حالىقتاردىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋى
حالىقتاردىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋى
كونسپەكت
448 جىلى اتتيلانىڭ سارايىندا بولىپ قايتقان پرييسك ونىڭ كەلبەتىن سيپاتتاپ جازدى: “ءبىر كورگەن ادام ونىڭ ناعىز ازيالىق ەكەنىن بىردەن ايتادى. باسى ۇلكەن، ورتا بويلى، مىعىم دەنەلى. قاراعان جەرىن تەسىپ وتەتىندەي، كوزقاراسى سۇستى. قوزعالىسى شاپشاڭ، سەنىمدى. داۋىسى كۇمىستەي سىڭعىرلايدى ءارى قۇلاققا جاعىمدى”.
اتتيلانىڭ زامانداسى ول تۋرالى ەستەلىك قالدىرعان: “تاڭەرتەڭ ۇيدەن شىعىسىمەن، ەسىك الدىندا تۇرىپ، حالىقتىڭ مۇڭ - مۇقتاجىن تىڭدادى. كۇنى بويى الەمنىڭ ءار ءتۇرلى ەلدەرىنەن كەلگەن ەلشىلەردى قابىلدادى، ال كەشكە بىزبەن بىرگە تاماق ءىشتى. ءبارى كۇمىس ىدىستان اس ءىشتى، ال اتتيلا اعاش ىدىستان تاماقتاندى”.
عۇنداردىڭ جورىقتاردا جەڭۋ سەبەپتەرى اسكەري تەحنيكالىق باسىمدىلىعىنا بايلانىستى بولدى. عۇن اسكەرىنىڭ نەگىزگى قۇرامى – شاپشاڭ اتتى اسكەر. ولار سوعىس كەزىندە قورعان بۇزعىش ماشينانى، تاس اتقىش تەحنيكانى قولداندى. جىلجىمالى، جاقسى بەكىگەن قامالداردىڭ ۇستىندە ساداقشىلار تۇرىپ، وق جاۋدىرعان.
ا. مارسەللين عۇنداردىڭ جاۋىنگەرلىك قاسيەتىنە ەرەكشە توقتالدى. “ەرتەلى - كەش ات ۇستىنەن تۇسپەيدى. ماڭىزدى ىستەر تۋرالى كەڭەسەتىن بولسا، كەڭەستى دە ات ۇستىندە وتىرىپ وتكىزەدى. ولار وزدەرىنە ءتونىپ تۇرعان پاتشانىڭ قاتال ءامىرىن سەزبەيدى، ال ەگەر تايپا اقساقالدارىنىڭ بىرەۋى باسشىلىق جاساسا، جولىندا كەزدەسكەننىڭ ءبارىن جايپاپ وتەدى”.
ۆيزانتيا ەلشىسى پرييسك عۇندار تۋرالى ءبىراز دەرەك قالدىرعان. “ولار سوعىستان كەيىن تىنىش ءارى قامسىز تىرشىلىك ەتەدى، اركىم قولىندا بارىمەن قاناعات ەتەدى”. كەلەسى ءبىر دەرەگىندە: “اسىرەسە جاقىندارىن وزدەرىنىڭ مەيىرىمدى ءارى جىلى ىلتيپاتىمەن جانە سۇيىسپەنشىلىگىمەن باۋىرىنا تارتادى” - دەپ جازعان.
عۇنداردىڭ جىلجۋى باسقا دا ءىرى تايپالاردىڭ جىلجۋىنا اسەرىن تيگىزدى. بۇل تاريحتا “حالىقتاردىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋى” دەگەن وقيعامەن بەلگىلى. عۇندار قازاقستان جانە ەۋرازيا جەرىندە ءومىر سۇرگەن تايپالار مەن حالىقتاردىڭ قۇرامىنا ۇلكەن وزگەرىستەر اكەلدى.
5 عاسىردىڭ 30 - جىلدارى اتتيلا (ەدىل) رۋمىنيا مەن ۆەنگرياداعى عۇنداردى قول استىنا جيناپ، ريم يمپەرياسىنىڭ اۋداندارى پاننونيانى، مەزيانى باسىپ الدى. كەيىن فرانسيا جەرىنە ءوتتى. عۇن يمپەرياسى ەۋروپانى ريم ۇستەمدىگىنەن ازات ەتتى. قۇل يەلەنۋشىلىكتىڭ جويىلۋىنا ىقپال ەتتى.
اتتيلا اسكەرى 451 جىلى گاللياداعى كاتالاۋن دالاسىندا ريمدىكتەردىڭ، فرانكتەردىڭ بىرىككەن كۇشتەرىمەن شايقاستى. 453 جىلى اتتيلا قايتىس بولعاننان كەيىن عۇن مەملەكەتى ىدىراپ كەتتى.
اتتيلا تۋرالى ەڭبەكتەر 6 عاسىردان باستاپ ءالى كۇنگە دەيىن جازىلىپ كەلەدى. نەمىس، فرانسۋز، يتاليان تىلدەرىندە تۋىندىلار شىقتى. يتاليانىڭ اتاقتى كومپوزيتورى دجۋزەپپە ۆەردي “اتتيلا” وپەراسىن جازدى. قازاق حالقى ونى ەدىل دەپ اتايدى.
كونسپەكت سۇراقتار
1. اتتيلا تۋرالى ەڭبەكتەر قاي كەزەڭنەن باستاپ جازىلا باستادى:
2. كاتالاۋن شايقاسى بولعان جىل:
3. ريم يمپەرياسىنا ءقاۋىپ توندىرگەن بيلەۋشى:
4. “حالىقتاردىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋىن” باستاعان تايپا:
5. ءوزىنىڭ دەرەكتەرىندە عۇنداردى بەيبىت حالىق رەتىندە سيپاتتاعان شەجىرەشى:
6. عۇنداردىڭ جاۋىنگەرلىك قاسيەتىن ەرەكشە سيپاتتاعان:
7. عۇنداردىڭ جاۋلاۋشىلىق جورىقتاردا جەڭۋ سەبەپتەرى:
8. “ءبارى كۇمىس ىدىستان اس ءىشتى، ال اتتيلا اعاش ىدىستان تاماقتاندى” - دەپ جازعان:
9. اتتيلا (ەدىل) تۋرالى قۇندى دەرەك قالدىرعان ۆيزانتيا ەلشىسى:
10. ۆيزانتيا ەلشىسى پرييسك قاي جىلى اتتيلانىڭ سارايىنا بارادى:
تاقىرىپتىڭ تەستى
حالىقتاردىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋى. جۇكتەۋ
كونسپەكت
448 جىلى اتتيلانىڭ سارايىندا بولىپ قايتقان پرييسك ونىڭ كەلبەتىن سيپاتتاپ جازدى: “ءبىر كورگەن ادام ونىڭ ناعىز ازيالىق ەكەنىن بىردەن ايتادى. باسى ۇلكەن، ورتا بويلى، مىعىم دەنەلى. قاراعان جەرىن تەسىپ وتەتىندەي، كوزقاراسى سۇستى. قوزعالىسى شاپشاڭ، سەنىمدى. داۋىسى كۇمىستەي سىڭعىرلايدى ءارى قۇلاققا جاعىمدى”.
اتتيلانىڭ زامانداسى ول تۋرالى ەستەلىك قالدىرعان: “تاڭەرتەڭ ۇيدەن شىعىسىمەن، ەسىك الدىندا تۇرىپ، حالىقتىڭ مۇڭ - مۇقتاجىن تىڭدادى. كۇنى بويى الەمنىڭ ءار ءتۇرلى ەلدەرىنەن كەلگەن ەلشىلەردى قابىلدادى، ال كەشكە بىزبەن بىرگە تاماق ءىشتى. ءبارى كۇمىس ىدىستان اس ءىشتى، ال اتتيلا اعاش ىدىستان تاماقتاندى”.
عۇنداردىڭ جورىقتاردا جەڭۋ سەبەپتەرى اسكەري تەحنيكالىق باسىمدىلىعىنا بايلانىستى بولدى. عۇن اسكەرىنىڭ نەگىزگى قۇرامى – شاپشاڭ اتتى اسكەر. ولار سوعىس كەزىندە قورعان بۇزعىش ماشينانى، تاس اتقىش تەحنيكانى قولداندى. جىلجىمالى، جاقسى بەكىگەن قامالداردىڭ ۇستىندە ساداقشىلار تۇرىپ، وق جاۋدىرعان.
ا. مارسەللين عۇنداردىڭ جاۋىنگەرلىك قاسيەتىنە ەرەكشە توقتالدى. “ەرتەلى - كەش ات ۇستىنەن تۇسپەيدى. ماڭىزدى ىستەر تۋرالى كەڭەسەتىن بولسا، كەڭەستى دە ات ۇستىندە وتىرىپ وتكىزەدى. ولار وزدەرىنە ءتونىپ تۇرعان پاتشانىڭ قاتال ءامىرىن سەزبەيدى، ال ەگەر تايپا اقساقالدارىنىڭ بىرەۋى باسشىلىق جاساسا، جولىندا كەزدەسكەننىڭ ءبارىن جايپاپ وتەدى”.
ۆيزانتيا ەلشىسى پرييسك عۇندار تۋرالى ءبىراز دەرەك قالدىرعان. “ولار سوعىستان كەيىن تىنىش ءارى قامسىز تىرشىلىك ەتەدى، اركىم قولىندا بارىمەن قاناعات ەتەدى”. كەلەسى ءبىر دەرەگىندە: “اسىرەسە جاقىندارىن وزدەرىنىڭ مەيىرىمدى ءارى جىلى ىلتيپاتىمەن جانە سۇيىسپەنشىلىگىمەن باۋىرىنا تارتادى” - دەپ جازعان.
عۇنداردىڭ جىلجۋى باسقا دا ءىرى تايپالاردىڭ جىلجۋىنا اسەرىن تيگىزدى. بۇل تاريحتا “حالىقتاردىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋى” دەگەن وقيعامەن بەلگىلى. عۇندار قازاقستان جانە ەۋرازيا جەرىندە ءومىر سۇرگەن تايپالار مەن حالىقتاردىڭ قۇرامىنا ۇلكەن وزگەرىستەر اكەلدى.
5 عاسىردىڭ 30 - جىلدارى اتتيلا (ەدىل) رۋمىنيا مەن ۆەنگرياداعى عۇنداردى قول استىنا جيناپ، ريم يمپەرياسىنىڭ اۋداندارى پاننونيانى، مەزيانى باسىپ الدى. كەيىن فرانسيا جەرىنە ءوتتى. عۇن يمپەرياسى ەۋروپانى ريم ۇستەمدىگىنەن ازات ەتتى. قۇل يەلەنۋشىلىكتىڭ جويىلۋىنا ىقپال ەتتى.
اتتيلا اسكەرى 451 جىلى گاللياداعى كاتالاۋن دالاسىندا ريمدىكتەردىڭ، فرانكتەردىڭ بىرىككەن كۇشتەرىمەن شايقاستى. 453 جىلى اتتيلا قايتىس بولعاننان كەيىن عۇن مەملەكەتى ىدىراپ كەتتى.
اتتيلا تۋرالى ەڭبەكتەر 6 عاسىردان باستاپ ءالى كۇنگە دەيىن جازىلىپ كەلەدى. نەمىس، فرانسۋز، يتاليان تىلدەرىندە تۋىندىلار شىقتى. يتاليانىڭ اتاقتى كومپوزيتورى دجۋزەپپە ۆەردي “اتتيلا” وپەراسىن جازدى. قازاق حالقى ونى ەدىل دەپ اتايدى.
كونسپەكت سۇراقتار
1. اتتيلا تۋرالى ەڭبەكتەر قاي كەزەڭنەن باستاپ جازىلا باستادى:
2. كاتالاۋن شايقاسى بولعان جىل:
3. ريم يمپەرياسىنا ءقاۋىپ توندىرگەن بيلەۋشى:
4. “حالىقتاردىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋىن” باستاعان تايپا:
5. ءوزىنىڭ دەرەكتەرىندە عۇنداردى بەيبىت حالىق رەتىندە سيپاتتاعان شەجىرەشى:
6. عۇنداردىڭ جاۋىنگەرلىك قاسيەتىن ەرەكشە سيپاتتاعان:
7. عۇنداردىڭ جاۋلاۋشىلىق جورىقتاردا جەڭۋ سەبەپتەرى:
8. “ءبارى كۇمىس ىدىستان اس ءىشتى، ال اتتيلا اعاش ىدىستان تاماقتاندى” - دەپ جازعان:
9. اتتيلا (ەدىل) تۋرالى قۇندى دەرەك قالدىرعان ۆيزانتيا ەلشىسى:
10. ۆيزانتيا ەلشىسى پرييسك قاي جىلى اتتيلانىڭ سارايىنا بارادى:
تاقىرىپتىڭ تەستى
حالىقتاردىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋى. جۇكتەۋ
You Might Also Like
