىسالى، 7 سىنىپتاردا ءاربىر ماتەريكتەردى وقىپ بولعاننان كەيىن «ول كىم؟ بۇل نە؟» سۇراقتارىن پايدالانامىن. ول ءۇشىن وقۋشىلارعا كىم، نە دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەتىن سوزدەر بەرەمىن، ولار ونىڭ جاۋابىن ايتىپ وتىرادى.
سولتۇستىك امەريكا ماتەريگى ءۇشىن: كولورادو -؟
بيزون -؟
ۇندىستەر -؟
يەللوۋستون -؟
ماككەنزي -؟
پرەريي -؟
تۋندرا -؟
سەكۆوييا -؟
وتتاۆا -؟
كولۋمب -؟ ت. س. س.
گەوگرافيا ءپانى ەڭ قىزىقتى، وقۋشىلاردىڭ بەلسەندىلىگىن، تانىمدىق قابىلەتىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىگى جوعارى ءپان. دەگەنمەن ءاربىر سىنىپتىڭ تانىمدىق قىزىعۋشىلىعىنىڭ تاجىريبەسى مەن دامۋ دارەجەسى ءارتۇرلى. ال ءاربىر سىنىپتاعى ءادىس پەن ءتاسىل وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق قىزمەتىنىڭ بەلگىلى ءبىر دەڭگەيىنە ەسەپتەلىنەدى. سوندىقتان دا وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ ءۇشىن سايكەس وقىتۋ ءادىسىن تاڭداي ءبىلۋ كەرەك.
You Might Also Like
