ىشەكقۋىستىلار تيپىنە جاتاتىن جاندىكتەردىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىكتەرى
ساباقتىڭ تاقىرىبى. §41. ىشەكقۋىستىلار تيپىنە جاتاتىن جاندىكتەردىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىكتەرى
ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا ىشەكقۋىستىلار ءتيپىن ءتۇسىندىرىپ، بىلىمدەرىن تەرەڭدەتۋ، تۇرلەرىمەن تانىستىرۋ.
ءا) دامىتۋشىلىق: وقۋشىلارعا ىشەكقۋىستىلاردىڭ تۇرلەرىمەن تانىستىرىپ، بىلىمدەرىن كەڭەيتىپ، ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ، وي ءورىسىن، ىزدەنىمپازدىعىن دامىتۋ.
ب) تاربيەلىك: وقۋشىلاردىڭ يگەرگەن بىلىمدەرىن ورتاعا سالۋعا، ويىن ەركىن جەتكىزۋگە، ءسوز مانەرىن ساقتاۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى. ارالاس
ساباقتىڭ ءوتۋ ءادىسى: ستو، اۋىزشا، بايانداۋ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، كەستە، سۋرەتتەر،
ساباقتىڭ بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
سالەمدەسۋ، تۇگەلدەۋ، وقۋشى نازارىن ساباققا اۋدارۋ، سىنىپتى قالىپقا كەلتىرۋ.
II. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
عاجايىپ وندىق
1. ينفۋزوريا دەگەن نە؟
2. بودو نەلىكتەن جانۋار تەكتى قاراپايىمعا جاتقىزىلادى؟
3. بودو قالاي قوزعالادى؟
4. قانتىشقاق امەباسىنان قانداي زيان كەلەدى؟
5. ۇيقى اۋرۋىنىڭ قوزدىرعىشى؟
6. حروماتوفور گرەكشە قانداي ماعىنا بەرەدى؟
7. ليامبليانىڭ دەنە تۇرقى قانشا؟
8. بەزگەكپەن اۋىرعان ادامنىڭ دەنە قىزۋى قانشا گرادۋس بولادى؟
9. كىرپىكشەلى جاندىكتەردە يادرو قانداي قىزمەت اتقارادى؟
10. سپورالىلار تيپىنە قانداي جاندىكتەر جاتادى؟
كەستە تولتىرۋ
III. وتكەن ساباقتى پىسىقتاۋ.
ءبىرجاسۋشالى جاندىكتەر:
سپورالى ----- كىرپىكشەلى --- تالشىقتى
IV. جاڭا ساباقتى بايانداۋ.
ىشەكقۋىستىلار ءتيپى
گيدرويدتار كلاسى، سيفويدتار كلاسى، مارجان پوليپتەر كلاسى. جالپى سيپاتتاماسى
ىشەكقۋىستىلاردىڭ باستى بەلگىلەرىنىڭ ءبىرى ونتوگەنەزدىك دامۋى بارىسىندا تەك ەكى ۇرىق جاپىراقشالارى قالىپتاسىپ جانە ولار ەرەسەك وسوبتارىندا ايقىن ساقتالىپ، ءبىر - بىرىنەن مەزوگلەيا قاباتىمەن بولىنگەن ەكتودەرما جانە ەنتودەرما قاباتتارىن قۇرايدى.
وسى بەلگىسىنە بايلانىستى ىشەكقۋىستىلار ەكى قاباتتى جانۋارلار توبىنا جاتادى.
ەكىنشىدەن - ەنتودەرما كاباتىنداعى كلەتكالارى قۋىس ىشىنە اسكورىتۋ ءسولىن شىعارىپ، استى قۋىستىڭ ىشىندە قورىتادى. وسىعان بايلانىستى ىشەكقۋىستىلاردىڭ دەنە قۋىسى گاسترالدى قۋىس نەمەسە ىشەك قۋىسى دەپ اتالادى. ءتيپتىڭ اتى دا وسىعان سايكەس بەرىلگەن.
بەلگىلەرىنىڭ تاعى ءبىرى - ساۋلەلى سيممەترياسىنىڭ بولۋى.
مورفولوگيالىق قۇرىلىسى جاعىنان جانە تىرشىلىك ەتۋىنە قاراي ىشەكقۋىستىلار تىركەلمەلى - پوليپتەر جانە ەركىن ءجۇزىپ جۇرەتىن - مەدۋزالار بولىپ توپتاسادى.
پوليپتەردىڭ دەنەسى كوبىنەسە سيليندر ءتارىزدى. تابانشاسىمەن سۋبستراتقا بەكىنەدى، ال وعان قاراما - قارسى جاعىندا گاسترال قۋىسىنا اشىلاتىن قارمالاۋىشتارمەن قورشالعان اۋىز تەسىگى بولادى.
پوليپتەر توبىندا جەكە تىرشىلىك ەتەتىن وسوبتارى وتە از كەزدەسەدى، نەگىزىندە ولار كولونيالدى فورمالار. كولونياداعى وسوبتارى قۇرىلىسى جانە قىزمەتى جاعىنان ءار ءتۇرلى بولسا، ول - پوليمورفتى، ال بىردەي بولسا - مونومورفتى كولونيا بولادى.
مەدۋزالار - جەكە، شارىقتاپ ءجۇزىپ تىرشىلىك ەتەتىن ورگانيزمدەر. دەنەسى شاتىر، تاباقشا، قوڭىراۋ ءتارىزدى. كولونيا قۇرمايدى.
ىشەكقۋىستىلاردىڭ تاعى دا ءبىر ەرەكشەلىگى - اتكىش (كۇيدىرگىش) جانە نەرۆ كلەتكالارىنىڭ بولۋى.
ىشەككۋىستىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى تەڭىزدەردە، از عانا وكىلدەرى تۇششى سۋلاردا مەكەندەيدى. ولاردىڭ 9000 - عا جۋىق تۇرلەرى بەلگىلى. دەنە ءپىشىنى سيليندر، شاتىر، تاباقشا، كوڭىراۋ ءتارىزدى، ۇزىندىعى 1 مم - دەن بىرنەشە سم - گە دەيىن. ءىرى تۇرلەرى دە كەزدەسەدى. مىسالى، الىپ مەدۋزانىڭ كولدەنەڭى 2 م، ال قارمالاۋىشتارىنىڭ ۇزىندىعى 30 م - گە دەيىن جەتەدى.
ىشەكقۋىستىلار جىنىسسىز، جىنىستى جانە ۇرپاك الماسۋى - مەتاگەنەز ارقىلى داميدى.
ىشەككۋىستىلار ءتيپى ءۇش كلاسكا بولىنەدى: گيدرويدتار كلاسى - سيفويدتار - جانە مارجان پوليپتەرى. (سۋرەتتەرى)
V. ساباقتى بەكىتۋ.
№ 14 تۇششى سۋ گيدروسىنىڭ سىرتقى قۇرىلىسى جانە تىرشىلىگىمەن تانىسۋ
قۇرال - جابدىقتار: 1) 2 - 3 وقۋشىعا بىردەن كەلەتىندەي ەتىپ ۇلعايتقىش اينەك ازىرلەۋ؛
2) ساپتى ينەلەر 3) 2 - 3 وقۋشىعا بىردەن كەلەتىندەي، ىشىندە گيدراسى بار سىناۋىق.
1 گيدرانى كەز كەلگەن سۋى تازا توقتاۋ سۋدان تاۋىپ الىپ، زەرتحانالىق جۇمىسقا ازىرلەۋ. قاجەتتى گيدرانى ۇلكەن شىنى ىدىستا ۇستاۋعا بولادى.
2. سىناۋىقتاعى سۋ وسىمدىگىنە جابىسىپ تۇرعان گيدرانى ۇلعايتقىش اينەكپەن قاراۋ. گيدرانىڭ سىرتقى قۇرىلىسىمەن تانىسۋ. گيدرانىڭ قالاي بەكىنگەنىن انىقتاپ قاراۋ. داپتەرلەرگە سۋرەتىن سالۋ. گيدرانىڭ قارمالاۋىشتارىن جازىپ، سوزىلۋى دا، ءبۇرىسىپ دومالانا جيىرىلۋى دا مۇمكىن. ەكى جاعدايدى انىقتاپ كورىپ، داپتەرگە بەينەسىن سىزىپ الىڭدار.
3. شىنى ىدىستاعى سۋ وسىمدىگىندە جابىسىپ تۇرعان گيدرانى تىتىركەندىرىپ، ناتيجەسىن انىقتاۋ. گيدرانىڭ ساباقشاسىمەن قارمالاۋىشتارىن سوزۋ كەزەڭىندە دەنەسىنە ينە شانشۋ. گيدرانىڭ وعان قالاي جاۋاپ قايتارعانىن باقىلاۋ.(وقۋشىلار ۇلعايتقىش اينەك پەن گيدرانىڭ دەنەسىنە ينە شانىشقاندا قالاي تىتىركەنەتىنىن ناقتىلى كورە الادى. )
4. ساباقتان تىس ۋاقىتتا گيدرامەن مىناداي تاجىريبەلەر جاساۋعا بولادى.
1) گيدرانىڭ قورەگىن قالاي اۋلايتىنىن باقىلاۋ؛ 2) گيدرانىڭ ادىمداپ ءجۇرۋىن قاداعالاۋ (بۇلار دى باقىلاۋ ءۇشىن گيدرانى 1 - 2 كۇن قورەكتەندىرمەي، اشىقتىرۋ كەرەك. سوندا قورەككە تەز ۇمتىلادى جانە جۇرەتىن بولادى).
ماعىنانى تانۋ.
لوتورەيا ويىنى
«التىن تاعا»
● وبەليانىڭ سۋرەتىن قۇراستىرۋ.
● مىناۋ قانداي ىشەكقۋىستى؟
● قىزىل مارجاندى سيپاتتاۋ؟
● گيدرا سايكەستەندىرۋ ىشكى جانە سىرتقى قۇرىلىسى؟
● ىشەكقۋىستىلاردىڭ اتتارىن جازۋ؟
● ارتىق ءسوزدى تابىڭىز؟.
«بىلگەنگە مارجان»
● مارجان دەگەن نە؟
● ريف دەگەن نە، ونىڭ قانداي تۇرلەرى بار؟
● اكتينيانىڭ گيدرادان ايىرماشىلىعى نەدە؟
● گيدرا قانداي جولمەن كوبەيەدى؟
● قۇلاقتى مەدۋزانىڭ ديامەترى نەشە سانتيمەترگە جەتەدى.؟
VI. قورىتىندى
دەنەسى وتە كوپجاسۋشالاردان تۇراتىن جاندىكتەرمەن جانۋارلار كوپجاسۋشالىلار دەپ اتالادى. جۇيكە جاسۋشالارى جۇيكە تورىن تۇزەدى. ىشەكقۋىستىلاردىڭ بارلىعىندا اتپا جاسۋشالارى بولادى. ولار سۋدا جىرتقىش، سۋدا، كوبىنەسە تەڭىزدە ءومىر سۇرەدى.
VII. وقۋشى ءبىلىمىن باعالاۋ
VIII. ۇيگە تاپسىرما §41 وقىپ كەلۋ.
كەستەنى تولتىرۋ
بەلگىلەرى --------------------------------------- اكتينيا --------------------- تامىراۋىز مەدۋزا
1. مەكەن ورتاسى
2. جەمى جانە ۇستاۋ ءادىسى
3. استىڭ قورىتىلاتىن ورنى
4. قوزعالۋى
5. دەنە ءپىشىنى
6. دەنەسىنىڭ رەڭى
7. دەنە سيممەترياسى
ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا ىشەكقۋىستىلار ءتيپىن ءتۇسىندىرىپ، بىلىمدەرىن تەرەڭدەتۋ، تۇرلەرىمەن تانىستىرۋ.
ءا) دامىتۋشىلىق: وقۋشىلارعا ىشەكقۋىستىلاردىڭ تۇرلەرىمەن تانىستىرىپ، بىلىمدەرىن كەڭەيتىپ، ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ، وي ءورىسىن، ىزدەنىمپازدىعىن دامىتۋ.
ب) تاربيەلىك: وقۋشىلاردىڭ يگەرگەن بىلىمدەرىن ورتاعا سالۋعا، ويىن ەركىن جەتكىزۋگە، ءسوز مانەرىن ساقتاۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى. ارالاس
ساباقتىڭ ءوتۋ ءادىسى: ستو، اۋىزشا، بايانداۋ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، كەستە، سۋرەتتەر،
ساباقتىڭ بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
سالەمدەسۋ، تۇگەلدەۋ، وقۋشى نازارىن ساباققا اۋدارۋ، سىنىپتى قالىپقا كەلتىرۋ.
II. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
عاجايىپ وندىق
1. ينفۋزوريا دەگەن نە؟
2. بودو نەلىكتەن جانۋار تەكتى قاراپايىمعا جاتقىزىلادى؟
3. بودو قالاي قوزعالادى؟
4. قانتىشقاق امەباسىنان قانداي زيان كەلەدى؟
5. ۇيقى اۋرۋىنىڭ قوزدىرعىشى؟
6. حروماتوفور گرەكشە قانداي ماعىنا بەرەدى؟
7. ليامبليانىڭ دەنە تۇرقى قانشا؟
8. بەزگەكپەن اۋىرعان ادامنىڭ دەنە قىزۋى قانشا گرادۋس بولادى؟
9. كىرپىكشەلى جاندىكتەردە يادرو قانداي قىزمەت اتقارادى؟
10. سپورالىلار تيپىنە قانداي جاندىكتەر جاتادى؟
كەستە تولتىرۋ
III. وتكەن ساباقتى پىسىقتاۋ.
ءبىرجاسۋشالى جاندىكتەر:
سپورالى ----- كىرپىكشەلى --- تالشىقتى
IV. جاڭا ساباقتى بايانداۋ.
ىشەكقۋىستىلار ءتيپى
گيدرويدتار كلاسى، سيفويدتار كلاسى، مارجان پوليپتەر كلاسى. جالپى سيپاتتاماسى
ىشەكقۋىستىلاردىڭ باستى بەلگىلەرىنىڭ ءبىرى ونتوگەنەزدىك دامۋى بارىسىندا تەك ەكى ۇرىق جاپىراقشالارى قالىپتاسىپ جانە ولار ەرەسەك وسوبتارىندا ايقىن ساقتالىپ، ءبىر - بىرىنەن مەزوگلەيا قاباتىمەن بولىنگەن ەكتودەرما جانە ەنتودەرما قاباتتارىن قۇرايدى.
وسى بەلگىسىنە بايلانىستى ىشەكقۋىستىلار ەكى قاباتتى جانۋارلار توبىنا جاتادى.
ەكىنشىدەن - ەنتودەرما كاباتىنداعى كلەتكالارى قۋىس ىشىنە اسكورىتۋ ءسولىن شىعارىپ، استى قۋىستىڭ ىشىندە قورىتادى. وسىعان بايلانىستى ىشەكقۋىستىلاردىڭ دەنە قۋىسى گاسترالدى قۋىس نەمەسە ىشەك قۋىسى دەپ اتالادى. ءتيپتىڭ اتى دا وسىعان سايكەس بەرىلگەن.
بەلگىلەرىنىڭ تاعى ءبىرى - ساۋلەلى سيممەترياسىنىڭ بولۋى.
مورفولوگيالىق قۇرىلىسى جاعىنان جانە تىرشىلىك ەتۋىنە قاراي ىشەكقۋىستىلار تىركەلمەلى - پوليپتەر جانە ەركىن ءجۇزىپ جۇرەتىن - مەدۋزالار بولىپ توپتاسادى.
پوليپتەردىڭ دەنەسى كوبىنەسە سيليندر ءتارىزدى. تابانشاسىمەن سۋبستراتقا بەكىنەدى، ال وعان قاراما - قارسى جاعىندا گاسترال قۋىسىنا اشىلاتىن قارمالاۋىشتارمەن قورشالعان اۋىز تەسىگى بولادى.
پوليپتەر توبىندا جەكە تىرشىلىك ەتەتىن وسوبتارى وتە از كەزدەسەدى، نەگىزىندە ولار كولونيالدى فورمالار. كولونياداعى وسوبتارى قۇرىلىسى جانە قىزمەتى جاعىنان ءار ءتۇرلى بولسا، ول - پوليمورفتى، ال بىردەي بولسا - مونومورفتى كولونيا بولادى.
مەدۋزالار - جەكە، شارىقتاپ ءجۇزىپ تىرشىلىك ەتەتىن ورگانيزمدەر. دەنەسى شاتىر، تاباقشا، قوڭىراۋ ءتارىزدى. كولونيا قۇرمايدى.
ىشەكقۋىستىلاردىڭ تاعى دا ءبىر ەرەكشەلىگى - اتكىش (كۇيدىرگىش) جانە نەرۆ كلەتكالارىنىڭ بولۋى.
ىشەككۋىستىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى تەڭىزدەردە، از عانا وكىلدەرى تۇششى سۋلاردا مەكەندەيدى. ولاردىڭ 9000 - عا جۋىق تۇرلەرى بەلگىلى. دەنە ءپىشىنى سيليندر، شاتىر، تاباقشا، كوڭىراۋ ءتارىزدى، ۇزىندىعى 1 مم - دەن بىرنەشە سم - گە دەيىن. ءىرى تۇرلەرى دە كەزدەسەدى. مىسالى، الىپ مەدۋزانىڭ كولدەنەڭى 2 م، ال قارمالاۋىشتارىنىڭ ۇزىندىعى 30 م - گە دەيىن جەتەدى.
ىشەكقۋىستىلار جىنىسسىز، جىنىستى جانە ۇرپاك الماسۋى - مەتاگەنەز ارقىلى داميدى.
ىشەككۋىستىلار ءتيپى ءۇش كلاسكا بولىنەدى: گيدرويدتار كلاسى - سيفويدتار - جانە مارجان پوليپتەرى. (سۋرەتتەرى)
V. ساباقتى بەكىتۋ.
№ 14 تۇششى سۋ گيدروسىنىڭ سىرتقى قۇرىلىسى جانە تىرشىلىگىمەن تانىسۋ
قۇرال - جابدىقتار: 1) 2 - 3 وقۋشىعا بىردەن كەلەتىندەي ەتىپ ۇلعايتقىش اينەك ازىرلەۋ؛
2) ساپتى ينەلەر 3) 2 - 3 وقۋشىعا بىردەن كەلەتىندەي، ىشىندە گيدراسى بار سىناۋىق.
1 گيدرانى كەز كەلگەن سۋى تازا توقتاۋ سۋدان تاۋىپ الىپ، زەرتحانالىق جۇمىسقا ازىرلەۋ. قاجەتتى گيدرانى ۇلكەن شىنى ىدىستا ۇستاۋعا بولادى.
2. سىناۋىقتاعى سۋ وسىمدىگىنە جابىسىپ تۇرعان گيدرانى ۇلعايتقىش اينەكپەن قاراۋ. گيدرانىڭ سىرتقى قۇرىلىسىمەن تانىسۋ. گيدرانىڭ قالاي بەكىنگەنىن انىقتاپ قاراۋ. داپتەرلەرگە سۋرەتىن سالۋ. گيدرانىڭ قارمالاۋىشتارىن جازىپ، سوزىلۋى دا، ءبۇرىسىپ دومالانا جيىرىلۋى دا مۇمكىن. ەكى جاعدايدى انىقتاپ كورىپ، داپتەرگە بەينەسىن سىزىپ الىڭدار.
3. شىنى ىدىستاعى سۋ وسىمدىگىندە جابىسىپ تۇرعان گيدرانى تىتىركەندىرىپ، ناتيجەسىن انىقتاۋ. گيدرانىڭ ساباقشاسىمەن قارمالاۋىشتارىن سوزۋ كەزەڭىندە دەنەسىنە ينە شانشۋ. گيدرانىڭ وعان قالاي جاۋاپ قايتارعانىن باقىلاۋ.(وقۋشىلار ۇلعايتقىش اينەك پەن گيدرانىڭ دەنەسىنە ينە شانىشقاندا قالاي تىتىركەنەتىنىن ناقتىلى كورە الادى. )
4. ساباقتان تىس ۋاقىتتا گيدرامەن مىناداي تاجىريبەلەر جاساۋعا بولادى.
1) گيدرانىڭ قورەگىن قالاي اۋلايتىنىن باقىلاۋ؛ 2) گيدرانىڭ ادىمداپ ءجۇرۋىن قاداعالاۋ (بۇلار دى باقىلاۋ ءۇشىن گيدرانى 1 - 2 كۇن قورەكتەندىرمەي، اشىقتىرۋ كەرەك. سوندا قورەككە تەز ۇمتىلادى جانە جۇرەتىن بولادى).
ماعىنانى تانۋ.
لوتورەيا ويىنى
«التىن تاعا»
● وبەليانىڭ سۋرەتىن قۇراستىرۋ.
● مىناۋ قانداي ىشەكقۋىستى؟
● قىزىل مارجاندى سيپاتتاۋ؟
● گيدرا سايكەستەندىرۋ ىشكى جانە سىرتقى قۇرىلىسى؟
● ىشەكقۋىستىلاردىڭ اتتارىن جازۋ؟
● ارتىق ءسوزدى تابىڭىز؟.
«بىلگەنگە مارجان»
● مارجان دەگەن نە؟
● ريف دەگەن نە، ونىڭ قانداي تۇرلەرى بار؟
● اكتينيانىڭ گيدرادان ايىرماشىلىعى نەدە؟
● گيدرا قانداي جولمەن كوبەيەدى؟
● قۇلاقتى مەدۋزانىڭ ديامەترى نەشە سانتيمەترگە جەتەدى.؟
VI. قورىتىندى
دەنەسى وتە كوپجاسۋشالاردان تۇراتىن جاندىكتەرمەن جانۋارلار كوپجاسۋشالىلار دەپ اتالادى. جۇيكە جاسۋشالارى جۇيكە تورىن تۇزەدى. ىشەكقۋىستىلاردىڭ بارلىعىندا اتپا جاسۋشالارى بولادى. ولار سۋدا جىرتقىش، سۋدا، كوبىنەسە تەڭىزدە ءومىر سۇرەدى.
VII. وقۋشى ءبىلىمىن باعالاۋ
VIII. ۇيگە تاپسىرما §41 وقىپ كەلۋ.
كەستەنى تولتىرۋ
بەلگىلەرى --------------------------------------- اكتينيا --------------------- تامىراۋىز مەدۋزا
1. مەكەن ورتاسى
2. جەمى جانە ۇستاۋ ءادىسى
3. استىڭ قورىتىلاتىن ورنى
4. قوزعالۋى
5. دەنە ءپىشىنى
6. دەنەسىنىڭ رەڭى
7. دەنە سيممەترياسى
You Might Also Like
