وتىرار - قاھارمان قالا
سىنىبى: 5
ساباقتىڭ تاقىرىبى: وتىرار - قاھارمان قالا
ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا وتىرار قالاسىنىڭ گۇلدەنگەن ۋاقىتى تۋرالى تۇسىندىرە وتىرىپ، وتىراردىڭ ەرلىگى تۋرالى تولىق ماعلۇمات بەرۋ.
ءا) تاربيەلىك: وقۋشىلارعا اتا – بابالارىمىزدىڭ وتان ءۇشىن قاسىق قانى قالعانشا شايقاسقانىن ايتا وتىرىپ، ەلسۇيگىشتىككە، وتانسۇگىشتىككە تاربيەلەۋ.
ب) دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ لوگيكالىق وي - ءورىسىن دامىتۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق – جاۋاپ، ويىن، ماتىنمەن جۇمىس
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، ءماتىن، ءسوزجۇمباق، سۋرەتتەر
ءپانارالىق بايلانىس: گەوگرافيا، ادەبيەت
ساباقتىڭ بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
ا) سالەمدەسۋ
ءا) تۇگەلدەۋ
ب) ساباققا نازار اۋدارۋ
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ
ورتاعاسىرلىق قالالار (ءۇش بولىكتەن) تۇردى؟
سيتادەل ----- پاتشا سارايى، اكىمشىلىك باسقارۋ ورىندارى
شاحريستان ---- كىشى بيلەۋشى توپ وكىلدەرى، ءتۇرلى كاسىپ يەلەرى
رابات ------------ ەڭبەكشى حالىق
«كىم كوپ بىلەدى؟» ويىنى.
1. ءۇىى – ءحىى عع قالالاردى اتا.
2. ءال يدريسي، گارديزي سياقتى ساياحاتشىلار قيماق، قارلۇق يەلىكتەرىندەگى قالالار جونىندە نە جازدى؟
3. بۇل قالالاردى كىم باسقاردى؟
4. ح – ءحىى عع ءىرى قالالاردىڭ قۇرىلىسى تۋرالى نە ايتاسىڭ؟
5. ورتاعاسىرلىق قالالاردى اتا.
6. تۇركىستان قالاسىنىڭ ەجەلگى اتاۋلارىن اتا.
7. تۇركىستان اتاۋى قانداي ماعىنا بەرەدى؟
8. قىپشاق مەملەكەتىنىڭ باستى ساياسي جانە مادەني ورتالىعى قاي قالا بولدى؟
ءىىى. جاڭا ساباق:
وتىرار – ەرتەدەن شىعىس الەمىنە تانىمال بولعان قالا. كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا وسىدان ەكى جارىم مىڭ جىل بۇرىن ونىڭ ورنىندا العاشقى قونىستار بولعان.
ءۇى – ءۇىىى عاسىرلاردا وتىرار سىرداريا وزەنىنىڭ ورتا اعىسىنداعى ساياسي ورتالىق بولدى. كەيىن ءىح – ءحىى عع سول ايماقتىڭ باستى قالالارىنىڭ بىرىنە اينالادى. وتىرار قازاق حاندىعى زامانىندا مادەنيەتى مەن ەكونوميكاسى جاقسى دامىعان ورتالىقتاردىڭ ءبىرى بولعان.
وتىرار قالاسىنىڭ گۇلدەنىپ، ورتا عاسىرداعى ءىرى قالا ورتالىعىنا اينالۋىنا ونىڭ ورنالاسقان ورنى ۇلكەن اسەر ەتتى. بۇل قالانىڭ تەز وسۋىنە قولايلى جاعداي جاساعان ۇلى جىبەك جولى بولدى. ءۇ – ءحۇ عع وتىرار قالاسى ارال بويىنداعى كوشپەلى تايپالارمەن ساۋدا جاسايتىن ورتالىققا اينالدى. يران مەن ورتا ازيادان سىبىرگە، مونعولياعا جانە قىتايعا قاتىنايتىن ساۋدا جولىنداعى ماڭىزدى قالا بولدى.
وتىرارعا جان – جاقتان كوپەستەر كەلىپ-كەتىپ جاتتى. مۇندا مەدرەسەلەر، بازارلار، ۇستاحانالار، ءتىپتى قوناقۇيلەر مەن مەشىتتەر، مونشا، ساۋدا دۇكەندەرى جۇمىس ىستەگەن. مىقتى دۋالمەن قورشالعان قالاعا كىرەتىن بەس قاقپا بولعان. قالا بيلەۋشىلەرى، بايلار، ءىرى ساۋداگەرلەر قالانىڭ ورتالىق بولىگىندە تۇردى. ال سىرتىندا قاراپايىم حالىق قونىستاندى. قالا ەكى دۋالمەن قورشالعان. ءبىرىنشىسى قالانىڭ بۇكىل اۋماعىن قورشاي سالىندى. ەكىنشى دۋال قالانىڭ اۋقاتتى ادامدارى تۇراتىن ورتالىق بولىگىن باسقالاردان ءبولىپ تۇراتىن. وتىرار قالاسى ءوز زامانىندا نەبىر قىرعىن شايقاستى باسىنان كەشىرگەن.
1218 جىلى شىڭعىسحان باسقارعان مونعولدىڭ قالىڭ قولى قازاقستاننىڭ جەتىسۋ وڭىرىنە اتتاندى. بىرنەشە قالا، مىڭداعان حالىق، مال - مۇلىك مونعولداردىڭ ولجاسىنا اينالدى. وڭتۇستىك قازاقستان قالالارى ىشىندەگى وتىرار سول كەزدەگى ەڭ مىقتى قالالاردىڭ ءبىرى سانالدى. ونىڭ بيلەۋشىسى قايىرحان ەسىمدى اسكەرباسى ەدى. وتىرار قالاسىن باسىپ الۋعا مونعولدار 1219 جىلى 150 مىڭعا جۋىق اسكەرىن اتتاندىرادى. وتىرارلىقتار ءوز قالاسىن قاسىق قاندارى قالعانشا قورعاپ، بەرىسپەدى. قاتتى قارسىلىققا ۇشىرايمىز دەپ ويلاماعان شىڭعىسحان اشۋلانىپ، قالانىڭ بەكىنىس ورنىن جەرمەن - جەكسەن ەتىڭدەر دەگەن بۇيرىق بەرەدى. بەس اي بويى جاۋعا بەرىلمەي شايقاسقان وتىرارلىقتاردىڭ اراسىنان قاراشا اتتى ساتقىن شىقتى. ول قالانىڭ داربازاسىن جاۋعا اشىپ بەرەدى. سونىڭ وپاسىزدىعىنان قالانى 1220 جىلى اقپاندا مونعولدار باسىپ الدى. اڭىزدارعا قاراعاندا، مونعولدار قايىرحاننىڭ تاماعىنا قورعاسىن قۇيىپ ولتىرەدى. قالانى بىرنەشە كۇن بويى توناپ، قيراتادى.
ءىۇ. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ:
ا) ماتىنمەن جۇمىس
وتىرار – ەرتەدەن باتىس الەمىنە تانىمال بولعان قالا. كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا ونىڭ ورنىندا وسىدان ءبىر جارىم مىڭ جىل بۇرىن العاشقى قونىستار بولعان. ءۇى – ءۇىىى عاسىرلاردا وتىرار ەسىل وزەنىنىڭ ورتا اعىسىنداعى ساياسي ورتالىق بولدى. بۇل قالانىڭ تەز وسۋىنە قولايلى جاعداي جاساعان مەدرەسەلەر مەن ۇستاحانالاردىڭ اشىلۋى بولدى. قالا مىقتى دۋالمەن قورشالعان. قالاعا كىرەتىن ەكى قاقپا بولعان. قالا بەس ۇلكەن دۋالمەن قورشالعان.
ءا) ءسوزجۇمباق «وتىرار»
ءۇ. سەرگىتۋ ءساتى.
ب) «كىم جىلدام؟» ويىنى
1. وتىرار قالاسى قاي عاسىردا ساياسي ورتالىققا اينالدى؟
2. وتىرار قاي ەلدەرگە قاتىنايتىن ساۋدا جولىنداعى ماڭىزدى قالا بولدى؟
3. قالانىڭ ورتالىق بولىگىندە كىمدەر تۇردى؟
4. قاراپايىم حالىق قايدا تۇردى.
5. مونعول مەملەكەتىن كىم قۇردى؟
6. مونعول اسكەرلەرىنىڭ سانى قانشاعا جەتتى؟
7. مونعولدار وتىراردى قاي جىلى باسىپ الدى؟
8. بۇل قىرعىن قالاي اتالادى؟
ءۇى. قورىتىندىلاۋ.
ءۇىى. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ.
ءۇىىى. وقۋشىلاردى باعالاۋ.
ساباقتىڭ تاقىرىبى: وتىرار - قاھارمان قالا
ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا وتىرار قالاسىنىڭ گۇلدەنگەن ۋاقىتى تۋرالى تۇسىندىرە وتىرىپ، وتىراردىڭ ەرلىگى تۋرالى تولىق ماعلۇمات بەرۋ.
ءا) تاربيەلىك: وقۋشىلارعا اتا – بابالارىمىزدىڭ وتان ءۇشىن قاسىق قانى قالعانشا شايقاسقانىن ايتا وتىرىپ، ەلسۇيگىشتىككە، وتانسۇگىشتىككە تاربيەلەۋ.
ب) دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ لوگيكالىق وي - ءورىسىن دامىتۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق – جاۋاپ، ويىن، ماتىنمەن جۇمىس
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، ءماتىن، ءسوزجۇمباق، سۋرەتتەر
ءپانارالىق بايلانىس: گەوگرافيا، ادەبيەت
ساباقتىڭ بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
ا) سالەمدەسۋ
ءا) تۇگەلدەۋ
ب) ساباققا نازار اۋدارۋ
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ
ورتاعاسىرلىق قالالار (ءۇش بولىكتەن) تۇردى؟
سيتادەل ----- پاتشا سارايى، اكىمشىلىك باسقارۋ ورىندارى
شاحريستان ---- كىشى بيلەۋشى توپ وكىلدەرى، ءتۇرلى كاسىپ يەلەرى
رابات ------------ ەڭبەكشى حالىق
«كىم كوپ بىلەدى؟» ويىنى.
1. ءۇىى – ءحىى عع قالالاردى اتا.
2. ءال يدريسي، گارديزي سياقتى ساياحاتشىلار قيماق، قارلۇق يەلىكتەرىندەگى قالالار جونىندە نە جازدى؟
3. بۇل قالالاردى كىم باسقاردى؟
4. ح – ءحىى عع ءىرى قالالاردىڭ قۇرىلىسى تۋرالى نە ايتاسىڭ؟
5. ورتاعاسىرلىق قالالاردى اتا.
6. تۇركىستان قالاسىنىڭ ەجەلگى اتاۋلارىن اتا.
7. تۇركىستان اتاۋى قانداي ماعىنا بەرەدى؟
8. قىپشاق مەملەكەتىنىڭ باستى ساياسي جانە مادەني ورتالىعى قاي قالا بولدى؟
ءىىى. جاڭا ساباق:
وتىرار – ەرتەدەن شىعىس الەمىنە تانىمال بولعان قالا. كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا وسىدان ەكى جارىم مىڭ جىل بۇرىن ونىڭ ورنىندا العاشقى قونىستار بولعان.
ءۇى – ءۇىىى عاسىرلاردا وتىرار سىرداريا وزەنىنىڭ ورتا اعىسىنداعى ساياسي ورتالىق بولدى. كەيىن ءىح – ءحىى عع سول ايماقتىڭ باستى قالالارىنىڭ بىرىنە اينالادى. وتىرار قازاق حاندىعى زامانىندا مادەنيەتى مەن ەكونوميكاسى جاقسى دامىعان ورتالىقتاردىڭ ءبىرى بولعان.
وتىرار قالاسىنىڭ گۇلدەنىپ، ورتا عاسىرداعى ءىرى قالا ورتالىعىنا اينالۋىنا ونىڭ ورنالاسقان ورنى ۇلكەن اسەر ەتتى. بۇل قالانىڭ تەز وسۋىنە قولايلى جاعداي جاساعان ۇلى جىبەك جولى بولدى. ءۇ – ءحۇ عع وتىرار قالاسى ارال بويىنداعى كوشپەلى تايپالارمەن ساۋدا جاسايتىن ورتالىققا اينالدى. يران مەن ورتا ازيادان سىبىرگە، مونعولياعا جانە قىتايعا قاتىنايتىن ساۋدا جولىنداعى ماڭىزدى قالا بولدى.
وتىرارعا جان – جاقتان كوپەستەر كەلىپ-كەتىپ جاتتى. مۇندا مەدرەسەلەر، بازارلار، ۇستاحانالار، ءتىپتى قوناقۇيلەر مەن مەشىتتەر، مونشا، ساۋدا دۇكەندەرى جۇمىس ىستەگەن. مىقتى دۋالمەن قورشالعان قالاعا كىرەتىن بەس قاقپا بولعان. قالا بيلەۋشىلەرى، بايلار، ءىرى ساۋداگەرلەر قالانىڭ ورتالىق بولىگىندە تۇردى. ال سىرتىندا قاراپايىم حالىق قونىستاندى. قالا ەكى دۋالمەن قورشالعان. ءبىرىنشىسى قالانىڭ بۇكىل اۋماعىن قورشاي سالىندى. ەكىنشى دۋال قالانىڭ اۋقاتتى ادامدارى تۇراتىن ورتالىق بولىگىن باسقالاردان ءبولىپ تۇراتىن. وتىرار قالاسى ءوز زامانىندا نەبىر قىرعىن شايقاستى باسىنان كەشىرگەن.
1218 جىلى شىڭعىسحان باسقارعان مونعولدىڭ قالىڭ قولى قازاقستاننىڭ جەتىسۋ وڭىرىنە اتتاندى. بىرنەشە قالا، مىڭداعان حالىق، مال - مۇلىك مونعولداردىڭ ولجاسىنا اينالدى. وڭتۇستىك قازاقستان قالالارى ىشىندەگى وتىرار سول كەزدەگى ەڭ مىقتى قالالاردىڭ ءبىرى سانالدى. ونىڭ بيلەۋشىسى قايىرحان ەسىمدى اسكەرباسى ەدى. وتىرار قالاسىن باسىپ الۋعا مونعولدار 1219 جىلى 150 مىڭعا جۋىق اسكەرىن اتتاندىرادى. وتىرارلىقتار ءوز قالاسىن قاسىق قاندارى قالعانشا قورعاپ، بەرىسپەدى. قاتتى قارسىلىققا ۇشىرايمىز دەپ ويلاماعان شىڭعىسحان اشۋلانىپ، قالانىڭ بەكىنىس ورنىن جەرمەن - جەكسەن ەتىڭدەر دەگەن بۇيرىق بەرەدى. بەس اي بويى جاۋعا بەرىلمەي شايقاسقان وتىرارلىقتاردىڭ اراسىنان قاراشا اتتى ساتقىن شىقتى. ول قالانىڭ داربازاسىن جاۋعا اشىپ بەرەدى. سونىڭ وپاسىزدىعىنان قالانى 1220 جىلى اقپاندا مونعولدار باسىپ الدى. اڭىزدارعا قاراعاندا، مونعولدار قايىرحاننىڭ تاماعىنا قورعاسىن قۇيىپ ولتىرەدى. قالانى بىرنەشە كۇن بويى توناپ، قيراتادى.
ءىۇ. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ:
ا) ماتىنمەن جۇمىس
وتىرار – ەرتەدەن باتىس الەمىنە تانىمال بولعان قالا. كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا ونىڭ ورنىندا وسىدان ءبىر جارىم مىڭ جىل بۇرىن العاشقى قونىستار بولعان. ءۇى – ءۇىىى عاسىرلاردا وتىرار ەسىل وزەنىنىڭ ورتا اعىسىنداعى ساياسي ورتالىق بولدى. بۇل قالانىڭ تەز وسۋىنە قولايلى جاعداي جاساعان مەدرەسەلەر مەن ۇستاحانالاردىڭ اشىلۋى بولدى. قالا مىقتى دۋالمەن قورشالعان. قالاعا كىرەتىن ەكى قاقپا بولعان. قالا بەس ۇلكەن دۋالمەن قورشالعان.
ءا) ءسوزجۇمباق «وتىرار»
ءۇ. سەرگىتۋ ءساتى.
ب) «كىم جىلدام؟» ويىنى
1. وتىرار قالاسى قاي عاسىردا ساياسي ورتالىققا اينالدى؟
2. وتىرار قاي ەلدەرگە قاتىنايتىن ساۋدا جولىنداعى ماڭىزدى قالا بولدى؟
3. قالانىڭ ورتالىق بولىگىندە كىمدەر تۇردى؟
4. قاراپايىم حالىق قايدا تۇردى.
5. مونعول مەملەكەتىن كىم قۇردى؟
6. مونعول اسكەرلەرىنىڭ سانى قانشاعا جەتتى؟
7. مونعولدار وتىراردى قاي جىلى باسىپ الدى؟
8. بۇل قىرعىن قالاي اتالادى؟
ءۇى. قورىتىندىلاۋ.
ءۇىى. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ.
ءۇىىى. وقۋشىلاردى باعالاۋ.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى. §41. ىشەكقۋىستىلار تيپىنە جاتاتىن جاندىكتەردىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىكتەرى
-
تاقىرىبى: «حيميالىق رەاكسيالاردىڭ بەلگىلەرى /Signs of chemical reaction»
