گۇل – عاجايىپ دۇنيە
تاقىرىبى: گۇل – عاجايىپ دۇنيە
ماقساتى: سىنىپ وقۋشىلارىنا گۇل تۇرلەرى، ساندىك وسىمدىكتەرىن ءوسىرۋ، گۇل ەرەكشەلىكتەرى، مەكەن ەتۋ ورتاسى تۋرالى ماعلۇمات بەرۋ. تابيعاتتى سۇيۋگە جانە قورعاي بىلۋگە تاربيەلەۋ. سۇلۋلىق پەن اسەمدىك تۋرالى تالعامىن قالىپتاستىرۋ.
جابدىعى: «گۇل – عاجايىپ دۇنيە» تاقىرىبىنا سلايد، گۇل، كوبەلەك، كوكتەم، كۇن بوپ كيىنگەن وقۋشىلار.
ساباق ءتۇرى: قويىلىم
جوسپارى:
كىرىسپە: تابيعاتتىڭ بولىنبەس بولشەگىنىڭ ءبىرى — وسىمدىك. وسىمدىك ادام بالاسى ءۇشىن، ىشسە تاماق، كيسە كيىم، جاقسا وتىن، مالىنا ءورىس، ەزىنە قونىس بولعان. سوندىقتان «ءبىر تال كەسسەڭ، ون تال ەك»، «اتاڭنان مال قالعانشا تال قالسىن»، «كوكتى جۇلما كوكتەي سولارسىڭ» دەگەن دانالىق سوزدەرى وسى وسىمدىكتى قادىرلەپ، قاستەرلەۋدەن تۋعان.«گۇل — دۇنيە كوركى» دەسەك قاتەلەسپەيمىز. گۇلدەردىڭ دە بىزدەر سياقتى جانى بار. ولار ادامعا ۇلكەن پايدا كەلتىرەدى. كەيبىر گۇلدەر قورشاعان ورتاعا جاعىمدى ەنەرگيا بولەدى. ءار ادامنىڭ ءوزىنىڭ سۇيىكتى گ ۇلى بولادى. مەرەكەلەردە، تۋعان كۇندەردە، جاقسىلىقتا گۇل سىيلاۋ - ۇلكەن قۇرمەتتىڭ بەلگىسى. سوندىقتان بۇگىنگى تاربيە ساعاتىمىز وسى گۇلدەر الەمىنە ارنالادى.
بىلگىشبەك پەن دىمبىلمەستىڭ كەزدەسۋى.
بىلگىشبەك:
كەرمە يىق دالام كوسىلىپ كەلەم
اياعىم استى كوك شالعىن
توسىڭنەن تەكتى كوشىرىپ ولەڭ
باتىر بابامدى ەسكە الدىم
كوگىمدە مەنىڭ قالىقتاپ ۇشقان
كەرەگە قانات قىران قۇس
شەتىنەن شەشەن الىپ دانىشپان
بابالارىما مىڭ العىس.
دىمبىلمەس:
- و، بىلگىشبەك، سەن تاعى دا ولەڭ وقىپ كەلەسىڭ بە؟ ايتشى وسى، سەن كۇندە ءبىر ولەڭ شىعاراسىڭ با؟ بۇگىن تاعى قانداي ولەڭ شىعاردىڭ، كىمگە ارنادىڭ؟
بىلگىشبەك:
اي، دىمبىلمەس سەن قاشان اقىلدى بولار ەكەنسىڭ؟ قاراشى تابيعات قانداي تاماشا! مەنىڭ بۇگىنگى ولەڭىم كوكتەمگە، تابيعاتقا ارنالادى. كەل، گۇلدەر پاتشالىعىنا ساياحاتتايىق!
دىمبىلمەس:
تابيعات بۇكىل تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ قۇتتى قونىس مەكەنى، التىن ۇيا بەسىگى. ال، ادام ءۇشىن تابيعات ەڭ قاسيەتتى دە قاستەرلى ۇعىم. قازاق حالقىنىڭ بار ءومىرى تابيعات پەن تىكەلەي بايلانىستى ءوتىپ كەلەدى. سۇلۋ تابيعاتتى كوزبەن كورىپ، جانىڭمەن سەزىپ، سول قالپىندا سۇيە ءبىلۋ قانداي ءلاززات!
(سىنىپتاعى قىز بالالار گۇل بەينەسىندە كيىنەدى دە، گۇل بەينەسىندە كيىنگەن قىزداردى ۇل بالالار كوپشىلىككە تانىستىرادى).
بايشەشەك: كوكتەمنىڭ كورىكتى گۇلدەرىنىڭ ءبىرى — بايشەشەك. كەيدە ونى قارعالداق دەپ تە اتايدى. بيىكتىگى 15سم، ەرتە كوكتەمدە ناۋرىز ايىنىڭ باس كەزىندە كوكتەپ، بۇرشىك جارادى.
بايشەشەك
مەن بولامىن قىرلارىندا تەكەمەتتىڭ.
كوكتەمگە العاش كورىك اپەرەتىن.
بايشەشەكپىن، كوكتەسەم قار استىندا،
قىس ىزعارىن، قايمىقپاي كوتەرەتىن.
ىدىرادى مۇز بەن قار،
مەن شىققان سوڭ سىنالىپ.
الا بۇلتتان جۇلدىزدار،
قاراعانداي سىعالاپ.
از ءومىردىڭ وزىندە،
وت جالىن بوپ لاۋلادىم.
سوعىلعان دەر كەزىندە،
كۇمىس قوڭىراۋلارىم.
ەلەمەدىم ىزعاردى،
كۇنگە كۇلىپ قارادىم.
قىزىقتىرىپ قىزداردى،
گۇلگە نەگىز قالادىم.
قىزعالداق — لالاگۇلدىلەر تۇقىمداسىنا جاتاتىن كوپ جىلدىق وسىمدىك. «تيۋلپان» نەگىزىنەن تۇرىك ءسوزى، باس كيىم دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. تۇرىكتەردە «تيۋربان» دەپ اتالاتىن قىزعالداققا ۇقساس باس كيىم بار ەكەن. وسى ۋاقىتقا دەيىن قىزعالداقتىڭ وتانى — گوللانديا بولىپ سانالاتىن. 2001 جىلى الماتى قالاسىندا «قىزعالداق جانە ادام» اتتى حالىقارالىق فەستيۆال وتكىزىلدى. وسى فەستيۆالدا قىزعالداقتىڭ ءبىرىنشى وتانى — قازاقستان، ال ەكىنشى وتانى - گوللانديا دەپ حابارلاندى. نيدەرلاند ەلىنىڭ حانشايىمى بەاتريس ەلباسىمىزبەن كەزدەسۋدە: «ۇلى جىبەك جولى ەۋروپا مەن ازيانى جالعاستىرسا، قىزعالداق قازاقستان مەن گوللانديانى جانە باسقا دا ەلدەردى جالعاستىردى. قىزعالداقتىڭ ءسىزدىڭ ەلدە كەزدەسپەيتىن جەرى جوق ەكەنىنە كوزىمىز جەتتى. ۇلى جىبەك جولى كەزىندە، قىزعالداق الەم ەلدەرىنە تارالعانى دالەلدەنىپ وتىر. سوندىقتان قىزعالداقتىڭ وتانى — قازاقستان ەكەنىن الەم مويىنداپ وتىر» — دەگەن بولاتىن.
قىزعالداق.
كىم بىلمەس قىر ارۋى قىزعالداقتى،
ءوڭ بەرىپ كوركەيتەمىز ءاربىر باقتى.
ءسانى دەپ ءومىرىنىڭ، كوڭىلىنىڭ،
سىي ەتىپ، مەنى جىگىت قىزعا ارناپتى.
قىزىل عالداق، اق عالداق،
قولدا بار نە ماقتالماق.
قازاقستان ەجەلدەن،
الۋان گۇلدەر جاپقان ب ا ق.
ۇقسايدى وعان قوڭىراۋ،
اركىمگە ءتيىس ول ۇناۋ.
قۇرتا المادى سان تاپتاپ،
قازاقپەنەن ونى جاۋ.
كەڭ تەسىنەن دالانىڭ،
سىيلار شاتتىق، ماعان مۇڭ.
قورعاپ، تامعان دەپ قالام،
قانى ما اتا - بابامنىڭ؟
جۇمىرتقا ما جۋرەك پە؟
شام با جانعان تۇنەكتە،
ۇرپاقتارىم، قاستەرلە،
گۇلىڭدى دە جۇدەتپە.
بىزدەردە الۋان بار عالداق،
شىعادى ەرتە قارسالداق.
شەتەل الىپ بايىپتى،
قالمايىق بىزدەر تال قارماپ.
شەتەلگە پايدا پۇل بولىپ،
كۇلپىردى الۋان تۇرگە ەنىپ.
قىمباتتاپ اتا مەكەنگە،
ورالمان گۇل بوپ ءجۇر كەلىپ.
ىنجۋگۇل — بۇل دا لالاگۇلدىلەر تۇقىمداسىنا جاتادى. ىنجۋگۇلدىڭ حوش ءيىسى، كوز قۋانتار ادەمى گۇلدەرى كەز كەلگەن ادامدى تولعاندىرماي قويمايدى. ماي ايىنىڭ العاشقى كۇندەرى بۇكىل پاريج ىنجۋگۇلگە مالىنىپ كەتەتىن كورىنەدى. بۇل كۇندى «ىنجۋگۇل كۇندەرى» دەپ مەيرامعا اينالدىرعان. ۋاقىتىندا اتاقتى سازگەر پ. ي. چايكوۆسكيي «مەن ىنجۋگۇلدى گۇلدەر پاتشاسى دەپ بىلەم»، - دەگەن ەكەن. ءبىر قىزىعى ول سۇيىكتى گۇلىنە ارناپ مۋزىكا ەمەس، ولەڭ شىعارعان. ال، ول سوزگە سازگەر ا. س. ارەنسكيي مۋزىكا جازعان. سونىمەن حالىق اراسىندا «دەم بەرۋشى»، «شابىت بەرۋشى» اتالعان ىنجۋگۇل، قازاقستاندا تەك ورال وڭىرىندە وسەدى.
ىنجۋگۇل.
كوكتەمنىڭ العاش گ ۇلىنىڭ،
ىنجۋگۇل اتتى ءبىرىمىن.
ادامدىقتىڭ، دوستىقتىڭ،
كۋاسىمىن، جىرىمىن.
جاپىراعىم جايىلعان،
سەكىلدى قوس الاقان.
قوڭىراۋدان جوق، ايىرمام،
كەلبەتىمە قاراسام.
گۇل – عاجايىپ دۇنيە. جۇكتەۋ
ماقساتى: سىنىپ وقۋشىلارىنا گۇل تۇرلەرى، ساندىك وسىمدىكتەرىن ءوسىرۋ، گۇل ەرەكشەلىكتەرى، مەكەن ەتۋ ورتاسى تۋرالى ماعلۇمات بەرۋ. تابيعاتتى سۇيۋگە جانە قورعاي بىلۋگە تاربيەلەۋ. سۇلۋلىق پەن اسەمدىك تۋرالى تالعامىن قالىپتاستىرۋ.
جابدىعى: «گۇل – عاجايىپ دۇنيە» تاقىرىبىنا سلايد، گۇل، كوبەلەك، كوكتەم، كۇن بوپ كيىنگەن وقۋشىلار.
ساباق ءتۇرى: قويىلىم
جوسپارى:
كىرىسپە: تابيعاتتىڭ بولىنبەس بولشەگىنىڭ ءبىرى — وسىمدىك. وسىمدىك ادام بالاسى ءۇشىن، ىشسە تاماق، كيسە كيىم، جاقسا وتىن، مالىنا ءورىس، ەزىنە قونىس بولعان. سوندىقتان «ءبىر تال كەسسەڭ، ون تال ەك»، «اتاڭنان مال قالعانشا تال قالسىن»، «كوكتى جۇلما كوكتەي سولارسىڭ» دەگەن دانالىق سوزدەرى وسى وسىمدىكتى قادىرلەپ، قاستەرلەۋدەن تۋعان.«گۇل — دۇنيە كوركى» دەسەك قاتەلەسپەيمىز. گۇلدەردىڭ دە بىزدەر سياقتى جانى بار. ولار ادامعا ۇلكەن پايدا كەلتىرەدى. كەيبىر گۇلدەر قورشاعان ورتاعا جاعىمدى ەنەرگيا بولەدى. ءار ادامنىڭ ءوزىنىڭ سۇيىكتى گ ۇلى بولادى. مەرەكەلەردە، تۋعان كۇندەردە، جاقسىلىقتا گۇل سىيلاۋ - ۇلكەن قۇرمەتتىڭ بەلگىسى. سوندىقتان بۇگىنگى تاربيە ساعاتىمىز وسى گۇلدەر الەمىنە ارنالادى.
بىلگىشبەك پەن دىمبىلمەستىڭ كەزدەسۋى.
بىلگىشبەك:
كەرمە يىق دالام كوسىلىپ كەلەم
اياعىم استى كوك شالعىن
توسىڭنەن تەكتى كوشىرىپ ولەڭ
باتىر بابامدى ەسكە الدىم
كوگىمدە مەنىڭ قالىقتاپ ۇشقان
كەرەگە قانات قىران قۇس
شەتىنەن شەشەن الىپ دانىشپان
بابالارىما مىڭ العىس.
دىمبىلمەس:
- و، بىلگىشبەك، سەن تاعى دا ولەڭ وقىپ كەلەسىڭ بە؟ ايتشى وسى، سەن كۇندە ءبىر ولەڭ شىعاراسىڭ با؟ بۇگىن تاعى قانداي ولەڭ شىعاردىڭ، كىمگە ارنادىڭ؟
بىلگىشبەك:
اي، دىمبىلمەس سەن قاشان اقىلدى بولار ەكەنسىڭ؟ قاراشى تابيعات قانداي تاماشا! مەنىڭ بۇگىنگى ولەڭىم كوكتەمگە، تابيعاتقا ارنالادى. كەل، گۇلدەر پاتشالىعىنا ساياحاتتايىق!
دىمبىلمەس:
تابيعات بۇكىل تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ قۇتتى قونىس مەكەنى، التىن ۇيا بەسىگى. ال، ادام ءۇشىن تابيعات ەڭ قاسيەتتى دە قاستەرلى ۇعىم. قازاق حالقىنىڭ بار ءومىرى تابيعات پەن تىكەلەي بايلانىستى ءوتىپ كەلەدى. سۇلۋ تابيعاتتى كوزبەن كورىپ، جانىڭمەن سەزىپ، سول قالپىندا سۇيە ءبىلۋ قانداي ءلاززات!
(سىنىپتاعى قىز بالالار گۇل بەينەسىندە كيىنەدى دە، گۇل بەينەسىندە كيىنگەن قىزداردى ۇل بالالار كوپشىلىككە تانىستىرادى).
بايشەشەك: كوكتەمنىڭ كورىكتى گۇلدەرىنىڭ ءبىرى — بايشەشەك. كەيدە ونى قارعالداق دەپ تە اتايدى. بيىكتىگى 15سم، ەرتە كوكتەمدە ناۋرىز ايىنىڭ باس كەزىندە كوكتەپ، بۇرشىك جارادى.
بايشەشەك
مەن بولامىن قىرلارىندا تەكەمەتتىڭ.
كوكتەمگە العاش كورىك اپەرەتىن.
بايشەشەكپىن، كوكتەسەم قار استىندا،
قىس ىزعارىن، قايمىقپاي كوتەرەتىن.
ىدىرادى مۇز بەن قار،
مەن شىققان سوڭ سىنالىپ.
الا بۇلتتان جۇلدىزدار،
قاراعانداي سىعالاپ.
از ءومىردىڭ وزىندە،
وت جالىن بوپ لاۋلادىم.
سوعىلعان دەر كەزىندە،
كۇمىس قوڭىراۋلارىم.
ەلەمەدىم ىزعاردى،
كۇنگە كۇلىپ قارادىم.
قىزىقتىرىپ قىزداردى،
گۇلگە نەگىز قالادىم.
قىزعالداق — لالاگۇلدىلەر تۇقىمداسىنا جاتاتىن كوپ جىلدىق وسىمدىك. «تيۋلپان» نەگىزىنەن تۇرىك ءسوزى، باس كيىم دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. تۇرىكتەردە «تيۋربان» دەپ اتالاتىن قىزعالداققا ۇقساس باس كيىم بار ەكەن. وسى ۋاقىتقا دەيىن قىزعالداقتىڭ وتانى — گوللانديا بولىپ سانالاتىن. 2001 جىلى الماتى قالاسىندا «قىزعالداق جانە ادام» اتتى حالىقارالىق فەستيۆال وتكىزىلدى. وسى فەستيۆالدا قىزعالداقتىڭ ءبىرىنشى وتانى — قازاقستان، ال ەكىنشى وتانى - گوللانديا دەپ حابارلاندى. نيدەرلاند ەلىنىڭ حانشايىمى بەاتريس ەلباسىمىزبەن كەزدەسۋدە: «ۇلى جىبەك جولى ەۋروپا مەن ازيانى جالعاستىرسا، قىزعالداق قازاقستان مەن گوللانديانى جانە باسقا دا ەلدەردى جالعاستىردى. قىزعالداقتىڭ ءسىزدىڭ ەلدە كەزدەسپەيتىن جەرى جوق ەكەنىنە كوزىمىز جەتتى. ۇلى جىبەك جولى كەزىندە، قىزعالداق الەم ەلدەرىنە تارالعانى دالەلدەنىپ وتىر. سوندىقتان قىزعالداقتىڭ وتانى — قازاقستان ەكەنىن الەم مويىنداپ وتىر» — دەگەن بولاتىن.
قىزعالداق.
كىم بىلمەس قىر ارۋى قىزعالداقتى،
ءوڭ بەرىپ كوركەيتەمىز ءاربىر باقتى.
ءسانى دەپ ءومىرىنىڭ، كوڭىلىنىڭ،
سىي ەتىپ، مەنى جىگىت قىزعا ارناپتى.
قىزىل عالداق، اق عالداق،
قولدا بار نە ماقتالماق.
قازاقستان ەجەلدەن،
الۋان گۇلدەر جاپقان ب ا ق.
ۇقسايدى وعان قوڭىراۋ،
اركىمگە ءتيىس ول ۇناۋ.
قۇرتا المادى سان تاپتاپ،
قازاقپەنەن ونى جاۋ.
كەڭ تەسىنەن دالانىڭ،
سىيلار شاتتىق، ماعان مۇڭ.
قورعاپ، تامعان دەپ قالام،
قانى ما اتا - بابامنىڭ؟
جۇمىرتقا ما جۋرەك پە؟
شام با جانعان تۇنەكتە،
ۇرپاقتارىم، قاستەرلە،
گۇلىڭدى دە جۇدەتپە.
بىزدەردە الۋان بار عالداق،
شىعادى ەرتە قارسالداق.
شەتەل الىپ بايىپتى،
قالمايىق بىزدەر تال قارماپ.
شەتەلگە پايدا پۇل بولىپ،
كۇلپىردى الۋان تۇرگە ەنىپ.
قىمباتتاپ اتا مەكەنگە،
ورالمان گۇل بوپ ءجۇر كەلىپ.
ىنجۋگۇل — بۇل دا لالاگۇلدىلەر تۇقىمداسىنا جاتادى. ىنجۋگۇلدىڭ حوش ءيىسى، كوز قۋانتار ادەمى گۇلدەرى كەز كەلگەن ادامدى تولعاندىرماي قويمايدى. ماي ايىنىڭ العاشقى كۇندەرى بۇكىل پاريج ىنجۋگۇلگە مالىنىپ كەتەتىن كورىنەدى. بۇل كۇندى «ىنجۋگۇل كۇندەرى» دەپ مەيرامعا اينالدىرعان. ۋاقىتىندا اتاقتى سازگەر پ. ي. چايكوۆسكيي «مەن ىنجۋگۇلدى گۇلدەر پاتشاسى دەپ بىلەم»، - دەگەن ەكەن. ءبىر قىزىعى ول سۇيىكتى گۇلىنە ارناپ مۋزىكا ەمەس، ولەڭ شىعارعان. ال، ول سوزگە سازگەر ا. س. ارەنسكيي مۋزىكا جازعان. سونىمەن حالىق اراسىندا «دەم بەرۋشى»، «شابىت بەرۋشى» اتالعان ىنجۋگۇل، قازاقستاندا تەك ورال وڭىرىندە وسەدى.
ىنجۋگۇل.
كوكتەمنىڭ العاش گ ۇلىنىڭ،
ىنجۋگۇل اتتى ءبىرىمىن.
ادامدىقتىڭ، دوستىقتىڭ،
كۋاسىمىن، جىرىمىن.
جاپىراعىم جايىلعان،
سەكىلدى قوس الاقان.
قوڭىراۋدان جوق، ايىرمام،
كەلبەتىمە قاراسام.
گۇل – عاجايىپ دۇنيە. جۇكتەۋ
You Might Also Like
