InfoHub Logo

ءجالاڭتوس ءباھادۇر سەيىتقۇل ۇلى (1576-1656) — قازاقتىڭ ايگىلى باتىرى، اسا كورنەكتى قولباسشى، سامارقاننىڭ ءامىرى. تۋىپ وسكەن جەرى — سىرداريانىڭ تومەنگى اعىسى. توپىراق بۇيىرعان جەرى — سامارقان قالاسىنان 12 شاقىرىم جەردەگى ءتورتقارا رۋى. اتاقتى بايبەك ۇلى ايتەكە ءبيدىڭ ۇلكەن اتاسى بولىپ كەلەدى. شەجىرە دەرەگى بويىنشا كىشى ءجۇز الشىن — قاراكەسەك ءالىم ءتورتقارا بوىلپ ءوربيتىن اتالاردىڭ ىشىنەن وراز — توقپان-سەيىتقۇل-جالاڭتوس بولىپ تارايدى. الەۋمەتتىك ستاتۋسى بويىنشا ارعى اتاسى وراز ءامىر تەمىردىڭ باس كەڭەسشىسى، ال ءوز اكەسى سەيىتقۇل 40 مىڭ الشىنداردىڭ باسىن بىرىكتىرگەن ەل باسى، ءىرى باي، ىقپالدى قاجى بولعان.

ءجالاڭتوس شىققان اۋلەت ءوز كەزىندەگى ساياسي-الەۋمەتتىك وقيعالارعا بەلسەنە ارالاسىپ، بەلگىلى دارەجەدە ىقپالىن دا جۇرگىزىپ وتىرعان. سول كەزدىڭ ساياسي احۋالىمەن ساناسقان سەيىتقۇل 1581 جىلى بۇحار ماڭىنا كوشىپ كەلىپ، باباتا تاۋىن قونىس ەتەدى. وڭ-سولىن تاني باستاعان ءجالاڭتوس تامدى، قىزىلقۇم قازاقتارىنىڭ حانى دىنمۇحامەدكە قىزمەت ەتەدى. ەل ءىشىنىڭ احۋالىنا ەرتەرەك كوز قانىقتىرىپ، جاس كەزىنەن-اق اقىل-پاراساتىمەن، باتىلدىق — تاباندىلىعىمەن كوزگە تۇسەدى.

ول كەزدىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك جاعدايى مەيلىنشە كۇردەلى بولاتىن. التىن وردا ىدىراپ، ءامىر يمپەرياسى بولشەكتەنىپ، ورتا ازيادا ۇلتتىق وردالار جانتالاسىپ شاڭىراق كوتەرە باستاعان. الىستان ايبارىمەن ىقتىرعان جۇڭگو،يران، رەسەي مەملەكەتتەرىن بىلاي قويعاندا، ءالى دە بولسا ەتنوساياسي، الەۋمەتتىك اراجىگى اجىراپ ۇلگەرمەگەن ازيا حالىقتارى ءوزارا تالاس-تارتىس حالىندە بولاتىن. وزگەلەر سياقتى قازاق حالقى دا ەل بولىپ ىرگە كوتەرۋ، جۇرت بولىپ، باس قۇراۋ، ۇلت بولىپ، ەڭسە كوتەرۋ سياقتى تاريحي ۇلى مۇراتتار جولىندا ەدى. مىنە، وسىنداي الماعايىپ، الاساپىران كەزىندە ءجالاڭتوس ءباھادۇر ءپىسىپ — جەتىلىپ، سول كەزدىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك جاعدايىنا تەگەۋرىندى ىقپالىن جۇرگىزگەن ايگىلى جاھانگەر، ۇلى قولباسشى، كورەگەن ستراتەگ، بىلىكتى مەملەكەت قايراتكەرى رەتىندە تاريح ساحناسىنا شىقتى. ول سول كەزدىڭ ەڭ شيەلەنىستى وقيعالارى مەن شەشۋشى شايقاستارىنىڭ جۋان ورتاسىندا بولىپ، اقىلىمەن دە، ەرلىگىمەن دە توڭىرەگىن ءتانتى ەتتى. تالاي رەت قان مايداندا جەكپە-جەككە شىعىپ، جويقىن ەرلىكتەر كورسەتىپ، ساحارا ساربازدارىنىڭ اراسىندا زور بەدەلگە يە بولدى.

ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ ومىرىندەگى تاريحي شەشۋشى شايقاستاردا ءجالاڭتوس اسا كورنەكتى قولباسشى رەتىندە تانىلدى. قازاق پەن وزبەك جەرىنە شابۋىل جاساعان قالماق حانى باتىرعا قارسى (1640)، جەتىسۋ ولكەسىنە باسىپ كىرگەن جوڭعار اسكەرىنە قارسى (1643)، حوراسان مەن بالح ءۇشىن يران پاتشالىعىنا قارسى (1649)، كابۋل مەن مەشحەد اسكەرلەرىنە قارسى (1649) جۇرگىزىلگەن ءىرى شايقاستاردىڭ بارىنە ءجالاڭتوس قولباسشىلىق جاساپ، ۇنەمى جەڭىس تۋىن جەلبىرەتىپ وتىردى. ءسوز جوق، مۇنداي جەڭىستەردىڭ قاي-قايسىسى دا قازاق حاندىعىنىڭ ەڭسە كوتەرۋىنە، قازاق حالقىنىڭ ۇلت بولىپ ۇيىسۋىنا تىكەلەي ىقپالى بولدى. «جەڭىمپاز ءجالاڭتوس باتىرعا سىرتتان كەلگەن سىي-سياپات كولەمى مەملەكەتكە تۇسكەن قازىنا بايلىعىنان اسىپ تۇسكەن. وسى قاراجات بايلىققا جاساق ۇستاۋمەن بىرگە سامارقاندا ساۋلەتتى سارايلار مەن مەدرەسەلەر سالدىرتقان» دەپ جازدى م.ە.ماسسون. ياعني بۇل رەتتە دە ءجالاڭتوس بيىك اقىل-پاراساتىمەن تانىلىپ، بايلىقتىڭ ق ۇلى بولماي، ەل داڭقىن اسىرار وركەنيەتتى ىستەرگە مۇرىندىق بولا ءبىلدى. ول سالدىرتقان سامارقانداعى «شيردار» (ارىستاندى مەدرەسە، 1619-1635)، «تىللا-كاري» (التىنمەن اپتالعان، 1647-1660) مەدرەسەلەرى ساۋلەت ونەرىنىڭ اسا كورنەكتى ەسكەرتكىشتەرى بولىپ تابىلادى.

ءجالاڭتوس ءباھادۇردىڭ وسىپ-ونگەن ۇرپاقتارى ءقازىر قىزىلوردا، شىمكەنت وبلىستارىندا كوپتەپ كەزدەسەدى.

---