عۇندار تاريحى. عۇن مەملەكەتىنىڭ قالىپتاسۋى
عۇندار تاريحى. عۇن مەملەكەتىنىڭ قالىپتاسۋى
كونسپەكت
جۇڭگو دەرەكتەرىندە “عۇن” اتاۋى ب. ز. ب. 3 عاسىردىڭ اياعىندا پايدا بولعان. “عۇن” ءسوزى “گۋن رۋڭ، حۋن يۋ” اتاۋلارىمەن بەرىلگەن. عۇنداردىڭ باسشىسىن “شانيۋي” دەپ اتاعان. عۇن مەملەكەتى اسكەري جۇيە بويىنشا قۇرىلىپ، ءۇش قاناتقا بولىنگەن.
شانيۋيدەن كەيىنگى باستى تۇلعالار – تۇمەنباسىلار بولدى. شانيۋي تۇمەنباسىلارىن ءوزىنىڭ ۇلدارى مەن ىنىلەرىنەن، جاقىن تۋىسقاندارىنان تاعايىنداعان. 24 رۋدى 24 تۇمەنباسى باسقارعان، ءارقايسىسىندا 10000 - نان اتتى اسكەر بولعان. تۇمەنباسى مىڭباسىن، ءجۇزباسىن، ونباسىن تاعايىنداپ وتىردى. بۇلاردىڭ اربىرىنە كوشپەلى تۇرعىندارىمەن قوسا، بەلگىلى ءبىر اۋماق بەلگىلەنگەن.
عۇن يمپەرياسىنىڭ باسقارۋ توبى رۋ - تايپا اقسۇيەكتەرىنەن قۇرالعان. بەكزادالار “اسپانعا، جەرگە، اتا - بابا ارۋاعىنا جانە كوكتەگى تاڭىرگە ارناپ قۇرباندىق شالۋ ءۇشىن” جىلىنا ءۇش رەت اقساقالدار كەڭەسىنە جينالىپ، مەملەكەتتىك ىستەردى تالقىلادى. جينالعانداردىڭ ءبارى ءشانيۋيدىڭ تۋىسقاندارى بولاتىن.
عۇن مەملەكەتى اسكەري جۇيە بويىنشا قۇرىلىپ، 3 قاناتقا (سول، ورتالىق، وڭ) بولىنگەن. ەرلەر جاساققا تىركەلۋگە، اسكەري جاتتىعۋلارمەن شۇعىلدانىپ، جەبەلى ساداق، قىلىش پەن نايزا الىپ جۇرۋگە ءتيىس بولعان.
مودە باسقارعان حۋننۋ (عۇن) دەرجاۆاسىنىڭ پايدا بولعاندىعى تۋرالى جۇڭگو دەرەگىندە ايتىلعان.
شىعىستانۋشى عالىم ل. ن. گۋميليەۆ بۇل وقيعا ب. ز. ب. 209 جىلى بولعان دەپ كورسەتەدى.
“كورشى ەل دۋنحۋ ەلشىلەرى عۇندارعا كەلىپ، العاشقىدا مودەنىڭ ەڭ جاقسى اتىن بەرۋدى تالاپ ەتەدى. مودە سۇيىكتى اتىن بەرۋدى بۇيىرادى. ەلشىلەر ەكىنشى رەت كەلىپ، مودەنىڭ سۇلۋ ايەلىن بەرۋدى تالاپ ەتەدى. مودە ايەلىن بەرىپ جىبەرەدى. ەلشىلەر ءۇشىنشى رەت كەلىپ، شەكارالىق ءبىراز جەردى بەرۋ تالابىن قويادى. بۇل جەر مال جايۋعا قولايسىز، بوس جاتقان جەر بولاتىن. مودە اشۋلانىپ: “جەر دەگەنىمىز – مەملەكەتتىڭ نەگىزى، ونى قالاي بەرەمىز؟” - دەپ دۋنحۋعا شابۋىلدايدى. ولاردى تالقانداپ، اۋماعىن وزىنە قوسىپ الادى”.
جۇڭگو جىلناماسىندا ب. ز. ب. 4 جانە 3 عاسىرلاردا عۇن تايپالارى بىرلەستىگىنىڭ قۇرىلعاندىعى تۋرالى جازىلعان. اۋماعى – قىتايدىڭ سولتۇستىگىندە بايكالدان وردوسقا دەيىنگى ارالىق. ولار كورشى حالىقتاردى باسىپ الۋمەن قاتار، جۇڭگو جەرىنە دە شابۋىلدادى.
عۇندار مەن جۇڭگو ەلى اراسىنداعى سوعىس 300 جىلدان استام ۋاقىتقا سوزىلدى. ب. ز. ب. 3 عاسىردىڭ سوڭىندا سين پاتشالىعى شەكاراسىن عۇنداردان قورعاۋ ءۇشىن ۇلى جۇڭگو قورعانىن سالدى. ۇزىندىعى – 4000 شاقىرىم، بيىكتىگى – 10 مەتر، ءار 60 - 100 مەتر سايىن كۇزەت مۇناراسى قويىلعان.
عۇندار ەنيسەيدىڭ جاعالاۋلارىندا جانە التاي تاۋلارىندا مەكەندەگەن، كورشى تايپالاردى باعىندىرعان.
جۇڭگو بيلەۋشىسىن الىم - سالىق تولەۋگە ءماجبۇر ەتكەن. جۇڭگو بيلەۋشىسى جىل سايىن كوشپەلىلەرگە جىبەك ماتالار، ماقتا، كۇرىش، اشەكەي زاتتار جىبەرىپ تۇرعان.
جۇڭگو دەرەگىندە عۇنداردىڭ كۇش - قۋاتى تۋرالى: “عۇنداردىڭ قۇدىرەتتىلىگى سونداي، ولاردىڭ ەلشىسى قولىنداعى ءشانيۋيدىڭ سەنىم تاڭبالارىمەن كورشى ەلدەرگە باردى، ول ەلدەر ءبىر مەملەكەتتەن ەكىنشى ەلدەرگە شىعارىپ سالىپ، ازىق - تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتىپ تۇردى…” - دەپ جازىلعان.
عۇن تايپالارىنىڭ ءبىر مەملەكەتكە بىرىگىپ، ساياسي كۇشەيگەن كەزى مودە ءشانيۋيدىڭ تۇسى. مودە ءشانيۋيدىڭ جاساعان اسكەري رەفورمالارى عۇنداردى قۋاتتى مەملەكەتكە اينالدىردى. ولار وڭتۇستىگىندەگى دۋنحۋلاردى تالقانداپ، باسىپ الدى. عۇندار كەزەڭى ب. ز. ب. 3 عاسىر مەن ب. ز.- دىڭ 4 عاسىرى ارالىعىن قامتيدى.
مودەنىڭ تۇسىندا عۇندار قىتايدىڭ حان اۋلەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ليۋ - باندى جەڭىپ، باعىنىشتى ەتتى. ءسويتىپ، بايكالدان تيبەت تاۋىنا دەيىن، شىعىس تۇركىستاننان حۋانحەنىڭ ورتا اعىسىنا دەيىنگى ارالىقتا عۇن مەملەكەتى قۇرىلدى.
عۇن مەملەكەتى ب. ز. ب. 1 عاسىردىڭ ورتاسىندا (ب. ز. ب. 55جىلى) وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك عۇندار بولىپ ەكىگە ءبولىندى. وڭتۇستىكتەگى عۇندار حان اۋلەتىنىڭ قول استىنا قارادى.
سولتۇستىكتەگى عۇندار ب. ز. ب. 1 عاسىردىڭ اياعىندا چجي - چجي ءشانيۋيدىڭ باسقارۋىمەن باتىسقا جىلجىدى.
سولتۇستىك عۇندار وڭتۇستىك قازاقستانداعى قاڭلىلار جەرىنە كەلىپ، ولارمەن بەيبىت كەلىسىمگە كەلەدى. ناتيجەسىندە چجي - چجي باستاعان عۇندار تالاس وزەنىنىڭ شىعىسىندا كوشىپ - قونۋعا مۇمكىندىك الدى.
قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك - باتىسى مەن ارال بويىنا عۇنداردىڭ كەلۋىنىڭ ەكىنشى تولقىنى ب. ز. 1 عاسىرىندا باستالدى. ولار الان، اس تايپالارىن باتىسقا، كاسپيي تەڭىزىنە قاراي ىعىستىردى. عۇندار جىلجي وتىرىپ، دۋناي ارقىلى باتىس ەۋروپاعا دەيىن جەتتى. عۇن تايپالارىنىڭ شىعىستان باتىسقا قاراي جىلجۋى ب. ز. ب. 2 عاسىردا باستالىپ، ب. ز.- دىڭ 4 عاسىرىنا دەيىن سوزىلدى.
كونسپەكت سۇراقتار
1. عۇن تايپالارى كوشۋىنىڭ ەكىنشى تولقىنى باستالدى:
2. Cولتۇستىك عۇنداردىڭ كوشىپ - قونۋعا مۇمكىندىك العان جەرى:
3. عۇن مەملەكەتى ەكىگە ءبولىندى:
4. مودە تۇسىنداعى عۇن مەملەكەتىنىڭ اۋماعى:
5. عۇندار كەزەڭى:
6. عۇنداردىڭ كۇش - قۋاتى تۋرالى جازىلعان دەرەك:
7. عۇندارعا جىل سايىن الىم - سالىق تولەۋگە ءماجبۇر بولعان مەملەكەت:
8. عۇنداردىڭ قىتايمەن سوعىسى سوزىلدى:
9. بايكالدان وردوسقا دەيىنگى ارالىقتى مەكەندەگەن تايپالىق بىرلەستىك:
10. ”جەر دەگەنىمىز – مەملەكەتتىڭ نەگىزى، ونى قالاي بەرەمىز؟” - دەپ ايتقان بيلەۋشى:
11. عۇن دەرجاۆاسىنىڭ پايدا بولعان مەرزىمى:
12. عۇن مەملەكەتى قانشا قاناتقا ءبولىندى:
13. عۇن يمپەرياسىنىڭ باسقارۋ توبى قۇرالدى:
14. عۇن مەملەكەتىندەگى شانيۋيدەن كەيىنگى باستى تۇلعا:
15. “عۇن” اتاۋى پايدا بولدى:
16. عۇن مەملەكەتىنىڭ ب. ز. ب. 209 جىلى پايدا بولعاندىعى جونىندە جازعان شىعىستانۋشى عالىم كىم:
17. قىتايدىڭ حان اۋلەتىن ب. ز. ب. I ع. ورتاسىنا دەيىن باعىندىرعان تايپانى كورسەتىڭىز:
تاقىرىپتىڭ تەستى
عۇندار تاريحى. عۇن مەملەكەتىنىڭ قالىپتاسۋى. جۇكتەۋ
كونسپەكت
جۇڭگو دەرەكتەرىندە “عۇن” اتاۋى ب. ز. ب. 3 عاسىردىڭ اياعىندا پايدا بولعان. “عۇن” ءسوزى “گۋن رۋڭ، حۋن يۋ” اتاۋلارىمەن بەرىلگەن. عۇنداردىڭ باسشىسىن “شانيۋي” دەپ اتاعان. عۇن مەملەكەتى اسكەري جۇيە بويىنشا قۇرىلىپ، ءۇش قاناتقا بولىنگەن.
شانيۋيدەن كەيىنگى باستى تۇلعالار – تۇمەنباسىلار بولدى. شانيۋي تۇمەنباسىلارىن ءوزىنىڭ ۇلدارى مەن ىنىلەرىنەن، جاقىن تۋىسقاندارىنان تاعايىنداعان. 24 رۋدى 24 تۇمەنباسى باسقارعان، ءارقايسىسىندا 10000 - نان اتتى اسكەر بولعان. تۇمەنباسى مىڭباسىن، ءجۇزباسىن، ونباسىن تاعايىنداپ وتىردى. بۇلاردىڭ اربىرىنە كوشپەلى تۇرعىندارىمەن قوسا، بەلگىلى ءبىر اۋماق بەلگىلەنگەن.
عۇن يمپەرياسىنىڭ باسقارۋ توبى رۋ - تايپا اقسۇيەكتەرىنەن قۇرالعان. بەكزادالار “اسپانعا، جەرگە، اتا - بابا ارۋاعىنا جانە كوكتەگى تاڭىرگە ارناپ قۇرباندىق شالۋ ءۇشىن” جىلىنا ءۇش رەت اقساقالدار كەڭەسىنە جينالىپ، مەملەكەتتىك ىستەردى تالقىلادى. جينالعانداردىڭ ءبارى ءشانيۋيدىڭ تۋىسقاندارى بولاتىن.
عۇن مەملەكەتى اسكەري جۇيە بويىنشا قۇرىلىپ، 3 قاناتقا (سول، ورتالىق، وڭ) بولىنگەن. ەرلەر جاساققا تىركەلۋگە، اسكەري جاتتىعۋلارمەن شۇعىلدانىپ، جەبەلى ساداق، قىلىش پەن نايزا الىپ جۇرۋگە ءتيىس بولعان.
مودە باسقارعان حۋننۋ (عۇن) دەرجاۆاسىنىڭ پايدا بولعاندىعى تۋرالى جۇڭگو دەرەگىندە ايتىلعان.
شىعىستانۋشى عالىم ل. ن. گۋميليەۆ بۇل وقيعا ب. ز. ب. 209 جىلى بولعان دەپ كورسەتەدى.
“كورشى ەل دۋنحۋ ەلشىلەرى عۇندارعا كەلىپ، العاشقىدا مودەنىڭ ەڭ جاقسى اتىن بەرۋدى تالاپ ەتەدى. مودە سۇيىكتى اتىن بەرۋدى بۇيىرادى. ەلشىلەر ەكىنشى رەت كەلىپ، مودەنىڭ سۇلۋ ايەلىن بەرۋدى تالاپ ەتەدى. مودە ايەلىن بەرىپ جىبەرەدى. ەلشىلەر ءۇشىنشى رەت كەلىپ، شەكارالىق ءبىراز جەردى بەرۋ تالابىن قويادى. بۇل جەر مال جايۋعا قولايسىز، بوس جاتقان جەر بولاتىن. مودە اشۋلانىپ: “جەر دەگەنىمىز – مەملەكەتتىڭ نەگىزى، ونى قالاي بەرەمىز؟” - دەپ دۋنحۋعا شابۋىلدايدى. ولاردى تالقانداپ، اۋماعىن وزىنە قوسىپ الادى”.
جۇڭگو جىلناماسىندا ب. ز. ب. 4 جانە 3 عاسىرلاردا عۇن تايپالارى بىرلەستىگىنىڭ قۇرىلعاندىعى تۋرالى جازىلعان. اۋماعى – قىتايدىڭ سولتۇستىگىندە بايكالدان وردوسقا دەيىنگى ارالىق. ولار كورشى حالىقتاردى باسىپ الۋمەن قاتار، جۇڭگو جەرىنە دە شابۋىلدادى.
عۇندار مەن جۇڭگو ەلى اراسىنداعى سوعىس 300 جىلدان استام ۋاقىتقا سوزىلدى. ب. ز. ب. 3 عاسىردىڭ سوڭىندا سين پاتشالىعى شەكاراسىن عۇنداردان قورعاۋ ءۇشىن ۇلى جۇڭگو قورعانىن سالدى. ۇزىندىعى – 4000 شاقىرىم، بيىكتىگى – 10 مەتر، ءار 60 - 100 مەتر سايىن كۇزەت مۇناراسى قويىلعان.
عۇندار ەنيسەيدىڭ جاعالاۋلارىندا جانە التاي تاۋلارىندا مەكەندەگەن، كورشى تايپالاردى باعىندىرعان.
جۇڭگو بيلەۋشىسىن الىم - سالىق تولەۋگە ءماجبۇر ەتكەن. جۇڭگو بيلەۋشىسى جىل سايىن كوشپەلىلەرگە جىبەك ماتالار، ماقتا، كۇرىش، اشەكەي زاتتار جىبەرىپ تۇرعان.
جۇڭگو دەرەگىندە عۇنداردىڭ كۇش - قۋاتى تۋرالى: “عۇنداردىڭ قۇدىرەتتىلىگى سونداي، ولاردىڭ ەلشىسى قولىنداعى ءشانيۋيدىڭ سەنىم تاڭبالارىمەن كورشى ەلدەرگە باردى، ول ەلدەر ءبىر مەملەكەتتەن ەكىنشى ەلدەرگە شىعارىپ سالىپ، ازىق - تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتىپ تۇردى…” - دەپ جازىلعان.
عۇن تايپالارىنىڭ ءبىر مەملەكەتكە بىرىگىپ، ساياسي كۇشەيگەن كەزى مودە ءشانيۋيدىڭ تۇسى. مودە ءشانيۋيدىڭ جاساعان اسكەري رەفورمالارى عۇنداردى قۋاتتى مەملەكەتكە اينالدىردى. ولار وڭتۇستىگىندەگى دۋنحۋلاردى تالقانداپ، باسىپ الدى. عۇندار كەزەڭى ب. ز. ب. 3 عاسىر مەن ب. ز.- دىڭ 4 عاسىرى ارالىعىن قامتيدى.
مودەنىڭ تۇسىندا عۇندار قىتايدىڭ حان اۋلەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ليۋ - باندى جەڭىپ، باعىنىشتى ەتتى. ءسويتىپ، بايكالدان تيبەت تاۋىنا دەيىن، شىعىس تۇركىستاننان حۋانحەنىڭ ورتا اعىسىنا دەيىنگى ارالىقتا عۇن مەملەكەتى قۇرىلدى.
عۇن مەملەكەتى ب. ز. ب. 1 عاسىردىڭ ورتاسىندا (ب. ز. ب. 55جىلى) وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك عۇندار بولىپ ەكىگە ءبولىندى. وڭتۇستىكتەگى عۇندار حان اۋلەتىنىڭ قول استىنا قارادى.
سولتۇستىكتەگى عۇندار ب. ز. ب. 1 عاسىردىڭ اياعىندا چجي - چجي ءشانيۋيدىڭ باسقارۋىمەن باتىسقا جىلجىدى.
سولتۇستىك عۇندار وڭتۇستىك قازاقستانداعى قاڭلىلار جەرىنە كەلىپ، ولارمەن بەيبىت كەلىسىمگە كەلەدى. ناتيجەسىندە چجي - چجي باستاعان عۇندار تالاس وزەنىنىڭ شىعىسىندا كوشىپ - قونۋعا مۇمكىندىك الدى.
قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك - باتىسى مەن ارال بويىنا عۇنداردىڭ كەلۋىنىڭ ەكىنشى تولقىنى ب. ز. 1 عاسىرىندا باستالدى. ولار الان، اس تايپالارىن باتىسقا، كاسپيي تەڭىزىنە قاراي ىعىستىردى. عۇندار جىلجي وتىرىپ، دۋناي ارقىلى باتىس ەۋروپاعا دەيىن جەتتى. عۇن تايپالارىنىڭ شىعىستان باتىسقا قاراي جىلجۋى ب. ز. ب. 2 عاسىردا باستالىپ، ب. ز.- دىڭ 4 عاسىرىنا دەيىن سوزىلدى.
كونسپەكت سۇراقتار
1. عۇن تايپالارى كوشۋىنىڭ ەكىنشى تولقىنى باستالدى:
2. Cولتۇستىك عۇنداردىڭ كوشىپ - قونۋعا مۇمكىندىك العان جەرى:
3. عۇن مەملەكەتى ەكىگە ءبولىندى:
4. مودە تۇسىنداعى عۇن مەملەكەتىنىڭ اۋماعى:
5. عۇندار كەزەڭى:
6. عۇنداردىڭ كۇش - قۋاتى تۋرالى جازىلعان دەرەك:
7. عۇندارعا جىل سايىن الىم - سالىق تولەۋگە ءماجبۇر بولعان مەملەكەت:
8. عۇنداردىڭ قىتايمەن سوعىسى سوزىلدى:
9. بايكالدان وردوسقا دەيىنگى ارالىقتى مەكەندەگەن تايپالىق بىرلەستىك:
10. ”جەر دەگەنىمىز – مەملەكەتتىڭ نەگىزى، ونى قالاي بەرەمىز؟” - دەپ ايتقان بيلەۋشى:
11. عۇن دەرجاۆاسىنىڭ پايدا بولعان مەرزىمى:
12. عۇن مەملەكەتى قانشا قاناتقا ءبولىندى:
13. عۇن يمپەرياسىنىڭ باسقارۋ توبى قۇرالدى:
14. عۇن مەملەكەتىندەگى شانيۋيدەن كەيىنگى باستى تۇلعا:
15. “عۇن” اتاۋى پايدا بولدى:
16. عۇن مەملەكەتىنىڭ ب. ز. ب. 209 جىلى پايدا بولعاندىعى جونىندە جازعان شىعىستانۋشى عالىم كىم:
17. قىتايدىڭ حان اۋلەتىن ب. ز. ب. I ع. ورتاسىنا دەيىن باعىندىرعان تايپانى كورسەتىڭىز:
تاقىرىپتىڭ تەستى
عۇندار تاريحى. عۇن مەملەكەتىنىڭ قالىپتاسۋى. جۇكتەۋ
You Might Also Like
