InfoHub Logo

مەكەن مەن ساۋىتبەك تاشتيگەن توقال تامنان قاس قارايا شىقتى. شامدى ءسوندىرىپ، ەسىككە قۇلىپ سالىپ، ءبىرجولا شىققان.  بۇگىن ەسكى جىل ءبىتىپ جاڭا جىل ساعات ساناپ جاقىنداپ تابالدىرىققا تىرەلىپ تۇر. اۋىل جۇرتى سونى ءبىر ەرەكشە بوپ قارسى الماققا دايىندالىپ جاتىر. بالالار قىسقى قانيكۋلعا شىعىپ كەتكەن. مەكتەپتە جاڭا جىلدى، اياز اتانى قارسى الامىز دەپ ءبىرىنشى قامدانعان سولار ەدى. نەشە كۇن ابىر-سابىر بولىپ ءجۇرىپ ولار دا تىنىشتالدى. كوپتەن كۇتكەن جاسىل شىرشا قىزىعى اياقتالعان سوڭ ەندى ءار ۇيدە، كلۋبتاعى جاستار كەشىنە دايىندىق بۇگىن سوڭعى كەزىنە جەتىپ، قىزا تۇسكەن. اۋىل ادامدارىن كورەتىن ءارتۇرلى قىزىقتار توسىپ، ونىڭ ۇستىنە كانيكۋلدىڭ قول بوستىعى قوسىلىپ، بالالار دا جەلىكتەرى باسىلماي ءجۇر. كوشەدە ىزعىرىق جەل. ۇسكىرگەن قىزىل شۇناق اياز بەتكە كەلىپ جالانىپ-اق تۇر.

ساۋىتبەكتىڭ كەلىنشەگى ءقازىر قۇلاتايدىكىندە. قاتىندارمەن بىرگە باۋىرساق ءپىسىرىپ، جاڭا جىلعا داستارقان دايىنداپ نەشە كۇننەن بەرى قاتتى ازىرلەنىپ جاتىر. بۇلار جيىرما التىعا كەلىپ قالعان، كوبى جاڭادان ۇيلەنگەن اۋىل جاستارى ەدى. كوپشىلىگى قىسى-جازى سوۆحوزدىڭ جۇمىسىندا. اندا-ساندا وسىندا مەرەكەدە بولماسا باستارى قوسىلا دا بەرمەيدى. بۇگىنگى باس قوسۋعا بار كۇشىن سالىپ ازىرلەنىپ جاتقانى سول ەدى. كىسى باسى اقشا جيىپ، اراق-شاراپتى دا مول عىپ الدى. سەلسوۆەت ماقاش بۇلاردىڭ جاشىگىمەن اراق الىپ جاتقانىن كورىپ، ساتۋشىعا جاقتىرماي قاراپ، باسقا ەل مىنالاردىڭ اۋزىن جالاي ما، تەڭ ءبولىپ، از-ازدان سات دەگەنىم قايدا دەپ ءتۇرى بۇزىلىپ رەنجىدى. ساۋىتبەكتىڭ قاتىنى ءتىس قاققاندىعىن قىلىپ، ءبىز بىر-ەكىدەن نەشە ءۇي ءبولىپ الامىز،— دەپ  جۋىپ-شايدى. ەشكىم جوقتا كەشكىلىكتە كەلىپ ال دەپ ەدىم، جەتپەگەن ەل اڭگىمە قىلاتىن بولدى دەپ ساتۋشى دا كوپ-كورىم سويلەپ قالدى. بۇلار الگىندەي سوزدەردى ەستىگەندە اراقتى ساتۋشى مەن سەلسوۆەت بوسقا، جانىنان بەرىپ تۇرعانداي ەدى دە، سومكە كوتەرىپ دۇكەننەن شىققان ەكى قاتىننىڭ ءتۇرى ۇرلىق جاساپ كەلە جاتقان ادامنىڭ تۇرىندەي ەدى. سونىمەن جاڭا جىلعا جاساعان دايىندىقتارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءماندى جەرى، اۋىز تولتىرىپ ايتارلىعى اراق-شاراپ جاعىنىڭ مولدىعى بولعان سوڭ، ونى وزدەرى الدىن الا ويلاستىرىپ، قالاي قامتىپ قالعاندارىن ءسوز بولا قالسا اڭگىمەلەپ تە قويادى. بىرگە وقىعان، مەكتەپتى بىرگە بىتىرگەن، كىشكەنتايىنان جۇبى جازىلماي وسكەندىكتەن مەكەن مەن ساۋىتبەكتىڭ دوستىعى، بۇرىنعى تاتۋلىعى ءالى بالا كەزدەگىدەي. ۇلكەندەر بۇلاردىڭ ىستەگەن قىلىقتارىنا قاراپ، ۇيلەنسە دە ءالى بالا سياقتى دەپ ءسوز عىپ وتىرادى. بۇگىن دە ساۋىتبەك مەكەندى قاسىنان تاستاماي ەرتىپ العان. مەكەن بويداق. جاعى سوپيعان، ادىراق كوز سيدا جىگىتكە ساۋىتبەك نە ايتسا دا قۇپ. ەكەۋىنىڭ الاسا پەشكە وت جاعىپ، قۋىرداق قۋىرىپ جەپ، كلۋبقا بارىپ بيليارد ويناپ، سىرى كەتكەن ەسكى ساندىقتىڭ ارتىنا كەلىنشەگى تىعىپ قويعان شاراپتى  تاۋىپ ءىشىپ، كلۋبتاعى جاستاردىڭ ىشىندە ءان ايتىپ انسامبلگە قاتىسىپ، سونىڭ بارىندە بىرگە ءجۇرۋى قىزىق ەدى. جۇرتتى ءۇيىرىپ اينالاسىنا توپىرلاتىپ ەرتىپ الاتىن ساۋىتبەكتىڭ اۋزى ازىلدەن ءبىر بوسامايدى. ءوزى جاننان اسقان پالۋان. ءاندى دومبىرامەن دە، گيتارامەن دە قوسىلىپ ايتا بىلگەن سوڭ قوناققا بارسا، كونسەرت بولسا جينالعان ەل شۋلاپ ورتاعا شىعارماي قويمايدى. كوڭىل كۇيىم بولمادى، داۋىسىم كەلمەدى دەپ ءبالسىنۋ جوق،،  سۇراعان تىلەگىن ورنىنا كەلتىرىپ ءوزى دە كوپتەن ويلاعانىنا قولى  ەندى جەتكەندەي كوڭىلى جايلاۋ كەرىم بوپ جۇرگەن ءبىر ەر. جاڭا جىلىمىز كوڭىلدى ءوتسىن دەپ مەرەكە باستالماي جاتىپ الگى تىعۋلى تۇرعان قىزىلدى شىعارىپ ءىشىپ العان سوڭ كوپتەن ويلاعانى ورنىنا كەلگەندەي بولىپ ەكى دوس كلۋبقا جينالدى. ساۋىتبەكتىڭ ورىندايتىن ءنومىرى بار، مەكەندىكى قولپاش-تاپ قاسىندا ءجۇرۋ. ويدا جوقتا وزدەرىنىڭ تاپقىرلىقتارىنا ريزا بولىپ كۇلىپ، بىردەڭەسى قالعانداي سيپالاقتاپ ءجۇرىپ ەكەۋى دالاعا شىقتى. ءۇي تاستان قالانعان قىرىق جىلعى ەسكى ءۇي. بۇل ماڭاي اۋىلدىڭ شەتى. تۇرعىندارى دا ەسكىدەن كەلە جاتقان كارى قۇرتاڭ، شال-كەمپىرلەر. ساۋىتبەكتىڭ اكەسى وسى ۇيدە تۋىپ وسكەن. قارتايماي ەلۋدەن اسىپ بارىپ توسىن دەرتتەن قايتقاندا دا وسى ۇيدەن شىققان. ونى جاڭارتۋعا كۇشى جەتسە دە بۇنىڭ قۇنتى جەتپەي ءجۇر.

*   *   *

اي جاپ-جارىق. تۇنگى اياز قاتايىپ بارادى. اسكەرتاي تەرەزەدەگى جارىقتى اڭدىپ  ءۇي سىرتىنداعى جارتاسقا كەلىپ جانتايدى. باتىس-تان ىزعىرىق جەل تۇردى. كالا جاقتان جارىق كورىنىپ، ەكى بىردەي جەڭىل كولىك تۋرا جولدان جايلاپ بۇرىلىپ، شوشاقبايدىڭ قاقپاسىنىڭ الدىنا كەلىپ توقتادى. كولىكتەن كوپ ادام ءتۇسىپ،  كوڭىلدى داۋىسپەن دابىرلاسىپ ىشكە كىرە باستادى. اۋلادا بالالاردىڭ دابىرلاپ شۋلاعانى، ارى-بەرى جۇگىرىپ قۋانعان داۋىستارى ءجيى شىعىپ جاتىر. تۇنگى داۋىستار زورايىپ، قاتايىپ ەستىلەدى.  اسكەرتاي ىشتەي ءبىلىپ وتىر. بۇل كەلگەندەر  شوشاقبايدىڭ قالاداعى ۇلدارى. شەتىنەن قىزمەتكەر. وزدەرى ءالدى تۇرادى. شوشەكەڭنىڭ ءوزى دە كوپ جىل كولحوزدا باسقارما بولعان ءالدى شال. كوزى  سىعىرايىپ الىپ امالعا دا جۇيرىك. دۇنيەنىڭ ەسەبىن جاتسا-تۇرسا ەسىنەن  شىعارماي  ويلايدى.                     

اسكەرتاي سونى ەسىنە السا ءوزىنىڭ مىنا قىلىعى ورەسكەل بوپ تۇرادى. ورەسكەل كورمەيىن دەسە الگى ساۋىتبەك قۇرعىر اۋزىنىڭ سۋىن قۇرتىپ قويدى. جارىقتى اڭدىپ وتىرىپ قالعىپ كەتىپتى. سەلك ەتىپ توڭىپ ويانسا جارىق  ءسونىپ قالىپتى. اسكەرتاي ورنىنان اتىپ تۇردى. ءۇي جاققا قۇلاق تىگىپ ەدى قاقپا اشىلىپ، بىرەۋدىڭ كىرىپ-شىعىپ جۇرگەن دابىرى ەستىلدى. بۋىن-بۋىنىن جازىپ، تىڭ تىڭداپ ۇيگە جاقىنداعانى سول ەدى، بۇرىشتان ارس ەتىپ تايىنشاداي توبەت اتىپ شىقتى. — كەت، — دەدى جانۇشىرعان ۇرەيلى داۋىسپەن. ارباڭداپ سايعا قاراي قاشتى.  توبەت ارسىلداپ  قالىڭ شالباردان  ەكى رەت جۇلقي قاۋىپ ءتۇستى. ومبى قاردان تۇرا بەرگەندە ار ەتىپ شىنتاعىنان جۇلىپ ءتۇستى. قالاي قاشارىن بىلمەي جۇرگەندە ءۇيدىڭ يەسى كەلىپ زورعا ايىرىپ الدى. شوشاقباي سەلكىلدەي كۇلىپ، — سەن بۇل جاقتان نە ىزدەپ ءجۇرسىڭ؟ — دەدى.

— وسىنىڭ سۇراعى  قالاي وسى. نە ىزدەپ  جۇرگەنى  نەسى؟ سايداعى جولمەن ۇيىنە  قايتپاق بولعان شىعار. وسى ءيتتى بايلاۋدان بوساتپا دەسە ءبىر  بولمايسىڭدار، —  دەدى بايبىشەسى جاقتىرماي. قوناق كۇتىپ  جۇرگەندەردىڭ ىشىندە قاتيپا كورىنبەيدى. كۇيەۋ جىگىت ءوزىنىڭ الدانعانىن ەندى سەزگەندەي. سوندا دا كەۋدەسىندەگى ءالسىز ءۇمىت  دالاعا  جەتەلەدى. مىنا كوڭىلدى كەشكە ىڭعايسىز  جاعدايدا  تاپ بولسا  دا، وتىرعاندار  مۇنىڭ  نە ويلاپ  وتىرعانىن  ءبىلىپ قوياتىنداي قۋىستاندى. بۇرىنعىشا ەمىن-ەركىن قىلجاق قىلۋعا ءبىر جاعى كىنالى  بولعان سوڭ، ءبىر جاعى سىيلى قوناقتاردان ۇيالىپ، ەشكىم مازالامادى. ول دالاعا شىققان سوڭ قايتادان مەكەن مەن ساۋىتبەك وتىرعان ءۇيدى ىزدەپ تاپتى.

   *   *   *

— ءاي، ءاساعا-اي. سونى دا ءسوز دەپ. قولداعى بالا ەمەس پە، — دەپ باستىرمالاتقان سوڭ اسكەرتاي سۋىلداعان جۇرەگىن توقتاتىپ، ويىنداعىسى ورنىنا كەلگەندەي ايدالاعا جۇگىرىپ كەتىپ، تاعى ءبىر باعانانىڭ ءتۇبىن تەپكىلەي باستاعان. قۋانىشى قوينىنا سىيمادى. جانى جادىراپ، قۇرىستاعان ارقاسى، بۋىن-بۋىنى جازىلىپ تەرلەپ كەتتى. تۇنگى ايازدى دا سەزبەي اراقتىڭ كۇشىمەن بۋى بۇرقىراپ ءجۇر. ءتىپتى ءوزىنىڭ وسى كۇنگە دەيىن قالاي ۇيلەنبەي بويداق جۇرگەنىنە تاڭ. ەكىنشى بوتەلكەنى اشىپ ىشە باستاعاندا ەزۋى كوپىرىپ جايشى-لىقتاعىدان  كوبىرەك سويلەپ وتىرعانىن سەزدى. انا ەكەۋى ءۇنسىز. ءبارى-نىڭ ەسەبىن بىلەتىن ادامشا اشىلعان بوتەلكەنى بىرتە-بىرتە بوساتىپ، ايتىلعان جايدى دا ۇمىتپادى.

*   *   *

شوشاقبايدىڭ ءۇيى ءدوڭ استىندا. تەرەڭ سايدىڭ اۋزىنداعى قاقپاسى بيىك ەڭسەلى ءۇي. تۇنگى اياز شاتىناپ قاتايا ءتۇستى. كوشەدە جۇرگىنشىلەر ازايعان. انا ەكەۋى كۇبىرلەسىپ الدىعا تۇسكەندە، اسكەرتايدىڭ ويىنا تاعى دا كۇدىك كىردى. انالاردىڭ نە ايتقانىن ەستىگىسى كەلىپ ەنتەلەي جاقىنداپ، قۇلاعىن تىكتى. قاردىڭ سىقىرى مەن القىنا، قاردى ومبىلاي جۇرگەن اياق دىبىسىنان تۇك ەستىلمەدى. شوشاقبايدىڭ ۇيىنە جاقىنداعان سايىن انالاردىڭ نە ويلاعانىن، قىزبەن قالاي تانىستىرماق ويلارىن بىلگىسى كەلىپ، قالاي سۇرارىن بىلمەي ىڭعايسىزداندى. قورانىڭ ارتىنا كەلگەندە ساۋىتبەك توبەدەن تۇسكەندەي قىلىپ:

 — ءقازىر قىزدى شىعارىپ بەرەمىز. ايتقانىڭا كونەدى. ءبىراق ءتىلىن ءوزىڭ تاپ، — دەدى.

قىز جەڭىل كيىنگەن ەكەن جۇگىرە باسىپ كەلگەن بويى مەكەندى قۇشاقتاي الىپ، بەتىنەن ءسۇيىپ، قولتىعىنا تىعىلدى. داۋىسىن كوتەرە سىڭعىرلاي كۇلىپ، بۇلاردىڭ كەشىككەنىنە وكپە ايتىپ، سويلەپ كەتتى. انا ەكەۋى دە بىرەسە اقتالىپ، بىرەسە كۇلە ءتۇسىپ، كەزەك-كەزەك بىردەڭە ايتىپ جاتىر. اسكەرتاي وتىننىڭ ارتىنان بىلدىرمەي باسىن شىعارىپ سىعالاپ قويادى. قىز جۇگىرە باسىپ قايتا قاقپاعا كىرىپ كەتتى. ساۋىتبەك ەسىنە ەندى تۇسكەندەي: — ءاساعا، ءبىتتى شارۋا. قىز قارسى ەمەس. ءوزىڭ دە قۋسىڭ-اۋ، بىلدىرمەي قىرىنداپ ءجۇرىپسىڭ عوي. ءقازىر قىز كيىنىپ شىعادى. تورگى ءۇيدىڭ شامى سونگەدە قاقپا الدىنا كەلىپ قارسى الاسىڭ. سودان كەيىن ءبىتتى ەمەس پە، قىز وزىڭدىكى، — دەدى.

بۇگىنگى وسى ءىستى ءوزى دە اسىعىس كورىپ سەنبەي تۇر ەدى. شيكى جەرى كوبىن دە ءىشى سەزەدى. ءبىراق ىشتەي تاۋەكەل دەپ انالارمەن امالسىز قوشتاستى. باعانا اۋزىنان قاعىنىپ، — ءاساعا، جاڭا جىلدى اتايىق، — دەگەن ساۋىتبەك. بۇل دا ەلپ ەتىپ:

— اتاساق-اتايىق. ءبىر جاعى كورشىم، ءبىر جاعى جاقىن ءىنىمسىڭ، سەنەن نەمدى ايايىن، — دەپ ءتۇسىپ تۇرعاسىن، ىشىنەن شىنىندا مىنا بايعۇستىڭ نيەتى اشىلايىن دەگەن ەكەن دەپ باستابىندا دۇرىس ەستىمەي قالدىم با دەپ سەنبەي دە تۇردى. سويتكەنشە بولماي اسكەرتاي بۇلاردى باستاي جونەلدى. ەتىگى سىقىرلاپ ءجۇرىپ كەلەدى. باسىنداعى ەسكى مالاقايدىڭ ءجۇنى سيرەپ، بىلعارىسى قالىپتى. ۇستىندە جەڭى قىرشىلعان قارا كۇپايكە، كەڭبالاق شالبار. كادىمگى تراكتورشى، قۇرىلىسشى ءتارىزدى سوۆحوز جۇمىسشىلارىنا بەرىلەتىن كاسىبي كيىم. وسى كيىمدى جينالىسقا بارسا دا، كوشەگە شىقسا دا، الدەبىر جۇمىسپەن اۋدانعا بارسا دا ۇستىنەن تاستاماي كيىپ جۇرەدى. بىلايعى ەل اسكەرتايدى اۋمەسەر اپەندى، دۇنيەقوڭىز كورگەنىمەن بۇل ءوزىن ەتەك-جەڭى جيناقى، باس پايداسىن بىلەتىن كوشەلى جىگىت سانايدى. سوعان كوڭىلى كادىمگىدەي توق. ۇيگە كەلسە ەرمەگى مال. تاڭەرتەڭ اۋىل قالىڭ ۇيقىدان ويانىپ، مالىن ورىسكە ايداعاندا اسكەرتايدىڭ دا ۇيىنەن ءتۇتىن شىعىپ، قوراسىنان تورت-بەس سيىر ساۋىلىپ، ون-ون بەس ۇساق مال تابىنعا قوسىلادى. مالى جوقتار ”ياپىراي، مىنا جامان اسكەرتاي دا قىرۋار مال جيىپتى-اۋ. وسى عۇرلى بولماي مەن نە قارا باسىپ جۇرگەم”، — دەپ نامىسى ويانار ەدى. بالا كەزدە مەكتەپتە جاپ-جاقسى وقىپ، كەيىن ءتۇرلى سەبەپپەن وقۋىن جالعاپ ۇلكەيتە الماعاندار اسكەرتايدىڭ سوۆحوزدا كوپ-كورىم مال مامانى بولىپ جۇرگەنىن كورىپ: — شىركىن ادامعا تالاپ بىتسە قويمايدى ەكەن عوي دەيتىن بولدى. ءوز قاتارىنا قوسىلايىن دەسە دوستارىنىڭ قاتىندارى مۇنىڭ ۇيلەنبەگەن ءسۇربويداقتىعىن بەتىنە باسىپ، ىستەگەن قىلىقتارىن تالكەك قىلىپ ابدەن اجۋالاپ، سايقىمازاق قىپ بىتەدى. مۇنىڭ قالجىڭى دورەكى، دوعال بولعان سوڭ ەرىككەن قاتىندار بۇدان دا اسىپ ءتۇسىپ، وزىنە كوپ بولىپ جابىلىپ، زورلاپ اراق ىشكىزىپ، جىعىلعانشا بيلەتىپ، ەلگە كۇلكى عىپ بىتىرەدى. ساۋىتبەك اسكەرتايدىڭ مىنا ەلپىلدەپ تۇرعانىن قىزىق كورىپ، قولپاشتاپ كوتەرىپ سويلەسە دە اسكەرتاي جايشىلىقتاعى قاراۋلىعىنا باسىپ قۇتىلىپ كەتەر، بولمايتىن سىلتاۋ ويلاپ تاۋىپ شىعىپ قالار دەگەن. ءبىراق ءبىر ءتۇسۋى ءتۇسىپ الىپ، ەندى ارتتارىنان قالماي ءجۇر.

 — ءاساعا، — دەدى قاتتىراق داۋىستاپ. اسكەرتاي جان-جاعىنا قارادى. وتىننىڭ قالقاسىنا جابىسىپ قالعانداي. مەڭ-زەڭ بولىپ تۇرعان جەرىنەن زورعا شىقتى. ءقازىر قىزعا نە  دەمەك. جاقسى بولدى-اۋ ءوزىنىڭ ۇيگە كىرىپ كەتكەنى. شىقپاي تۇرا تۇرسا ەكەن ەس جيىپ العانشا. قىز الدىندا سويلەي  الماي ونىسىن ەرتەڭ ماسقارا قىلىپ ەلگە جايىپ جۇرسە قايتپەك. ساۋىتبەك جاسيتىن ەمەس، ويىنداعىسى بولعان ادامشا جىمىڭ-جىمىڭ ەتىپ، مۇنىڭ قولىن الىپ جاتىر.

— اپام انا ۇيدە عوي. ەسىك جابىق تۇرعانى سودان ەدى، — دەپ ءۇيىنىڭ جابىق تۇرعانىنا كىنالى بولعانداي كۇمىلجىپ قويادى. ايتپەسە بۇل جايشىلىقتا اياعىنا كىسى تۇرعىزبايتىن كەۋدەسى زور قيىن ادام. سونىسىنان ءوز قاتارىنا سىيى بولماي، ۇيلەنە دە الماي، ەل قاتارىنا قوسىلا الماي كەيىن قالىپ قويعان. اسىرەسە، مەيرام كەلسە اسكەرتايعا قيىن-اق قايدا بارىپ، كىمگە قوسىلارىن بىلمەي دال بولادى. اقىرى يتكە تالانىپ، اداسىپ ءجۇرىپ الگى ەكەۋىن قايتا ىزدەپ تاپقان. بۇلار اسكەرتاي تۋرالى ۇمىتىپ كەتكەندەي، — سەن قىزدى قارسى الماپسىڭ، ءتىپتى كۇتىپ وتىرسا دا بارماپسىڭ، — دەپ ۇيالتا باستادى. ارتىنان ءوزىن ءبىراز كۇتىپ قوناق قىپ، كۇيەۋى جوق وجەتتەۋ ءبىر كەلىنشەككە تاپسىرىپ قويعان. ءبىرازدان سوڭ ول دا وكپەسىن ۇمىتىپ كەتتى

*   *   *

تاڭ الاگەۋىمدە شولدەپ ويانىپ، باسىن كوتەرىپ العاندا ءوزىنىڭ كوشەدە، نە باسقا جەردە ەمەس ۇيدە جاتقانىنا قۋاندى. توسىن شاتاققا باسى شاتىلماي، ەشكىممەن جاعالاسپاي، تىنىش كەپ ۇيىقتاعام-اۋ دەگەن وي كەلگەندە سوعان قۋاندى. كەشەگى وتكەن ۇزاق كۇننىڭ ۇزىك-ۇزىك ەستە قالعان ءار ءۇزىندىسىن قايسىسىن باعالاپ، قايسىسىن باستان شىعارىپ تاستارىن بىلمەي جاتقاندا، سوڭعى ۇيگە بارعاندا تانىسقان سارى كەلىنشەك كۇلىپ قاراپ، جاقىنداپ كەلگەندەي بولدى. ول ەرىكسىز كۇلىپ ەكىنشى جاق قىرىنا اۋناپ جاتتى.

---