جالعىز ۇلدىڭ كەلىنشەگى
پەنسياعا شىققان شىققان تورت-بەس ايدىڭ اراسىندا نۇرحاننىڭ وزگەرىڭكىرەگەنىن ايەلى ىشتەي سەزىپ ءجۇر. بۇرىنعىداي ەمەس، كۇرت جۋاسىعانداي. جيىرما بەس جىلدى اسكەري قىزمەتتە، ودان بەرى ۋاقىتىن ميليسيا سالاسىندا وتكىزگەنى تاپ-تۇيناق جيناقىلىققا، بەتىڭ، ءجۇزىڭ بار دەمەيتىن تۋراشىلدىققا داعدىلاندىرعان. وتكىر كوزدەرى جالت وتكەندە، العاش كورگەن كىسى دە دەرەۋ بويىن جيناپ قىپىلىقتايتىن. نۇرحانعا باتىلى جەتىپ، جالعان سويلەيتىندەر بۇل ايماقتا كەمدە-كەم. سارى موتوسيكلىنە ءمىنىپ، سوۆحوزدىڭ بۇرىش-بۇرىشىن ارالاعاندا، «مىقتىسىمعان» بۇزاقىلارىڭ ونىڭ الدىناقۇرداي جورعالاپ شىعاتىن. ءۇرى-قارىنىبىر قاراعاننان ايناقاتەسىز شىرامىتىپ، سوڭىنان ەرگىزىپ جۇرە بەرەتىن-دى. ەنگەزەردەي ءتۇر-تۇلعاسىنا ورلىگى قوسىلىپ، بىلايعىلاردىڭ ەڭسەسىن باسىڭقىرايتىن يىقتىلىققا ەرتەدەن ماشىقتانعان. سول سەس پەن سۇستىلىقتىڭ ءقازىر قايدا جوعالعانى بەلگىسىز. ءبىرتۇرلى ءپاس، قاباعى سالىڭقى.
— بۇدان دا سو جۇمىسى جاقسى ەدى پاقىردىڭ، تۇنەرگەن ءتۇرى قۇرىسىن، — عاني قاباعىنىڭ استىمەن كۇيەۋىنىڭ ءسال قيمىلىن قالت جىبەرمەي، كەسەك-كەسەك ەت تۋراپ جاتىر. شۇجىق دايىنداۋعا بولگەن مايدى قايدا قويعانى ەسىنە تۇسپەي جان-جاعىن ابدىراي ءتىنتتى.
— سەنەكتە ەكەن عوي.... ءاي، نۇرحان، اكەلە تۇرتىنەكتەپ، مانادان مىلتىعىن تازالاعان نۇرحان جاقتىرماعانداي بۇرىلدىڭقىراي، قايتادان تومەن شۇقشيدى. ايەلىنىڭ وتىنىشىنە قۇلاق اسپاعانداي. قولدارىنا پىشاقتىڭ جالاڭداعان جۇزىندەي ءجايسىز تيگەن سۋىق ەتتىڭ مايىن جالما-جان تاباققا تاستاي سالدى.
— ادىرا قالعىر، الاقانىمدى قارىپ جىبەردى عوي... تەك ماعان كەرەك پە، ءاي، وسىنىڭ ءبارى...جاۋاپ بەرمەك تۇگىلى موينىن دا بۇرمادى نۇرحان. ىنتا-زەيىن تىزەسىندەگى مىلتىقتا. شۇعىل قاجەتىندەي-اق ارلى-بەرلى اۋدارا اق ماتامەن ءالسىن-السىن سۇرتكىلەپ الەك. داۋسىن زىلدەندىرگەنمەن، بۇنىسىنا ەشكىم نازار اۋدارماعاسىن، عاني كۇيبىڭ شارۋاسىن جالعاستىرىپ، ىشەكتەردى اينالدىرا باستادى.اقپاننىڭ شىڭىلتىر ايازى تەرەزەلەردىڭ قوس اينەگىن قالىڭ قىراۋمەن ورنەكتەپ، ادۋىن جەلى سىرتقىقاقپالاردى تارس-تۇرس سوعادى. ايقارا اشىلعان ەسىكتەن قۇشاق-قۇشاق بۋ قاباتتاسا كوشىپ كىردى. ۇزاقتى كۇن بىر-بىرىنە زەر سالماعان نۇرحان مەن عانيدىڭ كوزدەرى جىلى ۇشىراي ەندى عانا جۇزدەسكەندەي، قار جابىسقان جاعاسىن سىلىككەن ساياتقا تاعاتسىزدانا جالت بۇرىلىستى.— نە جاڭالىق؟!
— ءيا، نە جاڭالىق...اكە-شەشەسىنىڭ قويعان سۇراقتارىن ەلەمەگەن سايات تورگە وزدى.— ايتساڭشى ... عانيدىڭ تاماعى قۇرعادى.
— جولاي سوعۋعا ۇلگەرمەدىم، بۇگىن حابارلاسقان جوقپىن ءالى... تەلەفون بار عوي، وزدەرىڭ بىلسەڭدەرشى...نۇرحاندى ءارى كىنالى، ءارى اسىقتىرعانداي، تەلەفونمەن ەكى ورتاعا الما-كەزەك جالتاقتاعان عانيدىڭ ءتوزىمى تاۋسىلايىن دەدى.
— ءوزىم-اق بارىپ قايتايىنشى...بۇيتكەن بىلىمدەرىڭ دە، جۇمىستارىڭ دا...
سەنەكتەن الدەكىمنىڭ تارسىلداتقانى ەستىلدى. وقىس تۇرەگەلگەندە،بەلى كىلت ۇزىلە شانشىعان عانيدەمىن ىشىنە بۇكتى. كەلىنىن پەرزەنتحاناعا اكەتكەلى، ءسال تارسىلعا جۇرەگى الىپ ۇشاتىن ادەت تاۋىپتى. مىنە، جەتىنشى تاۋلىك، سابىردىڭ دا شەگى بار، جاڭالىقتى كۇتە-كۇتە ءتىپتى ءبىر-بىرىن جالىقتىرعانداي. تاڭەرتەڭنەن نۇرحان ەكەۋىنىڭ تۇنجىراپ، سىركەلەرى سۋ كوتەرمەي وتىرعاندارى دا سوندىقتان. كۇندىز-تۇنى سىبدىرعا الاڭداي-الاڭداي قاتتى شارشاپتى. عانيدىڭ تىزەلەرى دىرىلدەي جونەلدى. ارجاقتان ەسىكتىڭ تۇتقاسى قاشان تارتىلعانشا ارەڭ شىدادى. — ءسۇيىنشى ... نۇكە، ءسۇيىنشى... اپاي... جۇزدەرى جايراڭ قاعادى. كۇيەۋ بالالار دا جىمىڭداپ، قايىن اتالارىنا باتىڭقىراماي موماقانسىپ ءجۇر.كەرەۋەتتە تەرىس قاراپ جاتىپ العان نۇرحاننىڭ قاباعى اشىلعانى بۇگىن شىعار سوڭعى جۇمادا. جيەندەرىن تىزەسىنە وتىرعىزىپ، اينالىپ-تولعانا قانشا يىسكەپ-سۇيسە دە ماۋقى باسىلار ەمەس. رەنىشىن سەيىلتكەن بالعىندارى جانىنان ۇزاتپايەرمەك قىلدى. جەلكىلدەي وسكەن جاپىراقتارىنا-جيەندەرىنە ەمىرەنە قاراپ، ءوزىنىڭ الپىستان اسقانىن تۇڭعىش رەت مويىندادى.
— از با، كوپ پە ادام بالاسىنىڭ الپىس جىل جاساۋى؟! كوزىمدى جۇمىپ، وتكەنىمە ۇڭىلسەم، كوپ سياقتى، كوزىمدى اشىپ، الدىمدى بولجاسام، از سياقتى. مىنە، قايدا جاتىر گاپ... كەشەگى قىرعىن سوعىستا كارى قۇرتاڭ، قاتىن-قالاش، بۋىنى بەكىمەگەن وزىندەي توباناقتارىمەن قوسىلىپ، كولحوزدا كۇنى-تۇنى دامىل تاپپاي ەڭبەك ەتتى. جاسىن ۇزارتىپ، ون جەتىگە تولماي مايدانعا اتتاندى. قاندى شايقاستىڭ شەت جاعاسىن عانا كوردى، بەل شەشە ەندى-ەندى ۇرىسقا كىرگەندە، جەڭىس تە جەتكەن. سودان كەيىن وتاننىڭ قيىر شىعىس شەكاراسىندا قىزمەت ەتتى. ءبىراق تۋعان جەر قايدا جۇرسە دە تارتتى دا تۇردى.
ۇزاق مەرزىمدى اسكەري قىزمەتكە قالاردا دەمالىسقا اۋىلعا كەلگەن. سو جولى قارت اكەسى عاينيدى قوسىپ جىبەردى. بۇلاردىڭ اۋلەتىندە ۇلكەننىڭ، ءۇي يەسىنىڭ پىكىرى جاراتقان يەلەرىنىڭ بۇيرىعىنداي قابىلداناتىن. قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەرى اعايىن-تۋعاندارىنىڭ باسى قوسىلىپ، جارتى ءداندى بولە جەيتىن، «مەنىكى»، «سەنىكى» دەمەي، دۇنيە-مۇلكىن ورتادا، قانشا ەسىن جيعانشا، جاداۋ بولعانىمەن، ءتاتۋ-تاتتى ورتادا جۇرگەنىن بىلەدى. ازامات اتانعاندا دا قارا شاڭىراقتارىنىڭ قالىپتاسقان داستۇرىنەن اتتامادى، اكە تىلەۋىمەن عاينيمەن قول ۇستاسىپ، مىنە، قىرىق جىلدان استى، عۇمىر كەشىۋدە. اتادان تارالعان بەرىك سالتتىڭ تامىرى شىرىگەن-اۋ، ايتپەسە ۇلىنىكىنە جوسىق، ەشقايسىمەن اقىلداسپاي، ۇيلەنگەنى ءوز الدىنا، ءجا، كوڭىلىنىڭ قالاۋى دەلىك، مىنا ساپپاستىعىن قالاي ساناسىنا سىيعىزار؟ و زامان دا، بۇ زامان، اكە تۇرعاندا، قاتارلاستارى تۇڭعىشتارىنىڭ اتى تۇگىلى زاتىن يەمدەنۋگە قىمسىناتىن ەدى عوي كۇنى كەشە. ەكى جاستىڭ ءبىرىن جاساماي بۇگىنگىلەر نەتكەن ءوزىمشىل، نەتكەن پىسىق. تالاي جىلدى شالعايدا وتكىزگەنىمەن،اتا-بابانىڭ كوكەيىنە قونعان ءجون-جورالعىسىنان، عۇرپىنان جاڭىلعان تۇسى كەمدە-كەم. جارىقتا جۇرگەنىمەن، اعايىن-تۋعاننان قول ۇزبەدى، ءزاۋزاتىنىڭ اق ساقالدىسى الدىنان كەسە-كولدەنەڭدەمەدى، كاريا ءسوزىن جەرگە تاستامادى...
— نۇرحاننىڭ ويىن قىزدارى ءبولدى، قوناقتاردىڭ جينالعانىن ەسكەرتتى.ورتاداعى ستولدىڭ اينالاسى كىسىلەرگە لىق تولى. دوڭگەلەك ەكى تاباققا ۇيەمە سالىنعان ەتتىڭ بۋى بۇرقىراپ، قازى قارتانىڭ ءيسى تاناۋ جارعانداي.نۇرحان توردەگى ورىندىققا جايعاستى. باكىسىن تازالاپ، اسىقپاي ەت تۋرادى. ەڭ الدىمەن جيەندەرىن جارىلقاپ، سودان سوڭ باسقالارىنا ەت مۇشەلەرىن بولە تاراتتى.
— ال، دامنەن اۋىز تيىڭدەر، — دەدى مايلانعان قولدارىن اق سۇلگىمەن ءسۇرتىپ جاتىپ، — الىستان بالالار كەپ قالعانەكەن، سولاردىڭ قۇرمەتىنە سەندەر دە بىرگە بولسىن دەپ شاقىردىق... بۇلار ءوزى كوپ مازالامايدى، اندا-ساندا سوعادى جانە بۇگىنگىدەي بىرىگىپ كەلمەيتىن... وسىلاي اكە-شەشەلەرىڭدى سىيلاپ وتسەڭدەر، ەندىگى شاقتا نە كەرەك بىزگە، ەشتەڭە دە كەرەك ەمەس... امان جۇرىڭدەر، جاسى ۇلكەندى تىڭداڭدار، ەرتەڭ ءبارىڭ دە قارتاياسىڭدار، «ءوزى بولعان قىز توركىنىن تانىماستىڭ» كەبىن كيمەڭدەر...
تىلەكتەر لەگى جالعاسىپ، ارا-تۇرا ءان شىرقالدى، دومبىرا تارتىلدى. بىرتە-بىرتە نۇرحاننىڭ ماڭدايى ءجىپسىدى. اس بولمەسى مەن ەكى ارادا جۇرگەن سايات اكە قاباعىنداعى وزگەرىستى بايقاعان سايىن قيمىلى شيراقتانىپ، ءجۇزى جادىرادى. ءسوز كەزەگى ۇلكەن جەزدەسىنە تيگەندە، شەتكى ورىندىققا ماڭعازدانا اسىقپاي جايعاسقان.
— نەمەرەلەرىڭىزدىڭ باۋى بەرىك بولسىن! ءبىز دە ەستي سالا دەرەۋ اسىقتىق وسىلاي قاراي... مىناۋ كورىمدىگىڭىز... — ءتوس قالتاسىنان سۋىرىپ، تورگە ۇسىنا بەردى كوك كونۆەرتتى جەزدەسى.
— قاجەت جوق ماعان ەشتەڭەنىڭ دە، بەر، انە، وزدەرىنە... — نۇرحان قولىن دا سوزبادى. وتىرعاندار ءبىرتۇرلى ىڭايسىزدانىپ، بولمەنى تىنىشتىق بيلەدى.
— ە، وعان ەمەس، اكەلشى ماعان، و، نەسى-اي، — عايني زايىبىنىڭ وقىستاۋ ەستىلگەن سوزدەرىن جۋىپ-شايعانىمەن، مۇنىسى شاشىراڭقى، كۇيزەلىڭكى شىقتى. جوعارىدا قالقي تۇرىپ قالعان كونۆەرتتىڭ يەسىن كۇيەۋ بالاسىن اياپ، جالما-جان ورنىنان قوزعالعان. بەلى قۇرعىر قايتادان سىلق ەتكىزىپ، سوزا بەرگەن بىلەگىن دە كورسەتپەدى. الدەكىم كونۆەرتتى الدىنا تاستادى-اۋ ايتەۋىر.
— سەندەر تاماق الىڭدار. — دەمدەرىن ىشىنە بۇككەن قىزدارىنا بۇرىلعان نۇرحان ەشتەڭە دە بولماعانداي، اڭگىمەنى مۇلدەم بولەك ارناعا بۇردى.
— اناۋ قاعازدارىمدى جاڭارتىپ، باسپاحاناعا باستىرىپ بەرىڭدەرشى، ابدەن سارعايىپتى. وتىرعاندار قابىرعانىڭ جوعارعى تۇسىنا موينىن سوزدى. رامالانعان اينەكتىڭ استىنداعى گازەتتىڭ قيىندىلارى سارعايعان، ەسكىرىپتى. سوناۋ ەلۋىنشى جىلدارى ەلىمىزدىڭ جوعارعى سوۆەتىنە دەپۋتات بوپ ۇسىنىلعان، سايلانعانى جونىندە ءوزنىڭ ومىرىنەن جازىلعان ماقالالارى ىجداھاتتىلىقپەن ىلىنگەن. اتاقتى قوعام قايراتكەرلەرىمەن تۇسكەن سۋرەتتەر دە بار ىشىندە. تاعدىرىنىڭ ەڭ مازمۇندى، ەڭ ءماندى شاعىنان حاباردار ەتكەندەي اناۋ گازەت بەتىندەگى كومەسكى تارتقان جازۋلار.
— سوندا قالايشا... — دەپ قالدى كىشى كۇيەۋ، كىتاپ قىلىپ پا، الدە..
— جوق، مىنا گازەتتىڭ ءدال وزىندەي ەتىپ جاڭارتساڭدار جەتكىلىكتى... ءجا، رەتىنە قاراي كورەرسىڭدەر ونى... نەعىپ ۇندەمەيسىڭدەر، استان نەگە المايسىڭدار، ءان ايتىڭدار... دۇنيەدە نە جاڭالىق بولىپ جاتىر وسى...
الگى ازىردەگى جايسىزدىكتى نۇرحاننىڭ ءوزى سەيىلتىپ،وتىرعاندار قايتادان كوڭىلدەنە باستادى. تەك قانا ۇلكەن كۇيەۋدىڭ ءوڭى تۇنەرىڭكى، قايىن اتاسىنىڭ قولىن قاققانى نامىسىنا تيگەندەي، ءمىز باقپاستان وتىر، جوندەپ اس تا ىشپەدى. ءشايدىڭ سوڭىن الا «كەتەيىككە» باستى، ماشينا رۋلىندەگى سول بولاتىن. ءىستىڭ ناسىرعا شاپپاۋىن تىلەگەن قىزدار تىلدەرىن تىستەپ، ءۇنسىز كەلىستى. اۋەلدە قونۋعا ۇيعارعان. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا موتوردى قىزدىرۋعا اجەپتاۋىر ۋاقىت كەتتى. كىشكەنتايلارىن وراپ-قىمتاپ، شەشەلەرى بەرگەن تۇيىنشەكتەرىن كۇيەۋلەرىنە ۇستاتقان ەكى قىز سۇلەسوق اتتادى تابالدىرىقتان.
ماشيناعا بەتتەگەن كۇيەۋ بالاسىن عايني وڭاشا شاقىرىپ، نۇرحاندى اقتاي سويلەدى.
— اينالايىن، بۇل ارادا ساعان قاتىسى دانەڭە جوق، و شالدىڭ اشۋى ءالى باسىلماي جۇرگەنى... قالاي تۇسىندىرەيىن... الگى بالانىڭ ەسىمىن ءوزى قويعان، سويتسە كەلىن مەن ۇل باسقاشا جازدىرىپتى كۋالىككە، قىرسىق سودان باستالعان... كەرەك دەسەڭ، نەمەرەسىنە ءالى ءۇڭىلىپ قاراعان دا ەمەس... قايتا سەندەر كەلگەسىن جىبىگەنى، ايتپەسە مۇلدەم قىرىن كەتكەن...بىلەسىڭدەر عوي قىرسىقتىعىن... عاينيدىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ، قۇشاقتاي قوشتاسقان قىزدارى، كۇيەۋ بالالارى باسقالارىنىڭ قولىنان قىسىپ، مۇڭايا كەتە بەردى. توسەككە شالقاسىنان ءتۇسىپ، توبەگە تەسىلگەن نۇرحاننىڭ اياق جاعىنا جانتايعان ايەلى ءبىرازعا شەيىن ءۇنسىز جاتتى.
— ءاي، — دەدى ءبىرازدان سوڭ وكتەم ۇنمەن، — وسى سەنىڭ نە ويلاعانىڭ بار، قارتايعانىڭدى نەگە مويىندامايسىڭ، نەگە ءتىلىڭدى تىيمايسىڭ، بالالاردىڭ كوڭىلىنە نەگە قارامايسىڭ، اكىرەڭدەۋىڭدى دوعارت، ميليسيالىعىڭدى كورسەتپە بۇدان بىلاي... ءجون-جوسىقتى ساقتا، ورنىڭدى ءبىل...
— ءوي، سورلى-اۋ سول، تىنىش جات، — نۇرحان ىرگەگە اۋناپ ءتۇستى، — مەنى ءبارىبىر جۇمسارتا المايسىڭ، اۋرەلەنبە، ءجىبيدى دەپ ميىڭا كىرمەسىن... قولىما دا ۇستامايمىن، كەۋدەمە دە قىسپايمىن... اكەسى ەكەنىن سەزدىردى عوي، وبەكتەسىن وزدەرى... ماعان ەندى ەشتەڭەنىڭ دە قاجەتى شامالى... تەك قۇلاعىما تىنىشتىق بەرىڭدەر... بالالاردىڭ كوڭىلى... قاراي گور... مەنىڭ كوڭىلىم شە، مەنىڭ كوڭىلىمە نەگە قارامايدى ولار... ءوي، سورلى-اۋ، ۇلكەنگە دە كىشىگە يىلىپ-بۇگىلگەن سورلى...
* * *
— بالا ەمەس، پالە تۋعانداي بولدىم عوي. — كوز جاسىنا بۋلىققان بايان تۇنشىعا قىستىقتى، — بارىنە كىنالى سەن، پاپامنىڭ تىلەگىن جەتكىزبەدىڭ، قايدان بىلەيىن... سايات، سامات دەپ ويلاعامىن اۋەلدە... جارتى ايدان استى، ءبىزدى كورسە، تەرىس بۇرىلادى... باسقاسىن ساناماعاندا، كەلىمدى-كەتىمدى كىسىلەردەن ۇيات...
— ەندى نە ىستەيىك؟ — ساياتتىڭ وڭىنەن شاراسىزدىق اڭعارىلدى. ەكى وتتىڭ ورتاسىندا جانۇشىرعانداي سوڭعى كەزدە. ۇيدەگىلەردىڭ قاس-قاباعىنىڭ قۇلىنا اينالسا دا، مۇنىسىن ەلەپ-ەسكەرەر ەشقايسىسى جوق. اكەسى ءتاستۇيىن، كەلىنشەگى بەرەكەسىز اڭگىمەمەن كۇنى-تۇنى ميىن جەيدى، شەشەسى بۇك ءتۇسىپ جاتىپ الاتىندى شىعارىپتى. اپالارى دا رەنجىپ كەتتى. شىنىندا، بارىنە كىنالى ءوزى.
— بار دا كۋالىكتى قايتادان جازدىرت، باسقا ەش امال جوق، — دەدى بايان. جاڭاعىداي ەمەس، ءۇنى شيراق. قۇنداقتاۋلى ءسابيى قىڭقىلدپ جىلاي بەرگەسىن ومىراۋىن توستى. بورس-بورس ەمگەن نارەستە كوزىن تارس جۇمىپ، راحاتتانىپ جاتىر.
— ءبىر سەنىڭ توڭىرەگىڭدە قانشا شۋ، ال بۇدان ءوزىڭ حابارسىزسىڭ، ءاي، بوتاقان-اي، جارىق دۇنيەگە كوزىڭدى اشىپ ۇلگەرمەي اپشىمىزدى قۋىردىڭ، وسە كەلە قايتەسىڭ، ءا...
مىنا بوساعادان اتتاعالى اتا-ەنە تاراپىنان ينەنىڭ جاسۋىنداي قاعاجۋ كورمەپ ەدىم، قىزدارىنداي ايالاپ، ماپەلەگەندە، تەكتەن-تەك قاراشى، كۇناعا بەلشەمىزدەن باتقانىمىزدى... اسىرەسە مامامىزدى قاتتى جۇدەتتىك-اۋ، بالاپان... ىشىنەن تىنىپ ارەڭ ءجۇر، بەينە-بىر ءوزى كىنالىدەي-اق بارىمىزگە قۇراق ۇشقانىمەن، يىعىنداعى جۇگىن جەڭىلدەتەر قاۋقار بىزدە بولماي تۇر-اۋ... ءاي، بوتاقان، بوتاقان... جالعىز ۇلدىڭ كەلىنشەگى بولۋدىڭ قيىندىعىن كىم سەزىپتى، بۇعان ءمان دە بەرمەپپىن عوي... سويتسە ۇقپايتىن جايتتەرى ءالى دە شاش ەتەكتەن ەكەن... يەمدەنىپ نەم بار ەدى سەن جاماندى...
ساياتتىڭ جۋاستىعى-اي، تىم قۇرىسا ايتپاي ما، پاپامنىڭ «ساكەن» دەپ اتاعانىن... كوزىنە قۇبىجىقتاي ەلەستەيتىن شىعارمىن پاپامنىڭ، كەلگەننەن بەرى سەنى باۋىرىنا باسىپ، ءبىر دە يىسكەمەدى عوي، بالاپان... ءسىرا، ەندى جۋىماس تا، مىنەزىنىڭ قاتتىلىعىن ەلدىڭ اڭىز قىلۋىنا قاراعاندا..— بايان ءوز ويىنان ءوزى شوشىدى.
بەيكۇنا مىناۋ دارمەنسىز بەيباقتى اتاسىنىڭ جەك كورۋى مۇمكىن-اۋ دەگەن كۇدىكتەن زارەسى ۇشتى. جيىرماعا تولعان ساياتتى دا سىرت كوزدەن قىسىلماي ايمالايتىنى، كىشكەنتاي بالاداي اينالىپ تولعاناتىنى كەزدەسەتىن، سوندايدا بايان كۇلىپ جىبەرۋگە شاق قالاتىن. ەڭگەزەردەي جىگىتتى اكەسىنىڭ ەركەلەتۋى تىم-تىم قىزىق كورىنەتىن. سوعان قاراپ، اتاسىنىڭ جۇرت اڭىز قىلاتىن «قيسىقتىعىن، قىڭىرلىعىن، بىربەتكەيلىگىن» كورە الماي تالاي تاڭعالعان. ءبىراق ماڭايىنداعىلاردى ءتىلسىز باعىندىرارلىقتاي قاسيەتىن تۇيگەن زەردەسىنە. الدىنان اتتاپ باسۋعا، ءتىپتى داۋسىن قاتتىراق شىعارۋعا دا باتىلى جەتپەيتىن. وسىنىڭ بارىندە ادەمى ۇيلەسىم، ىشتەي ۇعىنىسىپ، سىيلاسۋ قىلاڭ بەرەتىن. سويتكەن جاراسىمدىلىق ۇساق-تۇيەكتىڭ كەسىرىنەن استاڭ-كەستەڭ. جەرگىلىكتى سەلولىق سوۆەتكە ساياتتى الدەنەشە رەت جىبەرگەنىمەن، تۇك تە ماندىتپادى. بىرەسە «ەشكىم جوق»، بىرەسە «كەيىن كەل دەدى»، بىرەسە «اۋدانعا كەتىپتى» دەگەن ءتارىزدى سىلتاۋمەن ورالادى ۇيگە. الدە سوقپاي ما، بارعانى وتىرىك پە، بايان كەيىنگى كەزدە سەكەمدەنە باستادى.
— ءجا، قويشى ەندى، — دەپ تيىپ تاستاعان كەلىنشەگىنىڭ كەزەكتى سۇراعىن اياقتاتپاي، — قاعازعا جازىلدى، ءبىتتى، تۇزەتۋدىڭ دە قاجەتى جوق، باسىمدى قاتىرما.
قوسىلعالى جارىنان مۇنداي تۇرپايىلىقتى اڭعارماعان. «باسىمدى قاتىرما» دەگەنى ماڭدايىنان تاسپەن سوققانداي اسەر ەتتى. ال كەپ جىلاسىن وڭاشادا. ونسىز دا قامىققان كوڭىلى ودان ارمەن بوساپ، ۇزاق سولقىلدادى. ۇرىسۋ تابيعاتىنا جات، ءتىپتى الدەكىمنىڭ جابىرلەگەنىنە جاۋاپ بەرۋگە قىمسىناتىن. ساياتتان دورەكى ءسوز ەستىگەنى ساناسىنا سىيساشى، سۇيكىمدى ءسابيى دە الداندىرىپ، رەنىشىن تارقاتپادى. نەمەرەسىن كۇن ارالاتىپ، تۇزدى سۋعا شومىلدىرۋعا، بولبىراعان دەنەسىن قويدىڭ مايىمەن سىلاپ-سيپاۋعا ابدەن كوندىككەن ەنەسىنىڭ ىس-ارەكەتىن سامارقاۋ باقىلاپ، ءوز ءۇيىنىڭ تىرلىگىنە ءوزى جاتىرقاي بەرەدى. بوتەن كىسىدەي وقشاۋلانىپ، بولمەسىنەن شىقپايدى. اتاسى دا ءباز-باياعىداي توماعا-تۇيىق. سايات جۇمىسقا ەرتە كەتىپ، كەش قايتادى، ەشتەڭەمەن شارۋاسى جوق. قىستىڭ ىزعارى دا سو قالپى، جۋىرماڭدا بەتىنىڭ ءارى قايتار شىرايى اڭعارىلمايدى. ورتالىق جىلۋ جۇيەسىنە قوسىلعان ءتورت بولمەلى ءۇيدىڭ ءىشى قوڭىر سالقىن، كىشكەنتايعا سالقىن تيمەسىن دەپ، ەلەكتر پەشىن قوسقان. وتكەندەگى ويىن جۇزەگە تەزىرەك اسىرۋعا تىرىسقان بايان كۋالىكتى ءوزى اۋىستىرىپ الۋعا ۇيعاردى.
كۇننىڭ اشىق رايىن پايدالانىپ، دالاعا شىققان. بۇلاردىڭ سوۆحوزى ەتەك-جەڭى كەڭ القاپقا ورنالاسقان، كوشەلەرى ۇزىن، ەكىنشى شەتىنە جەتىپ بولمايسىڭ. كوپتەن جاياۋ جۇرمەگەن، ءارى كۇرتىك قارعا تۇسە بەرىپ، ابدەن تيتىقتادى. بىرەن-ساران قارسى ۇشىراسقاندار باس يزەسىپ ءوتتى. كوبىن تانىمايدى بۇ جەردىڭ، ءالى جۇمىسقا دا ورنالاسپاعان.
— بۇيىمتايىڭىزدى ايتىڭىز...
— مىنانى وزگەرتىپ بەرسەڭىز... بايان كۋالىكتى ستولدىڭ ۇستىنە تاستاي سالدى. ءشاشىن اق سەلەۋ شالعان بايسالدى ايەلدىڭ يناباتتى ءجۇزى اپتىققان ىشكى تولقىنىسىن باسقانداي، ەركىن سويلەدى. — وزگەرتىپ بەرمەسەڭىز، جاعداي قيىن، وتە قيىن، تۇسىنەسىز بە... ءبىز قاتەلەسىپ...
— تۇسىنبەيمىن... نە سونشا... ءبارىبىر ەمەس پە؟
— جو-جوق، ءبارىبىر ەمەس، كومەكتەسىڭىزشى، اپاتاي...
— كەشىكتىڭدەر... تىركەلىپ كەتكەلى قاي زامان كۋالىكتىڭ... ۇكىمەتتىڭ ءمورى مەن قاعازى ويىنشىق ەمەس قوي...
— ءسىز اتامدى تانيسىز با؟ و كىسىگە ۇنامايدى بۇل ەسىم... و كىسىنىڭ كوڭىلىن قالدىرۋعا حاقىمىز جوق... كومەكتەسىڭىزشى قۇداي ءۇشىن...
— نەگە ۇنامايدى، «سامات... قانداي جاقسى... بۇگىن قابىلداماسى ەرتەڭ ۇناتار... رەنجىمە، قىزىم، قولىمنان كەلمەيدى... تۋ-ۋ، نەگە سونشا قاپالاناسىڭ... كەيىن ساكەن دە تۋار دۇنيەگە، جاس ەمەسسىڭ بە؟ ال، مىنانى ۋماجداماي جوندەپ ۇستاڭدار.
بالاسىنىڭ كۋالىگىن اق قاعازعا وراپ، توسىنە تىقتى. ماناعىداي ەمەس، جەل ۇرىپ، سىرما بوراڭداتىپ تۇر. اقشا قار -اپپاق الەمنىڭ ۇستىندە مىڭداعان جىلان يرەلەڭدەيدى، ىسىلداعان دەمدەرىنە شەيىن ساڭلاۋىن تەسە ۇركىتەدى. پالتوسىنىڭ ەتەگىن ارتقا ىسىرا ناق الدىنان سوققان سۋىق جەل دەس بەرەر ەمەس. قوينى-قونىشىنان سۋماڭداي كىرىپ، ءونبويىن ءدىرىل بيلەي جونەلدى. ءتۇبىت ءشالىسىن ماڭدايىنا تۇسىرىڭكىرەي وراپ، جاعاسىن قىمتادى.
بۇ نە دەگەن ۇزاق جول، ءۇيى كوزۇشىندا ارەڭ بۇلدىراپ، جاقىنارادا جەتكىزەر ەمەس. تۋعان اۋىلىنداعىداي جان-جاعىندا قالىڭ جىنىسى جوق، جالاڭ توسكەيدە ورىن تەپكەن جاڭا مەكەن جايىنىڭ ىستىق-سۋىعىنا ءالى كوندىگە قويماعانىنان با، ازىناعان جەل سونشالىقتى مەيىرىمسىز كورىندى. توڭىرەگى دە قاتىگەزدەنىپ جەر-كوكتى الاساپىران جايلاپ بارادى.
— اتتەگەن-اي، — دەدى ىشتەي ءوزى وكىنىپ، — مۇنشالىقتى كۇردەلى ەكەنىن كىم ءبىلىپتى، وپ-وڭاي شەشىلەتىن ءجايتتىڭ اۋرە-سارساڭعا سالعانىن... جاڭالىقتى توعىز اي توسقاندا، ۇل تۋىپ، ءوزىن تىرشىلىكتىڭ امىرشىسىندەي سەزىنگەندە، بولىمسىز نارسەدەن وسىنشا قينالارمىن دەپ پە ءسىرا... مويىنداعانى دۇرىس، اتاسى وقىس مىنەز تانىتپاسا، اناۋ سابيىنە باسقا دا ەنشىلىك ەتەر جاندار بار ەكەنىن ءالى دە ۇقپاۋى نەعايبىل، ءتىپتى ۇققانى دا شامالى... تەك قانا ءونبويىنان قاھار توگىلگەن اناۋ اتاسىنىڭ الدىنداعى ايىبىن وتەۋگە قۇلشىنعانى انىق. اتانىڭ ايباتىندا وزىنە جۇكتەلەر كوپتەگەن تالاپ-تىلەكتىڭ جاسىرىنعانىن تۇيسىنگەن سايىن ساياتقا ىزالاندى.
جۋاستىقتىڭ دا شەگى بار ەمەس پە، قۇرسىن مۇنداي موماقاندىعى... دۇنيەدە بالا تاپقان جالعىز سونىڭ ايەلىندەي-اق ىرجىڭداعان ءتۇرى جامان ەدى سو جولى... سەنىڭ ايتقانىڭ زاڭ دەپ قيپىقتاعانى قۇرسىن... قۋانىشتان نە ايتىپ-نە قويعانىن ەسەپتەمەدى مە ەكەن الدە... ءوزىنىڭ دە تاڭعاجايىپ ەرلىك جاساعاندايكۇيگە بولەنگەنى راس ەدى عوي... سول اسەردىڭ كۇشىمەن الدى-ارتىن باعدارلاماپتى...
باياننىڭ كەۋدەسى سىزدادى. شامادان تىس كەشىككەنىن بولجاپ، ادىمىن تەزدەتتى. تاعى دا وپپىلاي مالتىعىپ، پيماسىنىڭ قونشىن تولتىرا ەرىگەن قاردان بالتىرى، اياعى ءجىپسىپ، دەنەسى تىتىركەندى. تۇلابويى مۇزداپ، قاشان ۇيگە جەتكەنشە اسىققانىمەن، قىس بويى اتتاپ باسپاعانىنان با، ءجۇرىسى ونبەي قويدى. بەلى تومەن تارتىپ، ۋداي اشىعاسىن ءسال تىنىستاعان. سىرما بوران ۇستەمەلەي ۇرلەپ، كەڭىستىك اتاۋلىنى الدەقايدا كوشىرىپ جىبەرەتىندەي تىم اشۋلى، تىم ادۋىندى.
توبە-توبە قار ۇيىندىلەرى ءار تۇستا قالقيىپ، انادايدان كوزگە شالىنادى. سىرعاناق تەپكەن بالالاردىڭ بوراندى دا ايازدى دا ەلەيتىن شامالارى جوق، شانالارىن ارلى-بەرلى سۇيرەپ، جوعارىدان تومەنگە زىر-زىر. قاردىڭ ۇستىندە قۇستاي سامعايدى قاي-قايسى دا. سولارعا نازار اۋدارعان باياننىڭ قالتىراعانى باسىلايىن دەدى.
— ۇزاق ايالدادىڭ عوي... — ەنەسى دەرەۋ قولىنا سىپىرعىش ۇستاتتى، — قۇلاعىننان ساۋمىسىڭ، تەز شەش پيماڭدى، پالتوڭدى... شىراعىم-اۋ، قارعا اۋناعاسىڭ با، نە...
— ەشتەڭە...بايان ەسىكتىڭ تۇبىندەگى ورىندىققا وتىرا كەتتى، — ەشتەڭە دە بىتىرمەدىم، تەككە بارىپپىن، جاساماي قويدى...
— ءتايىرى-اي، قىڭق ەتپە، -عاينيدىڭ داۋسى جارقىن-جارقىن شىعادى، — اناۋ جاڭالىقتى قاراساڭشى سەن... اق تۇيەنىڭ قارنى اقتارىلدى... باسە، نەشە جەردەن تاس بولسا دا، قالاي توزەر ەكەن دەپ ويلاعانمىن... قۇداي-اۋ، ءتىرى جان جاس بالاعا شىدار ما استە...
بايان ورتاڭعى بولمەگە شاپشاڭداي باسىپ، ارەڭ توقتادى. ەسىكتىڭ اينەگىنەن كورىپ تۇر، اتاسى ساماتتى قۇشاقتاپ، اۋەندەتىپ ءجۇر ەرسىلى-قارسىلى. ەمىرەنە يىسكەپ قويادى.
— پاتشا بالا عوي ءبىزدىڭ، دانا بالا عوي ءبىزدىڭ... الدانىشىم، جۇبانىشىم... مەيلى سامات-اق بولشى، قۇداي جولىن وڭعارسا، ساكەن دە كەلەر كۇنى ەرتەڭ... اينالايىن پاتشادان، اينالايىن ساماتتان... اينالايىن...
ءۇيدىڭ ىشىنە ساۋلە جۇگىرىپ، باياننىڭ ەڭسەسى بيىكتەدى. مەرەيى تاسىپ، بال-بۇل جانعان جۇزىنەن لەزدە شاتتىق لەبى ەستى. ماناعى بەيتانىس ايەل مەن اتاسىنىڭ اقىلداسقانداي-اق «ساكەن دە كەلەر»... دەگەن سوزدەرىنىڭ بىرەگەي شىققانىن جاقسىلىققا جورىدى. تۇڭعىش رەت كەلىن ەكەنىن جانە كىمنىڭ، ەل-جۇرتىنا بەدەلدى، جەرلەستەرىنىڭ ماقتانىشىنا اينالعانىمەن تەنتەكتەۋ اتانىڭ كەلىنى ەكەنىن كوكەيىنە ءتۇيدى. كولگوسىر مەيىرىمدى دە ەندى ويانىپ، جاساپ ۇلگەرگەنىنە سەنگەن كەرەمەت ەرلىگىن دە ەندى تىندىرعان سياقتى. ءوزىنىڭ انا ەكەنىن دە ءقازىر عانا سەزىپ -بىلدىرگەندەي. قايىن ەنەسىنە ءۇنسىز جىمىڭدايدى. قالايشا قاسىنا جاقىنداپ، كوكىرەگىنە باسىپ سۇيەگەنىن اڭعارمايدى. جىپ-جىڭىشكە، سۇيەكتەرى اربيعان سالالى ساۋساقتار شاشىنان سىيپادى، يىعىنان اۋىر جۇك ءتۇسىپ، تۇلابويى جەڭىلدەپ سالا بەردى باياننىڭ.
You Might Also Like
