جىبەك جولى
باستاۋ
ۇشى-قيىرسىز جىبەك جولىنىڭ بويىمەن لىقىلداي سوققان سارى جەل ءبىر مەزەت دەمىن ىشىنە تارتقان. كۇن ارقان بويى كوتەرىلىپ، دەمدە قىزعان كوسەۋگە ۇقساپ جەر قۇيقاسىن كوڭىرسىتە ءتۋستى. كۇيگەن ءيىس كوتەرىلدى. الگىندە كوز ۇشىندا بوكسەسى اعاراڭداپ دومالاعان قاڭباقتار دامىل العان. ءوڭىردىڭ جۋسان تۇستەس تورعايى دا، بۇلدىراپ ۇشىپ جوعالار بۇلدىرىعى دا عايىپ بولعان. كەپكەن تۋلاقتاي جابايى كەڭىستى تىرشىلىك اتاۋلى الدەقاشان تالاق ەتكەندەي. مەڭىرەۋدى اسا ءبىر جات تىنىشتىق باۋرادى. كەنەت قيىردان اق باس جىلانداي شيراتىلىپ كوتەرىلگەن قۇيىن كورىندى، ۇلكەيە كەلە وزگەردى، ءتىرى نارسەگە ۇقسادى. بارا-بارا سوڭىنا سۇيىق شۋدا شاڭ تاستاپ شاپقىلاعان اتتىلى ايقىندالدى. اتتىلى دا بولماي شىقتى.
يەسىز aت قانا.
ساۋىرى مەن القىمى بوز قىراۋ تۋزعا بوككەن ەرتتەۋلى شيكىل سارى سايگۇلىك ەدى. ەرىنىڭ باسىنا قورجىن ءتارىزدى ەتىپ قوس دابىل ىلگەن. اتىرابات دالاسىندا دابىلدى am بۇرىن-سوڭدى ۇشىراسپايتىن. قازاق دابىلدى جامان جىلداردا عانا ەر باسىنا ىلەتىن.
شيكىل سارى سايگۇلىك وقىستان كىدىرىپ قالدى. جانارىن تەر تۇتتى ما، يا بولماسا سۇيەگى قايدا قالعانى بەيمالىم يەسىن جوقتادى ما، الدە سيراعى سىرقىراپ تالدى ما، قازديىپ تۋردى دا قاتتى وقىراندى. ءىشىن تارتىپ ىشقىنا كىسىنەدى. جاس تولى جانارىنا مامىرلى كول، سۇڭقىلداي ۇشقان قۋ، جاعاسىندا جايباراقات ۇيەزدەگەن ءۇيىرى ەلەستەدى بىلەم، توبە قۇيقانى شىمىرلاتا شۇرقىرادى. ءۇنى قاڭسىعان كەرنەيدەن وتكەن جەلدەي ۇرەيلى شىقتى، شاڭىتقان اۋەگە شىڭ-شىڭ ءسىڭىپ جوعالدى. بوزبۇيرا دالا دىبىس بەرەر بارشا تىرشىلىكتەن ماقرۇم قالىپ، مارعاۋ جاتا بەردى. سايگۇلىكتىڭ كەلەسى مارتە كىسىنەۋگە قالپى كەلمەدى، ءبۇيىرىن - سوعىپ، موينىڭ ۇمسىنىپ اۋىزدىعىن قارشىلداتا شاينادى. باسىن تومەن سالا المادى.
تىزگىنى قاڭتارۋلى كۇيدە قالىپتى.
ەزۋىن تۇتقان سارعىش كوبىك اراسىنان ارەدىك كۇمىس اۋىزدىق جىلت ەتىپ كۇنگە شاعىلىسادى. قايىس ومىلدىرىك، قاس قاعار، كەكىل باسار، ساعالىق، سوسىنعى تىزگىن بويى تۇگەلىمەن قوي قۇمالاعىنداي جاقۇت تاسىمەن كومكەرىلگەن. ەرى ۇيرەك باس — قىپشاقتىكى. ەر باسىنداعى قوس دابىل بۇلىنبەگەن، بەتىن كورگەن شيكى ساقتيان كۇنگە قاڭسىپ تورلاپ كەتىپتى. دابىلدىڭ ۇستىڭگى دوڭگەلەك كەنەرەسىن كۇمىسپەن كۇپتەگەن. ىلگەك باۋىن جىبەك جىپتەن ءورىپتى، شاشاعى شاشىراپ aت قولتىعىن قاعادى. دابىل قاققىش تاياقشالار سالاتىن قورامساق جىبەكتەن توقىلعان، شاعىن بىتەۋ قاپ كورىندى. بوكتەرگىدە سالاقتاپ بوس جاتىر. تاياقشالار ءتۇcin قالعانعا ۇقسايدى. قۇيىسقانى قوڭىر قايىس ەكەن، اتتىڭ جاڭبىرلىعىنا ءسىڭىپ، قۇيىمشاقتى بۇيرەكتەي بۇلتيتىپ جىبەرىپتى. ارقاسىنان ەر تۇسپەگەلى ءبىراز كۇن بولعان-اۋ، جال-قۇيرىعى توگىلگەن الپاۋىت اسەم جىلقى ەدى بۇل.
قاپتالىنا قان جۇققان...
سەلەۋ باسى سەلبەلەدى، ىستىق كەرىمسال تاعى ىرقىلداي سوقتى. الپاۋىت جىلقى ەڭسەسىن جيناپ الدى، الدىڭعى وڭ تۇياعىمەن جەر تارپىدى. اتىرابات ءدۇزىنىڭ ءداپ وسى مەزەتى كونە ءىنجۋ ۇگىز وزەنىنىڭ ءۇيىرىلىپ اعار مىنەزىنە ۇقساعان. ءىنجۋ ۇگىز دە كەيدە ءىشىن تارتىپ تۇنىقتانىپ، كەيدە اق سانى جالتىراعان جەڭگە تولقىنىڭ الدىڭا سالىپ ايداپ اعاتىن. سايقال كۇلكىنىڭ سوڭىنان سۇمەكتەي بۇلكىلدەيتىن. ال قۇشاعى كەڭ جازىلعان جايپۋات تۇستا، قۇدانىڭ قۇدىرەتى، سۋدىڭ جىلجۋى مۇلدە سەزىلمەۋشى ەدى. بۇل ءتۇس تۇڭعيىق تەرەڭ ءيىرىم بولعانى. ءيىرىم ءدال ۇستىنەن تۇسكەنشە بايقالماي قازانشۇقىرلانا قايناپ، ورتاسى شۇڭەيتتەنىپ جاتادى. ۇيىرسەك يىرىمگە ىلىككەن جاڭقاۋىق ەكەنى جاڭقاۋىق تا شىم باتىپ جوعالادى.
ءدۇريا دالانىڭ قازىرگى قالپى ءىنجۋ ۇگىزدىڭ سول يىرىمىنە ۇقسادى. بەتىمەن دۇركىرەگەن ىستىق قۇشاق قۇيىندار، اق تاقىم ەبەلەك، بۇعاعى بۇلكىلدەپ قالقي جۇزگەن سىلاڭ ساعىم قوسىلا ءۇيىرىلدى. ءالسىن-الى دۇرك كوتەرىلىپ شاۋجايىنا جارماسقان ءشوپ-شالامدى جالماپ جۇتىپ، تەرەڭگە تارتىپ اكەتە بەردى. كۇننىڭ سارى نوقات ساۋلەسىندەي بولىپ جەردە سۇلەلەنگەن الگى الپاۋىت جىلقىنى دا ءسويتتى. يىرىمگە ىلەستىرىپ اكەتتى.
اپ-ساتتە ەرىنىڭ باسىنا دابىل ىلگەن يەسىز تۇلپار، ونىڭ جان شوشىتار كەسكىن-كەيپى دۇرىلدەپ جوڭكىلگەن اقشىل قۇيىندار اراسىندا كوزدەن عايىپ بولدى. دەشتى-قىپشاقتىڭ بەتىندە مەزگىل ۇيىعان ۇلان-عايىر دالاسىنا قىبىر اكەلگەن نە؟ ساۋىرىنا قان جۇققان تۇلپاردىڭ يەسى كىم؟ سۇڭقىل داۋىستى جامانشىلىق جارشىسى قوس دابىل ۇرار كۇندەر تۋىپ پا ەدى؟
ءبىرىنشى جەلى
كوز جۇمعانشا تويمادىم،
ءوزىمنىڭ كۇمىس حالقىما.
تالاس جازۋىنىڭ ەسكەرتكىشىنەن
ءبىرىنشى سارىن
وقيعا تاڭسارىدە باستالعان.
الىستان سوزىلىپ شىققان ازان ماقامى بولماسا، ءالى ۇلكەن شاھاردىڭ ويانا قويماعان كەرەناۋ كەزى، جار توسەگىندەگى قۇپياڭا دا، كەۋدە تۇرتكەن قيالىڭا دا بوگدەنىڭ قول سۇقپايتىن تىنشۋ شاعى. ءدال وسى مەزگىلدى ەكى ەركەك ادەيى تانداپ العان.
— باتىر بابانىڭ شەجىرەسىن جاقسى جازىپسىڭ! اۋەلى ءتاڭىرى، سوسىن مەن رازىمىن!..— دەدى تولقىپ كەتكەن يلانشى قادىرحان. ۇنىڭدەگى بولماشى ءدىرىلدى دەر كەزىندە جاسىرىپ ۇلگەردى.— بىرەۋدىڭ باسى جەردە، كوڭىلى اسپاندا، بىرەۋدىڭ باسى اسپاندا، كوڭىلى جەردە دەگەندەي، باسىندى كوتەرە تۋعان بالا ەكەنسىڭ، مەرەيىڭ ءوسسىن، شىراعىم!
— رازىمىن!..— دەدى ول تاعى قايتالاپ، الگى اسەرىنەن ايىقپاعان ەدى. قارسى الدىڭدا مالداس قۇرىپ وتىرعان بوزبالانىڭ تىزەسىندەگى كون كىتاپتان كوزىن المادى، كىتاپ ەبەتەيسىز ۇلكەن بولىپ كورىندى، قيالى الىستى شارلادى. ءدال ءقازىر ءىنجۋ ۇگىز وزەنىنىڭ قوس ەزۋىندە قىش قۇيىپ، قۇمىرا كۇيدىرىپ، قابىرعالى قورعان تۇرعىزىپ جاتقان زەرگەر ۇستالارىن، شويىن كەتپەنىمەن سۋ جەتەلەگەن ديحاندارىن ويلادى؛ سولاردىڭ قاراپايىم قارەكەتى؛ قاندى بالاق تاعدىرى جولىنا جۇمىر باسىن پيدا ەتكەن بابالارىن جوقتادى. كەڭ ساراي ءىشى تىنىسىن تارىلتقانداي سەزىلدى. تەرەڭ-تەرەڭ كۇرسىندى. «قايقى قىلىشتى، بەيباقتارىم، قىپشاق جۇرتىنىڭ ات تۇياعىنىڭ استىڭدا كەتكەلى تۇرعان ابىرويىن اتويلاپ نايزا بويى كوتەرگەلى؛ شاڭ تۇتىپ، تات جەگەن نامىسىن الماستاي جالتىراتىپ تازارتقالى قاي ىقىلىم زامان ەتتى. رۋحتارىڭ ۇرپاق زەردەسىندە ءالى ءجۇر. ەندى اقىن قاۋىرسىنىمەن كون كىتاپقا ءتۇسىپ، ۇشپاقتى سوزگە اينالىپسىڭ، ولمەسەڭ ءوستىپ ولمە!»
يلانشى قادىرحان تۇرىكپەن كىلەمىنىڭ ۇستىندە جالعىز ۋىس بولىپ شوشايعان شاعىن دەنەلى اقىننىڭ زەرەكتىگىنە قايران قالدى. بارىنەن بۇرىن جىر جولدارىنىڭ ءار تۇسىندا بابا ەرلىگىنە قاتىسسىز بولسا دا، «كوكتە ءتاڭىرى، جەردە يلانشى قادىرحان بار»، دەپ ءوزىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرگەن ماراپاتتاۋدى ەستىگەندە ىشىنەن داليىپ-اق قالادى. تاپ ءقازىر وسى كىتاپتى ۇلىس-رۋلاردى جيناپ، القا جۇرتتىڭ الدىڭدا وقىتپاعانىڭا وكىنىپ وتىر.
يلانشى قادىرحان ەڭسەسىن كوتەرگەن. حيسامەددين ەندى اڭعاردى، قارسى الدىڭداعى ءامىرشى الىپ دەنەلى ەكەن، اپ-ساتتە كىشىگىرىم توبەشىكتەي قالىپقا كەلدى. جازىق ماڭدايىنىڭ قىرتىسى جازىلىپ، سول جاق شەكەسىندەگى بارماقتاي بۋىلتىق ايقىندالا ءتۇستى. بۇل بۋىلتىقتى بىلەتىندەر "قويان توبىعى" دەسەدى، ويدەۋىنىڭ ءمانىسى... ىلكى قازاقتا ءوز تاعدىرىن الدىڭ الا بولجاعىسى كەلگەن جىگىت قوياننىڭ توبىعىن جۇتادى-مىس؛ الگى جۇعىلعان توبىق جەتى كۇننىڭ ىشىندە بەلگى بەرەدى؛ نە جىگىتتىڭ شەكەسىنەن، نە تابانىنان سۇيەل قۇساپ تومپايىپ شىعۋعا ءتيىس. كىسىنىڭ شەكەسىنەن شىقسا، ونىڭ باتىر بولعانى، ال تابانىنان كورىنسە، بوپساسىز قورقاق بولعانى، ەكىنىڭ ءبىرى ەكەن. وسى كونە ىرىمعا يلانعان يلانشى قادىرحان دا ەسىرىكتەۋ بالا شاعىندا سول سىننان وتكەن دەسەدى. قاسى قويۋ، كوزىنىڭ ءۇستىن تۇتاس جاۋىپ كەتكەن، قاراشىعى تەرەڭدە جاتىر. قاراعان مەزەتتە سول قاراشىق دالانىڭ تۇنگى وتىڭداي جىلت ەتكەن ساۋلە شاشىپ، قادالعان جەرىن قارىپ وتەدى. «كوزىم تيەدى»، دەپ جاس بالانىڭ، جاڭا تۇسكەن كەلىنشەكتىڭ جۇزىنە تىكتەپ قارامايدى ەكەن. قارلىعاش قاناتىڭداي قيىقشا مۇرتى مەن قويۋ شوقشا ساقالى اشاماي سۇيەكتى، ات جاقتى جۇزىنە ەلدەن ەرەك سۇس بەرىپ تۇر، تىم ىزعارلى كورسەتەدى. جاس شاماسىن تۇسپالداۋ قيىن. ەكى يىعىنا ەكى جىگىت مىنگەندەي قالقان جاۋىرىن، قاپساعاي كەۋدەلى. وسى ەبەتەيسىز دەنەسىنە قاراماي ساداقتى اسا شەبەر تارتادى دەسەدى. ۇلكەن تۇرقى قوس قۇلاش كەلەتىن ءپىل سۇيەگىنەن قۇراستىرىپ جاساعان زاڭعار تاققا ازەر سىيىپ وتىر.
تاق سىقىرلاپ كەتتى. يلانشى قادىرحان الىستى شارلاعان ويىن كەلتە ءۇزىپ؛ قىپشاق كىلەمىنىڭ ۇستىندەگى «حيكايالار» داستانىنىڭ يەسى، جاس بولسا دا ەسىمى جۇرت اۋزىنا ەرتە تاراعان سىعاناقتىق قىپشاق اقىنى حيسامەددينگە تىگىلدى.
— قۇلاعىم سەندە، ءدىلمار بالا!
بۇل ونىڭ «كون كىتاپتىڭ قالعان جاعىن وقي ءتۇس، تىڭداۋعا ءازىرمىن» دەگەن قالپى-تۇعىن. حيسامەددين ءامىرشىنى جىلدام ۇقتى، تىزەسىندە ءزىل بوپ جاتقان جالپاق كىتاپتىڭ ساقتيان بەتىن الاقانىمەن اسىقپاي سيپاپ قويىپ، الگىدە توقتاعان جەرىنەن ءارى قاراي جالعاپ قوڭىر داۋىسپەن وقىپ كەتتى. ءۇنى ماقامدى، سازدى شىقتى، بەينە بادىكتىڭ كونە قوبىزىنداي كەيدە قاشىقتاپ، كەيدە جاقىنداپ كەپ قۇلاققا جاعىمدى سارىن قۇيادى.
«تىرەك ۇلى توعانمىن، ايەلىمنىڭ اتى توشايىن، ءىنىم قارا بارىس. كوكتە ءتاڭىرى، جەردە يلانشى قادىرحان بار. مەشىن جىلى تامىز ايىندا قاعانىمنان، ۇلىسىمنان ايرىلدىم. قاتىنىم قارا جامىلىپ تۇل قالدى. ۇلدارىم جەتىمەك اتالدى. جۇرتىم بوز ىنگەندەي بوزدادى. كوكتەگى ءتاڭىرىم مەنىڭ، جانىمدى كەرەك قىلدى. سودان كوز جۇمدىم. جارىق دۇنيەمەن قايىر-حوش ايتىستىم.
ءۇش ۇلىم، جالعىز ءىنىم ەرلىگىمدى دارىپتەپ كون كىتاپقا جازادى... وندا بىلاي دەپ باجايلاعان.
تىرەك ۇلى توعانمىن، ايەلىم توشايىن، ءىنىم قارا بارىس. اكەم ايگىلى تىرەك باتىر. وتىز وق جۇرتى، جەتپىس وق قولى بولىپتى. جورىقتا جاۋى مەرت ەتتى. قىلىشىن باسقا جاستانىپ ارمانسىز كەتتى. باتىرلارى قان شىلدەدە اعىپ كەتپەسىن دەپ وتىز قابات كيىزگە وراپ، جەتى كۇندەي جول ءجۇرىپ، نارعا سالىپ تۋعان جەرگە جەتكىزدى. كوز جۇماردا ايتىپتى: «قىلىش ەل توزدىرار»، — دەپتى.
ەتەك بۇلاپ جىلادىم. جىلدام جىلجىپ كۇندەر ءوتتى. زاماننىڭ ءتۇزۋ ۋاقىتىسى ەدى. وتىز وق ەلىم، جەتپىس وق قولىم كوبەيدى. كۇشى تاستى. توعانعا تولعان سۋداي بولدى. قاتىڭدار قانشىقتاي ۇلىدى، باتىرلار كوكتەمگى بۇقاداي قۇتىردى. بالالار وبا ءۇيىپ، كورىسىپ ويناۋدى شىعاردى.
بولماس دەدىم.
دوڭىز جىلى تىزگىن تارتىپ اتقا قوندىم. قۇلاش كەلەر الداسپاندى ايعا قاراتىپ، جەتپىس وق قولدى كوتەردىم. كۇننىڭ سوڭىنان ەردىك. باتىرلاردىڭ قىلىشى قىناپتا جاتىپ تاتتاندى، وزدەرى اۋزىن بۋعان وگىزدەي تىلدەسۋدەن قالدى. قۇس قاناتى كۇيگەن شولدەن وتتىك. بۇلت قاناتى تالعان جويقىنداريانى كەشتىك. ءۇسرۋشانا ەلىنە، بۋندجيكات دەگەن جىن-پەرى تولى شاھارىنا جەتتىك.
حانى قالاي كاحكاحا دەگەن اڭگۇدىك نوقاي نەمە كورىندى. سالدەسى تاپ اتتىڭ بوكسەسىندەي. ساقالى جاباعىنىڭ جالىنداي. «ءبىر تاباقتان اس ىشەيىك»، دەدىم. كەرمالداسىپ: «ءبىر تاباقتان قان ىشەمىن!» دەدى، "قىرىق پىشاق قىپشاق»، دەپ كەكەتتى. جاۋشىمدى تەپتى. وزىمە جەبە تاستاپ جەر ەتتى.
ەيە!
ءنار تاتپاي جاتىپ تاۋلىك ويلاندىم. تۇندە ءتاڭىرىم ايان بەردى. «قورعانىڭ قۇلات، حالقىن شۋلات»، دەدى. ءبىز ءتاڭىرىنىڭ سۇيگەن قۇلىمىز. قوس دابىل ۇرعىزدىم. شىرەپ تۇرعان شاھارعا ات قويدىق. جەتى اي جۇلقىستىق. وتىز وق قولدان ايىرىلدىم. بوزداقتارىم ماڭگىگە دامىلدادى.
جولبارىستاي جاعىپار باتىرعا، قابىلانداي وگىز باتىرعا: «قورعاننىڭ استىن ۇڭگى!» دەدىم. ساربازدارىم تىشقان بولدى. قىرىق جەردەن قۇدىق قازدى. شاھارعا تىشقان بوپ كىرىپ، ارلانعا اينالىپ، ارىستانشا الىستىق. حالقىن قوي قىپ قۋدىق. حانىڭ شاپتىم، قانىڭ شاشتىم. سالدەسىن قاراجولدىڭ جيەگىنە ءىلىپ قويدىم. قاۋاق باس قالاي كاحكاحانىڭ كۇنادان پاك قىزى قالدى. اتى توشايىن ەكەن. اڭسارىم اۋدى، ۇيلەندىم. شاراپ ءىشىپ دۋمان قۇردىق. ساربازدارىم قارىق بولدى. قورجىندار قازىناعا تولدى.
جولبارىستاي جاعىپار باتىردى، قابىلانداي وگىز باتىردى بۋندجيكاتتىڭ سۋجۇرەك سۇمەلەكتەرى «سالقىنداسىن» دەپ، شىڭىراۋعا سالىپ ءولتىرىپتى. قاپى قالدىم. بارماعىمدى شاينادىم. قىرىق وق قولىم قايعىدان نايزاسىن جەرگە شانشىدى. ءيىنىڭ قايعى باستى. قاتار وسكەن كىسىلەردىڭ جولىققانى — تىرىلگەنى، اجىراسقانى — ولگەنى دە. ءوزىم دە ولگەندەي بولدىم. جاتتان وپا تاپقانىم جوق.
سىزعا باۋىرىمدى توسەپ جاتىپ ويلاندىم.
ات باسىن كەرى بۇرۋدى بەك كوردىم. ءبۇيتىپ الاڭسىز جاتا بەرسەك باتىرلارىم قاپا قىلار، قينالار. جازىم بولعان جولداستارىن ەسىنە الار. قازىنادان التىنىڭ الدىم، قامبادان استىعىن الدىم، كىسە ساپ قۇلىن الدىم، قاتىن قىپ توشايىندى الدىم. قىرىق وق قولعا دەدىم: «كىندىك قانى تامعان حارچۋك تاۋىن، كىرىمدى جۋعان ءىنجۋ وزەنىڭ ساعىندىم. ءبىز كەتكەندە تۋعان ۇل اتقا ءمىندى، ءبىز كەتەردە ايتتىرعان قالىندىق ۇزاتىلدى. اتتارىڭنىڭ ايىلىن تارت، شاپتاۋىن بوسات. شىڭعىرلاۋدان شىرقاپ اي تۋعاندا... گە-گە-گە... تۋعان جەرگە جول الامىز». سىڭار دابىل ۇرعىزدىم.
تۇسىمدە ءتاڭىرىم ايان بەرگەن.
«جولبارىستاي جاعىپاردىڭ، قابىلانداي وگىزدىڭ و دۇنيەدە جايلى جاتۋى ءۇشىن بۋندجيكاتتىڭ ءبۇتىن ءۇيى، كوزى ءتىرى ەركەگى قالماسىن»، دەدى. ءتاڭىرىنىڭ سۇيگەن قۇلىمىز. سويتتىك، تىپ-تيپىل ەتتىك.
تۇلپار تۇياعى كۇيگەن قۇمنان وتتىك، سۇڭقار قاناتى تالعان جوننان وتتىك.
حارچۋك تاۋى - اتامىز. ءىنجۋ وزەنى — انامىز. اتامىز اق تاياعىن بەلىنە ۇستاپ قارسى الدى. انامىز ساۋمال سۋسىنىمەن قارسى الدى. قىرىق وق قول جۇرتىمەن قوزىداي جامىرادى. ەل ەڭىرەپ جىلادى. كوز جۇمعان باتىرلاردىڭ وشاعىنا ولجانى تەڭ ءبولىپ بەردىم. ءار ءۇيدىڭ ەسىگىنە قۇل سالدىم. ءار باتىردىڭ ۇيىنە اق جاۋلىق قوسىلدى. مەرەيىم ءوستى، جاۋىم ىقتى. ەڭسەم بيىكتەدى.
باس ساعىنعا يلانشىنى قويدىم. ورتا ساعىنعا وعىل بارىستى قويدىم. بالا ساعىنعا وشاقبايدى قويدىم. ءوستىپ ءۇش ۇلىما ۇلىس ءبولدىم. ءوزىم قارا شاڭىراق وتىراردى جايلادىم. قاعانىمنىڭ قامىن ويلادىم.
ءبىر كۇندەرى تۇلپار تۇياعى بۇتىندەلدى. بالا ەر جەتتى. قىلىش قىناپتا جاتىپ مۇقالدى. قۇس توسەگىم جامباسىما تاستاي باتتى. باتىرلارىم شاۋ تارتتى، قاتىندارمەن جانجالداستى.
تابانىمدى قان تارتتى.
جاۋىرىنشىنى سويلەتتىم. ول كورىپكەل ايتتى: «كۇنشىعىستا موعول دەگەن ەل بار. قىزدارى قاراقات كوز، قىر مۇرىن. قاتىندارى تاسپاداي جۇقا، باتىرلارى قاپساعاي. بايلىعى ءىنجۋدىڭ سۋىنداي» دەدى. قۇبا-قۇپ. قوس دابىل ۇردىم.
جۇرتىما جارلىق جاسادىم. «سەكسەن وق قولدى شىعىستاعى موعولستانعا باستايمىن. جاۋدان بولەكشە بوپ كورىنۋگە ءار قىپشاق ساربازى باسىنا قارا قالپاق كيسىن. اتىنىڭ قۇيرىعىن ءتۇيسىن»، دەدىم. اتقا قوندىق. «قاراقالپاق قول» اتاندىق. قارلى تاۋدان استىق. دالا مۇحيتىن كەزدىك. يت جىلىن اش يتتەي قاڭعۋمەن وتكىزدىك. ساربازداردىڭ اشتىقتان ىشەكتەرى قابىرعاسىنا جابىستى، كۇن بىتكەن قىرىلىپ قالدى. تاقىمىمىز تەسىلدى، ات تۇياعى كەتىلدى، قول سەتىنەدى.
ەيە! جاۋ توبەسى كورىندى.
باتىرلارى قاپساعاي ەمەس، ءتورتباق، سۇزەگەن بۇقاداي. ۇشقارى ايتقانى ءۇشىن جاۋىرىنشىنى باسىن الدىم. جاۋىرىنشىنى جاۋ الار، ەسەپشىنى جۇت الار دەگەن وسى.
حانى تۇيە پالۋان دەگەن ۇيدەي جىگىت كورىندى.
«ءبىر مەستەن قىمىز ىشەيىك»، دەدىم. قانىپەزەر نەمە «قان ىشەيىك»، دەدى. بۇل جولى قوس دابىل ەمەس، سىڭار دابىل ۇرعىزدىم.
قارا قالپاقتى سەكسەن وق قولدى ساپقا قويدىم. جاۋ قولى دا ساپقا تۇردى. تۇيە پالۋان: «جەكپە-جەك!» دەدى. مەن دە: «جەكپە-جەك!» دەدىم. سوعىس سالتى، اتا وتكەن جول، تاۋەكەل دەپ بەل بايلادىم. باسىما دۋلىعا، ۇستىمە شىعىرشىقتى كىرەۋكە كيدىم. ءتورتتاعان دەگەن تۇلپاردى ءمىندىم.
تۇيە پالۋان اۋزىنان اق كوبىك اققان قارا نارعا ءمىندى. ۇستىنە قوس قالقان، باسىنا شويىن توستاعان كيدى. قولىنا قورعاسىن قۇيعان كۇرزىسىن الدى.
ساربازدارىم ارانىڭ ۇياسىنداي گۋلەپ تۇرعان. تىنا قالدى. سوعىستىق ال. قولىمدا ىرعاي ساپتى نايزا-تۇعىن. ۇڭىلە شاپتىم. سولقىلداق شىمنان شاڭ شىقتى. قارا ناردىڭ داۋسىنان قۇراق ىقتى. ءتورتتاعان تۇلپار باسقا ويناعان كۇرزىنى دارىتپاي شىرق اينالدى. كىندىگىنىڭ استىنان نايزا ءۇيىردىم. تۇيە پالۋان ناعىز پەرى بولىپ شىقتى. كۇرزىسىن وندى-سولدى سىلتەپ، نايزامدى سىندىردى. تۇلپار شاڭ جۇتتى، قارۋعا قان جۇقتى. سول قولىمدى جانە سىندىردى.
ءىنىم قارا بارىس شىرقىراپ كەلىپ قىلىش اكەلىپ بەردى. تۇيە پالۋاننىڭ قارى تالدى بىلەم، قان تۇكىرىپ، كۇرزىسىن تاستادى، سۇڭگىسىن الدى. بابالاردىڭ ارۋاعىن شاقىردىم.
جۇلقىستىق كەپ.
ساۋىتىمنىڭ شىعىرشىعى سوگىلدى. تۇيە پالۋاننىڭ نارى شوكتى. سۇڭگىسىن سەرپىپ وڭ قولىممەن قىلىش شاپتىم. قالقانى ۇشتى، قارنى قاربىزداي قاق ايرىلدى. پەرى ەكەن! قولتىعىما سۇڭگى سۇعىپ ۇلگەردى. كەلەسى مارتە شاپقانىمدا تۇيە پالۋان قارا ناردان اۋناپ ءتۇستى. جەڭدىم.
قارا قالپاقتى سەكسەن وق قولىم جاۋدى جۇندەي جونەلدى.
ءتورتتاعاننىڭ جالىن قۇشتىم. جالعىز ءىنىم قارا بارىس شىرقىراپ جەتىپ قولتىعىمنان سۇيەدى. كوز الدىما كوگىلدىر حارچۋك، ساعىمداي سارى ءىنجۋ كەلدى. كوكجيەكتەن كورىنەر مە دەپ قارادىم. كورىنبەدى قايران جەرىم. اتتان ءتۇستىم. جاۋ سۇڭگىسى قولتىعىمدا شانشۋلى قالىپتى. سۋىرىلمادى. سوندا سەزدىم، كوپ ۇزاماي كوز جۇمامىن، تاڭىرگە جان تاپسىرامىن.
قاتىنىم قارا جامىلىپ تۇل قالادى. ءۇش ۇلىم جەتىمەك اتالادى. ەلىم بوز ىنگەندەي بوزدايدى.
قارا بارىسقا سالاۋات جاسادىم... «جۇرتىمدى جۇدەتپە»، دەدىم. توشايىندى ءوزىڭ ال، قالعان قاتىندارىمدى باتىرلارعا ءبولىپ بەر: جەرىمنەن، سۋىمنان ايرىلدىم. حارچۋك تاۋىنان، Iنجۋ وزەنىنەن قىرىق ۇشتە كوز جازدىم. تاڭىرلىك جۇرتىم ءۇشىن ون توعىز ەر ءولتىردىم. ەرلىگىممەن ەلگە تابىندىم. قاتىنعا، قۇلعا تانىلدىم. قاعانىمدى ساعان تاپسىردىم»...
كەڭ مەكەنگە كۇمبىرلەپ قوڭىر ساز قۇيىپ تۇرعان اقىن بالانىڭ اۋەزدى ءۇنى جاڭعىرىپ بارىپ باسىلدى. كون كىتاپتىڭ كونە حيكاياسى تامامدالدى. كۇمبەز سارايدىڭ ءىشىن بەيقارار تىنىشتىق جايلادى.
اقىن الدىڭداعى قالىڭ كون كىتاپتى جايمەن جاپقان. تىسىن سيپادى. جانارىنا ساقينالانىپ تۇرا قالعان جاستى سالدەسىنىڭ ۇشىمەن ىرىكتى. كوزقاشتى قىلىپ جوتكىرىنىپ الدى.
وسى حيسامەددين ءىنجۋدىڭ تومەنگى ساعاسىنا ورىن تەپكەن سىعاناق شاھارىنىڭ تۋماسى. سونىڭ اق شاڭداق كوشەسىندە تىراپايلاپ يت قۋىپ، كونە مەدرەسەدە ماساداي مازاڭ مولداعا قۇلاعىن جۇلدىرىپ بالالىعىن وتكىزگەن. عۇلامالار قۇزىرىنا باس يگەن. اراب ءقارپىن ۇيرەنىسىمەن قاۋىرسىن قالاممەن قاعاز بەتىن شيقىلداتىپ جىر جازدى، بۇگىندە ەل اۋزىنا ەسىمى ىلىنگەن. ءقازىر ءبىر جارىم مۇشەل جاستا، سۇتكە تويماعان تورپاقتاي دەنەسى - بالعىن، سۇيەگى قاتا قويماعان ءالى. ماڭدايى دوڭەس، مۇرنى قويان جون، بەتى ۇشكىل. ءيميىپ وتىرادى. رابايدا بولماسا، كوبىنە كىسى جۇزىنە تىكتەپ قارامايدى. ءقازىر دە تىزەسىنىڭ باسىنا قادالا قالعان، ءداپ وسى تۇرقى جەمساۋىن تورعايعا تولتىرىپ، جونىڭ كۇنگە توسىپ، شەڭگەل باسىندا مۇلگىگەن ءىنجۋ يتەلگىسىنە ۇقساس ەدى.
ءامىرشى بوزبالا اقىننىڭ وسى سيقىنا جىميا قارادى.
— استىڭا تۇلپار مىنگىزىپ، قولىڭا سۇڭقار قوندىرامىن. شابىت شاقىرىپ جىر جازاسىڭ، كون كىتاپتى تامامدايسىڭ. وسى وتىراردا، كۇمبەز سارايدا قال!
حيسامەددين سىڭار شەكەلەپ ويلانىپ قالدى، جانارى كەلەسى وڭ تىزەسىنە اۋعان.
— مارحابا، حان يەم! ماعان توپشىسى توبىلعى قيعان سۇڭقار دا، تۇياعى تاس ۇنتاعان تۇلپار دا سەرىك ەمەس. جالعىز تىلەگىم بار: وسى سارايداعى اتى الەمگە ايگىلى فارابي كىتاپحاناسىنان ەركىن وقىپ، تاعىلىم تابۋعا پۇرسات ەتسەڭىز بولعانى، - دەدى.
يلانشى قادىرحاننىڭ سول شەكەسىندەگى قويان توبىعى سەكىلدى بۋىلتىق بۇلك-بۇلك ەتە قالدى. "ءيا-ا-ا،بۇل سارايدىڭ، ءىشى سالقار ساقي سىر، جەر استى جادىگەرلەرى ۇيەمە قازىنا، بولمەلەرى ەتەگىن سۇيرەتىپ سۇڭقىلداعان بىلگىشتەرگە تولى. كىتاپ بايلىعىنىڭ ءوزىن
حانى تۇيە پالۋان دەگەن ۇيدەي جىگىت كورىندى.
«ءبىر مەستەن قىمىز ىشەيىك»، دەدىم. قانىپەزەر نەمە «قان ىشەيىك»، دەدى. بۇل جولى قوس دابىل ەمەس، سىڭار دابىل ۇرعىزدىم.
قارا قالپاقتى سەكسەن وق قولدى ساپقا قويدىم. جاۋ قولى دا ساپقا تۇردى. تۇيە پالۋان: «جەكپە-جەك!» دەدى. مەن دە: «جەكپە-جەك!» دەدىم. سوعىس سالتى، اتا وتكەن جول، تاۋەكەل دەپ بەل بايلادىم. باسىما دۋلىعا، ۇستىمە شىعىرشىقتى كىرەۋكە كيدىم. ءتورتتاعان دەگەن تۇلپاردى ءمىندىم.
تۇيە پالۋان اۋزىنان اق كوبىك اققان قارا نارعا ءمىندى. ۇستىنە قوس قالقان، باسىنا شويىن توستاعان كيدى. قولىنا قورعاسىن قۇيعان كۇرزىسىن الدى.
ساربازدارىم ارانىڭ ۇياسىنداي گۋلەپ تۇرعان. تىنا قالدى. سوعىستىق ال. قولىمدا ىرعاي ساپتى نايزا-تۇعىن. ۇڭىلە شاپتىم. سولقىلداق شىمنان شاڭ شىقتى. قارا ناردىڭ داۋسىنان قۇراق ىقتى. ءتورتتاعان تۇلپار باسقا ويناعان كۇرزىنى دارىتپاي شىرق اينالدى. كىندىگىنىڭ استىنان نايزا ءۇيىردىم. تۇيە پالۋان ناعىز پەرى بولىپ شىقتى. كۇرزىسىن وندى-سولدى سىلتەپ، نايزامدى سىندىردى. تۇلپار شاڭ جۇتتى، قارۋعا قان جۇقتى. سول قولىمدى جانە سىندىردى.
ءىنىم قارا بارىس شىرقىراپ كەلىپ قىلىش اكەلىپ بەردى. تۇيە پالۋاننىڭ قارى تالدى بىلەم، قان تۇكىرىپ، كۇرزىسىن تاستادى، سۇڭگىسىن الدى. بابالاردىڭ ارۋاعىن شاقىردىم.
جۇلقىستىق كەپ.
ساۋىتىمنىڭ شىعىرشىعى سوگىلدى. تۇيە پالۋاننىڭ نارى شوكتى. سۇڭگىسىن سەرپىپ وڭ قولىممەن قىلىش شاپتىم. قالقانى ۇشتى، قارنى قاربىزداي قاق ايرىلدى. پەرى ەكەن! قولتىعىما سۇڭگى سۇعىپ ۇلگەردى. كەلەسى مارتە شاپقانىمدا تۇيە پالۋان قارا ناردان اۋناپ ءتۇستى. جەڭدىم.
قارا قالپاقتى سەكسەن وق قولىم جاۋدى جۇندەي جونەلدى.
ءتورتتاعاننىڭ جالىن قۇشتىم. جالعىز ءىنىم قارا بارىس شىرقىراپ جەتىپ قولتىعىمنان سۇيەدى. كوز الدىما كوگىلدىر حارچۋك، ساعىمداي سارى ءىنجۋ كەلدى. كوكجيەكتەن كورىنەر مە دەپ قارادىم. كورىنبەدى قايران جەرىم. اتتان ءتۇستىم. جاۋ سۇنگىسى قولتىعىمدا شانشۋلى قالىپتى. سۋىرىلمادى. سوندا سەزدىم، كوپ ۇزاماي كوز جۇمامىن، تاڭىرگە جان تاپسىرامىن.
قاتىنىم قارا جامىلىپ تۇل قالادى. ءۇش ۇلىم جەتىمەك اتالادى. ەلىم بوز ىنگەندەي بوزدايدى.
قارا بارىسقا سالاۋات جاسادىم... «جۇرتىمدى جۇدەتپە»، دەدىم. توشايىندى ءوزىڭ ال، قالعان قاتىندارىمدى باتىرلارعا ءبولىپ بەر: جەرىمنەن، سۋىمنان ايرىلدىم. حارچۋك تاۋىنان، ءىنجۋ وزەنىنەن قىرىق ۇشتە كوز جازدىم. تاڭىرلىك جۇرتىم ءۇشىن ون توعىز ەر ءولتىردىم. ەرلىگىممەن ەلگە تابىندىم. قاتىنعا، قۇلعا تانىلدىم. قاعانىمدى ساعان تاپسىردىم»...
كەڭ مەكەنگە كۇمبىرلەپ قوڭىر ساز قۇيىپ تۇرعان اقىن بالانىڭ اۋەزدى ءۇنى جاڭعىرىپ بارىپ باسىلدى. كون كىتاپتىڭ كونە حيكاياسى تامامدالدى. كۇمبەز سارايدىڭ ءىشىن بەيقارار تىنىشتىق جايلادى.
اقىن الدىڭداعى قالىڭ كوپ كىتاپتى جايمەن جاپقان. تىسىن سيپادى. جانارىنا ساقينالانىپ تۇرا قالعان جاستى سالدەسىنىڭ ۇشىمەن ىرىكتى. كوزقاشتى قىلىپ جوتكىرىنىپ الدى.
وسى حيسامەددين ءىنجۋدىڭ تومەنگى ساعاسىنا ورىن تەپكەن سىعاناق شاھارىنىڭ تۋماسى. سونىڭ اق شاڭ داق كوشەسىندە تىراپايلاپ يت قۋىپ، كونە مەدرەسەدە ماساداي مازاڭ مولداعا قۇلاعىن جۇلدىرىپ بالالىعىن وتكىزگەن. عۇلامالار قۇزىرىنا باس يگەن. اراب ءقارپىن ۇيرەنىسىمەن قاۋىرسىن قالاممەن قاعاز بەتىن شيقىلداتىپ جىر جازدى، بۇگىندە ەل اۋزىنا ەسىمى ىلىنگەن. ءقازىر ءبىر جارىم مۇشەل جاستا، سۇتكە تويماعان تورپاقتاي دەنەسى بالعىن، سۇيەگى قاتا قويماعان ءالى. ماڭدايى دوڭەس، مۇرنى قويان جون، بەتى ۇشكىل. ءيميىپ وتىرادى. رابايدا بولماسا، كوبىنە كىسى جۇزىنە تىكتەپ قارامايدى. ءقازىر دە تىزەسىنىڭ باسىنا قادالا قالعان، ءداپ وسى تۇرقى جەمساۋىن تورعايعا تولتىرىپ، جونىڭ كۇنگە توسىپ، شەڭگەل باسىندا مۇلگىگەن ءىنجۋ يتەلگىسىنە ۇقساس ەدى.
ءامىرشى بوزبالا اقىننىڭ وسى سيقىنا جىميا قارادى.
— استىڭا تۇلپار مىنگىزىپ، قولىڭا سۇڭقار قوندىرامىن. شابىت شاقىرىپ جىر جازاسىڭ، كون كىتاپتى تامامدايسىڭ. وسى وتىراردا، كۇمبەز سارايدا قال!
حيسامەددين سىڭار شەكەلەپ ويلانىپ قالدى، جانارى كەلەسى وڭ تىزەسىنە اۋعان.
— مارحابا، حان يەم! ماعجان توپشىسى توبىلعى قيعان سۇڭقار دا، تۇياعى تاس ۇنتاعان تۇلپار دا سەرىك ەمەس. جالعىز تىلەگىم بار: وسى سارايداعى اتى الەمگە ايگىلى فارابي كىتاپحاناسىنان ەركىن وقىپ، تاعىلىم تابۋعا پۇرسات ەتسەڭىز بولعانى، — دەدى.
يلانشى قادىرحاننىڭ سول شەكەسىندەگى قويان توبىعى سەكىلدى بۋىلتىق بۇلك-بۇلك ەتە قالدى. "ءيا-ا-ا، بۇل سارايدىڭ، ءىشى سالقار ساقي سىر، جەر استى جادىگەرلەرى ۇيەمە قازىنا، بولمەلەرى ەتەگىن سۇيرەتىپ سۇڭقىلداعان بىلگىشتەرگە تولى. كىتاپ بايلىعىنىڭ ءوزىن ساناپ شىعۋعا ءۇش بىردەي تۇيەنى سويىپ، مۇشەلەپ بۇزاتىن مەزگىل كەتەر ەدى. سالتانات سارايىنىڭ قۇزىرىن ارالاۋعا ءبىر تۇيەنى مۇشەلەيتىن مەزگىل جەتەدى. قوي تەرىسىمەن قاپتاعان قىپشاق شيراتپاسى، تاڭبا باسقان جاۋىرىن سۇيەكتەر، كوپ شەجىرەلەر، تارازى ەشكىسىنىڭ اق ساقتيانىڭا جازىلعان اراب قيسسالارى، بالىق تەرىسىمەن زەرلەگەن ءۇندى كىتاپتارى، قايىڭ قابىعىنان ءتۇيىپ ىستەگەن سلاۆيان يدولى، تۇركى جىلناماسى، تىشقان قۇمالاق ءقارىپتى يۋدەي ىنجىلدەرى بار. پارسى، ءشۇرشىت، پەحليەۆي، رۋم، ورىس تىلىندە باجايلانعان ابدىرەدەي الىپ كىتاپتار نەشەمە؛ ولاردى مەدرەسە تاۋىسقان قۇيما قۇلاق قاريلار بولماسا، مولدامەن پالەن جىل شىڭكىلدەسىپ اپتيەكتى ازەر بىتىرگەن تەسىك ساڭلاۋلار اجىراتىپ تاني المايدى. وسى شاھاردا قىپشاقتىڭ زەردەلى ءبىلىمپازى، كوزى اشىق ۇستازى ءابۋناسىر مۇحاممەد ۇلى مۇحاممەد تارحان ءال-فارابي عۇمىر كەشكەن شاقتا كۇننىڭ باتىسى مەن شىعىسىنان، كۇنگەيى مەن تەرىسكەيىنەن تەڭ-تەڭ كىتاپتار كەلىپ جاتادى ەكەن.
وتىرار مەدرەسەسىنەن ساناسىن قاعاز تابى سارعايتقان سان عۇلاما شىعىپتى.
ءويدايت، كورگەندەر ساندىقتاي كىتابىن اشىپ جىبەرىپ تەبىرەنەر ەدى، تۇسىندە ارۋاققا قول بەرىپ جىلاپ جۇرەر ەدى، سودان جۇلدىزداردىڭ، قوزعالىسىن بايقار ەدى. قىلاياعى قۇردىم شاقتا سايرار ەدى. «پالەن جىلى ات شاشاسىنان قان كەشكەن قيىن سوعىس بولادى، تۇلەن جىلى جىلان جۇمىرتقاسىن جەيتىن قاراتابان جۇت كەلەدى»، دەپ پەشەنەڭە جازعاندى دالمە-دال باجايلار ەدى. يلانشى قادىرحان وسىلاردى ويلاعان سايىن ميىنىڭ قان تامىرى جارىلارداي سالماق سەزىنىپ، مۇعدارلى ءبىر كۇيگە ءتۇستى.
«مۇرتى ەندى كوكتەگەن بوزبالا اقىننىڭ كوكەيىن تەسىپ، كوڭىلىن ارباعان سول كىتاپتارى دا».
يلانشى قادىرحان قوس وڭىرىنە زەر سالىپ وقالاپ تىككەن ماۋىتى شاپاننىڭ مول شالعايىن سەرپىپ جيناپ الدى. قويۋ قارا قاسىنىڭ استىنان قوس ۇشقىن جىلت ەتتى.
— قۇبا-كۇپ، بولسىن! — دەدى.
بۇل حيجراشا التى ءجۇز ون ءتورتىنشى جىلدىڭ رابي-احير ايى، قازاقشا سيىر جىلىنىڭ كوكەك ايى، جاڭاشا، كۇن كالەندارى بويىنشا مىڭ ەكى ءجۇز ون جەتىنشى جىلدىڭ اپرەل ايىندا وتىراردىڭ كوز سۇرىنتكەن كۇمبەز سارايىندا بولعان اڭگىمە ەدى.
ەكىنشى سارىن
قىزىل قىش قابىرعاسىنىڭ ىشكى كەنەرەسىن توقسان ءۇش تاس بۇت جيەكتەگەن كۇمبەز ساراي بۇگىن كۇندەگىدەن وزگەشە ەدى. ءمارمار باسقىشتارى جالتىراتا جۋىلعان، باس قاقپاسى قاق جارىلا اشىلعان، كۇمبەز استىڭداعى دوڭگەلەك تەرەزەلەردىڭ جىبەك شىلتەرى شالقىپ، سالقىن سامال ساراي بولمەلەرىن ەركىن ارالادى. ارىس وزەنىنەن، سوسىن قىشقىش اۋليە سۋ توسپاسىنان قالاعا تىكە تارتىلعان قوس بىردەي جەر استى قۇبىرلارىمەن كەلگەن سالقىن سۋ ساراي الدىڭداعى ۇلكەن اۋىزگە جەتىپ سان قۇبىلاتىن. تاس ءابجىلاننىڭ اۋزىنان، قولا جولبارىستىڭ قۇلاعىنان، ءمارمار قۇماي تازىنىڭ كوككە شانشىلعان ءبىز تۇمسىعىنان شاشىراپ، مارجانداي ءتىزىلىپ كەرى توگىلەدى. كەمپىرقوساق جاسايدى. ساراي سىرتى قاپتاعىش اشەكەي قىشتارمەن بەزەندىرىلگەن. الگى قىشتار ءار كەز سايىن بەلدەۋ جاساپ، كۇننىڭ ءار مەزگىلىندە ءارقيلى تۇسكە قۇبىلىپ اۋىسىپ تۇرادى. وسى بەلدەۋ-ورنەك كۇمبەزگە دەيىن كوتەرىلگەن. كۇمبەز سىرتى بيەنىڭ سۇتىندەي اقشىل سىرمەن بويالعان. ءجۇز جىلدان اسسا دا ءتۇسىن بەرمەي، بۇيىرىندە يرەك ساعىم ويناپ، كوزدى تايدىرىپ، قۇلپىرا قۇبىلادى. الگى بەلدەۋلەر ىرگەگە تومەندەگەن سايىن جالپاقتانا بەرەدى، تومەنگى ءۇش جولاقتا اراب قارپىمەن قىپشاقتىڭ جورىق جىرى قىشپەن جازىلعان. سارايدىڭ ەتەگى قىز ساۋكەلەسىندەي دوڭگەلەك؛ ۇلكەن بيىك توبەنىڭ ۇستىنە قالىڭدىكتىڭ ۇكىلى ساۋكەلەسى ۇمىت قالىپ، زامان وتە قىش سارايعا اينالىپ كەتكەن ءتارىزدى. سول سارايدى استىنان اسا بەرىك توقسان ءۇش تاس تۇعىر كوتەرىپ تۇر. بەينە توقسان ءۇش سارباز تۇرا قالىپ نايزاسىنىڭ ۇشىمەن الگى زور ساۋكەلەنى قان كوتەرىپ اكەتكەندەي.
حيسامەددين وسى سالتاناتتى سۇعىنا قاراپ جۇرگەن، قاسىندا سامالداي شىققان ءامىرشى؛ الگىدەي ادەمى كورىنىس ەكەۋىنىڭ كوز الدىنان جىلجىپ وتكەن. تەرەڭ ويعا شومعان اقىندى يلانشى قادىرحان تىلگە تارتىپ الاڭداتپادى، جاي جول كورسەتىپ قانا سەرۋەندەي بەردى. كۇمبەز سارايدىڭ سىرىنا قانىقتىرا ءتۇستى.
زەر سالا تۇسسە، ويمىشتالىپ ورىلگەن قىشتىڭ ءوزى اسەم بۇلتتىڭ با، جەر باۋىرلاي جىلجىعان جولبارىستىڭ با بەينەسىن بەرەتىن سەكىلدى.
قىش قۇيۋشىلاردى قىشكەر دەسەدى، قىشكەرلەر وزىنشە ءبىر رۋ — اتام زاماننان سۋ بويىن جايلاپ كاسىپ قىلعان سۋناقتار. و باستا «سۋى ناق» ديقانشىلار دەگەننەن شىققان دەيدى. اتا كاسىبى ساز جيناپ، بالشىق يلەپ، قىش كۇيۋ بولدى. حيسامەددين تالاي كورگەن، دەنەسىندە اق كەنەپ دامبالدان وزگە لىپاسى جوق كۇنگە كۇيىپ كوسەۋدەي بولعان بەينەتقور جاندار جىل بويى كەتپەنىڭ قولىنان تۇسىرمەيتىن. تاسپاداي قاتىڭقى، قاتپا، شارشاۋ دەگەندى بىلمەيدى، كەتپەنگە اسا مىقتى. قىشكەرلەر ءىنجۋدىڭ بويىن جايلايدى. وزەن جاعاسىندا ات تولارساعىنان كەلەتىن ساعىزداي سارى ساز بار، سول سازدى قۇمنان ءبولىپ تاۋ-تاۋ ەتىپ ۇيەدى. الگى ۇيىندىگە ەشكىنىڭ قىلشىعىن قوسادى، بيە سۇتىمەن ارالاستىرادى. سودان سوڭ بالشىقتى اپانعا سالادى، ۇستىنەن ۇيىرلەپ جىلقى ايدايدى. شىمىر تۇياقپەن ءيىن قاندىرادى. ءازىر بولعان قامىرداي قويمالجىڭنان قول باسىنداي ەتىپ قىش قۇياتىن. شىلدەنىڭ اڭىزاعىنا كەپتىرەدى. شاتىناعان شادىر كوز سەكسەۋىل شوعىنا ورتەيدى. وسىلايشا، قىزىل كۇرەڭ ساڭعىراعان وتىرار قىشى ءازىر بولادى. ول قىش ەندى ەش ۋاقىتتا سۋعا ەزىلىپ، سوققىعا سىنىپ، ىزاعا ءمۇجىلىپ كورگەن ەمەس. كادىمگى قاراتاۋ تاسىنا پاراپار قاسات قىش شىعادى.
سۋناق قىشكەرلەر ءوز بۇيىمىنىڭ ساپاسىن قىلىشپەن شاۋىپ سىنايتىن. قىلىش سىنىنان وتكەن قىشتان ورىلگەن، نەشەمە زەرگەردىڭ الاقانىڭ كون ەتكەن كۇمبەز سارايدىڭ قازىرگى تۇرقى وسىنداي. يلانشى قادىرحان تاماشا ىمىراتتى قوناعىنا كورسەتىپ، كوز قانىقتىرىپ جۇرگەن ەدى، كەنەت تومەنگە، ەتەككە تىگىلدى. قارا قوڭىزداي بولىپ تىرمىسىپ الدەكىم كەلە جاتقان. ءمارمار باسقىشتان اياعى تايىپ، ازەر ىلبىگەن ساراي قوجاسى — ءۋازىر شال ەكەن. ساقال-شاشى اپپاق قۋداي، سالدەسىنىڭ ۇشىنا سۇرىنە بەرەدى. ىرىمعا سەنگىش تاقۋا جان، مۇنىسىن جامانشىلىققا جورىپ وز-وزىنەن كۇڭكىلدەپ كەلەدى، اقىرعى باسقىشتىڭ ۇستىنە شىعىپ، بۇلارعا ءيىلىپ تاعزىم ەتتى. دات سۇراپ، كەلگەن شارۋاسىن ماعلۇم قىلدى.
— سىزدەن سارسەنبى كۇنى تىلدەسۋگە ماۋلەت العان حازاريا مەن كييەۆ جۇرتىنىڭ كەزبەلەرى ءام ساۋداگەرلەرى؛ نوۆگورود جۇرتىنىڭ ەلشىسى؛ موعولدان كەلگەن قۇنىكەر قارا ەلشى؛ سابىر جەرىنەن ايۋ تەرىسىن جامىلىپ جەتكەن ەلشى؛ ماڭعۇلدان ءۇيسىن دەگەن ەلشى؛ حورەزمنەن جيەنشار جىتقىر لاشكار ەلشى كەلىپ سالتانات سارايىنىڭ الدىڭدا سالاۋات كۇتىپ تۇر. حان يەم، نە جارلىق ەتپەكشى! — دەپ قوس قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرىپ تاعى ءيىلدى.
يلانشى قادىرحان ساعىر شالعا قيىس قاراپ تۇرىپ تىڭدادى، سوسىن تالىس دەنەسىن زورعا بۇرىپ ىشكە بەتتەدى. ەڭ الىس تۇكپىرگى توردەگى تاققا بارىپ، الگىدە وقىس ورنىنان تۇرعاندا يىعىنان سىپىرىلىپ قالعان اسىل ماۋىتى ماساتى شاپانىڭ كوتەردى. قايتا جامىلدى. جارىعى از اڭىرايعان سارايدان اقىرىن جىلجىپ شىعىپ كەلە جاتقان كەسپىرى بارىستى ەلەستەتتى. حيسامەددين سەلت ەتىپ قاتتى دا قالدى. يلانشى قادىرحان مۇنىڭ تۇسىنا تاقادى، سوسىن «سوڭىمنان ىلەس» دەگەن ىم جاسادى.
بۇلار ءمارمار باسقىشپەن اقىرىن باسىپ تومەن ءتۇستى.
توبەنىڭ ەتەگىندە، وسى تابيعي توبەنى بۇزباي، اينالدىرا دوڭگەلەك سارايلار سالىنعان. بەينە كۇمبەز سارايدى قورشالاي قونعان كيىز ءۇي سەكىلدى، القا-قوتان ورىن العان. بۇلار تومەندەي-تومەندەي قارسى بەتتەگى الاڭشاعا كەلىپ تىرەلگەن. الاڭشا ورتاسى ءاۋىز. ءاۋىزدىڭ ءۇش جاعىندا ۇشكىر تۇمسىقتى ءۇش قانشىق قاسقىردىڭ قولا مۇسىندەرى تۇر. بۇل قىپشاق مۇسىنشىلەرىنىڭ قولىنان شىققان بۇيىمدار، ولار ىلعي دا اڭنىڭ بەينەسىن قۇيعان. كونە رۋم زەرگەرلەرى ءتارىزدى نە قيلى قۇستىڭ ءمۇسىنىڭ جاسامايدى، مۇسىلمان سالتىمەن، قۇس اتاۋلىنى كيەلى سانايدى. الگى قولا قاسقىرلاردىڭ ۇشكىر ازۋىنان سۋ شاپشيدى، سودان ءاۋىز ۇستىندە قىلىشتاي كوگىلدىر كەمپىرقوساق يىلە قالعان. اۋاسى قوڭىر سالقىن. ءاۋىزدىڭ ارعى جاعىندا كىشى كۇمبەز كورىندى. بۇل وسى ەتەكتەگى سارايلاردىڭ ەڭ ءساندىسى، ەڭ ەڭسەلىسى. كىشى كۇمبەزدىڭ ىشىنە بويلاپ سىڭگەن سايىن كىسىنىڭ دە، ىمىراتتىڭ دا باھارى بيىكتەي بەردى. الىپ قۇرىلىس تاس توبەدە كەرىلە ءتۇسىپ، بىرتە-بىرتە شالقايىپ بارا جاتقانداي. قۇزار باسىنا قاراعان كىسىنىڭ جانارى تالىپ، سالدەسى تۇسەدى.
يلانشى قادىرحان مەن حيسامەددين تاقاپ كەلگەندە قارسى ماندايداعى تاسبولات ەسىك جارىلىپ اشىلا بەردى. بەلۋاردان جالاڭاش كۇتۋشى جىگىتتەر جىلجىتىپ اكەتىپ بارادى. تابان استىڭدا قوراسان كىلەمى بىلق-بىلق ەتەدى. اياق دىبىسى ەستىلمەيدى. بۇل وتىرار ءامىرشىسىنىڭ شەتەل ەلشىلەرىن، جاۋشىلارىن، كەزبە مەن ساۋداگەرلەرىن قابىلدايتىن سالتانات اتتى سارايى ەدى.
اينالا دوڭگەلەك تەرەزەلەر، بيىكتە جارىقتى مول ءتۇسىرىپ تۇر. ەدەننىڭ ورتاسى ءۇي ورنىڭداي اشىق، كىلەمسىز. سول اشىقتا ءارقيلى تاستاردان قيۋلاستىرىپ كەلتىرگەن موزايكا، قىپشاقشا زەرتاس، ايقىشتالعان. زەرتاستا سۋعا شومىلىپ جاتقان اقشىل ءتوس ارۋ، اساۋمەن الىسقان بۋرا ساندى باتىر بەينەلەنگەن. كورگەن كىسىنىڭ ەسىن الۋ ءۇشىن ادەيى جاساعان. تابان استىڭدا سال بوكسە، جالاڭاش ءتوس قيمىلدايتىن ءتارىزدى، كادىمگى ءتىرى بەينەدەي. كىسى ءجۇرىپ وتكەندە سۋ بەتىنە تۇسكەن كولەڭكەدەي ءدىرىل قاعىپ ساۋلە شاعىلىستىرادى. شەتەلدەن كەلگەن اشىق اۋىز اڭعال ەلشىلەردى تامساندىرماي قويماس.
زەرتاستىڭ سىرتىڭدا اينالدىرا قالى كىلەم جايىلعان. كىلەم ءۇستى جاعالاي جايداق وتىرعىشتار. ءار وتىرعىشتىڭ وزىنشە ويۋ بەدەرى بار. ءمۇسىنى اتتىڭ ەرى سەكىلدى، تەك قارسى قاراپ ەمەس، كولدەنەڭ-كولدەنەڭ جاتىر. ءبىرى ءىنجۋ توعايىنىڭ جيدەسىنەن، ءبىرى قۇلىندىنىڭ كەر دالاسىندا وسەتىن اق قايىڭنان، ەندى ءبىرى قاراتاۋدىڭ قاتتى قارا اعاشىنان شابىلعان. كەي وتىرعىشتاردىڭ اراسى اشىق، وندا مالداس قۇرىپ وتىرۋعا دەپ توسەك سالىنعان. قاسقاتوردە قادىرحاننىڭ ءوز ورىنى.التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن كۇپتەگەن ەر ءتارىزدى ارقاسىز اعاش تاق. الگى كۇمبەز سارايداعى ءپىل سۇيەگىنەن قيۋلاستىرىپ كەلتىرگەن الىپ تاقتاي ەمەس، كادىمگى جورتۋىلعا ءازىر قولباسىنىڭ تۇلپارىنىڭ ارقاسىنان الگىدە سىپىرىپ العان ەرى عوي دەرسىڭ. قيۋى، قىرى بىلىنبەي جىلانكوزدەنىپ جىلت-جىلت ەتەدى.
قىپشاقتىڭ سول كەزدەگى ايگىلى ۇلىسى دەشتى-قىپشاقتىڭ تىزگىن ۇستاپ، بيلىك تىڭدار قارا شاڭىراعى بۇل. سان رۋ ەجەلگى قازاق ەلىنىڭ، ءىنجۋ جاعاسى مەن قاراتاۋ ءام ۇلىتاۋ ءۇستىن، ەسىل مەن ەرتىس جاعاسىن، الاتاۋ ەتەگىن، ءۇستىرت ءۇستىن جايلاعان، ءام قالالارى مەن ساعىندارىنىڭ التىن قاقپاسى وسى.
سالتانات سارايى ەلشىلەردى ەنگىزۋگە ابدەن ءازىر كورىندى، كورپە جايىلىپ، وتىرعىش ساكى قويىلعان. يلانشى قادىرحان ساراي ەتەگىندە تامىلجىپ ءيىلىپ تۇرعان كۇتۋشى قىپشاق قىزىن الاقانىڭ سوعىپ شاقىرىپ الدى، جەڭىل ەتەك جىبەك سامال جەلپىدى. حيسامەددينگە كۇتۋشى اسا سۇلۋ كورىندى. اقىن جىگىتتىڭ قاراعان مەزەتتە جانارى قارىقتى؛ قارىقپاي ءقايتسىن، جەبەدەي كىرپىكتەر ءدىر ەتىپ كوتەرىلىپ تومەن ءتۇستى، وپات ەتەر اۋماقتى قاراشىق، قىر مۇرىن، ءسۇيىر يەك جالعىز مارتە جاناپ وتكەندە-اق جاي سوققانداي جايسىز اسەر ەتتى. سەزىم تۇيسىكتەرىن جانسىزداندىرىپ تاستادى. تامىر-تامىرىن ادەمى ءبىر لىپىل قاققان جالىن قۋالادى.
يلانشى قادىرحان اقىن جىگىتتىڭ مارايما مىنەزىن تانىپ قالدى، ءبىراق بويىنا بىتكەن بايىپتى كەسپىرى قۇپتاعان، يا ۇناتپاعان سىڭاي بايقاتپادى.
كۇتۋشى قىزدىڭ كومەگىمەن يىعىنا جامىلعان ماۋىتى شاپاندى سىپىرىپ، سول كەزدەگى عۇرىپ بويىنشا حاندىق قۇقىن تانىتاتىن ەتەك-جەڭى داليعان، ەتەگىنە جىبەكتەن زەر سالعان جاداعاي استارلى جەلەگىن كيدى. ءوزىن وسى جولى دا جەلەك ىشىندە ەرسى، وعاش سەزىندى. قىپشاق قانىڭا سىڭگەن جيناقى، جورىق كيىمىن قالايتىن. امال جوق، شەتەل ەلشىلەرىنىڭ الدىڭدا كوزگە ۇرىپ دابىرايىپ وتىرعانى ماقۇل، ءداستۇر قۇقى سونى تىلەيدى.
ءامىرشى ەندى كۇتۋشى قىزدى فارابي كىتاپحاناسىنا جۇمسادى، سونداعى جاۋھارلىق ءازىز عۇلاما، قۇيما قۇلاق ءتىلشى يسمايلدى شاقىرتتى. يسمايل وسى وتىراردىڭ فارابي كىتاپحاناسىندا كىتاپ كوشىرەتىن، شەجىرە جازاتىن، ءىنجىل اقتاراتىن. شەتەل قوناقتارىن قارسى العاندا ءپارۋانا ءتىلشى مۇقىم وسى سالتانات سارايىنان تابىلۋشى ەدى. ءامىرشىنىڭ وڭ جاعىنا جايعاسىپ الىپ قيلى ءتىلدى قيىستىرىپ قىپشاق شاعا اۋدارىپ وتىرادى.
يسمايل كوپ كۇتتىرمەدى، بۇرىننان وسى ىسكە قۇمبىل بولىپ ازىرلەنىپ تۇرعان ءتارىزدى، شۇبالعان ەتەگىن قولىنا جيناپ، ءجىتى باسىپ سارايعا ەندى. حانىڭا ءيىلىپ تاعزىم ەتتى. حيسامەددين كىشىلىك ساقتاپ ءوزى تۇرىپ، ءبىرىنشى بوپ قول ۇسىنىپ سالەمدەستى... قىپشاقتىڭ ماڭدايى جارقىراعان دانا ۇلى دەسەڭشى! جىبەك شاپانى سۋدىراپ مالداسىن قۇرىپ وتىرىپ جاتىر. سالدەسىنىڭ سالالى ۇشىمەن قىزارعان كوزىن سۇرتەدى. قاراكولەڭكە ۇيدە كوپ وتىرىپ كىتاپ كوشىرگەن كىسى وستەدى، كەيدە سۋ قاراڭعى سوقىر بولىپ تا شىعادى؛ ءازىز ءتىلشى وتىزدىڭ ۇستىنە ەندى شىقسا دا، ءجۇزى بوزاڭ تارتىپ، ساقالى قاۋقيىپ، مۇلدە ەگدەلەنىپ كەتىپتى. جىلدار جىلجىپ وتەر، تاريح وزگەرەر، وسى بوزاڭ ءجۇزدى جاننىڭ ءبىر جىلدارى ەسىمى ەلدى دۇڭكىلدەتەر. اعاسى جازعان «ءتىلدى تۇزەتۋ كىتابى» سەكىلدى جارقىن ءبىر دۇنيە ومىرگە كەلەرىن ءازىر ەشكىم بولجاعان جوق. وتىراردىڭ ماڭدايىنا سىيماي كەتەر ۇل ەكەنىڭ پارىقتاعان جان بولمادى.
يلانشى قادىرحان ۇلكەن اعاش تاققا مول دەنەسىمەن كوسىلە جايعاسقان: ءبىرى ءتىلشى عۇلاما، ءبىرى اقىن، قوس سەرىگىن ون مەن سولىنا وتىرعىزدى. بولعالى تۇرعان بىلىكتى ءسوز بەن ساليقالى ءباتۋانى تىڭداسىن دەگەنى. حيسامەددين ءامىرشىنىڭ سول جاعىنداعى ءتورت بۇرىشتاپ توسەلگەن كورپەنىڭ ۇستىنە مالداسىن قۇرماي، قوس تىزەرلەپ تىك شوقيعان. ۇلكەندەر الدىڭدا ادەپ ساقتاپ، ءتالىم تانىتقانى ەدى.
ءامىرشى اسىقپاي ەكى جاعىنا كەزەك بۇرىلىپ جاس سەرىكتەرىن بايىپپەن باعدارلاپ الدى. سوسىن جالپاق الاقانىڭ الدىڭا سالىپ ەلشىلەردى قابىل ەتۋگە ءازىر ەكەنىڭ ءبىلدىردى. قىزمەتشى قىز سىتىلىپ شىعىپ جونەلدى. سالتانات سارايىن وسى ماۋرىتتە اسەرلى ءبىر تىنىشتىق كەرنەدى.
ءۇشىنشى سارىن
سوسىن الگىدە وزدەرى كىرگەن قارسىداعى تاسبولات ەسىك سىرتقا تەۋىپ قاق جارىلىپ ءۇنسىز اشىلا بەردى. ارعى جاعىنان شاعىن دەنەلى، تاقيالى شال كورىندى. ماناعى ءمارمار باسقىش ۇستىندە ۇشىراسىپ، سالاۋات قىلعان ءۋازىر شال ەكەن، سونداعى داعاراداي سالدەسىن تاستاپ، تاقيا كيگەن. بۇل قارت مىندەتىنىڭ ۋاقىتشا بولسا دا وزگەرگەندىگىنىڭ كۋاسى ەدى. شال ورتاعا جەتىپ از-كەم ءيىلدى دە، جارىقشاق ۇنمەن ماعلۇمداپ اكەتتى.
— ورىس جۇرتىنىڭ ەلشىسى، نوۆگورودتىق ماريسا بولوتيستىي كىرۋگە پۇرسات سۇرايدى، حان يەم! - دەدى شال.
يلانشى قادىرحان ەزۋ تارتىپ، ىشىنەن اقىرىن مىرس ەتتى، «ەستىمەگەن ەلدە كوپ» دەگەننىڭ كەرى وسى-ay، تاڭدانىپ وتىر. قايتالاپ سۇرادى.
— نىسپىسى قالاي ءوزىنىڭ؟
— نوۆگورودتىك ماريسا بولوتيستىي، حان يەم!
— نوۆگورود شاھارىنان شىققان باتپاق جايلاعان رۋدىڭ ماريساسى، — دەپ بۇل جەردە يسمايل ءتۇسىندىرىپ، باجايلاپ بەردى. ءامىرشى ەندى ۇعىندى.
ايتسە دە الگىنىڭ ەسىمىندە قۇپيا ءبىر سىر بار سەكىلدى. كوك كوز، ىستىك مۇرىن، اشاڭ ءجۇزدى، جۇقا ەرىندى، سارى جىگىت تاعزىم ەتىپ، قارسى كەپ جايعاسقاندا دا، اۋەلى امان-ساۋلىق سۇراسىپ ءتىل قاتقاندا دا، ساناسىنان كۇدىك كەتپەي قويدى. تۇرىنە تىكتەپ قارادى، جانارى تىم وتكىر ەكەن، مۇنداي جىگەرلى كوز كوپتى كورگەن قاسا سۇلۋدا بولۋشى ەدى. ءۇنى دە سىڭعىرلاپ تۇر، بەينە كۇمىس اقشالاردى ۋىستاپ الىپ ساپىرىستىرعان سەكىلدى. ايتقان ءسوزىن جانىنداعى يسمايل قىپشاقشاعا اۋدارا باستاعان. ماريسا ەسىمدى جىگىت قىپشاق تىلىمەن بوزداقتاتا جونەلگەنى، بۇلار ساسىپ قالدى.الگى،اۋەلگى دەگەنى ۇزاق سونار سالەمدە ەكەنى بولىپ شىقتى. ەندى كەلگەن جۇمىسىن بايانداپ وتىر، قۋىستانىپ، قايمىعار ەمەس، تاعى دا باسىنداعى بۇلعىن بوركىن الىپ، تىزەسىنىڭ ۇستىنە قويدى، بۇرىمى بار. يلانشى قادىرحاننىڭ ءىشى جەل كىرگەندەي ۋىلدەدى.
— كەڭ دالانىڭ قاھارلى ءامىرشىسى، ماعان ارا اعايىن اۋدارماشىنىڭ كەرەگى جوق. جاستايىمنان بۇلعار-باشقۇر اراسىندا ءوستىم، قىپشاقشا ءتىل سىندىردىم. نوۆگورود وسپودارى دوۆمونت نيكون تەمنىيدىڭ بالاسى اۋليە ءامىرشىنىڭ ەلشىسىمىن. وسپودار دوۆمونت پاتشا ءوز قولىمەن اتتاندىرىپ سالدى، قىپشاقتىڭ حانىمەن سويلەس، حالقىمەن تانىس دەپ تاپسىردى. قاسىمدا قوس ميتروپوليت سەرىگىم بار.
— حوش كەلىپسىز! نيەتى ادال، ويى اق ادامعا ءتورىمىز ءاماندا ءازىر!
وسپودار داۋى مول امىرشىڭىزگە ايتا بارىڭىز، داۋلاسۋ قۇقىمىزدا جوق، ءتاتۋ-تاتتى اۋىزبىرلىكتە تۇرايىق، — دە، يلانشى قادىرحان.
زەردەسى وزگەدە-تۇعىن، «مىنا ەلشىنىڭ جاۋىرىنىڭ جاپقان بۇرىمى نەسى؟ ەر كىسىشە كيىنگەن ايەل بولىپ جۇرمەگەي. جانارى جايناڭ قاعىپ ءىشى-باۋىرىندى ارالاپ بارادى، پارۋاردىگەر، ءجۇزى دە تىم جۇقالاڭ»، دەپ ويلادى. ويلادى دا تەرەڭ كۇرسىنىپ ءتاۋباسىنا كەلدى.
— وسپودار دوۆمونتتىڭ كەپىلگە بەرگەن گراموتاسى بار،—دەپ ەلشى ماريسا قوينىنان شيراتىلعان سارعىش قاعازدى سۋىرىپ الدى. الدى دا ەرنىڭ شيراتپاعا تيگىزىپ، تاعزىم ەتتى. وراۋىن جازدى، ءقارپى تىم ءىرى ەكەن، انادايدان بادىرايىپ كوزگە ۇرىپ تۇر، داۋىستاپ وقي جونەلدى.
«وسپودار ۆسەيا رۋسي دوۆمونت نا دادە يلانچي پوسادنيكۋ ۆ دار بەربلۋدا... نە موچنو بىتي ۆو ۆلادىكە...»
قادىرحاننىڭ ۇققانى؛ ورىس جۇرتىنىڭ پاتشاسى قىپشاق حانىڭا ارنايى ات-توندى ەلشى اتتاندىرعان، ماقساتى دوستاسۋ، ءبىلىسۋ، سونىڭ جورالعىسى رەتىندە سىيعا ءبىر تۇيە جىبەرىپتى، ءوز جۇرتىڭدا مارتەبەسى بيىك بولۋىن تىلەپتى.
قۇبا-قۇپ. «ەكى ايشىلىق الىس ەلدەن شىعىپ... وي، ءپالى-اي. كوزىكتىرەر تۇيەكەش جەتپەي جابايى بولىپ جوسىپ جۇرگەن قيساپسىز تۇيەسى، مىڭداعان قولى بار قىپشاق جۇرتىنا جالعىز تۇيە جەتەلەپ كەلۋى قالاي؟! سونى دا ماردىمدى سىي دەدى مە، الدە «قايتەر» دەگەن وسپوداردىڭ ءازىل-وسپاعى ما؟! دىتتەگەن ماقساتى نە؟» قادىرحان ءبىر نوقاتقا ۇڭىلە ويلاندى، ماڭداي ءاجىمى قالىڭدادى، نە دە بولسا سىر بەرگىسى كەلمەدى.
يلانشى قادىرحاننىڭ ءزارلى كوزقاراسىنان ىقتى ما، الدە قۋىستانىپ قيپىجىقتاي باستادى ما ماريسا كوگىلدىر كوزىن تايدىرا بەردى. «ايتارىم تۇگەسىلدى» دەگەن سىڭاي تانىتتى، ورنىنان جەڭىل كوتەرىلىپ، قولىنداعى شيىرشىقتاپ ۇلگىرگەن گراموتانى امىرشىگە ۇسىندى. تاعزىم ەتتى، بۇرىمى سۋسىپ الدىڭا ءتۇستى. قادىرحان گراموتانى الىپ، تاق جيەگىنە سۇيەپ قويدى، مۇنىسى ءبىتىم بەلگىسى ەدى. الاقانىڭ سوعىپ تومەندە تۇرعان ءۋازىر شالدى شاقىرىپ الدى، جارلىق جاسادى.
— وسپودار داۋى مولعا، ءام باتپاقتان شىققان ماريساعا ءبىر ءۇيىر سايگۇلىك سىيلا، دوستىق جورالعىسى — سۇرە جازىلعان كيەلى قىلىشتى قوسا بەر. قاسىنا سىعاناق شاھارىنا دەيىن شىعارىپ سالاتىن اتقوسشى قوس. ەلىنە ريزا بولىپ بارسىن، - دەدى. ءسال كىدىرىستەن سوڭ،- الگى اكەلگەن تۇيەسىن رابادتاعى تۇيەكەشتىڭ الدىڭا ساد، قوڭ جيناسىن، — دەدى. ايتپاي-اق الگى مۇندار ماقۇلىقتىڭ ءمانسىز ءحالىن اڭعارىپ وتىر.
وسى مەزەت ماريسا بولوتيستىي اسا قۋانىشتى حالگە ءتۇستى، ءجۇزى جايناپ، باسى تىزەسىنە جەتكەنشە ءيىلدى، شەگىنشەكتەپ شىعىپ كەتتى.
«مىنا ەلشى عوي انىق ايەل جىنىسى»، دەپ ءتۇيدى ىشىنەن قادىرحان. «ورىس پاتشاسىنىڭ قاي قىلىعى، نە گاپ بولدى بۇل؟» تۇگى بەتىنە شىعىپ، شاتىناي شامداندى. ءبىراق ءالىپتىڭ اقىرىن كۇتكىسى كەلدى؛ وسى كەزدە ءپاني دۇنيەنى باز كەشىپ، بەزبۇيرەك بولىپ، ەل-ەلدى ارالاپ ماڭگىپ جۇرگەن ەلشى اتاۋلىنى جەك كورىپ كەتتى. كوزىنە سولاردىڭ سالقىن كۇلكىسى، تىمىسكى جانارى ەلەستەدى. قولىڭدى الىپ بولىپ بەتىڭە قارايتىن جامان ادەتىن ەسكە الدى.
تاقيالى تىراقى شال موعول ەلىنەن كەلگەن قۇنىكەر قارا ەلشىنى ىشكە وتكىزدى.
ۇيدەي ۇلكەن الپاۋىت جىگىت كورىندى، يىلگەن جوق، وڭ قولىن توسىنە اپاردى دا قويدى. قاقتاعان ءسۇر ەت سەكىلدى، جانارى دا، ءجۇزى دە ىستىق كۇنگە كۇيىپ قاتىپ كەتكەن. سالاۋات سۇراستى. ءۇنى تىم دورەكى، جات ەستىلەدى. قادىرحان الگى اسەردەن ايىعا الماي وتىرعان، تىكسىنە تىڭدادى.
— جول بولسىن، جاقسى جىگىت!
— الەي بولسىن!
شوي قارا گۇجىلدەگەن جۋان داۋسىمەن سارايدى باسىنا كوتەردى.
— باياعى تۇيە پالۋاننىڭ تۇقىمى باۋىرشىق سۇلتاننىڭ سەنىمدى ەلشىسى، جاۋعا سىلتەر سەمسەرى، دوسقا جايار قۇشاعى بىلگىش تۇيىق-وق دەگەن مەن بولامىن. باس كەسپەك بولسا دا ءتىل كەسپەك جوق. بوتەگەسى ءالى بۇزىلماعان، قامشىنىڭ ەگىز ورىمىندەي، قىلىشتىڭ قوس قىرىنداي ۇيعىر، قىپشاق دەگەن قاتار جاتقان ەل ەدىك. قۇدىرەتى كۇشتى قۇدايدىڭ امىرىمەن ءاماندا ءتاتۋ-تاتتى ءومىر كەشتىك. بۇدان بىلاي دا وسى ەگىز ەل اۋىزبىرلىكتى، ىنتىماقتا بولسىن دەسەك جۇرەكتە سىز، كوكىرەكتە قىجىل قالماسىن. ارىلا جۇرەيىك دەپ كەلدىم، — دەپ بىلگىش تۇيىق-وكدەمىن باسىپ، ازداپ كىدىرىپ قالدى، سۇزەگەن بۇقاشا الارىپ الدىڭداعى الاپات ۇلكەن امىرشىگە قارادى.
يلانشى قادىرحان بۇرشاق جاۋار نوسەر بۇلتتاي تۇنەرىپ تۇيلىگە قالعان، وسى تۇرقى قاسقىر كورگەن قىران ىسپەتتى، قياعا شىرقاپ شىعىپ ءوزىن تاس قىپ اتار مەزەتتى باققانداي.
— زاماننىڭ ءتۇزۋ ۋاقىتىسىندا،— دەپ جالعاپ كەتتى بىلگىش تۇيىق-وق. — سەنىڭ توعان دەگەن باتىر باباڭ مەنىڭ ءامىرشىم باۋىرشىق سۇلتاننىڭ باباسى تۇيە پالۋاندى قاپيادا قاپىسىن تاۋىپ ءولتىرىپتى. بۇل باۋىرشىق سۇلتاننىڭ جامباسى سىزعا تيمەي تۇرعاندا ۇمىتىلاتىن كەك ەمەس. سول ارماندا كەتكەن بابامىزدىڭ باسىنا شالىپ، باتا جاسار ءبىر وق بايتال، جاۋگەر ۇلدارىنا قالىڭدىق قىپ قوسار قىرىق ءبىر قىز بەر. تۇيە پالۋاننىڭ قۇنى وسى! - دەپ بىلگىش تۇيىق-وق كەسىمىن دە، شەشىمىن دە ءوزى ايتىپ تۇنەرىپ وتىرىپ قالدى.ە
قارا بەتىنە قانجار سالىپ جىبەرسەڭ قاسىق قان شىعاتىن ەمەس. قاستىققا عانا تۋعان، قولىن قانداماي جۇرە المايتىن قاساپشى بولىپ وتۋگە جاراتىلعان جان.
يلانشى قادىرحان اعاش تاكتى سىقىرلاتىپ قوزعالاقتاپ كەتتى، ەلشىنىڭ وڭمەڭىنەن وتكىزە ۋىتتى جانارىن تۇيرەپ قالدى، اناۋ جەبە تيگەن ساۋىسقانداي شويناڭ ەتىپ شەگىنىپ وتىردى.
كەتىسسەڭ دە ءجون سويلەپ، اق ايتىپ كەتىس. توعان بابام تۇيە پالۋاندى قاپيادا ەمەس، جەكپە-جەككە شاقىرىپ، سول شايقاستا مەرت ەتكەن. جەكپە-جەككە كەك جۇرمەيدى، قۇن بەرىلمەيدى!
بىلگىش تۇيىق-وقتىڭ رۋحى ءتۇسىپ ناشارلاپ قالىپتى. تاقپاقتاپ شەشەنسي المادى، يلانشى قادىرحاننىڭ پىسى باستى.
— ماعان ەشبىر بەيبىت ءباتۋاعا كونبە دەگەن: ە قۇن، ە قان — ەكىنىڭ ءبىرى.
— ەندەشە، ءۋاجىڭدى اسىرىپ ال الارىڭدى.
— باسىما پالە شاقىراتىن ءباتۋا بۇل.
— جەكپە-جەك كەگىن جەكپە-جەكپەن قايتارام دەسە قۇبا-قۇپ. توعان بابانىڭ وشاقباي دەگەن باتىر تۇقىمى بار، سەرتكە تۇرار باۋىرشىق سۇلتانىڭ سونىمەن شايقاسسىن. الىپ تىنسا ارتىنان داۋلارىمىز جوق.
— باسىما پالە شاقىراتىن ءباتۋا بۇل.
— كوزسىز كورمەدىك نەمە، باتىر باباڭنىڭ ارۋاعىن قورلاپ، اتىن بىلعاپ مال تاپقىڭ كەلەدى، بۇل قورلىعىڭنان قۋراعان سۇيەگى دە كۇيرەمەس پە؟!
— قاپىلىستا قارنىڭا كەزدىك سالىپتى. كورىپ-بىلگەن كونە كوزدىڭ ءسوزى قۇلاعىمدا، سول كەزدىگى قوينىمدا.
بىلگىش تۇيىق-وق شىنىمەن قولىن قوينىڭا جۇگىرتتى.
شىمىرىكپەستەن جالعان ايتىپ جاسىتىپ كەتپەك پيعىلداعى ەلشىنىڭ جاعاسىنان الا تۇسكەنىڭ يلانشى قادىرحان سەزبەي قالدى. ۇيدەي جىگىتتى قىلعىندىرا ۇستاپ تىماقشا جۇلقىپ تۇرعىزدى. سالتانات سارايىنان جالعىز سىلكىپ سىرتقا اتىپ جىبەردى... جو-وق... بۇل ىزاعا بۋلىققان يلانشى قادىرحاننىڭ قيالى ەدى، سويتكىسى كەلگەن. ويتە المادى، حاندىق قۇقى جىبەرمەدى، سابىرعا جەڭدىرىپ سازارىپ وتىرىپ قالدى.
— سول بابالاردىڭ جەكپە-جەگىن جازعان كون كىتاپ بار بىزدە، — دەدى يلانشى قادىرحان.
— قايداعى كون كىتاپ؟—دەپ سەنبەدى بىلگىش تۇيىق-وق.
حيسامەددين جانىڭدا ورامالعا ءتۇيۋلى جاتقان كون كىتاپتى الىپ ەجىرەيگەن ەلشىنىڭ قولىنا ۇستاتتى. قۇنىكەر بىلگىش تۇيىك-وق كورسوقىر ساۋاتسىز ەدى. كىتاپتى ۇستاۋىن ۇستاسا دا، اشۋىن اشسا دا، تىسىن سيپاپ، پاراقتاردى يىسكەدى دە قويدى. سوسىن ون تىزەسىنە جاتقىزدى. قوينىنان الگىدە سۋىرىپ العان تەرىگە وراۋلى قارىستاي نارسەنى شەشتى. تاسپا تەرىنى ۇزاق تارقاتتى. اقىرى شاعىن كەزدىكتىڭ ۇشى شوشتاڭ ەتتى. جۇزىنە قان جۇققان. سول كەزدىكتى كون كىتاپتىڭ اراسىنا سالىپ، قولى قالتىراپ حيسامەددينگە كەرى ۇسىندى. سالت بويىنشا امىرشىگە بەرۋ كەرەك-تۇعىن. ەلشى ويتە المادى، يلانشى قادىرحاننىڭ قاھارىنان قايمىقتى.
كىتاپ ۇسىنعان كولعا كەزدىك قايتارىپ جامان كەتىسكەن سىڭايى بۇل. بىتىسپەستىڭ بەلگىسى.
ەكى جاق سوڭعى رەت دەستى.
— ەندىگىدە ەلدەسەر ەسى بارىڭ، ءباتۋا تىڭدار ءبىلىمدىڭ كەل! — دەدى يلانشى قادىرحان.
— زاۋالىندى باۋىرشىق سۇلتاننان كۇت! ول شىعىس قاعانى شىڭعىسحانعا قوسىلار، قوسىلار دا وتىرارعا جوسىلار. ات ساۋىرىنىڭ استىنان ايتاسىڭ سونداعى ءسوزىڭدى،— دەپ بىلگىش تۇيىق-وق كۇندىك ەلى بەرى كوكەيىنە تۇيگەن قۇپياسىن اشىپ سالدى.
«ايتپەسە، قۇن داۋلار بولسا باياعىدان قايدا ءجۇر؟ اڭىسىن اندىعانى دا. ارقا سۇيەر ادامىن تاپقانى. تاپقان دا ارام ويىن ىسكە اسىرماق بولىپ كىسى ەستىمەگەن قۇن سۇراپ ەلشى اتتاندىرعان».
قارا تاستاي قوپارىلىپ شىعىپ بارا جاتقان ەلشىنىڭ سوڭىنان قاراپ قالعان يلانشى قادىرحان وسىنى ويلادى.
تاقيالى شال ىشكە كىرگەن.
«تەرىستىكتەگى سابىر ەلىنەن ايۋ تەرىسىن جامىلىپ كەلگەن باشقۇر ەلشى الگى بىلگىش تۇيىق-وقپەن قوسىلىپ كەتتى. ايتار ءسوزىنىڭ ورنىڭا وتىز ورمە بۇزاۋ ءتىس قامشىسىن قالدىردى»، دەدى ءۋازىر شال ءيىلىپ تۇرىپ.
«اتتەگەن-اي! بۇل دا وكپە ارتىپ، تونىڭ تەرىس اينالدىرىپ كيىپ كەتكەن ەلشى بولدى. موعول ەلىنىڭ ىعىنا ءىش ەتىپ، ىقپالىنا ەرىپ، ارىزىن كوتەرىسكەنى دە. سوناۋداعى سابىر ەلىنىڭ ءامىرشىسى جۇرتتان دوستىق ىزدەپ، كونە شاڭىراقتان سالاۋات سۇراپ ەلشى اتتاندىرعان. سول حالىقتىڭ حاندىعىن، نامىسىن، ارىن كولدەنەڭ كەزىككەن كوك اتتىنىڭ دوڭ ايباتىنا ايىرباستاپ جۇرە بەرگەنى نەسى الگىنىڭ؟!» قاپا بولىپ قارعاعان يلانشى قادىرحان ەدى. الاقانىڭ الدىڭا سالدى.
اۋەلى حازاريادان سارايشىققا ون ءۇش كۇن، سارايشىقتان وتىرارعا ەلۋ كۇن، بارلىعى الپىس ءۇش كۇن شەرۋ تارتىپ جەتكەن جيھانكەز جاندار سالتانات سارايىنا ساۋدىراپ ەنە باستادى. كورىپ وتىر. باتىستاعى الىس حازاريادان، ءتىپتى ودان ءارى ءمارمار تەڭىزى جاعاسىنان جول الىپ كوزدەرى قيىرعا، قولدارى بۇيىمعا تويماي ۇيرەنگەن مەيماندار كىرىپ كەلە جاتتى. قوناقتىڭ دەنى ساۋداگەر، جيھانكەز كەزبە جاندار ەدى. شىعىس داستۇرىنە سالىپ جاپىرىلا ءيىلىپ سالەم بەردى. قولدارىن كەۋدەلەرىنە ايقاستىرعان كۇيى توقىراپ توقتاپ قالدى. كۇللىسىنىڭ ءجۇزى ۇزاق جول، سۇركىل ساپاردان كۇرەڭىتىپ، قارايىپ كەتكەن. الىس ەدىل بويىنان باستالاتىن دەشتى-قىپشاق ۇلىسىنىڭ ۇشى-قيىرسىز كەڭ دالاسى جۇيكەسىن جەپ، سابىرىن سىعىپ، جۇندەپ جىبەرگەنگە ۇقسايدى. الپامساداي ادۋىن دەنەلەرى ساۋدىراپ ارىپ قالعان.
— مارحابا، كەڭ دالانىڭ پاديشاسى!
— تورلەتىڭىزدەر، قىمباتتى قوناقتار!
قوناقتار جاعالاي جايعاسقاندا بارىپ ءبىلدى، كوبى كونە كوز كارى ارلاندار ەكەن، تومەنگى جاقتا ءبىر جاس جىگىت وتىر. ادەپ ساقتاپ قىسىلسا دا، شەت جەردە، جات ولكەدە ءبىرىنشى مارتە بولعانىڭ جاسىرا الماي: بارشا قيمىلعا تاڭىرقاپ، جانارى شىراداي جانىپ بارادى. تابان استىڭداعى اسەم زەرتاسقا، ونداعى كوز تارتىپ، كوڭىل قوبالجىتقان ايشىقتارعا ۇڭىلە تۇسەدى. مۇنى بايقاپ قالعان كەرۋەنباسى قىزىل شال جىگىتتى وقتى كوزىمەن اتا قارادى. جات جەردە ءار نارسەگە تاڭداي قاعىپ تاڭىرقاۋدى ەرسى دەپ تۇسىنەدى شالىڭ. سودان جەتەسىزدى ۇيرەتكىسى كەلىپ-اق وتىر.
يلانشى قادىرحان قوناقتاردى اسىقپاي قاراپ ءوتتى دە، وز-وزىنەن كۇيگەلەكتەنىپ كەتكەن كەرۋەنباسى قىزىل شالعا ءتىل قاتتى. مەيمانداردىڭ قاي جەردىڭ، قاي ەلدىڭ كىسىلەرى ەكەنىڭ سۇرادى. يسمايل اۋەلى كونە يۋنان تىلىمەن سويلەگىسى كەلىپ ءبىر وقتالدى دا، مىنالاردى باعزى ارىستەتىلىس جۇرتىنا ەشبىر ۇقساتا الماي، قايتا ويلاپ سلاۆيان تىلىمەن باجايلادى. ءداپ ءتۇسىپتى، ساۋداگەرلەردىڭ ءجۇزى جىلىپ سالا بەردى، بۇل تۇسىنىسكەن قالپى.
كەرۋەنباسى قىزىل شال ءسوز الدى.
— ۇلى پاتشا، كييەۆ ەلىنىڭ جارىلقاۋشىسى اقسۇيەك مونوماحوۆيچتار تۇقىمى مستيسلاۆ رومانوۆيچ كييەۆسكيي پاتشانىڭ ءام حازاريا پاتشاسى قوتاننىڭ ادال ساۋداگەرلەرى بولامىز. ايتقانىمىزدى اقيقاتتايتىن گراموتامىز بار. ساۋداعا دەپ الا كەلگەن «جال كۇمىس» پەن «قۇيما كۇمىسىمىز» كوپ.
— ساۋدالارىڭ نە؟
يسمايل ءبىر ءسوزدى سلاۆيان تىلىنە اۋداردى. قوتان پاتشانىڭ جۇراعاتتارى قىپشاقشانى سارىنداپ ءتۇسىنىپ وتىر.
التىن، كۇمىس قۇيمالارى، بۇلعىن، سۋىر تەرىلەرى، باس زەڭگىتەر شاراپ، قىمبات كىتاپتار، وتىز شاقتى قۇل، - دەپ ماعلۇم قىلدى كەرۋەنباسى قىزىل شال.
— قايدا جول الدىڭدار؟
— شىعىس ەلىنە، موعول جۇرتىنان دا ءارى اسپاق ويىمىز بار.
يلانشى قادىرحاننىڭ قاباعى قاتىپ كەتتى، شوقشا ساقالىن قاتتى قىسىپ تۇتامدادى. كەرۋەنباسى قىزىل شال ءسال كىدىرىپ ءسوزىن ءارى جالعادى.
— پۇرسات بولسا، ءسىزدىڭ ءۋالاياتتان جولباسشى الىپ اتتانساق دەگەن قۇقىمىز بار.
يلانشى قادىرحان جانارىن كىشىرەيتكەن كۇيى الىس الدەنەگە تىگىلە ويلاندى، قاباعىنىڭ قىرتىسى قويۋلاي ءتۇستى. الگى ساۋداگەرلەر وتىرار ءامىرشىسىنىڭ الابوتەن بۇل مىنەزىن باسقاشا بولجادى بىلەم.
— وزىڭىزگە تارتار تارتۋ-تارالعىمىز بار! — دەسىپ، باس شۇلعىسىپ، دابىرايتىپ ايتپاعانمەن، بىر-بىرىمەن قاس قاعىسىپ اجىك-كۇجىك كۇبىرلەسىپ تىندى. يسمايل ءامىرشىنىڭ اۋزىن باقتى.
— شىعىس قاعانىڭا ءقازىر كەرۋەن ەمەس قول كەرەك. ول جاقتا جولدارىڭ بولمايدى.
— جاببار يەم، ءبىرازىمىز ساۋدا كوزدەسەك تە، جاستار جاعى ەل تانىپ، جەر كورە شىققان-تىن. ىشىمىزدە جيھانكەز كەزبەلەر بار.
يلانشى قادىرحان كىرپياز كۇيگە ءتۇستى. ۇشپاقتى ءسوز ايتىپ مىنالاردىڭ قاۋاق قۇرلى قۇنى جوق باسىن داڭ قىلعىسى كەلمەدى. بۇل ساۋداگەرلەردىڭ قازىرگى ماڭعۇل ەلى مەن دەشتى-قىپشاق ۇلىسىنىڭ، ءارىسى حورەزم مەملەكەتىنىڭ اراسىنداعى ورمەكشىنىڭ تورىنداي باس قاتىرار ءباتۋالاردى ۇقپاسىن ءبىلدى، سالعىلاسۋدى سۋقانى سۇيمەدى. قىسقا قايتارىپ، شولاق ءتۇيدى.
قىمبات كىتاپتاردى وتىرار بازارىنا سالىڭدار. ونىڭ شىعىس قاعانىڭا ەشبىر قاجەتى جوق. قالعان جيھازدى يسپيدجاب، 'تاراز شاھارىندا ساتۋعا بولادى.
دەمىن ىشىنە تارتىپ، ساقالىڭ ساۋساعىمەن تاراپ كىدىرىپ قالدى. قوناقتاردىڭ ءوزارا ويلاسىپ، قابىرعاسىمەن كەڭەسۋىنە پۇرسات بەردى. كەرۋەنباسى قىزىل شال قاسىنداعى سەرىكتەرىمەن كۇڭگىرلەسىپ سويلەسە باستاعان. يسمايل ەستىپ وتىر. «جىبەك جولى جابىلعانى ما سوندا؟» «اقىرزامان تاقاسا وستەتىن». «العان جولدان كەرى قايتۋعا بولمايدى». «ورتا جولعا كەلگەندە ساۋدا سەرتىن بۇزىپ، كەرۋەندى كەرى بۇرا المايمىز». اسىرەسە تومەنگى جاقتا وتىرعان جاس جىگىت قوزعالاقتاپ، شىجبالاقتاپ بولار ەمەس. ءبىرازى باس اماندا تۋعان جەرگە جەتۋگە اسىقتى. ەندى كەلەسىسى كوزدەرىنە قان تولىپ، التىن اقشا ەلەستەپ، العان بەتتەن قايتپاۋعا بەت الدى.
وسى ارادا يلانشى قادىرحان سوزگە ارالاسىپ، ايگىلەپ اشىپ ايتتى.
— دەشتى-قىپشاققا، وتىرار جۇرتىنا كەرەگى - تىنىشتىق. ولاي-بۇلاي قاتەرلى كەز تۋا قالسا قۇندارىڭدى كوتەرە المايمىز. سىزدەر ءۇشىن باس جىبەك جولى جابىق. كەرمالداسىپ كونبەي «جول الامىز» دەسەڭدەر حورەزمنىڭ ۇستىمەن، بۇركىت قالا اسۋىمەن اسىپ جۇرەر حان جولى عانا اشىق،— دەدى.
كييەۆتىك مستيسلاۆ ءرومانوۆيچتىڭ ءام قوتان حاننىڭ ادال ساۋداگەرلەرى مىنا ءسوزدى ەستىگەندە مۇلدە كۇيزەلدى. وتىرار ءامىرشىسىنىڭ الگى سوزىنەن كەيىن جول ەكى ەسە ۇزاراتىنىڭ ۇعىپ وتىر. باس جىبەك جولىن سۇراپ قۇدايدىڭ زارىن قىلدى. «حان جولىمەن» قاس باتىر حاندار عانا ءجۇرسىن دەستى. يلانشى قادىرحانعا جيھاز، جاساۋ ۇستىنە قوسىپ بەرەر قىپشا بەل، قۇرالاي كوز كيبەريا سۇلۋى بار ەكەنىڭ تاعى سەزدىردى. سول سۇلۋدى ماراپاتتاپ ءماز بولىستى. يلانشى قادىرحان ايتقان ءسوزىن قايتىپ جۇتا المادى. ءوز جۇرتىنىڭ ماۋجىراعان تىنىشتىعىن دۇنيە كەزگەن وسى ءبىر تىنىمسىز جانداردىڭ از كۇندىك قىزىعىنا قيعىسى كەلمەدى. قان قىزدىرىپ، ويدى بۋار ناپسىگە دە ەرمەدى. اۋەلى ءوز نامىسى، سوسىنعى قايسار قاتتى قىپشاق. نامىسى جىبەرمەدى. ءتاسپىنىڭ تاسىنداي دۇنيەنى شىر كوبەلەك اينالعان كەرۋەنمەن قوسىلا جاۋىنا جەتىپ جاتار قۇپيا سىرىن ويلادى. ءسويتتى دە، امالسىز، تومەننەن، حازاريانىڭ قۇلان جورتقان جالپاق جازىعىنان، كييەۆتىڭ كوكمايسا قۇجىناعان ورمانىنان جەتكەن ءباناي بەيكۇنا قوناقتارىن امالسىز رەنجىتىپ وتىر.
— قالانى ارالاپ، ءسان-سالتاناتىن تاماشالاۋعا رۇقسات. رابايدا ءبىر ايتار ارىز، باقۇلداسار ءباتۋا بولا قالسا قۇلاق قويىپ تىڭداۋعا ءازىرمىن. اكەلگەن كىتاپتىڭ كۇللىسى وسى وتىراردا قالسىن، كون قۇنىڭ، كىرە پۇلىن قوسا كوتەرەمىز. قاستارىڭا شاكىرت اقىن حيسامەدديندى قوسىپ بەرەمىن، — دەدى يلانشى قادىرحان.
سوسىن ايتارى تۇگەسىلگەنىڭ مەيماندارعا سەزدىرگىسى كەلگەندەي وزىنەن تومەنىرەكتە وتىرعان اقىن حيسامەددينگە بۇرىلدى. «قوناقتاردى شىعارىپ ساد، كىتاپتارىن ساۋدالاپ ال»، دەپ جارلىق جاسادى. حيسامەدديننىڭ اڭساعانى دا وسى تۇعىن، كوزىندە ۇشقىن ويناپ، ورنىنان جىلدام كوتەرىلىپ كەتتى. ساۋداگەرلەر تاعى دا جاپىرلاپ تۇرا باستاعان، ءبىر-بىرىنىڭ وكشەسىن اندىپ جىلىستاپ شىعىپ جاتىر. كوپتى كورگەن سارى ءتىس كانىگى ساۋداگەرلەر وسى ديدارلاسۋعا ءدان رازى، جاستار جاعى ولاي ەمەس، جەلىك جايلاعان كەۋدەلەرىن ەندى ىزاعا تولتىرىپ ءتۇڭىلىپ بارادى. شەتتەگى سارى شۇناق جىگىت كۇبىرلەپ كەلەدى. "ءامىرشىسى تەتە جىبەك جولىن بەرە سالسا قايتەدى؟ "حان جولى" دەگەن نە پالە تاعى؟ بۇعىنىپ جاتىپ تارپا باسسالار ۇرىلار جاتاعى بولماسىن؟ كەرۋەنسىز جولدىڭ قىزىعى نە، اق شاڭىن ازىق قىلماق پا؟ گە-گە-گە..."
ءتورتىنشى سارىن
ۋ ءاي، اسسالاۋماعالەي-كو-و-وم! — دەپ، وڭەشىن سوزىپ داۋىستاپ، قايراقتاي قارا جىگىت كىرگەن-تىن، تورگە قاراي قۇلدىراپ سالىپ كەلەدى. يلانشى قادىرحان تىكسىنە كوز تىكتى، ىشىنەن: "مىناسى نەسى تاعى؟" دەپ ويلادى. جيىرىلىپ وتىرىپ قولىن بەردى. "و، توبا!" قايراق تاستاي قارا قولىن ءالى ۇستاپ تۇر، جۋىق ارادا بوساتار ەمەس. "ول زاماندا-بۇل زامان ۇرى تازىداي جىلمىڭداپ كەلىپ حانمەن قول قىسىسقان ارسىز ەلشىنى كورگەنى وسى. سۇم-اي، ەندى جانىڭداعى يسمايلدى جاۋكەمدەپ جاتىر". قادىرحان تاڭىرقاپ ساقالىن سالالادى، ەتەگىن جيناپ وتىردى. الگى قارسى الدىڭا مالداسىن قۇرىپ جايعاسىپ ۇلگەرگەن. ءا دەپ اۋزىن اشقاننان-اق قىپشاقشاعا بالىقشا جۇزەتىنى ءبىلىندى.
— وتاعاسى، مال-جاندارىڭىز امانشىلىق پا؟ "ءباتشاعار، ناقا كورشى وتىرعان قوڭسىسىنداي كەسىلەدى تەگى".
— شۇكىرشىلىك.
— وتاعاسى، بالا-شاعا ەسەن-ساۋ ما؟ "قايىنداپ كەلگەن كۇيەۋ جىگىت پە دەرسىڭ".
— ءۋاي، وتىراردى كورمەگەلى نە ىقىلىم زامان ءوتتى. قورعانى بيىكتەپ، كوشەسى ۇزارىپ تاسبولات تامدار كوبەيگەن تەگى. ءدىن ۇيلەر مەن جادىگەرلەردىڭ ايشىعىنا قاراپ، تاڭدانعاننان جاعامدى ۇستادىم. قولى التىن قانداي شەبەرلەر سوقتى دەسەڭشى. سولار دا وسى دۇنيەدەن ءوتىپ سۇيەگى قۋرايدى-اۋ، ارۋاعى وپات بولادى-اۋ. كوشەسىندە كوك سۇڭگى ۇستاعان جاساعىنىڭ كوبىنشى. قانشىقتاي بوكسەسى بۇلتىڭداعان قاس سۇلۋدىڭ كوبىنشى. ءىشىم ورتەندى عوي.
سۇڭقىلداپ كوپ وتىرار ما ەدى، يلانشى قادىرحان قاباعىن شىتىندى، جاراتپاعان سىڭاي تانىتتى. ءجون سۇراعان.
— نىسپىم — ءۇيسىن، جۇراعاتىم — قازاق-قىپشاق. ماڭعۇل ەلىنىڭ قاھارلى قاعانىڭا كىزمەت قىلام. قىپشاق جۇرتىنىڭ اتاعىن سىرت ەلگە دابىرايتام، شاشباۋىن كوتەرەم. حال-جاعدايلارىڭدى ءبىلىپ، اشىنا-جاي ادامشا سىرلاسىپ قايتۋدى قۇپ كوردىم. قاھارلى قاعاننىڭ قوس شارتىن اكەلدىم. اۋەلگى شارتى؛ تەرىستىكتەگى سابىرلىقتارعا قاعان جورىق جاساماق، سول ىزگى تىلەكتى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ءسىز ەرتىس بويىنداعى، ۇلىتاۋ ۇستىندەگى قىپشاقتارعا "اتقا قونباسىن" دەگەن ،جارلىق تاراتاسىز. بۇل جارلىعىڭىزعا تايتۇياق التىن جامبى الاسىز. كەلەسى شارتى: باس جىبەك جولىن قايتا اشىپ، كەرۋەن اتاۋلىنى كەدەرگىسىز وتكىزەتىن بولساڭىز. بۇل جاقسىلىعىڭىز ءۇشىن تاڭعۇتتىڭ التى بىردەي ەتەگى اشىلماعان ارۋ قىزىن الاسىز.
يلانشى قادىرحان ءوز ويىمەن بولىپ كەتكەن، ساقتيان ەتىگىنىڭ باسىنا قاراعان كۇيى ۇڭىلە ويلاندى. دالاسى قان ساسىپ، حانى ات باۋىرىندا كەتكەلى تۇرعان سابىرلىقتارعا جانى اشىدى. تۇڭلىگىن سۇڭگى ءتۇرىپ، تۋىرلىعىن جەبە تۇيرەيتىن؛ ازاماتىن وپات ەتەر، قاتىنىڭ كۇڭ قىلار كۇن تۋارىن بولجادى. بولجادى دا ارا تۇسەر ايلاسىن ىزدەدى. ماڭعۇلدارعا قارسى اتقا قونار بولسا، تىزە قوسار، قول بىرىكتىرەر سابىر حانى قايدا؟ توس قاعىسىپ ۋادەلەسەر ەلشىسى قانە؟ الگىدە اۋمەسەر نوقاي بىلگىش تۇيىق-وققا ىلەسىپ سۇمەڭدەپ جوعالعان جەتەسىز ەلشىسىن قايدان ىزدەسىن؟ اي ءجۇرىپ ارەڭ جەتەتىن شالعايداعى سول جۇرتقا كىسى جىبەرىپ ءسوز وندىرەمىن دەپ جۇرگەندە وتىرار تىنىشتىعىنا قاتەر تۋماسىن. قالاي قايىرىلعانى ماقۇل؟
جالعىز تاپقانى: تاقاۋدا حورەزم استاناسى ۇرگەنىشتە بولاتىن دۋان-ارز ءماسليحاتىڭدا حورەزمشاح مۇحاممەدتى ۇگىتتەپ، سول سۇراپىلعا توسۋ بولار كۇش كوتەرمەكشى، جويقىن سۋدىڭ الدىڭ بوگەمەك.
اقىلعا سالىپ، اشىنا ويلانعان. تاماعى توبارسىدى. سارايعا سالقىن شاراپ اكەلۋگە جارلىق ەتتى. ىشكە قۇمىرسقا بەل قىزدار قۇمىرا كوتەرىپ كىردى. سارايعا ادەمى جۇپار جالبىز ءيىسى جايىلدى. قىش زەرەندەرگە شۇپىلدەگەن القىزىل شاراپ الدارىنا كەلىپ كىدىرگەن. بۇل شىرىن شاراپتى ءىنجۋ بويىن جايلاعان ديقاندار قاربىز سۋىنان اشىتىپ جاسايدى؛ ءدامى تاڭداي سوراتىن، تاماققا جۇمساق شولگە سۋسىن. ءتىل ۇيىرەر وڭازا ءنارى بار.
— ءۋاي، ءىشىمدى قۋىپ كەتەدى. ماعان بيەنىڭ جاڭا ساۋعان شيكى ءسۇتى بولسا، — دەپ ءۇيسىن ەلشى شاتقاياقتاي قاشتى، زەرەندەردى قولىنا دا المادى. شيكى ءسۇت اڭساپ قۇمىعىپ ءولىپ وتىر. قىپشاق قىزى ءسۇت اكەلىپ بەردى. سىلقىلداتىپ ءسىمىردى كەپ. كوزىنىڭ نۇرى قايتا جاندى.
— تايتۇياق التىن جامبىنىڭ دا، تاڭعۇتتىڭ التى ارۋىنىڭ دا قاجەتى جوق، كۇللىسىن تارك قىلدىم. شارتقا شارت، انتقا انت! قاعانىڭا قويار مەنىڭ دە قوس شارتىم بار: اۋەلگىسى — قىپشاق جۇرتىنا قارسى اتقا قونباسقا انت بەرىپ، "انت بۇزارىن" ايتسىن؛ سوسىنعىسى — باس جىبەك جولى قوينىڭا قانجار جاسىرعان جىمىسقى جانسىز كەرۋەنگە جابىق، ار-نامىسىن ارقاسىنا تۇيگەن ادال ساۋداگەرلەرگە عانا اشىق. وسى ەكى شارتتى بەرىك ۇستاۋعا ۋادە جاساپ، ءتوس قاعىستىرالىق. "انت بۇزارعا" جاناشىرىن اتاسىن، كۇندەردىڭ كۇنىڭدە ءسوز بۇزىلسا — "انت بۇزار" الگى كەپىلدىگىن ءوز قولىممەن باۋىزداپ ولتىرەمىن.
ىلگەرىدە، زاماننىڭ ءتۇزۋ ۋاعىندا، ەل مەن ەلدىڭ، حان مەن حاننىڭ اراسىندا "انت بۇزار" اتتى سالت بولعان. بۇل سالتتىڭ ءمانىسى، ەكى جاق ءبىر ءباتۋاعا تۇرىپ كەلىسسە، انت ايتىساتىن. سوسىن انت بەرگەن جاق انت الۋشى جاققا كەپىلگە ادام وتكىزىپ قويادى. ول كەپىل كىسىسى انت بەرگەن ادامنىڭ ەڭ جاقىن ەت باۋىرى بولادى ەكەن. سول انت بۇزىلا قالعان كۇندە الگى كەپىلدەگى كىسىنى قۇربان ەتەتىن. يلانشى قادىرحان سول سالتتى بەرىك ۋادەنىڭ بەلگىسى رەتىندە جانە قايتالاپ وتىر.
ءبىراۋىق كۇمبىرلەپ تۇرعان سالتانات سارايىنا مەڭىرەۋ تىنىشتىق ورنادى. ءۇيسىننىڭ ىشەگى يت قىڭسىلاعانداي بولىپ قۇرىلداي باستاعان. تىپىرشىپ، جاعدايسىز مىنەزگە ءتۇسىپ ۇزاق ويلاندى.
— قۇبا-قۇپ، ۋاعدا وسى.
— شارتقا شارت، انتقا انت! — دەپ يلانشى قادىرحان تاعى قايتالادى،— ولاي بولسا ءتوس قاعىسىڭدار.
وڭ جاقتان يسمايل تۇرىپ كەلىپ ءۇيسىن ەلشىمەن قۇشاقتاسىپ ءتوس قاعىستىردى. قايتا اجىراسىپ، ورىندارىنا بارىپ جايعاستى.
— "انت بۇزارىن" اتا،— دەدى يلانشى قادىرحان.
— مۇنى قاعاننىڭ قاعارىنا قالدىرايىق، ءوزى اتاسىن، — دەدى ءۇيسىن ەلشى.
— ءوستىپ، ەكى جاق تا ءبىر اۋىز ءباتۋاعا توقايلاستى. Tءوc قاعىستىرىپ بەرىك بايلام جاسادى. يلانشى قادىرحان قىرداعى بوسپا قىپشاقتارعا "اتقا قونباسىن" دەگەن جارلىق تاراتادى، بۇل ءوز جۇرتىنىڭ تىنىشتىعىن ويلاعانى: سونىڭ قارىمىنا شىڭعىسحان تەمىرشى وتىرار جەرىنە جەبە كەزەمەيدى. يلانشى قادىرحان باس جىبەك جولىن اشىپ بەرەدى، ونىڭ قارىمىنا شىڭعىسحان تەمىرشى بۇرىنعىداي جانسىز كەرۋەن جونەلتپەيتىن بولادى، بەيبىت ساۋدا بەل الادى. ءبىتىم وسى.
سالتانات سارايىندا بايلاسقان بۇل ءباتۋانىڭ ەندى ءبىر زاماندا ىرىگەن سۇتتەي شايقاتىلىپ، شىرىگەن جىپتەي بىرت-بىرت ۇزىلەرىن دە، كۇندەردىڭ كۇنىڭدە ءتوس قاعىسقان وسى ەكى ەر جىگىتتىڭ بىر-بىرىنە قاندى ازۋىن باسارىن دا بولجاعان ەشكىم جوق-تى. ويلاۋعا دا مۇرسات بولمادى. ماڭعۇل ەلشىسى ءۇيسىن ورنىنان كوتەرىلدى، امىرشىمەن حايىر-قوش ايتىستى. اقىرعى مارتە سالاۋات جاساپ، تاعزىم ەتتى دە، كەڭ ادىمداپ، سارايدان شىعىپ كەتتى.
بۇل كەزدە كىشى كۇمبەز استىڭداعى سالتانات سارايىندا ەكى ارىس ەل تاعدىرىن قوزعاعان ءپارۋانا ءباتۋا ءجۇرىپ جاتقان. وسى مەزەتتە يلانشى قادىرحان مەن جاۋھارلىق ءتىلشى. عۇلاما يسمايل ورىندارىندا ءالى تاپجىلماي وتىرعان. تاعى دا شەشەر ءىس پەن شەندەسەر كىسىنى كۇتەتىن سەكىلدى. كۇتۋشى قىپشاق قىزىنىڭ قولىنان سالقىن قىمىز ءىشتى، تاماق ءجىبىتتى، شەل قاندىردى. ارتىنشا تاسبولات ەسىك قايتا اشىلدى، تاقيا كيگەن ءۋازىر شال كىبىرتىكتەي كىردى.
— ۇرگەنىش شاھارىنان حورەزم ۇلىسىنىڭ ۇلى پاديشاسى مۇحامەدشاحتىڭ اتەكەسى جيەنشار جىتقىر لاشكار، ەلشى شيحاب اد-دين مۇحاممەد ۇلى-احمەد نەسيەۆي عۇلاما سالتانات سارايىنا كىرىپ، سىزگە سالاۋات قىلۋعا پۇرسات سۇرايدى، حان يەم!— دەپ ءۋازىر شال دەم الماستان ايتىپ شىقتى. ءسويتتى دە توبەسىنەن تاقياسى تۇسە جازداعانشا ءيىلىپ تاعزىم ەتتى. كەلگەن ەلشىگە كوڭىلى تولعان سىڭايى بۇل. يلانشى قادىرحان ەكى الاقانىڭ بىر-بىرىنە ءتۇيىستىردى، مۇنىسى "پۇرسات" دەگەنى. تاسبولات ەسىك سىرتقا سەرپىلىپ سىقىرسىز اشىلا بەردى. ارعى جاعىنان ۇزىن بويلى، داعارا سالدەلى، شاپانى شۇبالعان جىگىت كورىندى. جىگىت ەمەس-اۋ، سەكسەۋىلدىڭ جۇمىر جىگەرى. ىزعارلى جانارى ساراي ءىشىن سۇعاناقتانا شولىپ ءوتتى. مۇسىلمان سالتىمەن قول قۋسىرىپ، ءيىلىپ سالەم بەردى.
— ۋا، يلانشى قادىرحان، نايزاڭدى، ءتاڭىرىم، دۇنيەنىڭ قاقپاسىن اشار كىلتى ەتسىن! سالتانات سارايىنىڭ ەسىگىن تىنىشتىق كۇزەتسىن! سۇعاناق تاعدىر شىلاۋىڭا ورالسىن، جازمىش كەپ دوسىڭ بولىپ قول السىن! — دەپ سالتاناتپەن ءتاجىم ەتىپ، ءتومىلجىپ تۇرىپ الدى.
— مارحابات، ءقادىرلى جيەن احمەد! — دەپ يلانشى قادىرحان قوناعىنا وڭ قاناتتاعى ساكىنى نۇسقادى. بۇرىنعى ەلشىلەر جايعاسقان ساكىگە وتىرعىزعان جوق، جەرلەسىنە وزگەشە ءىلتيفات، قيماس قۇرمەت كورسەتكىسى كەلدى. بىردەن جاعادان العانداي بولىپ ءجون سۇرامادى. تىنىس الدىردى. سۋسىنداۋعا ءتاتتى شاراپ، تىستەمەگە قاۋىن كەلىپ جەتتى، "ءدام ال!" دەپ ءوزى باستاپ جول كورسەتتى.
سالتانات سارايىنىڭ ءىشىن كۇتۋشى قۇلدار مەن قىزمەتشى قىزداردىڭ اياق تىقىرى، زەرەن سىڭعىرى، كەزدىك شىقىلى عانا ەلەڭدەتىپ تۇردى. كەڭ مەكەندى سارى قىمىز بەن ۇگىتىلمە قاۋىن ءيىسى ەركىن ارالادى. كوڭىلگە كورىك كىردى، كوز شىرايلاندى. جول قاجىتىپ شارشاعان جولاۋشى سەرىگىپ، تىڭايىپ قالدى.
يلانشى قادىرحان ەندى عانا قوناعىنا سالاۋات جاسادى.
احمەد ەلشى قىزىق ءبىر شەجىرە شەرتكەندەي شەشەنسىپ سويلەي جونەلدى.
— قىپشاقتىڭ قارا شاڭىراق يەسى، ءجون سۇرار بولساڭ، مەن دايىنمىن. ەرتە ۋاقىتتا، وسىدان مىڭ جىل شاماسى ىلگەرىدە ءىنجۋ وزەنى بۇل ارادان اقپاعان. بۇل ءىنجۋ حورەزم جەرىنەن وتەدى ەكەن.
سونداعى بەكتىڭ بيلىگىندە بولعان. حورەزمدىك بەك ارىق قازدىرىپ، ءاۋىت جاساتىپ، وعان ەگىن سالدىرعان، قيساپسىز ءونىم جيناعان. سو زاماندا وتىراردى ءشامىل دەگەن ديحان جايلاپتى. ءوزى ىزا باسپاس قۋ، زىمىستان كورەگەن كورىنەدى. سول ءشامىل حورەزم بەگىنەن «ءىنجۋ وزەنىنەن ءبىر ارىق سۋ بەر»، — دەپ سۇرايدى-مىس. اۋەلگىدە بەك كونبەگەن. كوپ جالىنادى، جالىقپاي جاعداي ايتادى. بەك بابامىز اقىرى اياۋشىلىق ەتىپ كونگەن دەيدى.
قۇلاق، ارىقتى ىنجۋدەن جىرىپ الار ءتۇس بيىك قىرات ەكەن. سول قىراتتان وتسە ارعى جاعى سۋدى ءوزى الىپ كەتەتىن تارتپا وي بولعان. مۇنى بەك بابامىز بىلمەگەن. ديحان ءشامىل سوڭىنان كوپ سۋناعىن ەرتىپ كەلىپ ارىق قازادى. اي قازادى، جىل قازادى. اقىرى ات شاپتىرىمداي الاپات قىراتتى قىرقىپ وتەدى. سۋ الگى قىراتتان اسقان سوڭ-اق قۇلدىراپ، قۇلاپ، كەدەرگىنىڭ كۇللىسىن ورىپ اكەتەدى. حورەزم بەگى سانىڭ سوعىپ، بارماعىن شاينايدى. حالىق جيناپ قانشا ارپالىسىپ كۇش قىلسا دا سۋدىڭ الدىڭ بوگەي المايدى. ەندى ون-ون بەس جىل وتكەن سوڭ ءىنجۋ بۇرىنعى ارناسىن مۇلدە وزگەرتىپ جىبەرەدى. بارلىق وزەن سۋى حورەزم جەرىن تاستاپ، وتىرارعا قاراي كەتەدى، كونە ارنادا ۇيىق قانا قالعان. قازىرگى سور اتتى نۋ قامىستى ۇيىق ساي كەشەگى ءىنجۋدىڭ سۇرلەۋى.
— مۇقىم بەلگىلى اڭگىمە عوي، — دەدى يسمايل.
— شىنتۋايتقا كەلسەك، ءىنجۋ وزەنى حورەزمشاحتىڭ جەكە مەنشىك يەلىگى ەكەن، سونىڭ سۋى بولعان، - دەدى جيەنشار جىتقىر لاشكار ەلشى احمەد.
— سۋ اۋەلى كوكتەگى تاڭىردىكى، سوسىن قاي جەرمەن اسا سول جەردى جايلاعان جۇرتتىكى،— دەدى مىنا سەزىكتى اڭگىمەدەن تىكسىنە تۇسكەن ءتىلشى يسمايل.
بۇعان ءمان بەرگەن ەلشى بولمادى.
— ءقازىر سول ءىنجۋ وزەنىنەن وتىرار شاھارى، ونىڭ قول استىنا قاراپ، ءۋالاياتىنا باعىنعان قىرىققا جۋىق قالاسى تۇگەلىمەن سۋ ءىشىپ، ەگىن ەگىپ، مال سۋارىپ داۋىرلەپ وتىر. اسقاقتاپ اسپانعا قاراپ بارادى. سودان ءوزىم ءتاسپىنىڭ تاسىنا سالىپ ەسەپتەپ شىقتىم؛ ءار جاننىڭ جىلدىق سۋ شىعىنى ءبىر دينار ءۇش جارىم ديرحەمنەن تۇرادى ەكەن. ءار شاھاردا قىرىق وق حالىق مەكەندەيدى دەسەك؛ ارينە، شاح يەم، توعاي اراسىندا تورعايداي توزىپ كۇنەلتىپ جۇرگەن قاڭعىباس قىپشاقتاردى ەسەپكە المايدى، ولارعا سۋ سالىعىن سالمايدى... گە-گە، ءسويتتى... قىرىق وقتى قىرىق قالاعا كوبەيتىپ، ودان شىققان حالىق سانىڭا الگى سۋ شىعىنىڭ سالىپ كەپ جىبەرسەك، بادىرايىپ شىعا كەلەدى. قىرىق جەتى وق التىن دينار، نەمەسە ون جەتى، كەرۋەن استىق بولادى. جىل سايىنعى سىڭعىتا ىشكەن ءىنجۋ سۋى ءۇشىن وسى ءبىر تۇككە تۇرمايتىن شىعىندى تولەپ تۇرۋلارىڭىز ءلازىم. شاحتىڭ مەرەيى ۇستەم، بايلىعى ۇشان-تەڭىز بولعاي دەپ بۇحاردىڭ باس سەزىمىنە ەسەپ بەرىپ باتا الىپ تۇرارسىزدار دەپ ويلايمىن.
ىننەن ىسىلداپ شىققان جىلانداي جيىركەنىشتى اڭگىمەسىن شۇبالتىپ ايتا بەرەر مە ەدى، يلانشى قادىرحان كيىپ كەتتى، ءارى قاراي تىڭداۋعا ءداتى جەتپەدى.
— قۇم ساناعان ەسەپقوي، ساعان سالسا "جەل ءبىزدىڭ جاقتان تۇردى، جۇتقان اۋاڭا زەكەت بەر" دەۋدەن تايىنباسسىڭ!
— ويدەمەڭىز. ون جەتى كەرۋەننىڭ كىرەسى وزىڭىزدەن بولسا بەك جاقسى. ال، شاح يەمنەن بولسا، سۋ زەكەتىنىڭ ۇستىنە كولىك مايى ءۇشىن ءار كەرۋەن سايىن ۇستەمەگە ون ءۇش دينار تەڭگەدەن تولەيسىز.
— بۇدان وتەر ارسىزدىق بولماس، ءسىرا. ءوستىپ باقاي ەسەپپەن ءتاسپى تىرسىلداتىپ ونبەس داۋدى ولمەس قۇلداي قۋىپ جۇرگەندە زاۋال كەلەر. انتالاعان دۇشپان قازىناڭدى ۇپتەپ، موينىڭا قارعى باۋ تاعار، ماستەك قىپ مىنەر.
— ويدەمەڭىز.
— ەلدىگىمىزدى قويىپ، ەسەرشە ەگەسەر بولساق، ايتايىن: ءشامىل ديحان سول زاماندا بەكتىڭ كەلىسىمىن الاردا ونىڭ قورقاۋ كومەيىن قازىنامەن بىتەگەن. ءسويتىپ بارىپ پۇرساتىن العان.
ەلشى احمەد ءداپ وسى ءسوزدى ەسىتەرىن الدىڭ-الا بولجاپ قويعانداي سەلت ەتەر ەمەس، ادەپكى اڭگىمەنىڭ اۋەزىنە تاعى ءتۇستى.
— ءار كەرۋەننىڭ كولىك مايىنا ون ءۇش ديناردان... ون جەتى كەرۋەن... ەكى ءجۇز جيىرما ءبىر دينار بولادى بارلىعى... سالىقتىڭ ءوزى قىرىق جەتى وق دينار... ھامبەسىن قوسىپ تاسقا سالساق قىرىق جەتى وق ەكى ءجۇز جيىرما ءبىر التىن دينار باداناداي بولىپ شىعا كەلەدى. ويدەمەڭىز، حان يەم! شاح يەم: "استىعى شىقپاي قالعان جىلدارى مال الۋعا كەلىسەمىن"، دەگەن. بۇل دا ۇلكەن جەڭىلدىك، جاناشىرلىق، تۋىسقانعا قول ۇشىن بەرۋ عوي.
"مۇحاممەد شاحتىڭ جۇيكە جەگەن ەسەر ەلشىسىمەن كەرمالداسىپ بەرەكە تاپپاسپىن"، دەپ ويلادى ما، يلانشى قادىرحان كوپكە دەيىن سازارىپ وتىرىپ قالدى. شەكەسىندەگى بارماكتاي بۋىلتىق بادىرايىپ باتتيا ءتۇستى. يسمايل امىرشىدەن "ەلشىمەن جاۋاپتاسايىن"، — دەپ پۇرسات سۇرادى. ماۋلەت الدى. ەكى بادىك اپ-ساتتە-اق سالعىلاسىپ، ماقام ايتىسىپ قىزىل ءتىل بولىستى. يلانشى قادىرحان ءوز ويىمەن-تۇعىن، بيىك كۇمبەزدىڭ قىزىل الاۋ جۇققان كەنەرەسىنە قادالدى. الىسقا، كىسىنىڭ قيالى بولماسا كوزى جەتپەس تۇڭعيىققا ءۇڭىلدى. ول تۇڭعيىقتىڭ، اتى — تاعدىر ەدى. قاتىگەز تاعدىر تولقىندارىنان ءوز جۇرتىنىڭ الدەقاشان ءجۇرىپ وتكەن ءىزىن ىزدەدى. تابا المادى. تەڭىزدىڭ اساۋ تەلەگەيىندەي ءبىرىن-بىرى باۋىرعا باسىپ، العا اسىعىپ جاتقان تاعدىر اعىسى كوزىن قارىقتىردى، جۇرەگىن شايقادى.
يسمايل مەن احمەد ەلشى اراسىنداعى داۋ اياقتالۋعا بەت الدى بىلەم، ەكەۋىنىڭ دە داۋسى باسەندەپ، سولعىنداپ قالىپتى. كوزدەرىنىڭ وتى سەنگەن.
— "شامىلدەن قىرۋار قازىنا جەدىم" دەگەن بەكتىڭ قولحاتى بار بىزدە، — دەدى يسمايل.
— ودان بەرى عازاۋات سۋ اكتى ەمەس پە. شاح نەم زەكەتتى بيىلعى اققان سۋدان باستاپ الماقشى،— دەيدى احمەد ەلشى.
— قۇراننىڭ ءجۇز سەگىزىنشى سۇرەسىندە "ۇجماق بۇلاعى كاۋساردى يەسى سۇيگەن قۇلىنا بەرگەن" دەمەي مە. اعىپ جاتقان ءتاڭىر سۋىنا پەندەشىلىكپەن سالىق سالۋ كۇپىرلىك قوي؛ "حاديس" كىتابىنان اتتاماقپىسىڭ؟!
احمەد ەلشى توسىلىپ قالدى، ءبىراۋقىم ۋاقىت وتكەن سوڭ بارىپ:
— زەكەت ونبەي، داۋ ولمەيدى، — دەدى.
— ءتاڭىر سۋىنا سالىق ونبەيدى،— دەدى يسمايل ءتىلشى.
ەلشىدەن كوپ اسىپ تۇسەر ءبىلىمىن، بىلگىرلىگىن بايقاتتى.
وقىعان "حاديو، "ءتاپسىر"، "سيار" كىتاپتارى ءقازىر دە اجەتىنە جارادى: جەتەسىزدىڭ ساناسىن تورلاپ، قيالي قىپ توپاس ەتسە دە، كوكىرەگىندە زەردەسى بارعا شاريعات جولدارى دا پايداعا اسادى ەكەن. شاريات كىتاپتارىنىڭ دا كوڭىلگە تۇتار ساباعى بولعانى. يسمايلدىڭ بۇعان كوزى ابدەن جەتتى.
احمەد ەلشىنىڭ قىلىعى كۇيدىرەدى عوي تەگى. ساۋەگەي بولماسا قاراپايىم كىسىنىڭ ەسىنە تۇسپەس باياعى ءبىر ەسكى اڭگىمەنى بەتكە ۇستاپ، "شاح يەسىنىڭ" قازىناسىن كوبەيتۋگە ءدات قىلىپ، سۋ زەكەتىن سۇراپ سۇڭقىلداعان ەلشى ەندى سىقىرلاپ ورنىنان تۇردى. ارىپ-اشىپ ولەۋسىرەپ قالىپتى. كەلگەن مەزەتتە جىلى شىراي، جاقسى داممەن قارسى العان سالتانات سارايى ءقازىر وعان قاسقىردىڭ جاتاعىنداي سۋىق سەزىلدى. ابىرويدان ايىرىلىپ، سالى سۋعا كەتىپ، شىعۋعا بەت الدى. "زەكەت ونبەي، داۋ ولمەيدى"، دەپ كۇبىرلەيدى. جاي كەتىپ بارا جاتقان جوق، سەس كورسەتىپ، دوڭىز ايبات جاساپ بارادى. كۇشىگەندەي تالتاڭداپ شىعىپ جونەلدى. ءتاڭىردىڭ ق ۇلى دەگەن وسى دا.
تىستان ءۋازىر شال كىردى، جانارى كىرتيىپ-اق قالىپتى، ساقالى دىرىلدەپ كەمسەندەي مە-اۋ. الگى احمەد ەلشىنىڭ تورتكۇل ەسىكتى قاتتى جاۋىپ كەتكەنىڭە ناليتىن سەكىلدى. ءوزى دە حورەزمدىك قوجا تۇقىمىنان-تۇعىن، باسى قۇمىراداي بوپ شارياتشىل تۇگە، سۋ اقسا سايىنا، جىلقى جوعالسا ۇيىرىنە دەگەننىڭ كەرىن تانىتىپ تۇر.
يلانشى قادىرحان ورنىنان اۋىر كوتەرىلدى، قارا سانى قورعاسىن قۇيعانداي اۋىرىپ قۇرىسىپ قالىپتى. ساناسىن وي كەرنەدى؛ الگىدە عانا ءار ەلدىڭ جۇلمىت زىمىستان ەلشىسىمەن، جاۋشىسىمەن، ساۋداگەرلەرىمەن ساۋالداسىپ شەندەسۋدەن تۋعان قۇيىنداي ۇيىتقىما قيال ەڭسەسىن جازدىرمادى، جانىڭا جايسىز اسەرىن قالدىردى. ەندى بويىنا ءتىلسىز ۇرەي ءۇيىرىلدى،
قورقىنىشتىڭ ۇرەيى ەمەس، قايعىلى قۇلازۋدىڭ ۇرەيى. قۇجىناعان شاھار ىشىندە ءوزىن جاپادان-جالعىز سەزىندى. سول سەزىم دەنەسىن ءبىر ىسىتىپ، ءبىر سۋىتىپ دەرت بۋعانداي سارساڭعا سالعان.
بەسىنشى سارىن
كۇمبەز سارايدىڭ تاق قويىلعان ديار دەگەن بولمەسىندە كەشەدەن بەرگى بارشا ىسىنە وي جۇگىرتىپ، اقىل بەزبەنىڭە سالىپ وتىرعان يلانشى قادىرحان تاڭەرتەڭنەن الدەنەنى تاعاتسىز كۇتۋلى ەدى. وسى باجايلانىپ وتىرعان كۇننەن اتتاي توعىز مۇشەل جىل بۇرىن، جاڭاشا كۇن كالەندارى بويىنشا مىڭ ءبىر ءجۇز ءۇشىنشى جىلى دۇنيە سالعان ايگىلى اقىن، ساۋەگەي سوفى احمەد ءياسساۋيدىڭ تۇرعان قالاسى يسپيدجابتان جاۋشى كەلمەكشى-تۇعىن. كۇن ەكىندى شاققا ەڭكەيدى بىلەم، بولمە ءىشى كۇڭگىرتتەنە باستادى، تەرەزەلەر بيىكتە قالسا وستەدى، جاۋشىدان ءالى حابار جوق. ءامىرشى عايىپتان جامانشىلىق سەزگەندەي دەگبىرسىزدەنە ءتۇستى. كەشەگى الەم-جالەم كيىنگەن كەلىمسەكتەر؛ ساۋداگەر قىزىل شال، باتپاقتان شىققان نوۆگورودتىڭ ماريساسى، بىلگىش تۇيىق-وق، سابىرلىق ساندالباي ەلشى، ءۇيسىن ەلشى، نەسەبى بالاسى احمەد قايتا ءبىر كوز الدىنان كولەڭدەپ ءوتتى. وسىنداعى ءابۋناسىر فارابي كىتاپحاناسىنان ءتالىم تاۋىپ، كون كىتابىن تامامداۋعا قالعان سىعاناقتىق حيسامەددين قىلىعى، تىلىنەن ءتاتتى ءسوز تامعان ءتىلشى يسمايل ءحالى ەسىنە قايتا ورالعان. وسى مەزەتتە بولمەنىڭ تۇستىك بەتتەگى جارما ەسىگى اشىلىپ، ۋاكىل ءۇندى جىگىتى كىردى. دەنەسى ەڭگەزەردەي، جايباسار، ناعىزدىڭ ءوزى. ون قولىن كەۋدەسىنە قويىپ، باسىن تومەن ءيدى، سويلەۋگە پۇرسات سۇراپ تۇر، قيمىل-قالپىنان تاكاپپارلىق كوزگە ۇرادى. ءامىرشى پۇرسات ەتتى. ۋاكىل ءجۇزىن كوتەردى، قولى سول كۇيىندە قالدى.
— يسپيدجابتان جاۋشى كەلدى!
— اكەلگەنى جاقسىلىق پا، جاماندىق پا؟
— جاقسىلىق! يسپيدجاب ءامىرشىسى جارلىعىڭىزدى ەكى ەتپەي ورىنداۋعا ءازىر كورىنەدى. "قول ساقاداي ساي، قوس تىگىلگەن، سويىس اكەلىنگەن، ەندى ۇلكەن شاڭىراقتان باتىر سايىستى باستاۋعا ءامىر كۇتەمىز"، — دەپتى. وسى ءسوزدى جەتكىزگەن جاۋشىسى ساراي الدىڭدا تۇر، حان يەم.
يلانشى قادىرحان ساراي ساقشىسىنىڭ مىنا ءسوزىن ەستىگەندە سابىرلى مىنەزىن ۇمىتىپ، بالاشا قۋتىڭداپ كەتتى. ويتەتىن دە ءجونى بار. دەشتى-قىپشاق ەلىندە اتام زاماننان بەرى ءۇش جىلدا ءبىر مارتە باتىر سايىس دەگەن ءداستۇرلى جيىن ءوتىپ تۇراتىن. سايىستا باتىرلاردىڭ بىلەك كۇشى، جاراق جۇمساۋ ءتاسىلى تەزگە تۇسەتىن. قولباسىلاردىڭ اۋىزبىرلىگى سىنالاتىن. سايىستىڭ ارتى ۇلكەن توي-دۋمانعا ۇلاساتىن، باتىرلار بىر-بىرىمەن ءتوس قاعىستىرىپ دوستاسىپ، قاريالار ۇل-قىزدارىن اتاستىراتىن، ەل-ەلدىڭ اراسىنا سىيلاستىق ەنەتىن. ەندى وسى سايىسقا تۇسەر قول شىعىنىڭ، جەڭىپ شىققانداردىڭ شاپان-شاپقىتىن، تويشى جۇرتتىڭ سويىسىن قىپشاقتىڭ بەلگىلى بيلەرى، مايلى اۋىز بايلارى كەزەك كوتەرىسىپ جاتادى. كەيدە جاتىپىشەر داڭعوي، ماردىمسىز، مالجان ادامدار باتىر سايىسقا ىقىرار بەرمەيتىن. شىعىنىنان قاشىپ تىراقايلايتىن. دىردۋىنان سەكەم الاتىن. سويتەتىن دە ءوز جەرىندە وتكىزۋگە ريزالىعىن بەرمەيتىن، ونىڭ ارتى ىرىلداسقان داۋعا، قاندىبالاق جورتۋىلعا، الاكوز ىرىتكىگە اينالادى. ۇلكەن شاڭىراقتىڭ كوكسەگەنى ءبىراۋىزدىلىقتىڭ قيلى كەزەڭ قاعىنعان زاماندا ءوزدى-وزى جۇلقىسۋدى ءجون كورمەيتىن. ىرگەنى باسىپ ۇستاپ ۇيرەنگەن يلانشى قادىرحان الگى حاباردى قۋانا قارسى العانى سودان. بۇل حابار ۇلان-عايىر كوپ رۋ دەشتى-قىپشاق جۇرتىنىڭ ءالى ءبىر اتانىڭ بالاسىنداي ءتاتۋ-تاتتى، باياعىشا قابىرعالى-قاھارلى ەل ەكەنىڭ ايعاقتادى.
— ءپالى دەگەن! دەشتى-قىپشاقتىڭ نە مىقتىلارى كۇنى ەرتەڭ كوسەگەنىڭ كوك جونىڭدا باس قوسادى، بىلەك ايقاستىرادى، ءتوس قاعىستىرادى! دالا ءدۇبىرىنىڭ جەتكەنى ەندەشە! — دەپ ماساتتانا داۋىستادى ءامىرشى.
ورنىنان جەڭىل كوتەرىلىپ كەتتى، الاقانىڭ سوعىپ ۋاكىلدى شاقىرىپ الدى، جارلىق جاسادى.
— مەن سەنىمدى سەرىكتەرىممەن ەرتەڭ تۇندە كوسەگەگە جول الامىن. ءوزىڭ ساۋران، سىعاناق، شابعار، يسپيدجاب، تارازى، بۇزىق، اقتوبە، اقىرتاس، بابا اتا، قارناق، سۇتكەنت، قاراسۋان، وقسىز، تەك تۇرماس، كەلىنتوبە، قۇميان، مەيرامقالا، قوراسان، بەسىك، وعىز كەنت، شار داربازا، جاۋھار، جەنت، جانكەنت، يانكيگەنت سەكىلدى دەشتى-قىپشاقتىڭ باس قالالارى مەن قورعاندارىنا ۇلكەن شاڭىراقتان شابارمان جونەلت. الگى ايتقانىمدى جۇرتقا تاراتسىن. ۇلىستىڭ ەڭسەسى بيىك، ىرگەسى بەرىك، نايزاسىنىڭ ۇشى ۇشكىر، تۇلپارىنىڭ تۇياعى ءبۇتىن ەكەنىڭ سىنعا سالامىز. قىزىق قاق ارىق بولامىز. سىعاناقتان سۋناقاتا ديحاندى، جاۋھاردان جۇلدىز ساناعان عابباس كورەگەندى شاقىرت، باتىر سايىستىڭ باس تورەشىسى سولار! جاقسى ءسوزدى جاۋشىنىڭ استىنا ات مىنگىزىپ قايتارىڭدار، ريزا بولىپ كەتسىن!
ءۇندى جىگىتى باسىن جايمەن تومەن ءيدى، بۇرىلماستان، ارتىمەن جىلجىپ شىعا جونەلدى.
يلانشى قادىرحاننىڭ كەۋدەسىنە جەلىك كىردى، يىعىنان اۋىر جۇك تۇسىرگەندەي بويى سەرگىپ، ويى جەڭىلدەپ سالا بەردى. ارقاسىنان سىپىرىلعان اسىل ماۋىتى شاپاندى سۋدىراتىپ قايتا كوتەرىپ الىپ، جاۋىرىنىڭا جاۋىپ، قىمتانا بەرگەن. تۋ سىرتىنان، باتىس بەتتەگى قۇپيا جاپسارلاس ەسىك دىبىسسىز اشىلعانداي سەزىلدى. سەلت ەتىپ تۇتاس دەنەسىمەن بۇرىلعان.
ءۋازىر شال ەكەن، جارعاق ءماسىسى كىلەم ءۇستىن مىسىقشا باسادى. دىبىسى ەستىلەر ەمەس.
— الگى جاۋشى كەتپەي تۇر، حان يەم.
— مىنگىزگەن اتقا مىسە تۇتپادى ما؟!
— حان يەممەن جالعىز اۋىز ساۋالداسسام دەيدى.
— تىلدەسۋگە پۇرسات.
شال دىبىسسىز باسىپ قايتا شىعىپ كەتتى. ءامىرشى تاققا وتىرمادى، جارتاستان تۇتاس ويعان تاس مۇسىندەي بولىپ بولمە ورتاسىندا تۇرا بەردى. جاۋشىنى كۇتتى. سالدەن سوڭ قاق ايرىلعان قارا ەسىكتىڭ جارماسىنان ىشكە كەشكى كۇننىڭ قىزعىلت ساۋلەسى لاق ەتىپ قۇيىلدى. ءىنجۋدىڭ قويمالجىڭ، لاي تولقىنى ىسپەتتى. سول تولقىنمەن مالتىپ بولمەگە ءبىر دوپ-دومالاق جان ەندى. اعىپ كەلە جاتقان اسقاباق دەرسىڭ. تىكسىنىپ قالدى. الگى اسقاباق جىگىت تاقاپ كەلىپ ە يىلگەنى، ە تىكەيگەنى بەلگىسىز سولەكەت قيمىل جاسادى.
ءسويتتى دە سامبىرلاپ سويلەپ كەتتى، داۋسى قۇددى قاتىننىڭ ۇنىڭدەي:
— جولاي كورگەن ءبىر جامان جاعدايدى ماعلۇم قىلعالى كىدىردىم.
جامانشىلىق اۋزىمنان شىقپايتىن جاۋشى ەدىم. اتىرابات جازىعىندا القىمىنا قان جۇققان يەسىز تۇلپار كوردىم.
وسى ءۇش اۋىز سويلەمدى جازعان جاۋشى ءۇش مارتە ءبولىپ ايتتى، ءار سويلەمنەن سوڭ دەمى تاۋسىلعانداي توقتاپ قالادى. اراسىندا زەرەن تولى قىمىزدى ءىشىپ تاۋىساتىنداي مەزگىل وتەدى. ءامىرشىنىڭ قاھارىنان قايمىققانى ەدى.
— يەسىز تۇلپاردىڭ ەرىنىڭ باسىنا قوس دابىل ىلگەن!
يلانشى قادىرحان سىرەسكەن كۇيى تۇرا بەردى، ماڭدايىنىڭ قىرتىسى قالىڭدادى. قوس دابىلدى دۇڭكىلدەتە سوققان سويقان
مايداندى كوز الدىڭا كەلتىردى: باتىرلاردىڭ قىلشا موينىڭ قىلىش قيادى، كەلىنشەكتەر قارا جامىلىپ كەرەگە كوگىنە قۇلايدى، جەتىم قالعان بالانىڭ ويى قارعىستان كور، بويى ءپاس بولىپ وسەدى، مىنا جاۋشىدا جاسىندا ۇرىس كورىپ، اكە-شەشەسىن ەرتە جالماعان جەتىمەك تە... كوزىنە قان تولىپ الدىڭداعى جاۋشىعا تىگىلدى.
— قاشاعان ات ۇستاتپاي كەتتى.
ءامىرشى مانادان بەرى ساناسىن سەرگەلدەڭگە سالعان ويىن ەندى اقتاردى.
— كورگەنىڭدى ەشكىمگە ايتپا، قۇپيا قالسىن. ەستىسە ەل ءىشى دۇرلىگەدى، جامانشىلىققا جوريدى. بۇل ءبىر زۇلمات قاسكويدىڭ باتىر سايىسقا جينالعان جۇرتتىڭ كۇلىپ كەلىپ، كۇڭىرەنىپ كەتسىن دەپ جاساعان جىمىسقى جالاسى-داعى. سايىس سوڭىنان سول اتتى ۇستاپ الدىما اكەلۋگە قۋعىنشى شىعارامىن. اقيقاتىنا جەتەمىن!..
التىنشى سارىن
بۇل زاماندا ءابۋناسىر فارابي كىتاپحاناسى كۇمبەز سارايدىڭ تەرىستىك بەتىندەگى قۋما ەتىپ سالىنعان تۇكپىرگى بولمەلەردە بولاتىن. اۋەل باستا وسى كىتاپحانا ۇلى عۇلامانىڭ تۋىپ-وسكەن اققورعان اتتى قورعانىڭدا ەدى، بەرتىن كەلە وتىرار شاھارىنىڭ ورتالىعى قىزىل قىشقا ورانىپ، اتاعى ءدۇيىم جۇرتقا دابىرايعان سوڭ ءابۋناسىر ءوزى كوزى تىرىسىندە كۇمبەز سارايعا كوشىرتكەن. شاپقىنشىلىقتان امان بولار دەپ ويلادى. سودان ءبارى سان ىقىلىم زامان ءوتتى، كىتاپحانا يەسى جات جەردە كوز جۇمدى، كىتاپ قورى مولىعا تۇسپەسە كەمىگەن جوق، الىس-جاقىننان ىزدەپ كەلىپ قۇزىرىنا باس يۋشىلەر كوبەيدى. جاۋھارلىق رابباس پەن يسمايل، سىعاناقتىق حيسامەددين، يسپيدجابتىق احمەد، قوراساندىق نىسان ابىز، شابعارلىق انەت بابا، ءبارى وسى وشاقتان ساباق العان ءبىلىمپازدار ەدى.
يلانشى قادىرحان بۇگىن سول كىتاپحانانى ارالاپ كورمەكشى ەدى. ونىڭ وزىندىك ءمازىن سىرى بار-تىن.
شىعىستان قارا بۇلتتاي قاپتاپ ۇيىرىلە باستاعان سۇراپىل سۇمدىقتىڭ الدى، داۋىل سوعا.ر مەزەتتەگى ءىشىن تارتقان تىنشۋ كەز ەدى بۇل. ەلشىسىمەن ءتوس قاعىستىرىپ، ۇلى جىبەك جولى ماڭعۇل ساۋداگەرلەرىن بوگەتسىز وتكىزىپ، تىنىش جاتسا دا جەر استىنان ەستىلگەندەي سۇڭقىل سىبىستان شوشىناتىن. ەرىنىڭ باسىنا دابىل ىلگەن يەسىز تۇلپار دەگەن پالەسى تاعى شىقتى. سودان ءامىرشى قياپاس قيالعا شوماتىن. «وتىراردا جاۋ كوزىن قىزىقتىرار قانداي قازىنا بار؟» دەگەنگە كەلەتىن. ويىن العاش بولگەن كونە كىتاپحاناسى ەدى، سول اسىل قازىناسى نەندەي كۇيدە ەكەن؟ كوزبەن كورمەكشى.
«كىتاپحانانى ارالايىن»، دەۋىنىڭ ەندىگى ءبىر سىرى، قازىنانىڭ كىرەۋكەلى ساندىعى التىننان ارىلا باستاعان. بۇعان تىكەلەي سەبەپشى — شاھارداعى ون وق قولدىڭ كوپتەن بەرى جورتۋىلسىز، جورىقسىز قاڭتارىلىپ تۇرۋى ەدى؛ قول شىعىنى، شاھاردىڭ جاڭا ىمىراتتارى، ەڭ اياعى بازارعا تۇسكەن كىتاپتاردى كىدىرىسسىز ساتىپ الۋ اقشانى اياماي-اق جۇتقان. ءامىرشى قازىنانىڭ كەمىگەنىڭە استە وكىنگەن ەمەس، كۇمعا سىڭگەن سۋداي ءىز-تۇسسىز جوعالىپ جاتقان جوق، اتاق-ابىرويىن دابىرايتىپ بارادى. وسى ىستەپ وتىرعانى بابالار اماناتى عانا، سول ءداستۇردى العى ۇرپاققا جالعاستىرعانى. ەندەشە قىرۋار قازىنانىڭ كىتاپ قورىنا اينالعانى قانشا؟ جاڭادان نەندەي كىتاپتار قوسىلدى؟ سونى بىلمەكشى.
قاسىنا يسمايلدى ەرتىپ الدى. كىتاپحانا ورنالاسقان بەس قاتپار قىش بولمەنى باس قاقپاسىنىڭ الدىنان انەت بابا ۇشىراسقان. حان سارايىنىڭ قازىرگى جىلناماشىسى، جاسى جەتپىستىڭ ۇستىندە، ءالى شيراق تۇلا بويى تەك قانا تارامىس پەن سىڭىردەن تۇراتىن قاتپا شال. اسا ەپتى قوزعالادى، قولىنداعى شىراعىن جەرگە قويا سالىپ، بەلبەۋىنە بايلاعان توپ كىلتتى شەشىپ الدى. كوپ اۋدارىستىرىپ ىشىنەن دىتتەگەن كىلتىن ازەر تاپتى، اقىرى قولى قالتىراپ قۇلىپتى اشتى. يلانشى قادىرحان مەن يسمايل شالدىڭ سوڭىنان ىلەستى.
بولمەلەردىڭ توبەسى كىلەڭ كۇمبەزدەنىپ قوسىلعان، تاس توبەدە ساۋلە تۇسەتىن، اۋا كىرەتىن دوڭگەلەك ويىقتارى بار. قابىرعالارى اشەكەيسىز، قاسات قىشتان ورىلگەن. ىشكى زال پەرعاۋىندار ىمىراتىڭدا قازىناعا اپاراتىن بۇرالاڭ جولعا ۇقساس بەس بولمە دە ءبىرىن-بىرى قۋىپ، يرەتىلىپ سالىنعان. قوس قابىرعاداعى تاس سورەلەر تولى كىتاپ. توبەدەن تۇسكەن ءالسىز ساۋلە، سوسىن شال قولىنداعى شىراعدان جارىعى التىن تىستى، كۇمىس ءقارىپتى كىتاپتارعا شاعىلىسىپ جىلت-جىلت ەتەدى. بەينە ساق بابانىڭ مول جيھازبەن قويىلعان مۇردەسى سەكىلدى، بەتكە كونە لەپپەن قوسىلىپ التىن بۋى ۇرادى.
— كىتاپ قازىناسى قانشا وققا جەتتى؟ — دەپ ساۋال قويدى يلانشى قادىرحان.
انەت بابا ەستىمەگەن كىسىگە ۇقساپ بىردەن جاۋاپ قايتارمادى، شىراعداندى بۇرىشتاعى ىستانعان تەككە قويدى، قوينىڭا قول جۇگىرتتى. الدەبىر شيراتىلعان كونە قاعازدى سۋىردى. شاتتاپ بايلاعان وراۋ ءجىبىن شەشىپ، قاعازدى جازدى، داۋىستاپ وقي جونەلدى.
قوي تەرىسىمەن وراپ، تاسپاعا جازعان قىپشاق شەجىرەسى ەكى وق جەتپىس ەكى تەڭ، شيراتپا پاپيرۋس، بەتىنە ناقىل سوزدەر ويىلىپ جازىلعان بابىل تاس تاقتاسى توقسان، تالاستىڭ تاستاعى جازۋلارى تورتەۋ، جاۋىرىن سۇيەككە ويىلعان تامعالار ەلۋ...
انەت بابا شيراتپا قاعازىنا ءتىزىپ العان كىتاپتار مەن جازبالار سانىڭ تۇگەندەپ، تۇستەپ بولعانشا باعلان ەتى ءپىسىپ شىعارداي مەزگىل ءوتتى؛ ەندى الگىلەردى جازعان كىسىلەرگە، ولاردىڭ سالا قۇلاش ەسىمدەرىنە كەلىپ تىرەلگەن... الا-اد-دين اتا-مەليك ۇلى مۇحاممەد جۇۆەيني، مين-حاج اد-دين ابۋ ومار وسمان ۇلى سيراج اد-دين مۇحاممەد ءال-جۇزجاني... كۇن كەشكىردى بىلەم، توبەدەگى ويىقتاردان ساۋلە ءتۇسۋدى قويدى. قىش شىراعدانداعى جىلقى مايى جانىپ ءبىتتى. يسمايل جاڭا شىراعدان جاعىپ، شالدىڭ الدىڭا توستى. يلانشى قادىرحان تاپ الدىڭدا جىلتىراپ كوز تارتقان ۇلكەن كىتاپتى قولىنا الدى، اشىپ قارادى، ءىشىنىڭ ورنەگى تاڭ قالدىرادى، ءار بەتتىڭ كەنەرەسىن قوشقار ءمۇيىز سىزىقتارمەن كومكەرگەن، جازۋدىڭ ءوزى ءارقيلى بەينەنى ەلەستەتەتىن ناقىشپەن جازىلعان. ەجەلەۋدەن ءارى اسپادى، ءقارپى تانىس بولعانىمەن ءتىلى تۇسىنىكسىز. انەت بابا بولماسا، ءوزىنىڭ ءتىسى باتاتىن ەمەس. مۇقاباسىن كۇمىس قۇيمالارىمەن اشەكەيلەپتى، اسا سالماقتى. انەت بابانىڭ... ۇشكىل جازۋلى شۋمەر تاقتاسى ۇشەۋ، كوشىرمە كىتاپ ون ەكى... قاڭلىدان شىققان نۇرساي قۇيما قۇلاقتىڭ بالاسى توعىز تۇيەلى شۋاق شەجىرەشى... دەگەن قارلىعىڭقى داۋسى قۇلاعىندا تۇرعان.
— حان يەم، وتىز ءۇش وق دانا اسا باعالى كىتاپ پەن قولجازبا قورى بار، — دەپ ءبىر-اق تىنىستادى انەت بابا، سالدەسىنىڭ ۇشىمەن بەتىن ءسۇرتتى. شۇباتىلعان قاعازىن قايتا شيىرشىقتاپ جاتىر. وقتاۋداي ەتىپ شيراتىپ ورادى. ەكى باسىنا جەز شىعىرشىق كيگىزدى. سوسىن قوس قولىمەن كوتەرگەن كۇيى ماڭدايىنا تيگىزدى، ءتاۋ ەتكەنى ەدى. امىرشىگە ۇسىندى. يلانشى قادىرحان دا وراۋلى قاعازعا ماندايىن تيگىزدى، از-كەم تولقىپ كىدىرىپ قالدى، سوسىن يسمايلعا بەردى. قاراپ تۇرىپ كوڭىلى ورەكپىگەنى. كەۋدەسىنە تاكاپپار قۋانىش تولعان. سىرت قاقپاعا بەتتەدى، تابالدىرىق الدىڭدا قوشتاسىپ جاتىپ انەت بابا ءامىرشىنىڭ جۇزىنە قاراعان؛ "قاراڭعىدان جانارى دىمدانعان شىعار"، دەپ قانا ويلادى.
بۋلار ەندى كۇمبەز سارايدىڭ تەرىستىك جاعىنداعى ارتقى ەسىگىنەن شىققان. اينالاسى دوپ-دوڭگەلەك تۋلاقتاي تاقىر الاڭ، جيەگىن ەرنەۋلەي ورىك، شابدالى، جيدە اعاشتارى ءوسىپتى، باستارى بىركەلكى. باتۋعا ەڭكەيگەن كۇندى كولەگەيلەپ، ماڭايدى دەم اراسىندا كۇڭگىرتتەندىرىپ جىبەردى. ءامىرشى ءالى وي ۇستىندە كەلە جاتقان، جاڭا عانا ادامزاتتىڭ اقىل-ويى ۇيىعان قىرۋار كىتاپتى كورىپ، ۇستاپ، اتىن ەستىپ شىققان مەزەتتەگى مۇعدارلى اسەردەن ايىققان جوق-تى. الاڭدى قيىپ ءوتىپ، كولدەنەڭ كوشەگە ءتۇستى.
كوشە تولى ىعى-جىعى حالىق ەكەن، بىرەۋدى-بىرەۋ اڭعارىپ اڭتارىلار ەمەس. ارەدىك سارتىلداپ شاۋىپ وتكەن قول، ءجۇزىم تولى قۇمىرانى بۇراتىلا كوتەرگەن كەلىنشەك، ۇستىنە بوياۋ جۇققان زەرگەر، وشاققا سالىپ العانداي كۇيەلەش ۇستالار، اۋلەكى ءجۇرىس قۋعان بوزبالا، دۇركىرەي جۇگىرىپ وتكەن بالالار، اق ەزۋ بولىپ كوپىرىپ اۋزى اۋىرعان دەلدال، كۇللىسى ارتىنا قاراماي بەزىپ بارا جاتقان بەيقارار ءومىردىڭ قايتالانباس ورنەكتەرى ەدى. شاھار تىنىسى تاسىعان كەزدەگى تەلەگەي ءىنجۋدىڭ شۋاشى سەكىلدى. كىدىرمەي ءجىتى ءجۇرىپ وتىرىپ قان بازارعا جەتتى. قان بازار شاھاردىڭ تەرىستىك-باتىس بەتىنە ورنالاسقان. اينالاسى ات شاپتىرىم دوڭگەلەك الاڭ، شەتىن دالدالاپ ورىك اعاشى تىگىلگەن، اعاش كولەڭكەسىنە قىش سورە قالانعان، تورىندە بيىك ءاۋىز بار، ەتەگىندە مال بازارى — تابانى اق جەم بولعان ساۋداگەرلەر سامبىرلاپ قول الىسىپ، قۇنجىڭداسىپ جاتىر. قىش سورەلەردىڭ ءۇستى قىزىلدى-جاسىلدى جايما، جايماعا قيساپسىز جيھاز قويىلعان. بۇلار جۇرتتىڭ اراسىنان ازەر سىعىلىسىپ ءوتىپ كەلەدى.
قان بازاردان حيسامەددين اقىندى ىزدەستىرگەن.
حيسامەددين سالتانات سارايىنان شىققان حازارلىقتار مەن كييەۆتىكتەرگە ىلەسىپ جيھانكەزدەردىڭ قوناقجاي مەكەنى التىن سارايعا جەتكەن. كەرۋەن شەتكى اۋلىگە جايعاسىپتى. كىرەكەشتەر تۇيەلەردى وتقا جىبەرىپ، ەندى تىرايىپ-تىرايىپ تىنىعىپ جاتىر ەكەن. كەرۋەنباسى قىزىل شال ورتاعا نارلاپ جينالعان ءۇش الاپىش تەڭدى اشۋعا ءامىر ەتتى. نەشەمە كۇنگى سۇركىل بەينەتتەن ماڭگۇرت بولعان قۇلدار تاپىرلاپ جۇمىسقا كىرىستى. الاپىش تەڭنىڭ باۋىرى سوگىلدى، ىشىنەن سارىالا بۋمالار توگىلدى، بەينە كوكتەمگى قاياز بالىقتىڭ قارنىڭ جارىپ قالعاندا اقتارىلار ما قىزىل ۋىلدىرىق ءتارىزدى؛ مۇقىم سارى قايىسپەن قاپتاپ، التىنمەن اپتاعان كونە كىتاپتار شىقتى. كوبى ىنجىلدەر ەكەن، ەكى-ۇشەۋى ساۋلەت ونەرىنىڭ سىرىن بەينەلەگەن سىزىق پەن ەسەپكە گولى دۇنيەلەر.
بوربايى شىت-شىت جارىلىپ، اياعىنا دورباداي قىپ قۇرىم كيگەن قۇل تاعى ءبىر تەڭدى ارقاسىنان ءتۇسىردى. حيسامەددين كىتاپتاردى كورگەننەن-اق قاپىسىز تۇسىنە كەتتى، ءار ءارىسى الەكساندريادان شىعىپ، حالابا ارقىلى حازارياعا قاپىدا وتكەن ولشەۋسىز قۇندى كىتاپتار ەدى، ساۋدالاسا باستادى. حان قازىناسىنان ءوزىنىڭ "كون كىتابىنا" سىيعا العان دينارى تۇگەسىلىپ-اق قالعان. داۋسى تىم قاتقىل شىعادى، تۋ سىرتىنان كەلىپ توقتاعان ءامىرشى مەن يسمايلدى مۇلدە بايقايتىن ەمەس.
— حاننىڭ پۇلىن سۇرايسىڭ! جولاي قاراقشىلار توناپ الىپ قالعاندا ولەر مە ەدىڭ؟
— تونادى، قازىنامدى، قاتىنىمدى تارتىپ الدى، "وتقا جاعىپ جىلىنۋدان وزگەگە جارامايدى"، دەپ كىتاپتاردى قايىرعان. ەندى قاتىن ساتىپ الۋعا، ەلگە جەتۋگە قاراجات كەرەك!
— ءاربىرىنىڭ قۇنىڭ ون ءدىلداعا شەگەرسەڭشى، جارقىنىم.
— بولمايدى، بۇلار جوق-باردى شاتقان اقىننىڭ شاتپاعى ەمەس، پايعامباردىڭ لۇعاتتى سوزدەرى. دىڭنەن بەزگەندەر 391 جىلى الەكساندريا كىتاپحاناسىن قيراتىپ، ورتەگەندە، بەسىنشى بابام جاسىرىپ الىپ قالىپتى. ساتپاس تا ەدىم، تۋعان جەردى ساعىندىم.
— كولىك قىپ مىنۋىڭە سايگۇلىك سىيلايىن.
— ءۇش جال كۇمىس ۇستەمە قوس.
— جال كۇمىستى ساۋداعا سالاتىن ورىستار، قىپشاقتار كۇمىس دينارمەن عانا ساۋدالاسادى.
— ەسەڭگىرەپ ءجۇرىپ ەسىمنەن شىعىپ كەتىپتى؛ ءۇش دينار ۇستەمە قوس ەندەشە.
— ءۇمىتىڭ جوق جان ەكەنسىڭ.
— كىمنەن؟
— قۇدايدان دا!
— ويدەمە، ادال ساۋداگەرگە ءتىل تيگىزۋ كۇنا. اكەم تەڭگەنىڭ سىڭعىرىن ەستىمەسە اسى بويىنا سىڭبەيتىن دەلدال بولعان، شەشەم قۇش حاناشىنىڭ قىزى، سولارعا تارتىپ مەن دە ساۋدا جولىن ۇستادىم.
حيسامەدديننىڭ تاعاتى تاۋسىلىپ، بەتىنىڭ تۇگى شىعا تۇتىگىپ كەتتى، الگى "ادال ساۋداگەردى" جۇندەپ جىبەرمەك بولىپ جاعادان الا بەرگەن. اندىپ تۇرعان يسمايل ارتىنان كەلىپ بىلەگىنەن ۇستاي الدى. اقىن جىگىت جالت بۇرىلدى. تۋ سىرتىڭدا تۇرعان ءامىرشىنى ەندى كوردى، قيپىلىقتاپ قالدى، جۇزىنە قىزىل اراي تەپتى. ءامىرشى سارايداعى جالقىنداعان ماۋىتىسىنىڭ ورنىڭا جالاڭ شەكپەن، اياعىنا ساقتيان ەتىك، باسىنا كيىز قالپاق كيىپتى؛ كوزى ۇيرەنگەن كىسى بولماسا تاني الاتىن ەمەس. اقىن ۇستازىنىڭ الدىڭدا عايبات ءسوز ايتىپ قالىپ، ەندى عافۋ ءوتىنۋدىڭ ەسەبىن تاپپاي قىسىلعان حالگە ءتۇستى. ءامىرشى سىر بىلدىرمەدى، قىزدىڭ قۇنىڭ سۇراپ تۇرعان ساۋداگەرگە التىن دينار ۇستاتتى دا، كىتاپتى الدى. اراب ماتەماتيگى ءسابيت ۇلى كوررانىڭ اۋدارۋىمەن ارابشا شىققان ەۆكليدتىڭ "نەگىزدەرى" ەكەن. بىرەر بەتىن اۋدارىستىرىپ كوردى دە، اياعىنىڭ ۇشىمەن جەر شۇقىپ تۇرعان اقىنعا ۇسىندى. ەندى داۋى مەن داڭعازاسى مول شىرعالاڭ ورتادان تەزىرەك شىققىسى كەلدى. قوس سەرىگىنە: "سوڭىمنان ىلەسىڭدەر"، دەگەن ىم جاسادى، ءجىتى باسىپ قان بازاردى ارتقا سالدى. قيعاش كوشەلەردى كوكتەپ ەتىپ تۇستىككە تارتتى.
بۇل مەزەتتە الاۋ كۇن كوكجيەككە البىراعان ەرنىڭ باسقان.
جەلكە تۇستان، قاراتاۋ جاقتاعى كەرۋەن جولمەن جاياۋلاتىپ قاراڭعىلىق ءتۇسىپ كەلە جاتقان. سالدەن سوڭ قىرعۇلاقتانىپ اي تۋادى. شاھاردىڭ بۇل بەتىندەگى ۇيلەر كىلەڭ جادىگەرلەر مەن ءدىڭ ۇيلەردەن تۇراتىن. جادىگەرلەردى ورتا شارۋا، وتىرىقشى ديحاندار مەكەندەيدى، ال ءدىڭ ۇيلەردى كىلەڭ قولباسىلار جايلايتىن. جورىق پەن جورتۋىلعا داعدىلانعان جانداردىڭ شاھارداعى جايى دا قىزىق، جىعا سالىپ تۇيەگە ارتىپ كوشىپ جونەلەر كيىز ءۇي ءتارىزدى، قىشتان كۇمبەزدەپ تۇرعىزعان دوڭگەلەك جايلار. ورتالىق كوشەدەن شىعا جۇرت اياعى دا سايابىرسي تۇسكەن. بۇل تۇستاعى ءدىڭ ۇيلەردىڭ كوبىنىڭ ەسىگى جابىق، ەركەكتەرىنىڭ قول ۇيرەتۋگە، نە اڭعا اتتانىپ كەتكەنى. قىپشاق سالتىڭدا ەركەگى بار ءۇيدىڭ عانا ەسىگى اشىق تۇرادى. سوندا عانا قىسىلماي ەنۋگە پۇرسات.
ءار كەزدە الىستان تۇتاسا شاپقان جىلقى سارىنى كەلەدى، قوس سەرىگى ەلەڭ ەتىسەدى. "قول جاتتىعا تىڭ جاۋھارتوبە دابىسى بۇل"، — دەدى ءامىرشى. ورتالىقتى قورشاعان قىش قورعاننىڭ قىرىنا ورمەلەپ اي شىقتى. شىقتى دا شالدىققانداي شالجايىپ جاتىپ الدى. قارسى بەتتە پىشاقشى كوشەسىنىڭ ۇيلەرى قاراۋىتادى، توبەنىڭ بەرگى ەتەگى ىعى-جىعى ۇستالار مەكەنى، مۇرجاسىنان ءتۇتىن شيراتقان ۇستاحانالار؛ كورىكتەردىڭ ءۋفىلى، بالعانىڭ دۇڭكىلى كەشكى اۋاعا شىڭ-شىڭ سىڭەدى. بيىك باسىنان اڭعار مەشىت سۇلدەسى كورىنەدى، وسى ەلگە مۇسىلمان ءدىڭى كەلگەن مەزەتتە سالىنعان مەكەن ەدى، ءتورت ءجۇز جىلداي جاۋىن-شاشىن، اڭىزاق-اپتاپتىڭ استىڭدا تۇرسا دا بوياۋىن بەرمەگەن. ءقازىر توبە باسىنا قونعان ءداۋ قاراقۇس ىسپەتتى. ءامىرشىنىڭ جۇمباق جۇرىسىنەن ەكى جىگىت سەكەم الا باستادى. قارسى بەتتەن قاراۋىتىپ شىعا كەلگەن مەشىت سۇسىنان جانە سەسكەندى، زەردەلەرىن كۇدىك جايلاپ، كوڭىلدەرى ورەكپي تۇسەدى. جول باستاعان الىپ كىسى بۇلاردى بەيمالىم قاتەرگە تىگىپ كەلە جاتقانداي بولدى، كىبىرتىك قاعا باستادى. ايتسە دە ىشكى سىرلارىن بىر-بىرىنە سەزدىرگەن جوق.
تەبەنىڭ باسىنا كوتەرىلگەندە بايقادى، ۇلكەن مەشىتجەلمەن گۋىلدەپ، كۇڭىرەنىپ تۇر ەكەن. بەينە ىشىندە ونداعان ءمۇريد زىكىر سالىپ جاتقانداي. مەشىتتىڭ باس قاقپاسىنا جەتكەن. ۇشەۋى دە ەنتىگىپ قالدى. كۇمبەز سارايدان تەرىستىكتەگى قان بازارعا دەيىن ءۇش شاقىرىم، ياكي جارتى فارساڭ . قان بازاردان پىشاقشى بيىگىندەگى كوك مەشىتكە دەيىن التى شاقىرىم، ياكي جالعىز فارساڭ جەر ەدى. اراسىندا بىرنەشە كوشەلەردى قيىپ ءوتتى، اۋىزدەردەن اينالدى، ايتەۋىر نامازدىگەر ءوتىپ، نامازشام نامازىن وقيتىن مەزگىلدە مەشىتكە جەتتى. كوك مەشىتتىڭ ارتقى كىشى كۇمبەزىنەن تەبە قۇيقانى شىمىرلاتقان ازان ءۇنى ەستىلدى، شىراقشى ازاندى اسا مۇڭدى مىسىر ماقامىمەن سوزدى. يلانشى قادىرحان جول شەكپەنىڭ شەشىپ جىبەردى دە، مەشىتتىڭ الدىڭداعى ايتاقىرعا جايدى، تىزەرلەپ پەندەشىلىك قارىزىن وتەۋگە وتىردى.
قوس سەرىگى سوڭىنا ءتىزىلىپ، ۇلكەن كىسىنىڭ قيمىلىن قايتالاۋعا كىرىستى. ءامىرشى ءۇش باس پارىز، ەكى باس سۇندەتتەن تۇراتىن نامازشام نامازىن وقىپ قالدى؛ اۋەلى وڭ يىعىنا، سوسىن سول يىعىنا قارادى، قوس قولىن الدىڭا سالىپ ماڭدايىن ەكى مارتە ساجدەگە تيگىزدى، ورنىنان كوتەرىلدى، سۇندەتتىڭ سوڭعى قايىرماسىن كۇبىرلەپ قايتالادى، تاعى تىزەرلەدى؛ سول كۇيى سىلەيىپ ۇزاق وتىرىپ قالدى، الدەقاشان ۇمىتقان قيالى قاپەلىمدە ەسىنە ءتۇسىپ، سونىڭ شىرعالاڭىنان شىعا الماي قالعان كىسى ءتارىزدى. الدەن ۋاقىتتا بارىپ كوتەرىلىپ، شەكپەنىڭ سىلكىپ قايتا كيدى، سەرىكتەرىنە بۇرىلدى. ەكەۋىنىڭ جۇزىنە الما-كەزەك قارادى.
— ەل باسىنا اۋىر كۇن تۋار بولسا ءبىر اجەتىنە جارار قۇپيانى كورسەتەمىن. كورگەندەرىڭ تۋرالى ەشقاشان ەشكىمگە اۋىز اشپايسىڭدار. سەرت بەرىڭدەر! - دەدى ءامىرشى.
— قۇپيا كورىمىزگە قوسا كومىلەدى، — دەدى ەكى جىگىت.
يلانشى قادىرحان تاعى جول باستادى.
مەشىتكە كىردى، بۇل مەكەن ابدەن ەسكىرگەن، سودان ىشىندە جانازا سيرەك وتەتىن، ناماز وقىلمايتىن. ماناعى ازان ايتقان شىراقشى كورىنبەدى، كۇمبەزدىڭ تومەن تۇسىرەتىن بۇرالاڭ باسقىشىمەن تىزەسى دىرىلدەپ جەتە الماي كەلە جاتقان بولار. ورتالىق كۇمبەزدىڭ ىشكى كەنەرەسىن ءمارمار تاسپەن كومكەرگەن، ونى قىزىل قىشتان سوعىلعان دوڭگەلەك ءدىڭ كوتەرىپ تۇر. ارعى جاعىندا، كىشى كۇمبەز استىڭدا زىكىر سالاتىن شاعىن بولمە بولاتىن، قاراڭعىدان قابىرعاداعى ايشىق ورنەگى بايقالار ەمەس. جاي باسقان اياق دىبىسىنىڭ ءوزى جاڭعىرىپ قۇلاقتى جارادى. كونەرسە دە تاكاپپارلىعىن جويماعان، سىرى كەتسە دە سىنى كەتپەگەن جاي.
يلانشى قادىرحان كىرگەن بويدا سول بوساعاعا بۇرىلدى. ءدال بوساعانىڭ قۇلاش كەلەتىن قالىن ەرنەۋى بار ەكەن، ەرنەۋ قايىرىلماسىندا بۇرعىنىڭ باسىنداي يرەتىلگەن اينالما باسقىش جوعارى كەتىپ جاتىر. باسقىش اق مارماردەن ورىلگەن. ءامىرشى الگى باسقىشقا اياعىنا سالعان جوق، ساناپ تۇردى دا، ءۇشىنشى تاس تەكپىشەكتى ۇستادى. جايلاپ شىرەپ تەكپىشەك تاستى كوتەرە باستادى. باسقىش جىگى اجىراپ، تاس قوزعالا بەردى. ۇشەۋى قولداسىپ الگى تاستى جەرگە الىپ قويدى. ارعى جاعىنان لاقات قۋىسىنداي اۋزى كورىندى.
ۇڭگىرگە اۋەلى يلانشى قادىرحان، سوسىن يسمايل، سوسىن حيسامەددين ەندى. بۇل جەر استى شارىنا ، سوسىن جەر استى جولىنا تۇسىرەتىن اۋىز ەدى.
العاش اتتاعان اياق تاس توسەلگەن الاڭقايعا تىرەلەدى ەكەن. يلانشى قادىرحان قاراڭعىدا سيپالاپ ءجۇرىپ الدەقايدان شىراعدان تاپتى. قالتاسىنان شاقپاقتاس الدى، شاعىپ ۇشقىن شىعاردى، پىلتەنى تۇتاتتى. توڭىرەك جارىق تارتتى.
الاڭقايدان جەر استىنا تۇپ-تۋرا ون بەس تاس تەكپىشەك تومەنگە تۇسىرەدى ەكەن. تەكپىشەك وتىز شىنتاققا پاراپار كولبەۋ بۇرىش جاساپ تومەندەدى. كىرەر اۋىزدىڭ توبەسى اسا ءپاس-تۇعىن. بۇلار ەڭكەيىپ ەنگەن. تەكپىشەكپەن جاي باسىپ تومەندەي بەردى. اقىرى ەدەنىڭە جولاق-جولاقتاس توسەلگەن شاعىن الاڭعا تىرەلدى. بۇل كىشىگىرىم كۇمبەزدى ءۇي، قابىرعاسى بەرىك قىشتى بۇرىشتى ەتىپ قيۋلاسقان دا الماسا ورىلگەن. كىلەمنىڭ زەرىندەي قىش ءورۋ ناقىشى اسا اسەرلى.
بولمەنىڭ تۇستىك باعىتتاعى ىرگەسىندە ۇڭىرەيگەن لاقات اۋزى كورىندى. باعىتتى يسمايل ويشا باعدارلاعان. ۇڭگىردىڭ ءىشى كەۋەكتەلىپ قازىلعان. كەلەسى باسقىشتىڭ باستالار جەرى وسى بولعانى. كەۋەك ءىشى قاپاس قاراڭعى، اۋاسى تار ەكەن. كەۋەك ناۋانىڭ تىكە تۇسەر ۇزىندىعى شامامەن التى كوزدەي بولار. ىشىندەگى جول مۇلدە كونەرگەن، تەكپىشەك ەتىپ قويعان تاستارى بەيبەرەكەت شاشىلىپ جاتىر. كەيبىرى سىنعان، كەتىلگەن. الگى كەۋەك بۇلاردى قۇلديلاتا تارتىپ وتىرىپ، ءۇشىنشى ەسىككە اكەپ ماڭداي تىرەتتى. ماڭدايشادا ويىق بار شام نەمەسە شىراعدان قوياتىن ورىن بولۋى مۇمكىن. توڭىرەگى ماي ىسى ءسىڭىپ ىستانىپ كەتكەن.
— بۇل جەر استى عارىنا تازا اۋا ارناۋلى جەلدەتكىش قۇبىر ارقىلى كەلىپ تۇرادى، - دەپ ءتۇسىندىردى يلانشى قادىرحان.
بۇلار ءۇشىنشى ەسىكتەن ىشكە اتتاعان، تومەنگە ەپتەپ تۇسە باستادى، مۇندا دا تاس تەكپىشەك بار-تىن. بۇل تەكپىشەكتەر دە بۇلىنە باستاعان، كوپ جەرىن توپىراق كومىپ كەتتى. توبەدەن قۇلاعان بولۋى كەرەك. وسىعان قاراعاندا سوڭعى ۋاقىتتا عارعا ەشكىم جوندەۋ جۇرگىزبەگەن، قۇرىلىس كۇتىمسىز قالعان. وسى تەسىكتىڭ ءىشى جوعارىدا ءجۇرىپ وتكەن ءبىرىنشى جانە ەكىنشى تەكپىشەكتەرگە قاراعاندا قىسقا ءارى تىك ەكەن. بىردەن قۇلديلاتىپ تارتىپ اكەتتى. مۇنىڭ ءىشى دە قاپاس، ارىدەن دىمقىل سىز سوعادى. شىراعدان ءوشىپ قالا جازداپ ولىمسىرەپ قانا جانادى. وسى كەۋەك مۇلدە تار دانەكەر بولمەگە جەتكىزدى. دانەكەر دالىزدە تۇرەگەلىپ تۇرۋعا بولادى ەكەن، ۇشەۋى دە ەڭسەسىن كوتەردى، قۇرىسقان بەلىن جازدى.
وسى ساپاردا بۇلار بەينە ءۇش قابا ءتۇيدىڭ قۇبىرىنىڭ ىشىمەن تومەنگى قاباتقا تۇسكەندەي سەزىندى.
دانەكەر ءدالىز بولمەدەن جول ەكى جاققا ايرىلدى.
سول قول جاققا كەتەتىن ايرىق تورت-بەس قادامداي جۇرگەن سوڭ ۇلكەن قاقپاعا اكەلىپ تىرەدى. قاقپا شىم شويىننان قۇيىلعان. اۋزىندا قول باسىنداي قۇلىپ تۇر. يلانشى قادىرحان قولىنداعى شىراعداندى حيسامەددينگە ۇستاتىپ، قوينىڭا قولىن سالدى، كىلتىن سۋىرىپ الدى، قۇلىپتى اشتى. ۇلكەن قاقپا جارىلىپ جول بەرگەن، كەڭ بولمەگە ەندى. "عار دەگەنى وسى بولعانى"، دەپ ءتۇيدى يسمايل. "وتىراردا حاننىڭ تۇتقىن قىزداردى، قىمبات قازىنانى ساقتايتىن عار دەگەن جەر استى مەكەنى بولعان"،— دەيتىن انەت بابا. ءبىراق عار قاي جەردە، قالاي تۇسۋگە بولادى، ول جاعىن ايتا الماعان. "عار اتتى كەرەمەتى وسى!" — دەپ ويلادى يسمايل.
كەڭ بولمەنىڭ ءىشى جارىق ەكەن، ساۋلە قايدان ءتۇسىپ تۇر، ونى يسمايل بىلە المادى. تەك بيىك توبەدە الدەبىر اسىل تاستار جىلتىراپ نۇر شاشادى. تابان استىڭدا تۇكتى كىلەم، مۇنىڭ دا ءار جەرىنە جاقۇت تاستارىن قوندىرعان. حيسامەدديننىڭ قولىنداعى شىراعدان شاعىلىسىپ جالت-جالت ەتەدى. عاردىڭ ءىشى شارشىلاپ قازىلعان دا، قابىرعاسىن بەرىك قىشپەن ورگەن. كوپ جەرىن اشەكەي قاپتاعىشتارمەن بەزەگەن. قابىرعانىڭ اشىق-ايقىن بوياۋ ءتۇسى، ويمىش-ويۋلارى كوزدى سۋىرىپ جەپ بارادى. وڭ قابىرعادا قوسالقى ەسىك كورىندى. ءامىرشىنىڭ قولى يسمايلدىڭ يىعىنا ءتيدى، ەرىكسىز بۇرىلدى؛ بۇلار سوڭىنان قايتا ىلەسكەن.
يسمايلعا تان وسى بولمەدە ءقازىر دە كىسى مەكەندەيتىندەي بولىپ كورىنگەن. بۇلار كەلەردىڭ الدىڭدا عانا الدەقايدا شىعىپ كەتكەنگە ۇقسايدى. توبەدەگى نۇر شاشقان تاستار، ەدەنگە توسەلگەن جۇمساق كىلەم، بۇرىش-بۇرىشتاعى سالتاناتى مول جيھاز، وڭ جاقتاعى اسەم ەسىك سونى دالەلدەيدى. "ءسوز جوق مۇندا كىسى مەكەندەيدى"، دەپ ءتۇيدى ىشىنەن يسمايل.
يلانشى قادىرحان ءداۋ ەسىكتى قايتا جاۋىپ، قۇلىپ سالدى، كىلتىن قوينىڭا تىقتى. ىلگەرى باستاپ كەتتى.
دانەكەر دالىزگە قايتا كەلدى. وڭ قول جاققا كەتەتىن ايىرىق ۇزاققا اپارعان جوق، تۇپ-تۋرا جەر استى جولىنا جالعاستى. جەر استى جولى قاتار ءۇش كىسى تۇرەگەلىپ جۇرەتىندەي كەڭ، بيىك، توبەسى كۇمبەزدەنىپ قوسىلعان قۋما ۇڭگىر ەكەن. ءار جيىرما-وتىز قادامداي جەردە توبەدە اۋا، جارىق ەنەتىن تەسىگى بار. ىشىندە ۇستىن نە تىرەۋ بايقالمايدى. توبەنىڭ سالماعى كۇمبەزدى قۋالاپ قوس قابىرعاعا تۇسەتىن ەتكەن. قانشا جۇرگەنى يسمايلدىڭ جادىڭدا جوق، الگىدەگى اسەردەن ايىعا الماعان، ءبىر اۋىقتا قالت كىدىردى. اۋىزعا جەتىپتى. يلانشى قادىرحان سوڭىندا ىلەسىپ كەلە جاتقان ەكى جىگىتكە بۇرىلدى، سىناي قارادى.
— وسى مەكەن بابالارىڭ قىزىلباستارمەن سوعىسقان كەزىندە سالىنىپتى. جەر استى ىمىراتتارى — عاليا مەن جەر استى جولى بۇل. كەلەر ۇرپاعىنىڭ ءبىر اجەتىنە جارار دەپ ويلاعان بولار. ءقازىر ءبىز قالا قورعانىنان شىعىپ كەتتىك.
شىندىعىندا، بۇلار جەر استى جولىنىڭ قۇپيا تەسىگىنەن شىققاندا بايقادى، وتىرار شاھارىنىڭ سالقار ساحي سۇلدەرى الىستان عانا قاراۋىتادى. شىققان جەرى دە ەلەۋسىز، ءتۇپ سەكسەۋىلدىڭ ورتاسى، جىرانىڭ ەرنەۋى ەدى. يسمايلدىڭ ويلاۋىنشا، قالا شىعىس بەتتە بولۋعا ءتيىس ەدى، باعىتتان جاڭىلىپتى، شاھار تۇپ-تۋرا تەمىرقازىق جۇلدىزىنىڭ استىڭدا جاتىر. جەر استى جولى بۇلاردى تۇستىككە بۇرىپ اكەتىپتى. قالا تەرىستىك باعىتتان سارىن بەرەدى.
يلانشى قادىرحان جىرادان شىعىپ دىبىس بەردى، سالدەن سوڭ ارىدەن ءدۇبىر ەستىلدى.
سورلى سايدان بۇلاردى حاننىڭ سەنىمدى نوكەرى كۇتىپ تۇرعان.
نوكەر ەرتتەۋلى ءۇش بىردەي تۇلپاردى جەتەلەپ جاقىنداپ كەلگەن. انادايدان اتىنان ءتۇسىپ، ءيىلىپ تاعزىم ەتتى. جەتەگىندەگى تۇلپار پار-پار ەتىپ ۇركە بەردى، جەر ءيىسى شىققان ادامنان ك.اتتى شوشىنعانى. نوكەر تىزگىندى تابان تىرەپ شىرەي تارتتى، جىلقىلاردىڭ جانارى شاتىناپ، جۋاسىپ، تۇرا-تۇرا قالىستى. ادامنىڭ پىسى باستى. اۋىق-اۋىق تۇنشىعا وسقىرىنادى. ءۇش ەركەك قاتار كەلىپ اتقا قوندى. نوكەر دە جاراقتارىن اسىنىپ اتىنا ءمىندى. يلانشى قادىرحان استىڭداعى سىناپتاي سىرعىپ تۇرعان سايگۇلىكتىڭ باسىن شىعىسقا، باتىر سايىسى وتەر كوسەگەنىڭ كوك جونىڭا بۇردى، شوقىتا جونەلدى. وزگەلەرى دە ساتىرلاپ سوڭىنان سالدى. ءتورت تۇلپاردىڭ تۇياق ءدۇبىرى ءبىر اۋقىمعا دەيىن تۇنگى دالانى دۇڭكىلدەتىپ سوڭىنا قات-قات سارىن تاستاپ بارا جاتتى.
جەتىنشى سارىن
بۇل زامانعى باتىر سايىستا وينالاتىن ويىن ءتۇرى اسا مول بولۋشى ەدى.
ولاردىڭ باسىمى جاس باتىرلاردى قارۋدىڭ قيلى ءتۇرىن مەڭگەرە بىلۋگە، جاراقتارمەن شايقاسۋ تاسىلىنە ۇيرەتەتىن. سوعىس شەبەرلىگىنە باۋليتىن. وسى كەزدە دەشتى-قىپشاق جۇرتىنا ءداستۇر بولىپ سىڭگەن ون ەكى ۇرىس ءتاسىلى بار-دى؛ نايزا سالۋ، ساداق تارتۋ، سويىل قاعىسۋ، ايبالتا شابۋ، سەمسەر سىلتەۋ، قىلىشتاسۋ، سۇڭگى لاقتىرۋ، ارقان تاستاۋ، قانجار سالۋ، كۇرزى ءۇرۋ، شوقپار سىلتەۋ جانە ۇزەڭگى ءۇرۋ دەپ اتالاتىن. الگى قارۋلاردىڭ ءارقايسىسى قولدانۋ ۇستىندە نەشە مارتە تۇرلەنىپ، ءادىس تاۋىپ، اتى دا كوبەيىپ كەتەتىن. ءبىر عاجابى وسى ون ەكى قارۋمەن دە قاپىسىز قيمىلداي الاتىن باتىر بولمايتىن، بىرنەشە جاراقتى جاقسى مەڭگەرگەن جىگىت كەلەسى قارۋلاردان شورقاقتاپ شىعا كەلەتىن. بۇگىنگى باتىر سايىس وتەتىن كوسەگەنىڭ كوك جونى قۇجىناعان حالىق؛ اتتىلى، تۇيەلى، جاياۋ، قاشىرلى، وگىز مىنگەن جۇرت لەگى كوپ-اق. وعىل بارىستىڭ ءداپ وسى دۋمانعا ارناپ تىككىزگەن توقسان سەگىز كيىز ءۇيى ادامعا اۋزى-مۇرنىنان لىقا تولىپتى. اس ءىشىپ، اياق جازىپ، دەمالعانى سايىس وتەتىن جازىققا جوسىلىپ جاتىر. ارتى تىرناداي ءتىزىلىپ ءالى كەلىپ جەتپەگەندەرى قانشاما. كوشەلەرى جەتىپ ۇلگىرگەن جۇرت اتتارىنىڭ تەرىن ۇگىپ، ءار تۇستان اۋىق-اۋىق بۇرق ەتىپ باستالىپ كەتەتىن كوكپار، سالىم، اۋدارىسپاق سەكىلدى ويىندارعا قاتىسىپ قانا جۇرگەن. بىلەگىن بايقاپ سوزىپ، تاقىمىن اسا قاجاتپاعان جىگىتتىڭ ءبىرى - وشاقباي. شابعار شاھارىنداعى قوڭىرات رۋىنان شىققان جاس باتىر. كەۋدەسى ءبىر كۇشاق، ورتا بويلى، بوتا ساندى، تالتاڭداي باسادى، بۇل ات ۇستىندە كوپ جۇرگەننىڭ كەسەپاتى. شاناقتاي ءداۋ باسىن جىبەك ورامالمەن شارتتانىپ العان. سىرتتاي اڭىستاعان كوزگە بويىندا بۇعىنىپ، بۋلىعىپ جاتقان كۇش بارى بىلىنە قويمايدى.
اسىرەسە قارا جاياۋ جۇرگەندە ءالسىز-اق سەكىلدى. ات ۇستىنە قونسا بولدى پەندەگە دەس بەرمەس دۇلەيدىڭ وزىنە اينالادى. ەرگە تاقىمى تيسە ارۋاعى ۇستاپ، جالعا جابىسقان ديۋمەن پارا-پار بولىپ كەتەدى. سودان سۇراپىل سوعىس اشادى، سان قيلى ءادىس جاسايدى. بۇل اتقوسشى جىگىتتەرىنە قانىق سىر. دەگەنشە بولعان جوق، ءامىرشى تۇسكەن وتاۋ وردا جاقتان كەرنەي ءۇنى ەستىلدى، ەڭىسكە قاراي اندىزداپ ات قويعان جىگىتتەر كورىندى، بۇلار شابارماندار بولعانى. باتىر سايىس تورەشىلەرى — اقساقالدار، قاراساقالدار، كوك ساقالدار شىقتى. سوڭىنان الپاۋىت جىلقىعا مىنگەن ءامىرشىنىڭ ءوزى كەلەدى. كەرنەيدىڭ قاقساۋىق داۋىسى باسىلعان جوق؛ الگى سايىسكەرلەر سايىسقا قاتىناساتىن قولدى لەك-لەككە ءبولىپ جىكتەي باستادى. «نايزاگەرلەر، سوڭىمنان ەرىندەر»! «ساداقشىلار، سول جاققا شىق؟»، «سويىل كەشتەر، سەڭگىربايدىڭ سوڭىنان سال»! «ايبالتا، ايبالتا!» «سەمسەردىڭ سەرىلەرى، وڭ جاققا ساپقا تۇرىندار!» «قىلىشكەرلەر، ىلديعا تۇسىڭدەر!» «سۇڭگىشىلەر، كەيىنگە سەرپىل!» «كۇرزىكەشتەر، ورتادا قال» دەگەن زور داۋىستار سامساعان توپتى لەك-لەككە كەسىپ-تۇراپ سايىسكەرلەردىڭ سوڭىنان سۇمەڭدەتىپ قويدى. بىلايعى جۇرت جون ۇستىندە ءۇيىرىلىپ ءموليىپ قالدى. كوزدەرىن ەڭىستەگى بىقپىرت شاپقىنعا تىگىپ: «ەندى نە كەرەمەت بولار ەكەن» دەگەندەي، سوزدەن دە، قيمىلدان دا ساپپا تىيىلىپ، سىلتىدەي تىنىستى.
وشاقباي نايزاگەرلەر توبىنا قوسىلعان.
كەرنەيدىڭ دالانى جاڭعىرتقان داۋىسى باسىلىپ، ساز سىرنايدىڭ سوزىلىپ شىققان ىزعارلى ءۇنى ەستىلدى. ۇلىعان قاسقىردىڭ، ءۇنى ىسپەتتى، جەر-دۇنيەنى اڭسىعان قىساڭ دىبىسپەن تىتىرەتىپ بارادى. بۇل باتىر سايىستىڭ باستالعانىڭ ماراپاتتاعان مەزەت ەدى. نايزاگەرلەر قىرىققا جۋىق جىگىتتەر ەكەن، بىلەكتەرىن ءتۇرىنىپ، قۇر اۋانى تولعاپ-تولعاپ تۇيرەستى دە، كەزەك كۇتىپ مايدان الاڭىن تاستاپ شەتكە شىقتى.
باتىر سايىستى سالت بويىنشا ەسكى قارۋدىڭ يەلەرى باستاماقشى. جۇرت نازارى كۇرزىكەشتەرگە اۋعان. كىلەڭ بالتىرى جۋان، قاپساعاي جاۋىرىندى، ءتورتباق كەلگەن جىگىتتەر كورىندى. كۇرزى قاتتى ءتيىپ مايىپ قىپ كەتپەس ءۇشىن ۇستەرىنە قات-قاباتتاپ كيىپ العان. بەلدەرى سىقايعان قايىس بەلبەۋ. مىنگەندەرى قوسپاق تۇيە، جۇرىسكە ەمەس، جۇك ارقالاۋعا عانا جارالعان جانۋارلار. تايراڭداپ مايدان الاڭىنا كەلىپ كىرگەندە قۇددى ارقاسىنا قانار قوندىرعان قۇبىجىقتار سەكىلدى. مايدانعا توپىرلاسىپ شىقتى دا ءامىرشى تۇرعان جاققا جاپپاي بۇرىلىپ تاعزىم ەتىستى، قوعاداي جاپىرىلدى. سوسىن ەكى لەككە ءبولىنىپ، الشاق كەتىستى. قاراما-قارسى تۇرىپ الىپ اۋىر كۇرزىلەرىن كوتەرىپ ۇرىسقا ازىرلەندى. ساز سىرنايدىڭ سىزىلعان ءۇنى شىقتى. الگى قۇبىجىقتار ۇمار-جۇمار شوقپارلاسا جونەلدى. اۋەلگىدە كۇرزىلەردىڭ بىر-بىرىنە شارتىلداپ تيگەن دىبىسى مەن پالۋان جىگىتتەردىڭ ىڭقىلداعان داۋىستارى ەستىلگەن. ءار كەزدە سوققى جەگەن قوسپاق تۇيەلەر باقىرىسىپ قالادى. ۇستەرىندەگى جانتالاسىپ قيمىل جاساعان يەلەرىمەن ءىسى جوق سەكىلدى؛ ماڭ-ماڭ باسىپ، كەيدە تايراڭداپ، كەيدە ويقاستاپ جۇگىرەدى. كۇرزىكەشتەردىڭ قيمىلى ەرەن، سىرىقتاي ۇزىن قارۋلارىن باسىنان اسىرا ءۇيىرىپ سىلتەيدى كەپ، قارا قۇسىن دالدەپ قۇلاپ كەلە جاتقان قارسىلاستىڭ سىرىعىن كەرى سەرپەدى. تىراپاي اسىپ تويتارادى. قاپىسىن تاۋىپ قارا ساننان سۇيكەپ وتەدى. ءار جەردەن بىرنەشە كۇرزىكەش دومالانىپ ءتۇسىپ قالعان.
ۇرىسقا ماشىق جىگىتتەر ءادىس قىلا باستادى؛ اسىرەسە شويىن قارانىڭ كۇرزىسى جۇرتتى جاپىرىپ بارادى، ول وزگەگە ۇقساپ جورتىپ تا، جانتالاسىپ جۇلىنىپ تا جاتقان جوق، قاي جاعىنان جاۋ كەلسە سول جاعىنا بۇلت ەتىپ وڭتايلانىپ الادى، كۇرزى كورسە قوس وركەشتىڭ اراسىنا ءسىڭىپ كەتەدى، تۇسىنان سورعىپ وتە بەرگەن قارسىلاستىڭ قۇيرىعىنان نۇقىپ قالادى، و شىركىن اۋىپ تۇسەدى. وسى مەزەت قاپيادا تۋ سىرتىنان كۇرزى تونگەن، بۇعىن ۇلگىرە الماي قالدى، تۇيەنىڭ ارعى بۇيىرىنە دومالاپ كەتتى. قايران قالىسىپ تۇرعان جۇرت دۋ ەتىسىپ سان سوقتى. الگى كۇرزى وركەشكە ءتيدى. شويىن قارا قۇلاماپتى... پەرى-اي، قايىس بەلبەۋىنىڭ ءبىر ۇشىن جادىعا بايلاپ العان ەكەن... تۇيەنىڭ بۇيىرىندە قورجىنعا ۇقساپ سالپاڭداپ ءجۇردى-جۇردى دە، قايتا كوتەرىلدى. جۇرت جاعاسىن ۇستاعان. شويىن قارا تۋ سىرتىنان كەلگەن الگى كۇرزىكەشتى ەندى سوڭىنا ءتۇسىپ سۇكەكتەتە قۋىپ تومپەشتەي جونەلدى، و شىركىن تۇيەسىن تايراڭداتىپ كەپ قاشتى، باس ساۋعالاپ بۇكەكتەي جوڭكىدى. جۇرت قىران-توپان بولىستى. ءوزىن تۇيەنىڭ جادىسىنا بايلاپ العان شويىن قارا وزگەلەرگە قىرعىن كەلتىردى، وعان ەشبىر سوققى دارىمادى، تىزەدەن قاققانعا قۇلامادى، تۇيەنىڭ ارقاسىنا جابىسىپ قالعان جەلىم دەرسىڭ؛ قارسى كەلگەندى مىقشيىپ الىپ جالپىلداتىپ ۇرا بەرەدى، ۇرا بەرەدى.
كۇرزىكەشتەردىڭ ءسۇتتى ءپىسىرىپ كوبىگىن قايتارعانعا دەيىنگى مەزگىل ىشىندە جۇلقىسقان مايدانى سايابىرسىپ قالدى. كوبى اۋىپ ءتۇسىپ، سۇيرەتىلىپ تۇرىپ جايىنا كەتكەن. ەندى ءبىرازى قارا قۇسىنان كۇرزى جەپ ماڭگۇرت بولىپ،تۇيەنىڭ باسىنا يە بولا الماي قاڭعىپ جونەلدى. كۇرزىكەشتەر جۇلدەسىن شويىن قارا الادى؛ ول ءوزى سوققىنىڭ سۇمدىعىن ءمىنىپ جۇرگەن تۇيەسىنە جەگىزىپ، ءماز بولىپ ىرجيا كۇلەدى، كەزدىگىمەن بەلىندەگى قايىس ارقاندى قيدى، ەندى قوسپاقتان سىپىرىلىپ جاتقان. شابارماندار شۋلاسىپ جەتكەن، جەتكەن دە اياق-قولىن سەرەيتە كوتەرىپ امىرشىگە الىپ كەتتى.
كەزەك نايزاگەرلەرگە كەلگەن.
بۇلار كۇرزىكەشتەر قۇساپ جاپا-تارماعاي ۇرىس جاساعان جوق، اۋەلى جەكپە-جەككە شىعىستى. وشاقبايدىڭ قارسىلاسى تارازىدان كەلگەن قىپشاقباي دەگەن جىگىت ەدى. بويشاڭ، قولى اسا ۇزىن كورىندى، ونسىز دا قۇرىقتاي نايزاسىن تولعاپ قالعاندا ەسىك پەن توردەي جەردەگىنى وڭاي تۇسىرە بەرەدى ەكەن. وشاقباي ءقاۋىپ قىپ ۇستىنە كىرەۋكە كيدى، بىلەگىن جالاڭاشتادى، قارسىلاستان ءوزى انداعان جالعىز ارتىقشىلىعى قوس قولىمەن بىردەي شانشا الاتىنى ەدى. سوسىن شاپشاڭدىعىنا سەنەدى. كەزەك جەتتى.
ەكى جىگىت جاناسىپ كەلىپ تىزە ءتۇيىستىردى دە، اتتارىن كىلت بۇرىپ اجىراسىپ كەتتى، ءبىراز جەر بوزداقتاتىپ بارىستى. سوسىن شاپشاڭ قايىرىلىپ بىر-بىرىنە ات قويدى. وشاقباي ءوز جۇرەگىنىڭ دۇرسىلىنەن وزگەنى ەستىمەدى، تىزگىندى تىسىنە باستى، ەندى بايقادى، قارسىلاسىنىڭ قارقىنى قاتتى، سورعىتىپ سالىپ كەلەدى. ىرعاي ساپتى نايزاسىن وڭ قولىنا اۋىستىردى. سول مەزەتتە قىپشاقبايدىڭ جىلان باستى نايزاسى زۋ ەتىپ كەۋدەسىنە اتىلدى، قارسىلاسىنىڭ الىستان-اق نايزا سالعانى، بۇل بۇلت ەتىپ جالت بۇرىلدى. شاپشاڭ بۇرىلعانى سونشاما، ىشىندەگى ىشەكتەرى بىرت-بىرت ۇزىلگەندەي بولىپ اۋىرىپ كەتتى. ءساتتى پايدالانىپ نايزاسىن قارسىلاسىنىڭ ون بۇيىرىنە سالىپ ۇلگىردى، قاتتى تۇيرەمەي، كيىمىن عانا تەسىپ ءوتتى. بۇلاي ەتۋ سايىستىڭ شارتى. كەيدە جىگىتتەر قىزىپ كەتىپ، نە كوزىنە قان تولىپ، شىن شانشادى، مۇندايدا مەرت بولىپ جاتاتىندار دا بار. ات باسىن قايتا بۇرىستى. وشاقباي ەندى قارسىلاستىڭ نايزاسىن بۇلت ەتىپ دارىتپاي، الداۋسىراتا الماسىن سەزدى، اناۋ دا ءادىس اپ قالدى. باسقا ءتاسىل قولدانۋى كەرەك، ول ءتاسىلى ات ارشىنىڭ جازعاندا بارىپ ەسىنە ءتۇستى، تاعى دا الگى جىلانباس نايزا كەۋدەسىنە جەبە بولىپ اتىلدى. وشاقباي ات باۋىرىنا دەنەسىن تاستاپ جىبەردى. نايزا جەلكەسىن جالاپ ءوتتى. ءوزى ەكىنشى مارتە تۇيرەي الماي قالدى، ارتتان شانشۋعا بولمايدى، ات باسىن جەدەل بۇردى. اناۋ دا اينالىپ ۇلگەرگەن. ەندى ارىنداپ شاپپاي-اق تاقاسىپ شانشىسار شاق جەتكەن. «بۇراۋ» دەپ اتالاتىن ايلاسىنا سالماقشى. بۇندايدا جاۋ نايزاسىن ءوز نايزاسىمەن بۇراپ الۋ كەرەك، بۇعان اسقان شاپشاڭدىق قاجەت، ايتپەسە قاتتى ەكپىننەن ءوز نايزاڭنان ايرىلىپ قالاسىڭ. وشاقباي ىرعاي ساپتى قارسىلاستىڭ قارۋىنا قاباتتاستىرا بەرىپ، بۇراي ءتۇسىپ، تولعاپ-تولعاپ قالدى، الاقانىنىڭ تەرىسى سىپىرىلعانداي سەزىلىپ جامان اشىدى. قارسىلاستىڭ نايزاسى ءتۇسىپ قالدى. ەندىگىدە جاناسا بەرە قىپشاقبايدىڭ قارا سانىنان نايزا سالىپ ءوتتى. قوپاڭ ەتكىزىپ كوتەرىپ كەتتى. بىلەدى، قارۋى قالىڭ ەتكە دارىعان جوق، سايىس سالتىن ساقتاپ جەڭىل عانا جاراقاتتادى. جىگىت توڭكەرىلىپ ءتۇستى. وسى مەزەت تويشىلار، سوسىن اتقوسشىلار دۇرلىگە شاۋىپ جەتتى، كەۋ-كەۋلەپ اتتان كوتەرىپ اكەتتى. قوشەمەت، قولپاش نە ءسان. توپقا جەتە شابارمانعا شاتىلدى، شاقپاقتاي عانا شال ەكەن، جەتى اتاسىنان باستاپ تۇگەندەپ-تۇستەپ اتتارىن اتادى، ورتا جولدا قالت كىدىرتىپ دۇعاعا قول جايدىردى.
سايىس ءبيى ارقاسىنا التىن وقالى شاپان، تۇلپارىنا جاسىل جالپۋىش جاپتى.
قوزى ەتى قاينار مەزگىل وتە نايزاگەرلەردىڭ جاپپاي سوعىسى باستالدى.
مۇندا قارسى جاقتان كىم كوپ تۇسىرسە، دەنەسىنە از جاراقات دارىتسا — جۇلدە سونىكى. ءادىس ويلاپ، جەر جايىن تالعاپ جاتۋعا ۋاقىت تاپشى. ابجىلدىك قانا الىپ شىعادى.
وشاقباي تۇلپارىنىڭ تارتپاسىن قاتايتىپ تارتتى، اتقا قوندى، اندىزداپ كەتىپ بارا جاتقان جەرلەستەرىنە جەتىپ قوسىلدى. قارسى جاق قالماق جىگىتتەرى ەكەن؛ توي ىزدەپ، سالت قۋعان اۋمەسەر، اڭكۇس سەرىلەر. دالانىڭ جەلوكپە قوس اياقتى بورىلەرى وڭشەڭ. قىپشاقتاردىڭ دالانى دۇڭكىلدەتكەن باتىر سايىسىنا ات ارىتىپ، تاقىم توزدىرىپ ادەيىلەپ كەلىپ جەتكەن بەتى. ەكى توبىر ءا دەگەنشە ارالاسىپ، قۇيىنداي ۇيتقىپ، قاراقۇرىم مايدان باستاعان.
وشاقباي لەكتىڭ شەتىن الا ۇرىس سالدى. تۇلپارى سىناپتاي سىرعىدى، ەكى مارتە بۇگىلىپ ءتۇستى، ەكى مارتەسىندە ىرعاي ساپتىنى تولعاپ ۇلگىردى. قولى ءمۇلت كەتكەن جوق، قوس ات مايداندى تاستاپ يەسىز شىقتى. تۇلپار باسىن كەرى بۇرعاندا كوردى، ءۇش جىگىت وزىنە انداعايلاپ ات قويىپتى، شاتقاياقتاپ، شەگىنە ۇرىستى. تۇلپارى دا تايساقتاپ توپقا سىڭەر ەمەس. قارسى كەلگەن نايزانى قاعىپ قالعاندا قارۋ جاناپ ءوتىپ، ەر قاپتالىن ۇردى، قايىس كەرسەندى قوپارىپ اكەتتى. ەكىنشى نايزانى ءدال قاعىپ قارا جەرگە قاداپ كەتتى. ءۇشىنشى نايزاعا ۇلگىرە المادى، ون قولداۋىن جاناي كەپ ءتيدى، كوزىنەن وت جارق ەتتى، جامان اۋىرسىندى، اتتان ءتۇسىپ قالا جازدادى. استىڭداعى ەستى جانۋار قۇتقاردى، جالت بۇرىلىپ، توپقا ءسىڭىپ جونەلدى. كوز الدى قاراۋىتىپ تالىقسىعانداي بولدى، قان تۇكىردى. كۇش الىپ قايتا بۇرىلعاندا ماناعى توبىر جۋساپ قالعان ەدى. قارسىلاستار جاعىنان كوزگە تۇسە قايرات قىلىپ جۇرگەن جيرەن ايعىرلى ءداۋ قالماق ەدى. الگى ءداۋ دەمنىڭ اراسىندا قىپشاقتار توبىن توزعان تونداي ەتتى، تۇتەسىن شىعارىپ، يت تالاعانداي جۇلمالاپ تاستادى.
وشاقباي اڭىراتىپ ات قويدى، اقىرىپ كەلەدى، قالماقتىڭ پىسىن باسىپ تاستاماقشى ەدى. ول دا جۇرەك جۇتقان جىن كورىندى. "ءوزىڭ كەرەكسىڭ" دەگەندەي كۇركىلدەپ تۇرا شاپتى. شارت تا، شۇرت شايقاس باستالدى، ەر سىنارداي بوپ سىتىرلادى، ات اۋىزدىعىنان اق كوبىك شاشىرادى. جۇرت نازارى ەندى وسىلارعا اۋعان. وڭگە ۇرىس ساپ-ساپ باسىلا بەردى، جىگىتتەر پىشىراپ كەتتى. وشاقباي جەڭىس جۇلدەسى ءداپ وسى شايقاسقا بايلانىستى ەكەنىڭ ەندى سەزگەن. ايانىپ قالار ەشتەمەسى جوق، الاقانىڭا تۇكىرىپ، ىرعاي ساپتى قىسا ۇستادى. ءداۋ قالماقتا نايزاگەر ەكەن، دەنەسىنىڭ ەپەتەيسىز ىرىلىگىنە قاراماي ەر ۇستىندە مايمىلشا وينايدى، سىرىقتاي قارۋدى وقتاۋشا ۇيىرەدى. نايزاسى مۇنىكىنەن قىسقالاۋ كورىندى، سابى تىم جۋان، بۇراۋ سالۋعا، نە ۇرىپ تۇسىرۋگە كونبەيدى. جالعىز-اق ايلا، جالتارا شاۋىپ، جاۋىنىڭ سول جاعىن الا ۇرىس سالماقتى، سول قول ءاماندا شارشاۋىق كەلەدى.
اۋەلگى بىرەر قاقتىعىستى باعدارلاۋمەن، ءتاسىل ىزدەۋمەن وتكىزدى. ات باسىن ءۇشىنشى مارتە بۇرعاندا وشاقباي ايلاسىنا باستى، اعىزىپ كەلە جاتىپ جاۋىنىڭ الدىڭ كەسە وڭ بۇيىرگە جالت بۇرىلدى. قالماقتىڭ سول بۇيىرىنە شىقتى. جاناسا بەرە نايزاسىن سالىپ ءوتتى، اناۋ قوپاڭ ەتىپ قايىرا جالپيدى، ەندىگى قاقتىعىستا قارسىلاسى ءادىس الىپ مۇنى سول بۇيىرگە شىعارعان جوق، جولىن بوگەي بەردى. الدىنان سىرعىپ وتە بەرگەن وشاقبايدى جازاتايىم شانشىپ تاستاي جازدادى. جىلدامدىعى قۇتقاردى. اتتار دا شاڭ جۇتىپ شالدىقتى بىلەم، شابىسى باسەڭدەپ، بۇلكەككە باستى. كەرىسىنشە باتىرلاردىڭ قيمىلى قۇتىرا تۇسكەن. تالاسقان يتتەي بولدى، وندى-سولدى قۇلاي ۇمتىلدى، ۇڭىلە تولعاپ، نايزا قاعىستىرىپ جانتالاستى. ك،ار تالىپ، كوز قاراۋىتتى، تاقىمدى اشى تەر جەدى، اڭداۋسىزدا جاراقتى جاندى جەرگە سالىپ الۋ ءقاۋپى تۋدى.
جاس باتىر جاقىنداپ كەلە جاتقان قاتەردى انىق سەزگەن. جۋىق ارادا قالماقتى تۇسىرە الماسا ءحالى قيىندايدى. ويتكەنى، سايىس سالتى بويىنشا قارسى شاۋىپ ءبىر-بىرىن الا الماعان نايزاگەرلەر نايزانى تۇرىپ سالىسۋعا كوشەدى. مۇنى تورەشى بيلەر تالاپ ەتەدى. سوندا سالماعى ءزىل باتپان اۋىر ءارى جۋان نايزالى قارسىلاسى سۇراپىل سوعىس اشادى. الدىرمايتىن كۇشكە كيلىگەدى. ءداۋ قالماق ءبىر ورنىڭدا شىرق اينالىپ نايزاسىن ەكى قولىنا كەزەك اۋىستىردى. اۋىستىرار ءسال مەزەتتى اڭعارعان وشاقباي جاناي بەرە ىرعاي ساپتىنى تولعاپ ءوتتى، شانشىعان جوق، جۋان ساپتىنى ۇرعان. ءداۋ قالماق سىلق ەتىپ تومەن تۇسكەن قارۋىن قايىرا كوتەرەم دەگەنشە قارىنان نۇقىپ ءوتتى. قالماق ءتۇسىپ بارا جاتقان نايزانى كەلەسى قولىمەن قارمادى. كىدىرۋگە استە بولمايدى. ىرعاي ساپتى تاقىمىنىڭ استىنا سۇڭگىتىپ جىبەرىپ كوتەرىپ قالعاندا ءداۋ قالماق قوپاڭ ەتتى. توڭكەرىلمەدى، اۋىپ بارىپ قايتا تۇزەلدى. وشاقباي قارسىلاسىنىڭ سايىسقا شىعار الدىڭدا استىنا جەلىم قۇيىپ، قۇيرىعىن ەرگە جابىستىرىپ العانىڭ بىلگەن جوق-تى. نايزاسىن شىمىر تولعاپ، تاقىم استىنا تاعى ءسىڭىردى، ءداۋ قالماقتىڭ ءزىل باتپان سالماعىنا شىداي الماي جاراعى شارت سىندى. انىق جەڭىسكە كوزى جەتىپ، قولى تيگەن مەزەتتە نايزاسى سىنىپ قاپى قالدى. كۇيىنىپ كەتتى. ءسال كەشىكسە كۇنى بويعى جانتالاسى زاياعا كەتكەلى تۇر.
نايزانىڭ قولىندا قالعان تۇقىلىن تاستاي سالىپ قالماقتىڭ اياعىنا جارماستى. كوكپار تارتقانداعى ادىسىنە باستى. الگىنىڭ كەلساپتاي اياعىن كوزدى اشىپ-جۇمعانشا ۇزەڭگىدەن جۇلىپ الدى. الدى دا ارتقا قايىرا كوتەرىپ تارتا جونەلدى. جيرەن ايعىر تالتىرەكتەپ قۇلاي جازداعان. قولىنداعى كەلساپ اياق ەر ۇستىنەن اجىراعان. تاقىمداپ سوزعان سايىن سالماق ورتاعا لىقسىدى. تاۋەكەل دەپ سوڭعى مارتە سۇراپىل كۇشپەن جۇلقي سۇيرەپ تاستاپ كەتتى. ۇيدەي جىگىت وماقاسا قۇلادى.
ءداۋ قالماق ات اياعىنىڭ استىنا ءتۇستى.
سىلتىدەي تۇنىپ، تىنىشتىق، كەۋلەل تۇرعان جۇرت ءدۇر سىلكىنىپ كۇڭىرەنە جونەلدى. قيقۋ، ايقاي، كۇلكى قوسىلىپ قۇلاق جارادى. بۇرىن جۇرت ءبۇيتىپ داڭعازا بولمايتىن. ءبىرازى جەڭىلگەن جىگىتكە جاناشىرلىق ءبىلدىرىپ ءۇنسىز قالاتىن. بۇل جولعى دۋىل ەرەكشە ورلەپ بارادى. وشاقباي اتىن بۇرىپ سوڭىنا قارادى. جۇرت داقپىرتىنىڭ سىرىن ەندى ءتۇسىندى.
ءداۋ قالماقتىڭ تەرى شالبارىنىڭ قۇيرىق تۇسى وت ورنىڭداي بولىپ ويىلىپ ەر ۇستىندە كەتىپتى. جەلىم جىرتىپ الىپ قالعان. قۇلاعان كۇيى قۇيرىعى كۇنگە شاعىلىسىپ مايدان ورتاسىندا ءالى جاتىر ەكەن. شابارماندار شاۋىپ كەلىپ، قولتىعىنان سۇيەپ، تۇرعىزىپ اكەتتى. شايلاعان ۇيرەكتەي شايقاتىلا باسىپ بارادى.
— باتىر سايىستىڭ نايزاگەرلىك جۇلدەسى سەنىكى! جۇرتىڭنىڭ مەرەيىن ءوسىردىڭ، توبەسىن كوككە جەتكىزدىڭ، جولىڭنان تايما، باتىرىم! - دەدى يلانشى قادىرحان، قارسى الدىڭا كەلىپ ءبىر تىزەسىن بۇگىپ وتىرا كەتكەن وشاقبايعا. - بۇدان بىلاي ءىنجۋدىڭ تومەنگى جاعىنداعى قالىڭ قىپشاق پەن قوڭىراتقا سەن يەسىڭ.. جاۋىرىنىڭدى توس، شاپان-شاپقىتىڭدى جابايىن!
وشاقباي ون قولىن كەۋدەسىنە قويىپ تاعزىم ەتتى، ءسويتتى دە ورنىنان كوتەرىلىپ امىرشىگە جاقىندادى. قاكپاقتاي جاۋىرىنىڭ بەرىپ بۇرىلا بەردى. يلانشى قادىرحان جانىڭدا تۇرعان وعىل بارىستىڭ قولىنان اسىل ماتادان تىككەن، قوس وڭىرىنە كۇمىس قۇيمالارىن قوندىرعان، ومىراۋى جىبەك ءادىپتى مول شاپاندى الىپ جىگىتتىڭ ارقاسىنا جاپتى. قالىن جۇرت قوشەمەت قىپ گۋلەسىپ تۇرعان. ەندى بۇرىنعىدان بەتەر دۋىلداستى، تاڭداي قاعا ماراپاتتاستى. باتىردى الىس-جاقىننان كەلگەن رۋ بيلەرى ءوز ەلىنە قوناق بولىپ، ءدام تاتىپ قايتۋعا شاقىرىستى. كوپشىلىك كوزىنە مىرزا بولىپ كورىنگەنى، باتىر ارۋاعىن كوتەرىسكەنى ەدى. وشاقباي شىققان قوڭىرات رۋىنان وزگە دە ەل بوپ ەتەك جايعان جۇرت بار ەكەنىڭ قۇلاققاعىس قىلعانى بۇل. بايگىگە تيەسىلى شاپانىڭ كيىپ، ماقتاۋىن ەستىپ جىگىتتىڭ توبەسى كوككە جەتتى، باس شۇلعىپ، جايراڭداپ كۇلە بەرەدى. كەڭ ادىمداپ ىلديداعى شابارماندارىنا جونەلدى. باتىر سايىستىڭ ەندىگى جۇلقىسىن قىزىقتاماقشى. جەبە تارتار سايىسى باستالدى.
مايدان ورتاسىنا ۇلكەن قادا اعاش ورناتىپتى، اعاشقا تون كيگىزىپتى، ساداق تارتقىشتار الگى قادانى اينالا شاۋىپ ءجۇرىپ جەبە جىبەرەدى. ءمۇلت جىبەرمەي تيگىزۋ باردا، قورامساقتاعى كۇللى جەبەنى ءبىر اينالىمدا تۇگەل تۇگەسە اتۋ بار. ەكەۋىن قوسا قابات مۇلتىكسىز ورىنداعاندا عانا جۇلدە تيەدى. بايگىگە قول جەتەدى. قورامساقتا جەبە ارتىلسا ابجىلدىگىنە ءمىن، قاداعا تيگىزە الماسا مەرگەندىگىنە ءمىن.
ساداقشى جىگىتتەر كەزەكپەن ورتاعا شىعىپ، ات تىزگىنىڭ بارىنشا بوساتىپ اينالا شاۋىپ ءوتىپ جاتىر. ورتاداعى تون كيگەن دىڭگەك قاپ-قارا بولىپ جەبە جۇتادى، ارى-بەرىدەن سوڭ كىرپىگە ۇقساپ تىكىرەيەدى دە شىعادى. شابارماندار جەتىپ بارىپ توندى سىپىرىپ الادى، دىڭگەككە جاڭا تون كيگىزەدى. باتىرلاردىڭ كوبى مەرگەندىككە ماشىق ەكەن، اتقان جەبەلەرى مۇلتىكسىز ءتيىپ كوز قۋانتىپ جاتىر. ءبىراق ءبىر اينالىمعا دەپ العان جەتى جەبەنى ەشكىم تاۋىسا المادى. اسا جىلدام تارتقاننىڭ وزىنە قورامساقتا ەكى-ۇش جەبە ارتىلىپ قالا بەردى. سايىپكەر بيلەردىڭ باسى داڭ بولدى، جۇلدەنى جەڭىپ الار جىگىت قالمادى. اقىر سوڭىندا اقىلداسىپ كەلىپ: «قورامساقتاعى جەبە سانىڭ كەمىتەلىك» دەستى، ءباتۋا سۇراپ امىرشىگە شابارمان شاپتىردى.
يلانشى قادىرحان ساداق تارتۋعا ءوزى شىقپاقشى بولدى. جۇرت جاعاسىن ۇستاپ تاڭدانىستى؛ «وسىنشا اۋىر دەنەسىمەن ساداق تارتا الۋشى ما ەدى»، دەستى، «ات ۇستىندە مىسىقشا ويناعان نە مەرگەندەر ماڭگىپ كەتتى ەمەس پە»، «قىزبالىققا سالىنىپ كۇلكى بولار»، دەستى. رايدان قايتارۋعا ەشكىمنىڭ ءداتى جەتپەدى. يلانشى قادىرحان ۇستىندەگى ءزىل باسقان كيىمىن سىپىرىپ جەلەڭ تۇيە ءجۇن شەكپەنمەن قالدى. جەڭىن ءتۇرىندى، بەلىن بۋىندى. جەتى جەبە سالىنعان قورامساقتى موينىڭا ەمەس، ەر باسىنا ءىلدى. قاراكەر تۇلپاردى ويناتىپ ورتاعا شىقتى. بۇرىنعى جىگىتتەر سەكىلدى اينالىمدى جاقىن العان جوق، تون كيگەن قادادان الىستاڭقىراپ كەتتى. اۋەلگى جىگىتتەر قاداعا جاقىن شاپپاساق تيگىزە الماسپىز دەپ قاۋپايلاعان-دى، سودان اينالىمدى تەز تاۋىسىپ الا بەرگەن.
ءامىرشى استىڭداعى قاراكەر جىلقىنى قاتتى تەبىنىپ قالدى، تۇلپار تىك شانشىلىپ ءتۇستى، ەندىگى مەزەتتە كوسىلە شاپتى.تىزگىندى تىسىنە باسقان. اينالىپ باستالار مەجەدەن ات تۇياعى اسا اۋەلگى جەبەنى جىبەردى. ەر ۇستىنە ءبىر بۇيىرلەپ جانتايىپ جاتىپ العان. جۇرتقا سولاي كورىنگەنمەن، ايپارا كەۋدەسى ەرگە تيمەگەن ەدى، بۇگىلگەن قامشىداي بولىپ قانا جانتايعان. جەبە سوڭىنان جەبە زىرلادى. كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن قورامساققا قولى تيگەنى سول، سارى جەبە ساۋساعىنا ىلىنە سۋىرىلادى، ادىرناعا سالادى دا تارتىپ جىبەرەدى. كوزدەمەيتىن سەكىلدى. ىتىرىلعان جەبەگە، بۇلتىلداعان ساداقشى قيمىلىنا قاراۋدان كوز تالدى، جانارى اۋىرعان جۇرت ەندى ورتاداعى. تون كيگەن قادا اعاشقا تىگىلدى. ساناۋعا كىرىسكەن... ءتورت... بەس... التى... جەتى... ۋا، ارۋاق! ەل گۋ ەتە ءتۇستى. جوسىلىپ شاپقان قاراكەر اتقا بۇرىلعان. اينالىمدى ابىرويمەن تامامداپ ەكپىن الىپ ەڭىسكە قارا جۇلدىزداي اعىپ بارا جاتقان ءامىرشىنى كوردى.
يلانشى قادىرحان باتىر سايىستىڭ باس جۇلدەگەرى بولدى.
سوڭىنان قاۋلاپ شاپقان اتشابار، اتويشى، شابارمان دەگەننىڭ بەتى جامان، ءبىرىن-بىرى تاپتاپ كەتەردەي، ءتۇتىپ جىبەرەردەي. اركىمنىڭ ويى بۇرىن جەتىپ تىزگىن ۇستاۋ، كەزەڭى كەلىپ تۇرعاندا قوشەمەت كورسەتىپ قالۋ ەدى. قۇيرىق تىستەسىپ بارىپ شىلاۋىنا ىلىگە بەرگەن جاندايشاپتىڭ قولىن حان دىراۋ قامشىسىمەن تارتىپ جىبەردى. بايعۇس جىگىت ات جالىن قۇشىپ قالا بەردى. ءامىرشىنىڭ وداعاي مىنەزىنەن ىزعار تانىعان، سەس كورگەن بىلايعى جۇرت قۋمادى، تىزگىندەرىن تارتىپ توسىلىپ قالدى.
ءامىرشى سول جوسىتقاننان جوسىتىپ وتىرىپ بابالارىنىڭ باياعىدان باس قويعان قاراسپان تاۋىنا كەتتى. قاراسپان تاۋى سايىس ءوتىپ جاتقان كوسەگەنىڭ كوك جونىنان كەپ تۇستىكتە، كوك تەڭىزدەي تولقىپ بىلەۋلەنگەن بۇيرا ادىردىڭ ورتاسىندا ماڭعاز تۇرعان ەدى. قاشىقتان قاراعان كوزگە كەمەنىڭ دىڭگەگى سەكىلدى، بىردە الىستاپ، بىردە جاقىنداپ بۇلدىراپ جاتاتىن. يلانشى قادىرحان اعىزعان كۇيى سول تاۋدىڭ باسىنا ءبىر-اق شىقتى، تىزگىندى سوسىن تارتتى. سوڭىنان سالىپ قالماي كەلە جاتقان نوكەر جىگىت ماقسۇت پەن حيسامەددين تاۋعا ماڭداي تىرەپ كەلىپ اتتان ءتۇستى، بۇلار جاياۋلاپ كوتەرىلدى. ءبۇيىرىن بەتەگە مەن بيدايىق باسقان دىڭگەك قىراتقا شىعامىن دەگەنشە حيسامەددين ەنتىگىپ قالدى. اقىرى بيىككە اياق سالعان. اناداي جەردە بەتىن كۇنشىعىسقا بەرىپ يلانشى قادىرحان تۇر ەكەن، ءتۇرى اسا سۇستى. اقىن دەنەسى ءدىر ەتە ءتۇستى. بۇل قارسى الدىڭدا تۇرعان الىپ دەنەلى ادام العاش رەت كۇمبەز سارايدا كورگەن كىسىسىنە مۇلدە ۇقسامادى، بوتەن بوپ كورىندى. شەكەسىندەگى بۋىلتىق بايقالمادى، ونىڭ ورنىنان كولدەنەڭ تارتىلعان تەرەڭ اجىمدەر باسىپتى. قاستارى قانات قۇساپ سەرپىلىپ كەتكەن، ورتاسىندا، سول قاستاردىڭ تۇيىسەر جەرىندە قوس قاتپار تىك ءتۇسىپ تۇر. جانارى تەرەڭگە شوككەن. قاراشىعى اۋماقتانىپ، تومەنگى جاعى اق جولاقپەن قورشالعان. كوزىنىڭ استى قالتالانا باستاعان، بۇل كوپ ويدان بولادى. سوسىنعى جاق سۇيەگى ءبىلىنىپ، ەتتەرى سولا تۇسكەندەي. جاعىن جاۋىپ بارىپ يەك تۇسىنان شوقشالانىپ بىتكەن ساقالى تىپ-تىك، قوزعالىسسىز قالىپتى. قياق ۇزىنشا مۇرتى ەرسىلەۋ ەدىرەيەدى. استىڭعى ەرنى ءسال شىعىڭقى. ورتاسى ءدوڭ قوڭقاق مۇرنى بۇگىلە قالعان. وسى سۇسپەن، وسى قاراسپەن ءامىرشى كوپ تۇرىپ قالار ما ەدى.
حيسامەددين كەلىپ حالقىنىڭ كۇتىپ تۇرعانىڭ، باتىرلارىنىڭ توسىلىپ وتىرعانىڭ ماعلۇمدادى.
باتىر سايىستىڭ ءوتىپ جاتقانىڭا بۇگىن بەسىنشى كۇن، جينالعان جۇرتتىڭ ەتەگى ىدىراي باستادى. ەل-ەلگە، تۋعان جەرىنە كەرى اتتانىپ جاتقان جۇرتتىڭ سىڭايى ەكى ءتۇرلى؛ ءبىرى بايگەگە قوسىپ سايىسقا سالعان باتىرى جۇلدە العان توپ؛ داڭعىرا قاعىپ، اساتاياق ويناپ، جىگىتتەرىنىڭ كورسەتكەن قيمىلىن اڭىز قىپ ايتىپ داۋرىعىسادى: ەكىنشى توبى ءجۇن بولىپ ءتۇتىلىپ، جەڭىلگەن، رۋحى تۇسكەن ەلدىڭ سىڭايى. بۇلاردىڭ ءتۇرى جامان، قاتىن باستاعان كوشتەي تىزبەكتەلىپ، تىم-تىرىس جىلجيدى، ات تۇياعىن اڭديدى. تۇس-تۇسقا قاپتاي ءورىپ كەتىپ جاتقان جۇرت الگىدە عانا وسى دالانىڭ داڭعازاسى، ءان-جىرى سەكىلدى ەدى. ءتوسىن ءتۇتىپ دۇبىرلەتۋشى ەدى. ەندى كۇيى تارتىلىپ جۇكاياق استىنا تاستالعان كارى قوبىزداي جاداۋ جاتىر. ءار جەرى الاعاتتانىپ، كوپ ءۇي كوشكەن جەرى اق قايىزعاق كۇيگە ءتۇسىپ قالعان. وسى سۋرەتتى ايقىنداي، انىقتاي تۇسكىسى كەلدى مە، تۇستەن كەيىن تۇستىكتەن اۋىر-اۋىر بۇلتتار شىقتى. كوسەگەنىڭ كوكسەڭگىر اشىق اسپانىڭ باسىپ كەلەدى، كىلەڭ نار تۇيەدەي شۋداسى جالبىراعان جابايى بۇلتتار. بۇرقىراپ شىعادى دا قورعاسىن سالماعىن كەڭ جايىپ، دالا ءتوسىن سىعىمداي تۇسەدى. قىرات-قىراتتى قۋالاي وسكەن اق شيلەر شۋىلداپ شايقالادى، بەينە بەلى بۇرالىپ قىرعا شىققان كەلىنشەك سىقىلدى؛ كوڭىلدەسىن كۇتىپ تۇرعاندا قارسى الدىنان قارايىپ قاتىگەز كۇيەۋى شىعا كەلگەندەي، بۇراڭ بەل شيلەر شۋىلداپ بەردى. ات تىزەسىنەن كەلەتىن بىتىك جۋسان قارا جەرگە بۇك ءتۇسىپ، بۇعىنىسا قالعان. جاڭبىر ءيسى اڭقىلداپ ەستى. بيىك قىراتتا ءامىرشى ورداسى ءالى تۇر. ماڭىندا ءتىزىلىپ قونعان اق شاعىل ۇيلەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى جىعىلىپ، تۇيەگە ارتىلىپ كوشىپ جاتسا دا وردادان قيمىل، قوزعالىس بىلىنبەيدى. ءار كەزدە تۇندىگى جەلپ ەتە ءتۇسىپ، كوز ۇشىنا دەيىن بۇلدىراپ بارىپ قالعان كوش تىزبەگىمەن قوشتاسقانداي، كوڭىلگە ءبىر مەدەۋ تۇيسىك قوساتىنداي وردانىڭ قارسى الدىڭدا، جايپاق ەڭىستەگى ۇزىن كەرمەدە قاپتاعان اتتار، تۇقىمى دا، ءتۇرى دە ءارقيلى. ۇستەرىندە قالماق ەرى، قىپشاق ەرى، ارقانىڭ اق قايىڭنان قيۋلاپ ىستەگەن قاز مويىن ەرى، تومەنگى ءۇستىرت ەلىنىڭ جيدەدەن بىتەۋ شاپقان قازان قۇيرىق ەرى، ءار جەردىڭ سالتىنا ساي سوعىلعان ساۋىت-سايماندار ىلىنگەن. جالپۋىشتارى دا الەم-جالەم، توقىم قاپتالىنا زەرلەپ رۋ تامعاسى سالىنعان. كەلە جاتقان نوسەر ەكپىنىنەن ىققان اتتار بىر-بىرىنە تىعىلا تۇسەدى، جال-قۇيرىقتارى ىسىلداپ اۋىق-اۋىق ىشقىنا كىسىنەسەدى.
تۇستىكتەن بۇلت سەلى بۇرقىراپ جوڭكىلە بەردى.
وردادا القا قوتان وتىرعان جۇرت ءالى قيمىل تانىتار ەمەس، بارشاسى ۇيىعان وي ۇستىندە؛ تىستاعى دۇربەلەڭ اتتانىس، كوشكىن، دۇلەي داۋىل بۇلارعا قاتىسسىز، بوگدە دۇنيە سەكىلدى. يلانشى قادىرحان باتىر سايىستا وزىپ شىعىپ، جۇلدە العان، باتىر اتانعان جىگىتتەرگە، قىزدارعا، سوسىنعى باتاگوي تورەشىلەرگە قوناقاسى بەرىپ وتىرعان. الگىدە عانا ورتاعا تارتقان استاۋ-استاۋ نارىن ەت لەزدە تۇگەسىلدى، اردا ەمگەن قۇلىننىڭ سۇبەسى، جابايى قۇلاننىڭ كورپە جالى مەن مارقا قويدىڭ اق قارداي قۇيرىعى ارالاسقان اقتاماق اس ەدى، جاستار جاعى قۇنىعا كىرىسكەن. قاريالارعا تۇيەنىڭ ءتۇز سىڭبەگەن جاس وركەشى مەن باعلاننىڭ قۇمىراعا سالىپ پىسىرگەن قۇيقالى باسى تارتىلعان؛ تىسكە جۇمساق، جۇرەككە تيمەيتىن ءدامدى استان سوڭ شالدار مۇلدە قۇنىقتى. قولدارىنا تۇيەنىڭ ۇلكەن-ۇلكەن توقپاق جىلىگىن الىپ، قىزمەتشىلەرگە شاقتىرىپ، ىشىندەگى مايىن اعاش زەرەنگە لىقىتا سىلكىپ تۇسىرگەن، سويتكەن دە ۇستىنە ءتىل تۋراپ، قاسىقپەن ارالاستىرىپ، قازاقتىڭ ايگىلى اقشەلەك دەگەن اسىن جاسادى. سىيلاس قۇربىلارىنا اساتا باستادى. اقشەلەك جەلىنىپ بىتكەن سوڭ، ميپالاۋ ۇلەستىرىلدى. قوناقاسىنىڭ كەڭ داستارقانى جيىلدى. جۇرت ىشەكتەرىنىڭ شۇرىلىن تىڭداپ، ءتىس شۇقىسىپ، ەسىنەي تامسانىپ مۇلگىسە قالعان. وڭ ەتەكتە وتىرعان وعىل بارىس بوساعا جاققا بۇرىلىپ، تابالدىرىق سىرتىڭدا جۇرەلەي جايعاسقان قىزمەتشى جىگىتكە ىم جاسادى. سول-اق ەكەن، ىشكە ماناعى ۇرى تازىداي جىلماڭ قاققان ەكى-ۇش جىگىت قايتا جوسقىنداي كىردى. اياقتارىنىڭ ۇشىمەن باسىپ ءجۇرىپ جاڭا داستارقان جايدى، ۇستىنە مەيىز، قۇرما، ورىك، تۋرالعان قاۋىنقاق شاشتى. ازىرگە ەشكىم قول سالىپ ۇمتىلمادى، ادەپ ساقتاپ، توردەگى ءامىرشىنى اڭىستادى. سىرتتان ەكى جىگىت سيراقتارى مايىسىپ ۇلكەن تاي سابانى قولداسىپ كوتەرىپ كەلدى، بوساعاعا ءتۇسىردى، قوس قۇلاعىنان كوتەرىپ كەرەگەنىڭ باسىنا ءىلىپ قويدى. جىگىتتىڭ ءبىرى سابانىڭ ىشىنە پىسپەگىن سالىپ گۇمپىلدەتىپ تولعاۋعا كىرىستى، كەلەسىسى بىلەگىن ءتۇرىپ جىبەرىپ مەستىڭ كىندىك باۋىن شەشتى. اعاش زەرەندەرگە كوپىرتىپ قۇيا باستادى. زەرەندەر قولدان-قولعا ءوتىپ تورگە قاراي جىلجىدى؛ ءيىسى تاناۋدى كەرنەدى، كادىمگى ىشىنە بىلەم شيكى قۇيرىق سالىپ جۇمسارتقان، كۇشالا قوسىپ اشىتقان، ءدامى قىشقىل، تىلگە ۇگىتىلمە، زەڭگىتپە قىمىز. ىشكە بارعان بويدا بىردەن قان تامىردى قۋالاپ باسقا شاپتى، بالقىتا باستادى. ءامىرشى قولىنداعى زەرەندى باپپەن شايقاپ قۇنىعا جۇتتى، دەنەسىنە تۇگەل دارىتتى. جانارى جارتىلاي جۇمۋلى، وي ۇستىندە وتىرعان سىڭاي تانىتسا دا كوڭىلى الاكۇلىك ەدى، كوز قۇرتىن جەپ بارا جاتقان پالە بار. ونىسى وعىل بارىستان ءسال تومەنىرەك جايعاسقان قىپشا بەل سۇلۋ قىز ەدى. بارشىن قىز سول.
باتىر سايىستا ەركەكتەردەن كەم قالىسپاي سايىسقا تۇسكەن، ارقان تاستاۋدان الدىڭا جان سالماعان. جىرىندى شىعىپ جۇلدە العان. مانا يلانشى قادىرحان جۇرتتىڭ جەر كۇڭىرەنتكەن دۋىلىنا قۇلاعىن سارسىتىپ تۇرىپ، وسى قىزعا شاپان سىيلاعان. استىنا ات مىنگىزگەن. سوندا قىل قوبىزدىڭ ساعاسىنداي جىڭىشكە بەلىنە، ءسامبى تالداي توگىلگەن بۇرىمىنا، كۇشاققا تولمايتىن جۇمىرتقاداي جۇمىر جاۋىرىنىڭا، بۇلتىلداپ اينالعان مىقىنىڭا قاتتى قىزىققان ەدى. سىر بىلدىرمەي تاكاپپار كۇيدە قالعان. سالقىنقاندى قالىپ تانىتقان. جىبەك شاپاندى قوس قولىمەن كەڭ اشىپ سىرت اينالا بەرگەن قىزعا جاپقان، جاپقان دا كۇشاقتارداي بولىپ قىمتاعان. سوسىن قوس بۇرىمدى جىلانشا قىسىپ ۇستاپ شاپاننىڭ ىشكى وڭىرىنەن سۋىرىپ ارقاسىنا سۇلاتا سالعان. تاستاي سالعان جوق-اۋ... قىسقان كۇيى ءسال كىدىرگەن ەدى... سەزىمتال دەنە سەزبەدى دەيمىسىڭ. ءامىرشىنىڭ اۋىر قولىنان ۇرىككەندەي جاۋتانداپ تۇر ەدى، كورمەسە، قاپىسىز ۇققان، قالت جىبەرمەي انداعان. بۇراتىلا ءيىلىپ تاعزىم ەتىپ، اتىنا ءمىنىپ كەتكەن. يلانشى قادىرحان ءقازىر دە سىناپتاي سىرعىما قىمىزعا تۇيىلگەندەي بولىپ باياعى ىستىق ىقىلاسپەن سول تۇسقا بىرەر قيىستاپ ەدى، قىز جۇزىنە لاپ ەتىپ تەپكەن قاندى كوردى. بىلايعىلار قىمىزدىڭ ۋىتىنا جورىعان. بۇل بويىن تارتىپ الا قويدى. وڭ ەتەكتە وتىرعان وعىل بارىس تاماعىن كەنەپ دىبىس بەردى، امىرشىدەن ءسوز كۇتكەن سىڭاي تانىتتى. يلانشى قادىرحان جاڭا اڭعاردى، بوساعاداعى تۇرەگەلىپ تۇرعان تاي سابا ەندى شىنتاقتاپ جاتىر. زەرەندەگى قىمىزدى سارقا ءىشىپ، كۇتۋشى جىگىتتىڭ قولىنا ىرعىتىپ جىبەردى. الدىڭداعى بىرداي شاشىلىپ جاتقان مەيىزدەردىڭ ءبىرىن الىپ تىسىنە باستى، تامسانىپ ءسال كىدىردى.
— جۇرتىم، كەرەگەڭ كەڭ، ۋىعىڭ بيىك، شاڭىراعىڭ بەرىك ەكەندىگىڭدى تاعى تانىتتىڭ! بەك وسىلاي بولسىن، وسى ماراپاتىڭنان جاتىڭ جاسقانسىن، جاۋىڭ سىرت اينالسىن! سايىس سالعان ون ەكى ءتۇرلى سىن مايداننان سۇرىنبەي وتتىڭدەر، توپ جارىپ جۇلدە الدىڭدار، شاپان-شاپقىتىمىز، تارتۋ-تارالعىمىز جاتقا كەتكەن جوق، بوساعاندا قالدى! اۋەلى ءتاڭىرى، سوسىن ارۋاق رازى! بابامىزدىڭ اتى ءولىپ، رۋحى ۇمىتىلماسىن دەسەك وسى اتويدان تانبايىقشى! كوسەگەدە تۇيىسكەن ءتوستى كور عانا اجىراتسىنشى!
— بەك ايتىلعان ءباتۋا!
— قۇلاققا ەنەتىن ءسوز!
— ەگەلى سوزگە ەستى تۇرار!
دەسكەن داقپىرت وردانى ءبىراۋىق كۇڭىرەنتىپ تۇردى. ءۇيدىڭ تۇندىگى جەلپىلدەدى، كوكتى قاقىراتقان نوسەر داۋسى قۇلاق جاردى. قىمىز قۇيىلعان زەرەندەر كوپشىلىكتى كەلەسى مارتە جاعالاپ كەتتى. بارشىن قىز ۇندەگەن ، سىپايى سىزىلىپ، قيىس قاراپ وتىرا بەردى. ءامىرشى قايىرا دات الدى.
— وعىل بارىستىڭ كوسەگەنىڭ كوك جونىڭداي كەڭ قانى جيىلماسىن، اعايىنعا دەگەن اشىق كوڭىلىن كىربىڭ تۇتپاسىن. ەكى دۇنيەدە دە ايتۋلى ازامات بولسىن! كوسەگەسى كوگەرسىن، مەرەيى ءوسسىن دەپ قول جايىپ باتا بەرەلىك، جۇرتىم! اۋمي-ە-ە-ەن!
دەسكەن جۇرت باتاسى وردانى تاعى تىتىرەتتى، شالداردىڭ كوزىنە جاس ءۇيىرىلدى، جاستار جاعى قوزعالاقتاپ تومەن قاراستى؛ «جاقسى ءسوز - جارىم ىرىس»، جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت، مەرەيى تاسىسىن دەگەن وسىندايدان شىققان دا. اتا قازاق ءسوز قادىرلەپ ءوتتى ەمەس پە. ءسوزدىڭ قۇنىڭ قازاقتان ارتىق كىم تۇسىنەر.
ءامىرشى قايىرا دات الدى.
— جۇرتىم، وعىل بارىستىڭ شابارمانى وسىدان ءبىراز كۇن بۇرىن ايدالادا قاڭعىرىپ جۇرگەن يەسىز تۇلپار كورىپتى. الگى جانۋار ەرتتەۋلى ەكەن. سايىسقا كەلگەلى رۋ باسىلارىنان سۇراستىرىپ شىقتىم؛ باتىرى وپات بولىپ، تۇلپارى يەسىز كەتكەن ەشكىم بولمادى. عاجابى، الگى تۇلپاردىڭ ەرىنىڭ باسىنا قوس دابىل ءىلىنىپتى. شابارمان قۋىپ ۇستاي الماپتى.
— جاۋ كەلگەندە ۇراتىن قوس دابىل دەسەڭىزشى!
— سوعىس تىلەپ جۇرگەن پالەكەت تە!
— بالالاردىڭ ويىنىنداعى. ويىنا نە كەلسە سونى ىستەيتىن جىندى كەش كوپ بۇگىندە.
— تۇلپاردى ۇستاپ ءىستىڭ انىعىنا جەتكەن ءجون.
— وعان كىمنىڭ باتىلى بارىپ، جۇرەگى داۋالار.
— ارانداپ قالمايىق!
— اسا ەپتى ارقان تاستاي بىلەتىن ادام بولماسا ۇستاي المايسىڭ.
داۋرىققان كوپشىلىكتى ءامىرشىنىڭ بيىك داۋىسى ءبولدى. وردانى تىنىشتىق جايلادى، جۇرت تورگە قارادى.
— وسى ىسكە وشاقباي مەن بارشىندى جۇمساعالى وتىرمىن. ءبىرى اسقان نايزاگەر، ءبىرى ارقان تاستاۋدىڭ ماشىعى. سول تۇلپاردى نە ءولى، نە ءتىرى كۇيىندە قولعا ءتۇسىرسىن، تامعاسىن ايىرسىن، وتىرارعا جەتكىزسىن. وزگە اعايىن وقيعا انىقتالعانشا بۇل جايتتى دابىرا قىلماي قۇپيا ۇستاڭدار. ەل ءىشى سەزبەسىن.
وسى ءباتۋاعا قۇپ دەسىپ توقايلاسقان جۇرت وڭ ەتەكتەگى وعىل بارىستان اتتانۋعا پۇرسات سۇرادى، «كوبەيەلىك» دەستى، «كەل دەمەك بار، كەت دەمەك جوق» دەستى، سوڭعى مارتە باتا جاساپ داستارقان قايىردى. دۇرك كوتەرىلىپ، ءامىرشىنىڭ سوڭىنان ىلەستى، سىرتقا اعىتىلدى. قىزمەتشى جىگىتتەر كەبىس قويىپ، قامشى ۇسىنىپ، شاپان جاۋىپ جانتالاسا كىزمەت كورسەتتى.
بۇل شاقتا دال ادا داۋىل تۇرعان. تومەندەگى ۇزىن كەرمەدە تىزگىندەلگەن جىلقىلار ىشقىنا كىسىنەپ اتشابارلارعا بوي بەرمەي جاتىر. جۇلقىنا جەر تارپيدى. تىقىرشىپ شىر كوبەلەك اينالادى. ماناعى بەي-جاي بولىپ ماناۋراپ جاتقان دالانىڭ تۇتەسى شىققان توسىنەن سوڭعى ۇيلەر جىعىلىپ، اقىرعى كوشتەر ۇزاي باستاعان. ەندى حان ورداسىنىڭ قىزمەتشىلەرى الگىدە بۇلار شىققان اق ءۇيدى جىعۋعا كىرىستى. تاپىرلاپ ۇزىك، تۇڭلىك، باسقۇردى سىپىرىپ جاتىر. باتىرلار بىرىنەن سوڭ ءبىرى يلانشى قادىرحاننىڭ الدىڭا كەلىپ، ءيىلىپ تاعزىم ەتىپ، حايىر-حوش ايتىستى. كورىسكەنشە سالاۋات سۇرادى. اتتانىپ جونەلىپ جاتتى.
بيىك توبەنىڭ باسىندا يلانشى قادىرحان، وشاقباي، بارشىن، اتقوسشى ماقسۇت، از عانا شوعىر بولىپ قاراۋىتىپ قالا بەردى. ءامىرشى الىپ قۇشاعىن جايدى. جاس باتىر كەلىپ قاۋسىرا قىسىپ ءتوس قاعىستىردى. قىزبەن بولەكشە قوشتاستى، باۋىرىنا تارتىپ بەتىنەن ءسۇيدى. اقىرعى ءسوزىن ايتىپ ەكەۋىن دە جوق ىزدەۋگە اتتاندىرىپ جىبەردى. وسى مەزەت بارماقتاي ءىرى تامشى بەتىنە تامدى، كوزىنەن ىتقىپ جاس شىقتى، قىرات ۇستىندە جالعىز ەسكەن الىپ اعاشتاي شايقاتىلىپ تۇرىپ قالدى. الىس قيىر قىلعىتىپ جۇتىپ جاتقان باتىرلارىن، باۋىرلارىن قيمادى. ولار وسى دالانىڭ اساۋ كۇلكىسى، ۇزاق اڭگىمەسى، دۇربەلەڭ ءدۇبىرى، قۋانىش-قايعىسى ەكەن عوي، سولاردان ايرىلعان سوڭ كوڭىل دە كوشكەن جۇرتتاي قۇلازيدى ەكەن، جالعىزسىرايدى ەكەن. بۇتاعىنان، جاپىراعىنان ايىرىلعان اعاشتاي بولدى. الگىدە عانا شۋلاسىپ ماڭايىن بورىكتىرگەن، سىلقىم، ەركىن قىلىقتارىمەن مەزى ەتكەن. كون كىتاپتا ايتقانداي، «قاتار وسكەن كىسىلەردىڭ ايرىلىسقانى — ولگەنى» دەگەن وسى دا. قۇلازىڭقى مەكيەندى، ساپ-ساپ باسىلعان كوڭىلدى كىم تولتىرار. وسى يلانشى قادىرحان بالا كەزىندە جۇرتتا قالعان. جورتۋىل دەسە دۇنيەنى ۇمىتقان اكەسى دە، كوشى-قون دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قويعان شەشەسى دە بايقاماپتى. جىگىت كورسە جىرتىڭداي قالاتىن كۇتۋشى قىزدارعا سەنەدى. قىزدار جىگىتتەرمەن كوڭىل كوتەرەمىز دەپ كوشتەن جىراق كەتەدى دە، بالانى كەرەڭ كەمپىرگە تاپسىرادى. كەش سوزىلىپ تارتا بەرگەن. قونالقادا باعدارلاپ قاراسا بالا جوق، كەرەڭ كەمپىر شۇيكەسىن قۇشاقتاپ قوم ىشىندە ۇيىقتاپ جاتىر، كۇتۋشى قىزدار اتتارىن قان سورپا قىلىپ كەشكە ءبىر-اق جيىلادى، بالانى ەندى ەسىنە الادى، ال شاپ. سودان ەكىنشى تاۋلىكتە اكەسى بارىپ، باياعى جۇرتتا جۋا تەرىپ جەپ، جابايى بولا باستاعان بەس جاسار بالانى تاۋىپ الادى. ۋاتىپ اۋىلعا الىپ كەلەدى... سول وقيعا يلانشى قادىرحاننىڭ زەردەسىنە تەرەڭ ءسىڭىپ ۇمىتىلماي قالعان. مىنەزىنە دورەكىلىك، قاتالدىق قوسقان. تاپ ءقازىر جۇرتتان جىراق قالىپ، سالت بويىنشا ەلدىڭ ەڭ سوڭىنان اتتانار مەزەتتى كۇتىپ تۇرىپ سول ءماۋىرتتى ەسىنە الدى.
يلانشى قادىرحاندى جالعىزدىق قورقىتقان.
سەگىزىنشى سارىن
جوق قاراعان وشاقباي مەن بارشىن العاشقى ءتۇندى اتىراباتتىڭ كوز سۇرىنەرى كەم تاقتايداي جازىعىندا وتكىزگەن. توسىنەن جابايى نوسەر ەتكەن ۇشى-قيىرسىز كەڭىستىك ەشقانداي ءىز سالدىرمادى، تاقاۋدا جورتقان جىلقى سورابى بايقالمايدى؛ وعىل بارىستىڭ شابارمانى يەسىز تۇلپاردى وسى تۇستا كورگەن ەدى. اق ساز ات جۇلىعىنا جەلىمدەي جابىسىپ، ءجۇرىستى شابانداتا بەردى. ارى-بەرىدەن سوڭ بويلارى بۋساندى، قايتا توڭازىدى، الىستى شولا-شولا جانار جاساۋرادى. كۇن ەڭكەيە قوس جوقشى تىزگىن تارتىپ قونالقى جەر ىزدەگەن. كوپ شيىرلاپ ءجۇرىپ باسىنا شوق جىڭعىل وسكەن توبەشىك تاپتى. توبەشىك دەپ كوڭىلگە تۇتقانى بولماسا بۇدىرسىز كەڭىستىكتەن ايىرماسى شامالى، اينالا كوز توقتاتىپ، كوڭىل بولەتىن قىبىر بىلىنبەيدى. اق سازعا شىققان بوز سەلەۋ تەڭىزى عانا جىبىرشيدى. بۇلار ات بايلاعان جىڭعىل باسىن بەيمالىم ماقۇلىق قىرىپ جەپ كەتىپتى.
وشاقباي اۋەلى ءوز اتىنا، سوسىن بارشىننىڭ مىنىسىنە شىلبىردان شىدەر سالدى. ەرىن الىپ باسقا جاستايتىن ەتتى، توقىمداردى توسەنىشكە جايدى. ارىدەن سەلەۋ جۇلىپ اكەلىپ اياق جاقتى جۇمساقتادى. ءوستىپ ءجۇرىپ وشاقباي تۇلا بويىن الدەبىر الاۋ قىزدىرىپ بارا جاتقانىڭ سەزدى. "جەلكەمدى كۇن جىلىتتى بىلەم" دەپ، بۇرىلىپ قاراپ ەدى، جارتىسى عانا كوكجيەكتە قالىپتى، قىزدىرا الارلىق قاۋقارى جوق. قىز اناداي جەردە ءىز كەسىپ جۇرگەن. "جىڭعىلدىڭ باسىن جەگەن جابايى قۇلان ەكەن" — دەدى. وشاقبايدىڭ دەنەسى تاعى قىزىندى. ات دوربانى الدىڭا الىپ اۋزىن اشتى. قىز كەلىپ ورامالىن جايدى، جۇرەلەپ قانا جايعاسقان، دوربادان پىسكەن ەت، جال، جايا الىپ كەزدىگىمەن قيعاشتاپ تۋراي باستادى. تۋراپ بولعان سوڭ كەزدىگىن كوك شوپكە ءسۇرتىپ قىنىڭا سالدى، بەلبەۋىنە قىستىردى. "اكەمنىڭ كوزى ەدى"، دەدى وشاقباي. "ءدام الايىق"، دەدى. قىزدىڭ اتىن اتاعىسى كەلدى. دەنەسىن تاعى الاۋ ارالادى. باتار كۇننىڭ اقىرعى البىرت جالقىنىڭا قاراپ قىرىن وتىرعان قىز ءجۇزى الابۇرتىپ كورىندى، بالقىپ بارا جاتقان التىن تايتۇياقتى ەلەستەتتى. وشاقبايدىڭ بويىن تاعى الگى قۇيىن كەزدى. ەكەۋىنە دە اس باتپادى.
جىگىتكە تاماق جەگىزبەگەن الگى بەيمالىم دەرت ەدى، بارشىنعا اس باتىرماعان قورقىنىش بولدى. ميداي مەڭىرەۋ جازىقتا جاۋىنگەر جىگىتپەن جول ءجۇرىپ، جەكە قالىپ كورگەنى وسى. ەندى امالسىز ايدالادا تۇنەگەلى وتىر. ءدۇبارا ويدان قىزدىڭ تاماعىنا تاس كەپتەلگەندەي سەزىلدى، تىنىسى تارىلدى، جىلاعىسى كەلدى. جايىلىپ كەتكەن تۇلپارىنا جەتىپ بارىپ، شىدەرىن شەشىپ، ىرعىپ ءمىنىپ قاشقىسى كەلدى. قيقۋ سالىپ مىلقاۋ كەڭىستىكتى وياتپاقشى بولدى. ءبىراق ءتىلسىز ۇرەي جىگەرىن تۇساي بەردى.
اي تۋا بۇلار الاڭسىز جاتىپ ۇيىقتاماقشى ەدى.
الاڭسىزى قۇرىسىن، جىگىت ءپارۋانا كۇيگە تاپ بولدى، قىزعا تاقالا ءتۇسىپ، سىبىرلاپ اتىن اتادى. قىز قالتىراپ ۇندەمەگەن. سۇلۋدىڭ ىستىق دەمى دىڭكەسىن كۇرتىپ الاسۇرتتى. ءار كەز كوزىن اشىپ الادى. اۋناپ ءتۇسىپ، قاسىنداعى قىزعا اسىق كوڭىلدىڭ، ىقىلاسىن ايتۋعا تاعى باتپايدى. قول سالۋ ۇيات سەكىلدى. بارشىن قالش-قالش ەتتى، ماناعى جانسىز دالا ەندى قيلى جاندىككە تولىپ كەتكەندەي، يۋ-قيۋ دۇنيە باستالدى. جىلاعان، سىڭسىعان، ىسقىرعان، ۇلىعان دىبىس كوبەيدى.
جەتى قاراقشى جۇلدىزىنا كوز تىككەن.
وشاقبايدىڭ ەسىنە وسى جۇلدىز شوعىرى تۋرالى اكەسىنىڭ ايتقان ەسكى ءبىر اڭگىمەسى ءتۇستى. بۇل شوعىر ادامنىڭ جۇلدىزعا اينالعان جانى، سولاردىڭ رۋحى-مىس. تۇستىككە تامان بىر-بىرىنە جاقىن تۇرعان قوس جۇلدىز قىز الىپ قاشقان كۇيەۋ جىگىت پەن كۇيەۋ جولداس ەكەن. الداعى وقشاۋ شىعانداپ بارا جاتقانى كۇيەۋ جولداس كورىنەدى. ال جانىڭدا كىشكەنتاي سەرىك جۇلدىزى بار كەلەسى جۇلدىز قىزبەن كۇيەۋ جىگىت ەكەن. سوڭدارىنان ۇباق-شۇباق سالعان بەس بادانا جۇلدىز الگى پاقىرلاردى قۋعان قاراقشىلار-مىس. ولاردىڭ ويى كۇيەۋ جىگىتتى ءولتىرىپ، قالىڭدىقتى ولجالاپ قالماقشى. نەشەمە زاماندار بويى وسىلاي قۋىسىپ كەلەدى. قاراقشى جۇلدىزدىڭ الدىڭعىسى قالىندىق پەن كۇيەۋ جىگىتكە قۋىپ جەتتى دەگەنشە دۇنيەدە اقىرزامان بولادى. بۇل جۇلدىز ساناعان كورەگەندەردىڭ بولجاپ بىلگەنى.
وسى اڭگىمەنى وشاقباي قاسىنداعى قىزعا ايتىپ بەرگەن.
قىز ءۇنسىز قالعان ەدى، جىگىت باسىن كوتەردى، سۇلۋدىڭ جۇزىنە ءۇڭىلدى. ەكى كوزى جاسقا تولىپ جەتى قاراقشى جۇلدىزىنا قادالىپ قالىپتى. جانارى جەردە جاتقان قوس جۇلدىز سەكىلدى! اي ساۋلەسىنە شاعىلىسىپ جىلت-جىلت ەتەدى.
— ءبىز كارتەيگەنشە قۋىپ جەتپەسە ەكەن، — دەدى دىرىلدەگەن ۇنمەن.
— بىزگە ۇقساپ ات شالدىرىپ كىدىرىپ قالماسا جەتكىزبەس-اۋ، - دەدى وشاقباي.
— اتتارى شالدىقپايتىن شىعار، — دەدى بارشىن.
— كىم بىلگەن سونى،— دەدى وشاقباي.
قىزدىڭ بالاداي سەنگىشتىگىنە، سەزىمتالدىعىنا قايران قالدى. سىر پەرنەسىن تاپ باسقانداي بولدى. دەنەسىن بۋعان دەرت دەگەنىڭ ىستەتتى، ءتونىپ كەپ قىزدىڭ ۇلبىرەگەن بەتىنەن ءسۇيدى. وت بولىپ الاۋلاپ جاتىر ەكەن، ەرنىڭ كۇيدىرىپ العانداي بولدى. قىسىلۋدان با، اسىقتىقتان با، دانەمە ايتا المادى. ءوز دەنەسى تيگەندە سەزدى، قىز ءدىر ەتىپ شيراي قالعانى. ءارى شەگىندى. شاپ بەرىپ ۇستاپ قالماسا مۇلدە قاتايىپ الىپ، بوي بەرمەي، قارماۋىنان شىعىپ كەتەتىنىڭ ءبىلدى. ءبىلدى دە كەۋدەسىمەن ەزە قۇشاقتادى، كەلەسى بەتىنەن ءسۇيدى. ەرنى توتيايىن تيگەندەي دۋىلدادى.
— جاۋ ەمەسسىڭ عوي، باتىر!
— اسىقپىن وزىڭە!
— جار توسەگىنە دەگەن ابىرويىمدى ساقتاساڭشى!
— ماعان ءدۇريا دالادان ارتىق جار توسەگى جوق!
— جىبەرشى!
— جارىمسىڭ!
وشاقباي قاپسىرا قىسقان، قىز كۇللى كۇشىن جيناپ بۇلقىندى كەپ، تورعا تۇسكەن ءىنجۋ سازانىڭداي بولدى. جىگىت ەرنىڭ شوققا باسقانداي بوپ قىزدى ەرنىڭەن ايىرا ءسۇيدى. اسىق ءسوزىن ايتتى. جىلاپ جالىنعانىڭا دا، تۋلاپ بۇلقىنعانىڭا دا ىرىق بەرمەدى. دۇلەي كۇشپەن ەتەگىن ءتۇردى. تابيعات-قۇدىرەت پاكتىك پەن كۇناھارلىق اراسىنا بەلگىدەي قىپ تۇتقان قىز پەردەسى داكە بوپ ىدىرادى. پاك ەكەنىڭ سوندا سەزدى. دەنەسى قورعاسىنداي اۋىرلاپ، كۇندەلىكتى كۇلگەن، ىزالانعان، وكىنگەن، وپىنعان، قۋانعان، قىزعانعان، قارعاعان، اشىنعان، ساعىنعان، ۇرىسقان پەندەلىك قالپىنان ارىلىپ تابيعاتتاي تىنىش، بەي-جاي، مارعاۋ، اسەم، اڭقىلداق، البىرت كۇيگە ءتۇستى؛ جاي ادامنان قۋاتتى قۇدىرەتكە اينالدى. ەنتىگىن باسىپ كوتەرىلە بەرگەن. قىز جۇزىنە زەر سالا قارادى. توقپاقتاي بۇرىمىن تىستەپ الىپتى، ىشىنەن وكسىپ جاتىر ما، ءالسىن-الى كەۋدەسى بۇلك-بۇلك ەتەدى.
دىبىسى شىعىپ كەتپەس ءۇشىن ادەيى بۇرىمىن تىستەگەنى ەكەن. باتىر قىزدى جاقسى كورىپ كەتتى.
جاس باتىر مايدان دالاسىن جەڭىسپەن تاستاپ شىققان ەدى.
بارشىننىڭ كوزىنە تۇڭعيىق زەڭگىردەگى جەتى قاراقشى جۇلدىزى قۇددى اتتىلى كىسى قۇساپ جىلجىپ، شوقىتىپ جونەلگەندەي كورىنگەن. الگىدە وشاقباي اڭگىمەلەگەن كۇيەۋ جىگىت پەن قالىڭدىققا قۋعىنشى قاراقشىلار جاقىنداپ قالعانداي سەزىلدى. ساداق تارتا باستادى بىلەم، تومەنىرەكتەگى جۇلدىز سورعىپ اعىپ ءتۇستى. تاعى ءبىر ات باۋىرىن جازسا-اق جەتەتىن سەكىلدى. الگى قوس عاشىق سوڭدارىنان سالعان سۇركىلدى ۇمىتىپ، ات شالدىرىپ دامىلداۋعا كىرىستى مە، الدە ۇيىقتادى ما، ورىندارىنان جىلجيتىن ەمەس. قىز دەنەسى توڭازىعانداي تاعى قالش-قالش ەتتى. شاشىلىپ جاتقان كيىمىن جينادى. الدەبىر اسىل زاتىن ءشوپ اراسىنا ءتۇسىرىپ الىپ، سيپالاپ ىزدەگەن جوقشىداي كوڭىلى قۇلازىپ، جانىڭ قارماندى. جۇرەگى اينىعانداي بولدى. جانارىنىڭ ساعاسىنان قوس سالقىن تامشى قۇلداپ كەپ قۇلاعىنا ۇيالادى. دەنەسىنىڭ قىزۋى قايتا باستادى.
بارلىق ارمانى، بارشا ءتاتتى ءۇمىتى كەۋدەدە قىجىلداپ ءجۇرىپ-جۇرىپ ءبىر كۇندەرى وسىلاي جىم-جىلاس بولارداي، جوعالارداي سەزىلدى.
بالا كەزىندە بۋلاردىڭ ءۇيى قاراسپان تاۋىنىڭ ەتەگىن جايلايتىن. جىلقىشى اكەسىنىڭ جالعىزى ەدى. شەشەسى ەرتە قايتقان. ەركە وسكەن شولا قىز كوكەسىنىڭ قۇلاعىن سارسىلتىپ ءجۇرىپ وتىراردىڭ قان بازارىنان التىن تانا الدىردى. جەڭسىزىنىڭ كەۋدەسىنە جارقىراتىپ تاعىپ العان. وگەي شەشەسى قاسكوي ەدى، "ەتەگىن جابا الماي جۇرگەن قارعا التىن اشەكەي نەگە كەرەك"، دەپ جەر-جەبىرىنە جەتە كەيىدى، قۇلاعىن جۇلدى، اقىرى جەڭسىزىنەن ءۇزىپ الىپ ابدىرەگە سالىپ تاستاعان. اكەسى عوي قۇيىمشاعى ويىلىپ جوق قاراۋمەن جۇرەدى. بارشىننىڭ ەسىل-دەرتى التىن اشەكەيدە. وگەي شەشەسىنىڭ كوزىن الا بەرە تانانى شارق ۇرىپ ىزدەيدى، اقىرى تاۋىپ الادى؛ قۋانىشتان جۇرەگى جارىلارداي بولىپ، قۇربىسىنا كورسەتۋگە جۇگىرەدى. وڭىرىنە اسىعىس ىلە سالادى. ءۇي الدىڭدا قايناپ شىعىپ جاتقان بۇلاق بولاتىن. سەكىرىپ وتە بەرگەندە توسىندەگى التىن اشەكەي ءۇزىلىپ سۋعا تۇسەدى دە كەتەدى. سۋاتتى كەشىپ ءارى ىزدەيدى، بەرى ىزدەيدى، تابا المايدى. تاس جارىعىنا ءسىڭىپ كەتتى مە، اعىپ كەتتى مە، ونىسىن بىلمەدى. كورەسىنى وگەي شەشەدەن كورگەن سوندا. بۇرىمىنان تارتتى ما-اۋ، "جالماۋىز قار"، دەدى مە-اۋ، "جەر جۇتسىن" دەدى مە-اۋ، ايتەۋىر جەر-جەبىرىنە جەتىپ جازالاعان. جورتۋىلدان ءجۇن جەپ، جاباعى ساڭعىپ كەلگەن مومىن اكەنى جامان مۇجىگەن، قىزىنىڭ سىرتىنان سوزبەن شوقىتقان. نە بولسا سوعان موجىپ كۇيىنگەن اكەسى: (ءالى قۇلاعىندا قالىپتى) "ءاي، قىز بولىپ كوگەرمەسسىڭ!" دەگەن، ءسويتىپ، جۇرەگىنە جازىلماس جارا سالعان.
الگى سوزدەن سوڭ بارشىن جىلتىراقتان جەرىپ، ەركەكشورا بولىپ كەتكەن. اكەسىمەن ىلەسىپ جىلقىعا شىققان. اتقا ءمىنىپ، ەر كيىمىن كيىپ، وزگەرە باستاعان. سول وقيعادان سوڭ الگى ءۇي الدىڭداعى سۋ "التىن سۋات" اتالدى. بۇگىندە دە سولاي دەسەدى. وسىنى ويلاپ جاتقان بارشىنعا ءوز التىن سۋاتى دا سۋالعانداي سەزىلدى.
جىگىت قايتا اينالىپ كەلىپ قاسىنا جانتايدى، قۇشاعىنا قىستى. ەلىك لاعىنداي ۇركەك دەنەنى دەمىمەن جىلىتتى، بويىن ۇيرەتتى، اسىق كوڭىلدىڭ لەبىزىن ايتتى. — جارىمسىڭ! — دەدى ۇزدىگىپ. تاڭ بوزى سەلبەلەپ قانا بىلىنگەن.
اتتار شوقاقتاپ ۇزاپ كەتىپتى. ماڭايدىڭ بوز ولەڭىن جەپ بىتىرگەن. وشاقباي بارىپ، شىدەرىن شەشىپ، قوس تۇلپاردى جەتەلەپ الىپ قايتتى.
ەرتتەۋگە كىرىستى، بارشىن قىز باتىردىڭ قولىنا بىر-بىرلەپ توقىم، ەر جاراقتارىن اپەرىپ تۇردى. ەكەۋىنىڭ دە كوڭىلى ورەكپۋلى، اسقا زاۋقى سوقپادى. اتتار ەرتتەلىپ بولدى. وزدەرى سىرت كيىمدەرىن كيىنە باستاعان. بارشىن قىز جىڭعىل تاساسىنا كەتتى، ءبىراق سيرەك، سيداڭ بۇتالار جارىتىپ تاسالاي المادى، قىزدىڭ قيمىل-قالپى تۇگەل كورىنىپ تۇردى. ول اۋەلى قوس ەتەك جىبەك كويلەگىن بەلىنە ءتۇرىپ بايلادى، سوسىن جىرىق بالاق شالبارىن كيدى، شالبار وزىنە شاقتاپ تىگىلگەن ەكەن، تال شىبىقتاي مىقىنىڭا لىقىپ قاپتالا قالدى. ەندى الگى كويلەگىنىڭ ەتەگىن قايتا ءتۇسىرىپ، شالبارىنىڭ ىشىنە سالدى، بەلبەۋىمەن قىناي بەلىن بۋدى. كەۋدەسىنە جەڭسىز جەلەڭىن كيدى. باسىندا قۇندىز بوركى، موينىڭا قورامساعىن اسىنىپ، قولىنا ساداعىن ۇستاپ قالقادان شىعا كەلگەندە جىگىت ءجۇزىن جالىن شارپىعانداي بولدى. كۇن دە ارعى جاعىنان قالشيىپ كورىنگەن. بارشىن سۇلۋلىعىن بارشا بوياۋىمەن قانىق اشىپ كورسەتتى. اقشىل ماڭدايى بورىك استىڭدا باتىپ بارا جاتقان تولىق اي ءتارىزدى، اقىندار كۇمىسپەن كۇپتەگەن بالداق سابىنا تەڭەۋشى ەدى، ءدال سول اقشا ماڭداي وسى. قاسى قالىڭ، قارا، ورتاسى قوسىلىپ كەتكەن. جانارىنىڭ اۋماعى كەڭ اعى از دا قاراشىعى ۇلكەن. مۇرىنى قىرلى، تاكاپپارلىق تانىتىپ تىك تۇسكەن. بەتىنىڭ بوياۋى بوزعىل، ءۇش كۇن بۇرىن باتىر سايىستا قىزارعان الماداي ەدى، بۇگىن مۇلدە قانى قاشىپ كەتىپتى. ۇستىڭگى ەرنى كورىنبەيدى، جىمقىرىپ العان-اۋ، استىڭعى ەرىنى جۇپ-جۇقا ەكەن، انىق بايقادى، قانى شىعا شىت-شىت جارىلىپ كەتىپتى. اسەم ەرىننىڭ قالايشا شىتىناپ جارىلعانىڭا جاس باتىر تۇسىنە المادى. يەگى سۇڭعىلا ءسۇيىر، ويىپ كەلتىرگەن قوبىز قۇلاعىنداي، سول يەگىنىڭ ۇستىندە نوقاتتاي قوڭىر مەڭى تۇر. بۇعاعى بىلىنبەيدى، يىق بىتىمىنەن سەزدى؛ موينى سۇڭعاق، توسىندەگى تىرەگەن قوس اڭگەلەكتى جەڭسىز جەلەك تىرسىلداتا تاڭىپ، كوزدەن جاسىرىپ اكەتكەن.
— جاڭا تانىعانداي بولىپ تۇرعانىڭ، باتىر! - دەدى قاسىنا تاقاعان قاسا سۇلۋ. سىڭق ەتىپ كۇلدى. ات تىزگىنىڭ ۇستادى ساداعى مەن قورامساعىن ەر باسىنا ءىلدى. وشاقباي قىزدىڭ قولتىعىنان دەمەپ اتقا قوندىردى. ءوزى دە تۇلپارعا ءمىندى، الگىدە جاساعان جەڭىل ناز بەن ءازىل، قيمىل-قالپى جىگىتتى بالقىتىپ ماڭگىرتە بەردى! وسىنى سەزدى بىلەم، بارشىن ايتتى:
— باتىر، بۇگىن جوق قاراعالى ەكىنشى كۇن ءوتتى، ەشتەمە ۇشىراتا الار ەمەسپىز. كوز تالدى، كوڭىل تورىقتى. ارا جازىپ، ايىرىلىسىپ ىزدەپ كورەلىك. كۇن باتا شۋدىڭ كارىكەن دەپ اتالاتىن تۇزدى ساعاسىنان تابىلايىق.
جانارى جاۋتاڭداپ، «نە دەپ قالار ەكەن» دەگەندەي ۇركەكتەي توسىلىپ تۇر.
— اداسىپ كەتەر، نە جالعىز جۇرۋگە قورقار دەپ ويلاعان ەدىم. مەنىڭ دە دەمەگىم وسى. ارا جازىپ قاراساق كوز قيىرى كەڭەيەدى، جوق ۇشىراسىپ قالۋى جازىم ەمەس.
— ەندەشە كەلىستىك!
— قۇبا-قۇپ.
بوكتەرىنە ىلگەن ازىق دورباسى بار ەدى، شەشىپ الدى. بارشىنعا ۇسىندى، قىز اۋەلدە العىسى كەلمەگەن، قىستاپ كوندىردى. ەرىنىڭ قاسىنا بايلاپ بەردى.
— ەر ازىعى جولدا دەگەن، قارنىم اشسا قۇس اتىپ جەرمىن. قاپى قالىپ اداسىپ كەتىپ جۇرمە. قونالقىعا قاس قارايماي جەت!
كادىمگى قوساعىنداي بۇيىرا سويلەدى، بۇعان بارشىن شامدانعان جوق، جالت ەتىپ قارادى دا قويدى. وشاقباي سوڭعى ءسوزىن سونشالىق ىستىق ىقىلاسپەن، جانىڭا جاقىن تارتا ايتقان. اتىن تەبىنىپ كەلىپ، سۇلۋدى قاپسىرا قىسىپ بەتىنەن سۇيمەك بولدى. قوشتاسار مەزەتتەگى قيماستىعىن جەتكىزبەكشى ەدى. قىز بۇلت ەتىپ قارماۋىنان شىعىپ كەتتى. ات باسىن تۇستىك بەتكە بۇرىپ الىپ ىتىرىلا جونەلدى. لەزدە-اق قاشىقتاپ، سول قۇيعىتقان كۇيى نوقاتقا اينالىپ، اقىرىندا ايتاقىردىڭ كەنەرەسىنە جەتىپ كوزدەن عايىپ بولدى.
وشاقباي تىزگىنىڭ تەرىستىككە بۇرعان، كوپ ۇزاماي كوڭىلى جامان قۇلازىدى. جانىڭ بەيمالىم ۋايىم جەدى، جالتاقتاپ، قىز كەتكەن قيىرعا قاراي بەردى. اسىق جارىمەن ەندى قايتىپ كەزدەسە الماستاي قاپالى كۇيگە ءتۇستى. بۇرىن تاپ بۇلاي كوكىرەگى سىزداماۋشى ەدى.
كۇن قۇلانيەكتەنىپ قالعان.
اينالا ميداي جازىق، اسىق ويناسا بولاتىڭداي ايتاقىر، جىپ-جىلماعاي جادى جەر ەدى. ارەدىك جەتىم جىڭعىل ۇشىرايدى. ونىڭ ءوزى سۋسىز شولدەن، قۇس ساڭعىرىعىنان، جىل بويعى ۇلىعان جەلدەن قاجىعان، اعارىپ كەتكەن. Aت cay جەلىسپەن كەلەدى. ءبىر مەزەت باتىردىڭ كوزىنە الىستان دۋاداق ۇشقانداي الدەنە قالباڭداپ شالىندى. تۇلپار تىزگىنىڭ بارىنشا بوساتتى، ءجۇزىن ىستىق كەرىمسال ۇردى. الگى قالباڭداعان نەمە بۇتا تۇبىنە بۇقتى ما، الدە، سول جىڭعىلدىڭ ءوزى مە، زىم عايىپ جوعالدى. ءىز كەسە شوقىتتى. جۇرەگى ءدىر ەتە قالدى، ءدال تابان استىڭدا ات ءىزى جوسىلىپ جاتىر، جالعىز ەمەس، التى قارالى. قاتار جۇرمەگەن، ءتىزىلىپ، ءبىرىنىڭ ءىزىن ءبىرى باسا شاۋىپ وتكەن. اينالاسىن سەزىكتەنە شولدى، كوڭىلىنە ءقاۋىپ ۇيالادى. ادەتتە ساياق جىلقىلار قاباتتاسا جارىسا جوسيدى، تاپ مىناداي، ۇيەزدەگەن قوي قۇساپ بوسپاۋشى ەدى. سول سۇرلەۋمەن كۇن تاس توبەگە شانشىلعانشا شوقىتتى، ەش قارا كورىنەر بولمادى.
سول سۇرلەۋمەن كۇن ەكىندى شاققا ەڭكەيگەنشە بۇلكەكتەگەن.
الىستان كوكجيەكتە شۇباتىلىپ شۋ وزەنىنىڭ ساعاسى كورىندى.
كوگىلدىر ءتۇستى جىبەك جىپتەي شيىرشىقتالىپ سىرعي اعىپ جاتقان جويقىن ارنا بايقالمادى، الگىدە الىستان عانا سولاي كورىنگەن، ەندى جاعاداعى قالىڭ جىنىس كوزگە كورسەتپەي جىبەردى. قارسى الدىنان پەردە تۇتقانداي سەزىلگەن. تىزگىن تارتا ءجۇردى، ۇزەڭگىگە اياعىن تىرەپ ەر ۇستىندە تۇرەگەلىپ تۇردى دا وڭ مەن سولعا الاڭداي قارادى. بالدىر كوكجيەكتى كوزى تالعانشا ۇزاق شولدى.
كارىكەن دەپ اتالاتىن تۇزدى القاپتى ەڭىستەي بەرگەن. عاسىرلار بويى سۋمەن ىلەسىپ كەلگەن قارا تىكەن سور جينالا-جينالا، سۇزىلە-سۇزىلە جالتىراعان كوك سەڭگىرگە اينالعان. ءۇستى ءتۇز، استى سالقىن سازدى الاپ. كارىكەندى جاعالاپ ات باسىن كۇننىڭ شىعىسىنا بۇرعان. الىستان جالعىز قارا شالىندى. جانى جىلىپ جۇرە بەردى، جازباي تانىدى، انىق سول!
كارىكەن باعزى زاماننان بەرى تۇزى شىعىپ شىتىناپ قاتقان قارا ۇيىق باتپاق-تى. مۇندا دىمكاسى بار جۇرت كەرۋەن تارتىپ كەلىپ، قوس تىگىپ دامىلدايتىن. وت ورنىڭداي ەتىپ تۇزدى ويىپ، سونىڭ بالشىعىنا بەلشەدەن باتىپ، كەڭگە تۇسەدى. دەرتىنە قاراي بىرەۋ ۇزاق، بىرەۋ از جاتادى. تەك ۇيىقتا بالبىراپ، بالقىپ، ۇيىقتاپ كەتپەگەنى ءجون. بۇل كەننىڭ سەرتى. بالشىقتان شىعىپ بولعان سوڭ كەسپەككە قۇيىپ الا كەلگەن تازا سۋعا جۋىنادى. جىلى كيىنەدى. قوسقا كىرىپ جاس سورپا جاساپ ىشەدى. سول كەزدە تۇلا بويدىڭ تەرلەمەگەن، ۇيىپ، بالقىماعان جەرى قالمايدى، ماناعى ءتۇز ۋىتى شىمىرلاپ تامىرلاردى قۋادى، جۇيكەنى شيراتادى، بۋىن-بۋىنداعى ۇيالاعان سارسۋدى قۋادى؛ دەرتتەن قۇلان تازا ايىقتىرادى. ءقازىر مەزگىل كوكتەم. كەنگە ءتۇسىپ ەمدەلەتىندەر كۇن ابدەن قىزىپ، شىلدەنىڭ كەرىمسالى سوققان كەزدە جوڭكىلىپ جەتەدى. ىلديعا تۇسە بەرگەن وشاقباي ويىن قارسى الدىڭداعى شوق قاراعان ءبولدى، قاراعان ەمەس-اۋ، سونىڭ قاسىنداعى شەڭگەل الاڭداتقان، ادەتتە شەڭگەل مەن قاراعان قوسىلىپ وسپەيتىن. ءوستىپ كەلە جاتىپ شەڭگەل اراسىنان شولتاڭ ەتە قالعان جىلقى قۇيرىعىن كوردى. كوز الدى بۋلانىپ، بۇلدىراپ جۇرە بەردى، جامانشىلىقتى سەزدى.
«دابىل ىلگەن يەسىز تۇلپار سول»، دەپ ويلادى. سوسىن شوقىتا جونەلدى، قۇلديلاتىپ كەلەدى. ات موينىڭا لىقسىعان ەرىن دە، اياق استىڭدا قالىپ جاتقان قازان شۇڭقىر وقپان كەندەرگە دە كوڭىل بولمەدى. الگى جىلقىعا تەزىرەك جەتكىسى بار، يەسىز مۇنداردى ۇستاعىسى بار.
جەلكە تۇستان كۇن قىزارىپ باتا باستاعان ەدى، سوڭعى شاپاعى شەڭگەل اراسىندا ءموليىپ تۇرعان الگى اتتىڭ ەر-تۇرمانىڭا شاعىلىستى، ەندى بايقادى، ەر ۇستىندە ەشقانداي دابىل كورىنبەيدى. «باۋى ءۇزىلىپ ءتۇسىپ قالعان شىعار»، دەپ جورىدى. ءيىنىڭ العا سالىپ جىبەرىپ سورعىدى. الگى ات دۇبىردەن شوشىپ سەكەم الاتىن ەمەس، كوڭىلىنە دىك الدى، "بايلاۋلى بولماعاي"، دەپ قاۋپايلادى. قىزىل شاپاقتىڭ استىمەن جاقىنداپ-اق قالعان. الگى اتقا قۇرىق بويى تاقاعان، تاقاعان دا ۇڭىلگەن. توبە قۇيقاسى شىمىرلاپ، ءىشى ءمۇزداپ جۇرە بەردى.
ات استىنان ارباڭداپ الدەكىم شىعىپ كەلەدى، ءا دەسىپ ەس جيعانشا بولعان جوق، الگى پالەكەت ىتقىپ جەتىپ تىزگىنىنەن شاپ بەرگەنى. استىڭداعى تۇلپارى شىڭعىرا شاتقاياقتادى، اسپانعا اتىلدى. وشاقباي جالعا جاتا قالىپ نايزاسىنا جارماسقان. اپ-ساتتە تاقىمىنان سۋىرىپ الىپ، قارمانعان قولدى ءدال نۇقىپ ءوتتى، تىزگىنى بوساپ قويا بەردى.
ويقاستاپ شىعا بەرگەنى سول ەدى، وڭ بۇيىردەن زىرقىراپ جەتكەن جەبە تۇلپارىنىڭ بۇيىرىنە شىم باتىپ جوعالدى، جانۋار گۇرس قۇلادى. وشاقبايدىڭ ءبىر اياعى جىعىلعان اتتىڭ استىڭدا قالدى. ەندى اڭعاردى، اينالاسى اندىزداعان اتتىلى، بەسەۋ بولار، جەر استىنان شىققانداي قاۋمالاپ كەلەدى. جان دارمەن جۇلقىنىپ اياعىن سۋىردى، نايزاسىنىڭ سابى بوسامادى، شارت سىندى. وسى مەزەت باتىردىڭ، موينىڭا بۇعالىق ءتۇستى، قوس قولداپ جارماسقانى سول ەدى، جۇلقا تارتىپ اكەتتى، جىعىلعان جوق. اۋدەم جەرگە دەيىن دەدەكتەپ جۇگىرىپ باردى. ىشقىرىندا كىشكەنە كەزدىك جۇرەتىن، ەندىگى قارۋى سول عانا.
كەزدىكتى ويلاعانى بولماسا الا المادى، بۇعالىق تىنىسىن تارىلتىپ جىبەردى، كوز الدىڭدا جاسىل ساعىم وينادى. الگى ادامدار ەس جيدىرماي بايلاپ-ماتاپ تاستادى. بۇعالىقتى بوساتتى. كوتەرىپ ات ارتىنا وتىرعىزدى. وسى كەزدە كوز ۇشىنان جالعىز قارا بولىپ قۇلدىراپ بارشىن جەتكەن. شىرقىراپ جەتتى دە، قۇنجىڭداسىپ جاتقان جاۋ توبىن شىرق اينالا شاپتى. قولدان كەلەر كومەگى جوق، جىلاپ ءجۇر، اتتان سالىپ ءجۇر. قىز داۋسىنان باتىردى سۇراپىل قايرات كەرنەدى، جانتالاسا جۇلقىنىپ بىلەگىن بۋعان تۇساۋ ءجىپتى بىرت-بىرت ءۇزدى. انتالاعان جانكەشتىلەردەن اتسىز، جاراقسىز قۇتىلا الماسىن جانە ءبىلدى. ەندى كەشىكسە وزىمەن قوسا بارشىن قىزدى دا مەرت قىلاتىن.
ىشقىرىنان كوزدىگىن سۋىرىپ الدى. ەر ۇستىنە جايعاسا بەرگەن جىگىت قولىنىڭ جاراسىمەن الدانىپ جاتقان، انداۋسىز قالدى. ارتىنا جالت قارادى دا باج ەتتى. قىلپىعان كوزدىك كەۋدەسىن قوپارىپ وتكەن. ات جالىنا سۇلاپ ءتۇستى.
وشاقباي جىگىتتى اۋدارىپ تاستاپ ەر ۇستىنە ىرعىپ مىنبەكشى ەدى. الگى ولەكسە جالعا جەلىمدەي جابىسىپ قوزعالمادى. ەكىنشى مارتە قىل بۇعالىق موينىڭا جىلانشا وراتىلدى.
سول مەزەتتە بار داۋسىمەن بارشىنعا ايقاي سالدى.
— ءوزىڭ قۇتىل! ءۇش كۇنگە دەيىن امان ورالماسام وپات بولعانىم، وشاقبايدىڭ ءقابىرى دەپ ايتىپ جۇرۋگە مىنا بارماعىمدى كومىڭدەر!
دەدى دە سول قولىنىڭ بارماعىن ەر باسىنا قويىپ كەزدىگىمەن شاۋىپ الدى دا، قىزعا قاراي لاقتىرىپ جىبەردى. بارشىن قاندى بارماقتى قاعىپ الدى. وسى مەزەتتە وپىر-توپىر اتتارىنا قونعان قوس جىگىت قىزعا قاراي قۇيعىتتى. ۇستاپ الماق نيەتپەن اتويلاپ سوڭىنا ءتۇستى. انىق قاتەردى بارشىن ەندى سەزدى. سىڭسىعان كۇيى تىزگىنىڭ كىلت بۇرىپ بەزىپ جونەلدى. كەشكى قاراڭعىلىققا تاس بولىپ باتىپ جوعالدى. سوڭىنان سۇرەندەي قيقۋلاسىپ قوس قاراقشى كەتتى.
وشاقبايدىڭ جانىڭدا ءۇش جاۋ قالىپتى؛ تەكەمەت باسقانداي ىڭقىلداسىپ ۇمار-جۇمار جاۋكەمدەپ باتىردى ەسەڭگىرەتتى، قايىرا ماتادى. بۇل جولى قىل شىلبىرمەن بايلادى. الگىدەگى جالعا سۇلاعان جىگىت جان ءتاسىلىم ەتسە دە تاقىمى قارىسىپ، اتتان سىپىرىلمادى. ۇزەڭگىدەن بوربايىن ازەر اجىراتتى، استىنا قامشى سالىپ ءجۇرىپ كەرى قايىردى. ەردەن سىپىرىپ تۇسىرگەنشە سەرىكتەرىنىڭ جان تەرى شىقتى. كوكپار شاپقانداي ەنتىكتى. وشاقباي ولگەن جىگىتتى ەندى تانىدى، باتىر سايىستا كۇش سىناسقان ءداۋ قالماق ەكەن. جۇرەگى تۋلاپ كەپ اۋزىنا تىعىلعانداي سەزىلدى. وزگەسى قالماققا ۇقسامايدى؛ ەر-تۇرمانى، ابزەلى، جاراعى موعول جۇرتىنىكى سەكىلدى. باسشىسى بولار، سىرىقتاي ۇزىن، قارا ءسۇر جىگىت الاقانىڭا تۇكىردى.
— مەنىڭ بۇعالىعىم بولماعاندا شەتىڭنەن جايراپ جاتاتىن ەدىڭدەر! الگى ەكى يتتە قىپشاقتىڭ قانشىعىنا جەتە الماي ءتىلىن سالاقتاتىپ ءالى-اق قايتىپ كەلەر!
الاتاۋدىڭ تەرىستىك پۇشپاعىن، جوڭعار ۇستىنە جايلاعان ۇيعىر ەلى باتىرلارىنىڭ ءسوزى وسىعان كەلەتىن. بۇلاردىڭ قىپشاق ەمەستىگىنە ەندى كوز جەتكىزدى. الگى دوكىر باسشىسى بارقىلداپ بوقتاپ ءجۇر.
— قىپشاق كورسەڭدەر بۇتتارىڭا ءىش ەتىپ قوياسىڭدار! بەلىنەن جولبارىس ىرعىپ وتكەن تۇيەدەي كيرەلەڭدەپ قالاسىڭدار!
بارقىلداقتىڭ ايتىپ جۇرگەنى شىندىق، شەگىپ جاتقان تۇيەنىڭ ۇستىنەن جولبارىس ىرعىپ ءوتتى دەگەنشە الگى تۇيەدەن قايران جوق جولبارىستىڭ پىسى باسا ما، الدە سەرتى سولاي ما، اۋرۋدان تۇرعانداي حالگە تۇسەدى. بەلىن كوتەرە الماي بوزدايدى. اقىر سوڭىندا مال بولۋدان قالادى. مۇندايدا تۇيەكەشتەر تۇيەنى تەزىرەك سويىپ الۋعا تىرىسادى.
دوكىر جىگىت كەلىپ وشاقبايعا قىل بۇراۋ سالدى. قىل ارقاندى قولىنان، اياعىنان كۇرمەپ قورجىنداپ بايلادى دا، ورتاسىنا اعاش جۇگىرتىپ بۇرادى دەرسىڭ. قولى جۇلىنىپ بارا جاتقانداي سىزداپ اۋىردى، شىلبىر بۇلشىق ەتىن كەستى، كوزىنەن ەرىكسىز ىتقىپ جاس شىقتى. ساناسى بۇلدىر تارتتى. سۇيەك-سۇيەگى قاقساپ شىبىن جانى كوزىنە كورىندى. تىستەنىپ دىبىس شىعارمادى. ءوستىپ جاس باتىردىڭ ەسى اۋىپ، تالىپ كەتكەنشە ازاپتادى...
الدەن ۋاقىتتا باسىن كوتەرگەن.
دوكىر باسشى ەنتىگىپ اناداي جەردە وتىر ەكەن. جەرگە تۇكىرەدى، كۇڭكىلدەيدى. قۇلاعىنا ىزىڭداعان سوزدەرى جەتەدى.
— باۋىرشىق-اكا، تۇتقىننىڭ الدىڭا ءوزىڭىز وتىراسىز با؟
— وي، اكەڭنىڭ! اياق-قولى ماتالعان تۇتقىننان قورقىپ بۇتىڭا ساڭعىپ تۇرسىڭ عوي شاماسى، وتىر قانە، ولمەيسىڭ!
باۋىرشىق اكاسى وشاقبايدىڭ الدىڭا ءسومپيتىپ ساربازىن وتىرعىزدى. كەلەسى سارباز تاعى ىزىندايدى.
— باۋىرشىق-اكا، مىنا ولىكتى قايتەمىز؟
— وي، اكەڭنىڭ! قۋ قالماقتى سۇيرەپ اپارىپ كەڭ شۇقىرعا وتىرعىزا سال، كورگەن كىسى تۇزعا ءتۇسىپ تەرلەپ جاتىپ ولگەن دەپ ويلاسىن.
توعىزىنشى سارىن
قۇبا بەلدەن كىرەۋكە كوزدەنىپ كۇن كوتەرىلدى؛ ويتكەنى اشىق اسپان جيەگىنە اق وڭەز تۇرعان، استىڭداعى بوز دالا ساعىم تارقاتا قويعان جوق؛ ويتەتىنى، وسى الاپ، وسى تاڭ قۋ جاۋىرىن سۇيەگىنىڭ ارعى جاعىنان قارالعان. جاۋىرىن ۇستاعان جاۋىرىنشى جالاڭاش اۋليە بولاتىن. ەرتەمەن ەكى باس سۇندەت، ەكى باس پارىزدان تۇراتىن پامدات نامازىن وقي سالا، جالاڭاش تانىڭە تۇيە جۇننەن توقىلعان شەكپەنىڭ كيىپ، وسىلاي ورلەگەن. كۇنشىعىستان كۇنباتىسقا قاراي سۇلاپ جاتقان، قوڭىراتتاردىڭ باس قويىپ، وردا تىككەن جەتىتوبە دەپ اتالاتىن قاراۋىل بيىگىنە تىرمىستى. تىرمىسىپ ەڭ ەڭسەلى توبەسىنە شىقتى، استىنا تۇيەنىڭ مويناعىنان جاساعان بوستەك توسەتىپ، قولىنا قۋ جاۋىرىندى الىپ ارۋاعىنا سىيىنعان. قالشىلداپ، دىرىلدەپ باسىنان تايا باستاعان داۋلەتىن شاقىرعان. قۋ جاۋىرىندى كۇنگە توسەپ الىسقا سۇزىلە قاراعان. كوز الدىڭدا قۋ جاۋىرىن، ودان ارىدە ءبارى ويناقتىڭ جالپاق جازىعى، ءارىسى جارىق، دۇنيە، ارۋاقتار الەمى. جانارىنا نە ىقىلىم قۇبىجىق ەلەستەتپەكشى ەدى.
جالاڭاش اۋليەنىڭ قىلي كوزى بىرتە-بىرتە كىشىرەيىپ نەشەمە ويعا سۇڭگىپ، سۇزىلگەنىمەن قيالى قالىقتاپ كوتەرىلە قويمادى. قوزىعا تويعان كۇشىگەندەي جەر باۋىرلاپ قالباڭداي بەردى. ءپالى، قاس قىلعاندا ارعى-بەرگى يتجىعىس زاماندى بولجاي المادى، زەردەسى جەتپەدى. كوزى جاساۋراپ كەتىپ تىزەسىنىڭ باسىنا ويىسقان، ءبىر قۇمىرسقا جورعالاپ بارادى ەكەن، سۇق ساۋساعىمەن شەرتىپ جىبەردى. اشىق قالعان تىزەسىن شالعايىمەن قىمتاپ جاپتى. الدەنەگە ىزاسى كەلىپ كۇپىرلىك جاساپ جەكىپ جىبەردى.
تۇندەگى قىراعى كەلىنشەكپەن بولعان، ويداي دەگەن، ءماسليحاتتى ەسكە الدى... قىراعى كەلىنشەك وسى ولكەنىڭ، تۋما پەرزەنتى، كادىمگى شۇيكە باس، بايتال شاۋىپ بايگە الماستىڭ ءوزى. ءداپ وسىلاي. جالاڭاش اۋليە ويلايتىن. قاردىڭ قۇتىرماسى بار ما. اڭشى اكەسىنە تارتقانى ما، الدە اللانىڭ امىرىمەن قىراننىڭ كوزىن جانارىنا جاماپ العان با، قىراعىنىڭ ءوزى بولىپ ءوستى. دۇيىمگە اتى جايىلدى، ەلدىڭ ءسوزى دۋالى ەمەس پە، الگى قاردى ماقتاي-ماقتاي دابىرايتىپ اكەتتى. جاۋگەرشىلىگى مول پارۋاردىگار ىقىلىمدا جورتۋىلدان زاپىستا بولعان جۇرت كەلىنشەكتى قورعان ەتتى. قاراۋىل قاراتتى. اقىرى وسى ەلدىڭ باتىرى وشاقباي جەكە وتاۋ تىگىپ جانىڭا قوندىرعان، جەتىتوبەنى قونىس قىپ بەرگەن.
ءوي، بۇزىلعان بەتپاق زامان-اي!
سودان بەرى الگى سايقال جالاڭاش اۋليەنىڭ جالپاق داستارقانىنان ەت الىپ قاشقان ۇرىدان جامان اسەر ەتتى، زىعىردانىڭ قايناتتى. تۇنەمەسىنە كوز ىلمەي، جۇرەگىنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنەن قارعىس ايتىپ تا كوردى، «شاشى ۇزىن پالەدەن قۇتقارا كور!» دەپ تاڭىرىنە جالبارىندى، بولمادى، قۇتىلمادى. جايلاۋىن تارىلتىپ، بەيىت جاساۋعا دەپ ءبولىپ قويعان توبەلەرىنە مۇنارا ورناتتى. مەزگىل ەتە باسەكەلەس، باقتالاس بولىپ الدى. جۇرت تا تىك ءمۇيىز ەشكىگە ەرگەن قوي ءتارىزدى ماڭگۇرت توبىر ەمەس پە، قىراعى كەلىنشەك نە دەسە، «يە» دەسىپ، تومپاڭداپ سوڭىنان ىلەسە بەردى.
جالاڭاش اۋليەنى زاۋىدە جانازا شىعارعاندا بولماسا كوزگە ءىلىپ، كوڭىلگە ءپىر تۇتا بەرمەۋگە اينالعان. باستان باك تايايىن دەسە وستەدى.
الگى وشاقباي باتىر دا ەلى تىنشىپ، ۇرپاعى ءوربىپ جاتقان سوڭ نەعىلسىن، اۋليەگە قول بەرۋدى، ءمىناجات قىلۋدى قويىپ، قىز ايتتىرۋعا نيەت قىلدى. باۋىرىن سىزعا توسەپ جاتىپ الاتىندى شىعاردى. ءسويتىپ، ۇيلەنىپ، وتاۋ كوتەرگەلى جۇرگەندە وسى قىراعى كەلىنشەكپەن كەزىكتى. كەزىكتى دە ۇيىققان يتتەي شىرق اينالدى. بۇرىنعى كۇيەۋىن ءبىر ايدىڭ ىشىندە وپات قىلعان قار ەكەن، باتىردىڭ باسىن اسقاباقشا اينالدىردى. اقىرى كوڭىل جاراستىرىپ تىندى.
جالاڭاش اۋليە: «وشاقباي قاراعىم، باسىڭ جاس، حان قىزىنا ۇيلەنەرلىك قاۋقارىڭ بار، الگىدەن كۇنشىلىك جەر اۋلاق جۇرگىن»، دەپ اقىل ايتپاقشى ەدى. قاپى قالىپ ۇشىراتا المادى. باتىر سايىسقا اتتانىپ كەتكەنىڭ ءبىلىپ وكىنىپ-اق قالعان.
سونىمەن جالاڭاش اۋليە تۇندەگى قىراعى كەلىنشەكپەن بولعان ءماسليحاتتى ەسكە العان.
قويدىڭ قۋ جاۋىرىنىڭا بەسىكتەن قاراپ وسكەن بالالىق شاعىن ويلاپ كەتتى. جالاڭاشتىڭ اكەسى دە جاۋىرىنشى، بولجاعىش كىسى بولعان ەكەن. كوز جۇمارىندا سول شاپاعاتتى كاسىبىن جالعىز ۇلىنا ميراس ەتىپتى. ەتپەسە دە اكەنىڭ قيىن جولىن قۋار ەدى، قۋ جاۋىرىندى قولىنا الىپ سۇڭقىلدار ەدى، ويتكەنى، ەس ءبىلىپ ەتەك جاپقالى كورگەنى وسى جاۋىرىن، ەستىگەنى جاۋىرىننىڭ قاسيەتى، قۇلاعىنا قۇيعانى كورىپكەلدىڭ اڭگىمەسى. اۋەل باستا ءداپ الگى قۋراعان قاڭقا بەسىگىنە تاڭىلعان، سودان سوڭ توسەگىنىڭ باسىنا ىلىنگەن، اتقا مىنسە دورباسىندا جۇرەتىن، ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرەتىن. ىلكى زاماننان جاۋىرىنشىنى جاسىنان باۋلىپ، سۇڭعىلا سەزگەر، ۇڭىلە كورەر تاربيە بەرەتىن. جالاڭاش سول قاتال مەكتەپتەن ءوتتى. جۇرتتىڭ «جاۋىرىنشى تۋا بىتەر قاسيەت، ال جاۋىرىنشىلىق قيىن بەينەت» دەيتىنى سودان.
اكەدەن قالعان ميراس كاسىپتى بالا قور ەتپەدى، قۇلپىرتىپ اكەتتى، بەدەلىن از جىلدا-اق اتىراپقا جايدى. بولجاپ ايتقانى بولىپ جاتتى؛ قۋ قاڭقاعا ۇڭىلە قاراپ، ءىشىن باسىپ بۇگىلە ويلانعان مەزەتتە كوز الدىڭا نەشەمە قۇبىجىقتار ەلەستەتۋشى ەدى. «پالەن جىلى پالەندەي پالەكەت بولادى» دەگەندە جۇرتتىڭ جۇرەگى زىرك ەتە قالاتىن. جالاڭاشتىڭ مەرەيىن اسىرە وسىرگەن ونىڭ بىرەر اي، نە بىرنەشە كۇنگە بۇرىن بولجاعانى ەمەس؛ جەتى، نە ون جىل الداعىنى مەڭزەپ ايتقان ارادىك عاقىلياتى ەدى. جەتىم ۋاقىت، بەتپاق زامان تۋرالى قيالي تولعامدار ايتاتىن. ب ا ق، داۋلەت دەگەنىڭ مال سوڭىندا تومپاڭداپ جۇرەدى بىلەم. ايتەۋىر، قوي قوراسىنا ماڭىراپ كىرگەن سايىن، جۇرت جاعاسىن ۇستاپ: «اۋليە-ەكەڭ جورىسا ەكەن، بولجاسا كەتتى»، دەستى. بەدەلى شولگە بىتكەن داراقتاي بيىكتەپ، داڭقى ۇرىس دابىلىڭداي دالانى دۇڭكىلدەتە بەرەر.
وي، زامان-اي دەگەن! جورتۋىلى مول جاۋگەرشىلىككە تولى كۇندەر جەتتى. قارا جەردەن قوس قۇلاعى تىك شىققان قۇبىجىقتاي قىراعى كەلىنشەك عايىپتان پايدا بولدى. جۇرت سونىڭ سوزىنە قۇلاق اساتىن بولدى. ول قار ءوزى قۇساپ بولجامايدى، قاراۋىل قاداعا شىعىپ الىپ الىستى شولادى، كوزىنە نە ىلىكسە سونى بايان قىلادى. «كەرۋەن كەلەدى» دەسە، ەل ايىرباس زاتىن ازىرلەي باستايدى، «جاۋ كەلەدى» دەسە، باتىرلار جاراعىن اسىنىپ اتقا قونادى. ەل سىرعاقتاپ ءىنجۋ بويىنداعى قالىڭ، توعايعا ءسىڭىپ كەتەدى، ە بۇعىنىپ جاتىپ باس سالار مەزەتتى كۇتەدى. سودان كىم جاقسى — قىراعى كەلىنشەك جاقسى بولىپ شىعا كەلەدى.
وسىنى ويلاعان جالاڭاش اۋليە تىستەنە كۇڭىرەندى. قاپەلىمدە اۋزىنان شىعىپ كەتكەن كۇنالى سوزگە وز-وزىنەن تىكسىنىپ قالدى. كيەلى ارۋاقتاردى ۇركىتىپ الام با دەپ قورىقتى. ءتفا! ءتفا! سودان جالاڭاش اۋليە قىراعى كەلىنشەكپەن كەرەعارلاسىپ كەتسىن ءبىر، تاجىكەلەسسىن، تالاسسىن. ناقا ءبىر شارشى توپتىڭ الدىڭدا ايتىسقان جىرشىلارداي بولدى. قاۋىرسىنى ۇشىپ قالباقتاستى، كوكنار ىشكەن شالداي بارقىلداستى. ەندى بىردە ەس جيىپ، ەنتىگىن باسىپ، ەلىنە قاراسا، سۇمدىق-اي، «الجىعان بىلەم» دەسىپ، وزىنەن سىرت اينالىپ سىرعاقتاي باستاپتى. جالاڭاش اۋليە قاراپ وتىرىپ ءولسىن بە، جاندالباسا قىپ ايلاعا كوشتى.
تالاستى تۇندەگى ماسليحاتپەن تامامداعان.
سۋناقتار سالعان سىعاناق شاھارىنىڭ كۇنشىعىس بەتىندەگى ايگىلى ورىن كوك كەشەنگە جينالعان اقساقالدار اۋەلى جالاڭاش اۋليەنى تىڭدادى. سوندا جالاڭاش ءسوزىن «جۇرتىم، حالقىم» دەپ باستادى، سۋعا كەتىپ بارا جاتقان بالىقشىداي قارماندى، «جۇرتىمدى ويلاپ ءتۇن ۇيقىمدى ءتورت بولەمىن، تاماعىما اس وتپەيدى»، دەپ كوڭىل بوساتتى. «جەتىنشى اتام پايعامباردى كوزىمەن كورىپ، سوڭىنا ەرىپ ساھابا بولعان كىسى. سودان ارىستانباب تۋىپتى، سودان سيقىم، قيقىم اۋليەلەر جاراعان. جىن-پەرىمەن جولداس بولعان بىلىمدى-بىلىكتى جاندار ەكەن، كورىپكەل اتانىپتى. وسىلاردان تاراعان ۇرپاق «جاۋىرىنشى» اتامىز كورىنەدى، بولجاپ بىلگەنىڭ، كوزىنە ەلەستەگەنىڭ، تۇسىنە كىرگەنىڭ جۇرتىنا باعىشتادى؛ باتىرىن قاتەرلى جولدان قورعادى، قاتىنىڭ قۇرساق كوتەرگىش كىر ەتەك ەتتى. ءوستىپ ەڭىرەپ ءجۇرىپ ەل تىنىشتىعىن ويلاساق، ەندى كەلىپ زەردەسى تايىز، شاشى ۇزىن، كوڭىلشەك كەلىنشەك سول ەڭبەگىمە ۋىستاپ توپىراق شاشادى. باتىرىن ازعىرىپ، ەلدى ازدىرىپ بارادى. ءوزىمدى باۋىر تاقىر، بادىراق كوز ەتتى. نە جاۋىرىندى وتقا تاستاپ، قارعىس ايتىپ، قاڭعىپ كەتەمىن، نە قىراعى كەلىنشەكتى كوزىمنىڭ الدىڭا كولبەڭدەتە بەرمەگىن، حالايىق. كەلىنشەكتى قۇرتپاساق باك تايىپ، قىدىر ۇركەدى، ەتەگىمىزگە پالەكەت جابىسادى...» جالاڭاش اۋليە از ايتسا دا سىرىن اقتاردى، ءجۇدا بولماسا شىن كەتىسەرىن اڭعارتتى.
القا جۇرت، اقساقال بىتكەن كەشەننەن سىرتقا شىعىپ اقىل قوستى، مول كەڭەستى. كەلەسى ءسوز قىراعى كەلىنشەككە تيگەن.
قىراعى كەلىنشەك تابالدىرىق جاقتان كوتەرىلىپ، قىپشا بەلىن بۇگىپ كوپشىلىككە ىزەتپەن سالەم ەتتى، اقساقالدار جاعى ريزا بولىپ قالىستى. ءوزى دە ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي سۇلۋ ەكەن، ءجۇزى بال-بۇل جانىپ، بۇعاعى دىرىلدەپ دەگبىردى الدى، جۇرت نازارى تۇگەل باعىشتالدى. اشىق، جىڭىشكە داۋىسپەن سويلەپ كەتتى.
«قۋ سۇيەككە قاراپ كۇبىرلەگەن جاۋىرىنشى ەمەسپىن»، دەپ باستادى، كوكەيىندە اشۋ تۇرعان، اسىرەسە اۋليەنىڭ ءوزىن "كوڭىلشەك كەلىنشەك"، "زەردەسى تايىز" دەپ، ايەلدىگىن بەتىنە باسىپ قورلاي سويلەگەنى جانىڭا باتتى. "بولجاعانىمدى ەمەس، كورگەنىمدى ايتامىن... بۇرىنعىلار وتىرىك پەن شىندىقتىڭ اراسى ءتورت-اق ەلى، قۇلاقپەن ەستىگەن وتىرىك تە، كوزبەن كورگەن شىندىق دەپ تۇجىرىمداعان. مەنىڭ دەرىم شىندىق، اۋليەنىكى جانسىزدان ەستىپ جوبالاعان بولجام عانا. ول كىسى ايتقىش بولسا؛ ون، نە ون بەس جىلدان كەيىن كەلەتىن عازاۋات كۇندى ەمەس، ەرتەڭگى كەسەپاتتى تاپسىن، الدىڭ الا ەسكەرتسىن. الىستى ارباماي-اق، جاقىندى ايتسىن. ەشكىمدى كۇندەمەيمىن، ءوز باسىم كۇنشىلىك جەردەن كەلە جاتقان جاۋدى سەزسەم، تۇستىك جەردەن قاراسىن كورەم، قاسيەتىم كوزىمدە". ءۇنى دىرىلدەپ بارىپ كىلت ءۇزىلدى، شارشى توپتىڭ الدىڭدا ءسوز سويلەۋ نەتكەن قيىن ەدى.
قاريالار جەر شۇقىپ وتىرىپ قالدى، بىر-بىرىمەن كۇبىرلەسىپ، باس يزەسىپ ءماسليحات قۇردى. ءبىر ءباتۋاعا توقايلاستى. كوشەننىڭ اسەم كۇمبەزىنە كەشكى كۇننىڭ قىزىل بوياۋى جۇققاندا بارىپ جاسى ۇلكەن كاريالار شەشىمىن ايتتى. كەلىنشەكتى الدەكىمگە امەڭگەرلىككە بەرىپ، ەندىگى كورىپكەلدىكتى جالاڭاش اۋليەگە تاپسىردى. جۇرت جالاڭاش اۋليەنىڭ سوزىنە تۇرماق ىسىنە باس ۇرماق. وسىعان قول جايىپ باتا جاسادى دا اقساقالدار «اۋمين» دەستى.
اقساقالدار تاراستى، بىلايعى كەتپەنىڭ يىعىنا اسقان ديقان، قامشىسىن قونىشىنا قىستىرعان مالشى، قولىنا سىر سىڭگەن زەرگەر جاعى جالاڭاش اۋليەنىڭ قاريالارعا استىرتىن دۇنيە وتكىزىپ ۇلگەرگەنىڭ بىلگەن جوق. قىراعى كەلىنشەك ەندى قاراۋىل مۇنارامەن قوش ايتىستى، باسىنا تازا جاۋلىق سالىپ امەڭگەرىن كۇتەدى، قيالىن قور ەتىپ، الدەكىمنىڭ جەكۋىندە، جەتەگىندە كەتەدى. جالاڭاش اۋليەنىڭ الشىسىنان تۇسكەن، شارشى توپتىڭ الدىڭدا بەدەلى ءوستى، كەلىنشەكتى پىسى باستى. شاشىلعان ابىرويىن قايتا جيدى، اشىلعان ەتەگىن قايتا قىمتاندى... سول اڭگىمەنى ەسىنە ءتۇسىرىپ وتىرىپ جالاڭاش اۋليە تاناۋىنىڭ استىنان مىرس-مىرس كۇلدى، وزىنشە ءماز بولدى. كۇن ەداۋىر كوتەرىلىپ قالىپتى. قۋ جاۋىرىندى قايتا ءبىر قولىنا الىپ كۇنگە توسەپ ءسۇزىلدى كەپ. باسى ىشىندەگى ءدانىڭ الىپ كەپتىرىپ قويعان قاۋاق ءتارىزدى دىڭ-دىڭ ەتەدى، قيال كەلەر ەمەس. "ۋا، پارۋاردىگار دۇنيە، وسىنشاڭا دا شۇكىرشىلىك!" دەپ تىزەسىنە قاراعانى سول ەدى، ءدۇبىر ەستىدى، جۇرەگى زىرك ەتە قالدى. جاۋىرىندى جانىڭا تاستاي سالىپ جازىق، دالاعا تىگىلدى. دالانىڭ بەتىمەن ساعىم جۇگىرە باستاپتى. ءدۇبىر زورايا تۇسكەن، سويتسە، ءدال يەگىنىڭ استىڭدا، ويپاتتا قاپ-قارا قول كەلەدى. سۇڭگىسى مە-اۋ، ۇزەڭگىسى مە-اۋ كۇنگە جىلت-جىلت شاعىلىسىپ بەت قاراتار ەمەس.
جالاڭاش اۋليە تالىپ تۇسە جازدادى، شاماسىنىڭ بار جەتكەنى جانىڭدا پىرىلداپ ۇيىقتاپ جاتقان شاپقىنشى بالانى قۇيرىقتان ءبىر سالدى. كوزى شاقشيىپ اياق استىڭداعى قولدى نۇسقادى، سوسىن، «ىلديداعى ەلگە جۇگىر»، دەپ ىم جاسادى. الگى جالاڭاياق ءزانتالاق زىتىپ-اق جونەلدى. قورىققانىنان ءۇنى شىقپاي، قارا سانى قورعاسىن قۇيعانداي قوزعالتپاي قالدى. كەشەگى كوك كەشەندە قىراعى كەلىنشەكپەن ولەردەي ايتىسقانى ەسىنە ءتۇستى، «بەكەر ءويتىپپىن»، دەپ كۇيىندى، ءوزىن قارعادى.
«تىنىش ۇيدە تارى كوجەگە تويىپ الىپ بۇك ءتۇسىپ جاتا بەرسەمشى. جەلىگىپ: «جاۋ قارايمىن، ەرتەڭدى بولجايمىن» دەپ نەگە قاعىندىم ەكەن. ەل قامى قارا باسىمنىڭ ساداعاسى. ەندى جاۋ سۇڭگىسىنە تۇيرەلەتىن بولدىم». جاۋ جاققا قاراۋعا ءداتى شىداماي جاۋىرىنمەن جەر شۇقىلادى.
سويتكەنشە بولعان جوق، الگى اتتىلى توپ «وي، باۋىرىم!» دەپ اۋىلعا قاراي ات قويسىن. ەلگە قازا اكەلە جاتقان قول وستەتىن. جاۋىرىنشى اۋليە جۇرەگى جارىلا قۋاندى، ورنىنان ىتقىپ كوتەرىلدى. "باتىر سايىسقا كەتكەن وشاقباي باتىر مەرت بولماعاي!" دەپ ويلاعان.
— وي، باۋىرىم-ا-ي!
ىلديداعى اۋىل ەلەڭ ەتىستى، ارتىنشا-اق يت ۇلىپ، جىلقى كىسىنەپ، وعان الگى اتوي سالىپ باۋىرىمداعان توپ اتتىلىنىڭ داۋسى قوسىلىپ اتىراپتى كۇڭىرەنتىپ اكەتتى. جالاڭاش اۋليە جاعاسىن ۇستادى؛ باتىر مىنگەن قاراكەر تۇلپار كورىنبەيدى، ونىڭ ورنىڭدا جال-قۇيرىعىن كۇزەگەن ارىستاي اراب جىلقىسى كەلەدى، ۇستىندە ەشكىم جوق، وزگەسى جىلقىنى جەتەكتەپ، جىلاپ، داۋىس شىعارىپ داڭعازا كوتەرىسەدى. ات ۇستىندە بۇگىلىپ باۋىرىمداعان بىرەۋى ايەل سەكىلدى، ءۇنى سىزىلىپ جىڭىشكە شىعادى. جاۋىرىنشى اۋليە استىڭداعى بەستەگىن الىپ، جاياۋلاتىپ ءجۇرىپ، اۋىلعا جەتەمىن دەگەنشە ەل ءىشى سۋىق حابارعا قانىعىپ ۇلگەرىپتى. جامانشىلىقتى جۇرتتان بۇرىن جوري الماعان اۋليە ءىشى جيدي وكىندى. ايتسەدە، جاۋىرىنىمەن بولجاپ بىلە الماعان كورسوقىر كىناراتىن الامان-تاسىر بايقاتپاي جىبەرەرىن ءبىلىپ تاعى قۋاندى. بوزداپ قويا بەردى.
— وي، باۋىرىم-ا-اي!
جالاڭاش اۋليە كەلە باتىردىڭ وتاۋىنا كىردى، ازان ايتقانداي اڭىراپ، قارىلىپ قاتار تۇرعاندارمەن كورىسىپ كەتتى. ەزىلە ەڭىرەيدى. ەندى اڭعاردى، قۇشاعىنا قىسقانى قىراعى كەلىنشەك ەكەن، جىلان ۇستاعانداي بوپ كەرى شەگىندى، ءتور جاققا بەتتەدى. جايعاسىپ الىپ شارتا جۇگىنىپ بۇحار ماقامىمەن قۇران وقي جونەلدى، جۇرت تىنشىدى، جوقتاۋ باسىلدى. ۇلكەن سۇرەنى ادەتتەگىدەي تەز قايىرماي، بەس مارتە قايتالادى. دۇعا سوڭىنان قاريالار وشاقباي باتىردىڭ جاقىندارىنا كوڭىل ايتتى. سوسىن بارىپ باتىردىڭ سەرىكتەرىنەن ءجون سۇرادى. "وشاقباي قايدا" دەستى.
— شۋ بويىندا بەلگىسىز جاۋ قاپىدا قولعا ءتۇسىرىپ بايلاپ-ماتاپ اكەتىپتى. ءۇش كۇن ىزدەپ ۇشتى-كۇيلى تابا المادىق.
— ولمەگەن عوي وندا! اۋىلعا ات قويىپ نە جىندارىڭ بار؟— دەپ تىگىلدى جالاڭاش اۋليە.
— باتىردىڭ تۇتقىنعا تۇسكەن مەزەتتەگى سەرتى سولاي: «ءۇش كۇننىڭ ءىش ىندە قۇتىلا الماسام ءتىرى قالۋىم ەكى تال اي. تۋعان جەردە بەلگىم بولسىن. وشاقبايدىڭ مۇردەسى دەپ كومىڭدەر، جانازا شىعارىڭدار»، دەپ سول قولىنىڭ بارماعىن كەسىپ قالدىرىپ كەتتى.
— استاپىراللا، ونىسى قانەكەي؟!
قازالى حابار الىپ كەلگەندەر ۇشەۋ ەدى: ءبىرى يلانشى قادىرحاننىڭ قاسىنان قالماي جۇرەتىن، باتىر سايىسقا بىرگە بارعان سەنىمدى نوكەرى ماقسۇت بولاتىن. ول جاسىنان ساۋدامەن اينالىسقان، ءىرى الىپساتار ەدى، ونىڭ كەرۋەندەرى حورەزمگە، ءارىسى يرانعا كەتىپ جاتاتىن. ەكىنشى كىسى ايگىلى اتشابار بادريددين ەدى، ونىڭ اكەسى تاجيدين بىرنەشە جىل وتىراردىڭ داتقاسى بولعان بىلىكتى جان. ءۇشىنشى كىسى ەرلەرشە كيىنگەن قىپشاق قىزى بارشىن ەدى. قىزدىڭ ەسىمى باتىر سايىستان كەيىن-اق ەل-ەلگە دۇركىرەپ تاراپ كەتكەن، ءقازىر قۇلاعى ءتۇرۋلى جۇرت ەستىپ-بىلگەن، ەرلىك ءىسىن اڭىزعا اينالدىرا باستاعان. بۇل ۇشەۋى يلانشى قادىرحاننىڭ تاپسىرۋىمەن وشاقباي ەلىنە قايعىلى ءحالدى ەستىرتە كەلگەن. ءارى قارالى قاۋىمعا ءامىرشىنىڭ سالاۋاتىن اكەلگەن. جۇرت نازارى تۇگەل اۋىپ، قاريالار قاڭتارىلىپ وتىرعان... بارشىن ارۋ قولىن قوينىڭا جۇگىرتتى، ورامالعا وراۋلى زاتتى سۋىردى. بەينە ءبىر اسىلى بۇيىم ۇستاعانداي اسا ەپپەن وراۋىن جازدى. اكەلىپ جالاڭاش اۋليەنىڭ الدىڭا قويدى. قان جۇققان ورامال اراسىندا وشاقبايدىڭ جالعىز بارماعى جاتقان.
جالاڭاش اۋليە تىزەسىنىڭ ءدىرىلىن ازەر باستى.
— باتىردىڭ جانازاسىن ءوزىم شىعارام، — دەدى.
اۋىلدىڭ باسشى قارياسى جىگىتتەرگە جارلىق بەرە باستادى؛ الىس-جاقىن اعايىنعا حابارشى اتتاندى، سويىس ازىرلەنىپ، ءۇي تىگىلدى، وتاۋ الدىڭا كەرمە تارتىلىپ باتىردىڭ تۇلپارلارى بايلاندى. وسى مەزەت ىشىنەن لۇپىلدەپ وتىرعان جالاڭاش اۋليە الدەبىر قۇبىلىستى اڭىستادى. باتىردى جوقتايتىن جىلاۋلى توپتىڭ ىشىندەگى قىراعى كەلىنشەك پەن ون قاناتتاعى شارت جۇگىنىپ وتىرعانداردىڭ ورتاسىنداعى بارشىن قىزدىڭ جانارى كەزىگە كەتتى، كەزىكتى دە ارباسقانداي، وڭمەنىنەن وتكىزە ۇزاق قادالىستى. اۋليەنىڭ كوز الدىڭا جىلان ارباعان بالگەر ەلەستەدى. ءسۇت پىسىرىمدەي قادالىسقان مەزەتتە بالگەردىڭ جانارى قانتالاپ، جىلاننىڭ باسى قالتاڭداپ كەتىپ ەدى. سوڭىندا جىلان سۇلىق تۇسكەن. ءداپ وسىلاي ءسۇقتانعان سۇمدىق سۋىق قاراس-تۇعىن. الدەن ۋاقىتتا بارشىن ارۋ داۋىس شىعارىپ سىڭسىپ جىبەردى، جانارىن جاس جۋدى. قىراعى كەلىنشەك تاكاپپار كۇيدە قالدى.
بۇل عاجايىپتى كورىپ وتىرعان جالاڭاش اۋليە ىشىنەن «شوق، شوق قارلار!» دەدى، دۇعا سۇرەسىن سۋدىراتا جەلىپ وقي جونەلدى.
وسى وقيعادان ءۇش كۇن وتكەندە جالاڭاش اۋليە بايىرعى ادەتىمەن جەتىتوبەنىڭ باسىنا قايتا شىققان. كۇن بەسىن نامازى وقىلار ۋاقىتتان ءسال تومەندەگەن. وزىنشە «قاراۋىل قاراپ قايتامىن» دەگەن سىلتاۋى بار. شىنتۋايتقا كەلگەندە كۇنى بويعى باس الماي سوققان مايلى ەتتى بويىنا سىڭىرمەكتىڭ. ءارى كوپشىلىك نازارىنان وقشاۋدا دامىلداپ كوز شىرىمىن الماقشى. جۇرەك مايى اۋزىنا كىلكىپ الىس قىرقاعا ازەر كوتەرىلدى، كوكىرەگى سىرىلداپ، ساماي تامىرى لىپىپ سوقتى. سوڭىندا سەمپيىپ بوستەك، جاستىق ارقالاپ كەلە جاتقان اتويشى بالاعا جامان كوزىمەن قارادى. جانارىندا: ماستەك قۇرلى قۇنىڭ جوق، اياق ارتۋعا لاۋ قىلار ما ەدى»، دەگەن كەيىس سوزدەر تۇردى. جەكي ءجۇرىپ بوستەكتى جايعىزدى، جاستىقتى قولتىققا قىسىپ شالجايىپ جاتا كەتتى. «جۇگەرمەك، ماڭايدى قالت جىبەرمەي شولىپ وتىر!» دەپ جارلىق ايتتى. زەڭگىر كوككە قاراپ قيالعا باتتى. بۇيىرسا، باتىردىڭ جانازاسىنا ءپىدياعا تىككەن جەتى قارا تۇگەلىمەن شۇرقىراپ قوراسىنا قوسىلارىن سەزدى. سەزدى دە ىشىنەن ادەمى ماقام وقىعانداي ىڭىلدايدى، مىڭگىرلەيدى. وسى ءومىردىڭ كەيىنگى ۋاقىتتا وزىنە سونشاما ىستىق سەزىلىپ، ءتاتتى بولىپ بارا جاتقانىڭ ويلادى. ويحوي، قىزىق داۋرەن قيماس كۇندەر-اي!
ءوستىپ جاتىپ كوزى ءىلىنىپ كەتىپتى.
اتويشى بالانى قارا باستى بىلەم، اسىقتى ويلاپ، ماڭگىرىپ وتىرعاندا انداماي قالدى. جەتىتوبەنىڭ كۇنباتىس جاق استىمەن قارا سەندەي اعىپ اۋىل جاققا ءوتىپ بارا جاتقان قولدى كوردى. باتار كۇنگە شاعىلىسقان قارۋلارىنان بايقادى، انىق جاۋ! باج ەتتى. جاستىقتان باسىن جۇلىپ العان جالاڭاش اۋليە جامان شوشىندى، جان قالتاسىنان جاۋىرىندى ىزدەدى. بولعان ءىستى باعدارلاپ ۇلگەرگەنشە اتويشى بالا اتقىپ تۇرىپ اۋىلعا زىرلادى. توتەلەي تارتىپ بار داۋسىمەن ايقايلاپ بارادى.
جاۋىرىنىڭ ەندى تاپقان جالاڭاش اۋليە سىلەيىپ وتىرىپ قالدى. جاۋ تۇسىنان ەتىپ كەتتى. جاۋىرىنشىنى جاۋ الار، ەسەپشىنى جۇت الار دەگەن ءسوزدىڭ اقيقاتىنا كوزى ەندى جەتتى.
توپ كىسى اۋىلدان مۇردەنى شىعارىپ بارا جاتقان. ىشىندە قىراعى كەلىنشەك بار-تىن. الىستان، جەتىتوبە باۋرايىنان جايسىز جۇگىرگەن بالانى شالدى. جۇرت قاڭتارىلىپ قالدى ارتىنشا-اق جەتىتوبەنىڭ سايىنان لىقىلداي اسىپ توگىلگەن قولدى بايقادى. دەرەۋ زۋزاعا بايلاۋلى باتىردىڭ تۇلپارىن شەشىپ الدى دا تىزگىن سالىپ ۇستىنە ىرعىپ ءمىندى. زۋزا كوتەرگەن شالدارعا: "سىزدەرگە جاۋ تيمەس، ىلگەرىلەي بەرىڭدەر!" دەپ تاپسىردى. ءوزى ات باسىپ بۇرىپ اۋىلعا شاپتى. ويى — جانازاعا جينالعان جىگىت اتاۋلىنى اتقا قوندىرۋ، ايەل مەن قىز-قىرقىندى ءىنجۋ بويىنىڭ توعايىنا قاشىرۋ ەدى.
اۋىلعا اتوي دەر كەزىندە جەتتى. قىراعى كەلىنشەك ايتىسىمەن-اق قارۋ ۇستاۋعا جارايتىن ەركەك كىندىك اتقا قونىپ ۇلگەردى، وشاقتاردىڭ وتى ءسوندى، قىز-قىرقىن، بالا-شاعا بارشىن ارۋدىڭ باستاۋىمەن توعايعا ءسىڭىپ جوعالىپ جاتتى. اپ-ساتتە-اق اۋىلدا ءتىرى جان قالمادى، بۇرالقى يتتەر عانا ءۇي-ۇيدى ەركىن ارالادى. اتقا وتىرعان جىگىتتەر ويلاسا كەلە جويقىن قولعا قارسى تۇرا الماسىن ءبىلدى، اشىق مايدان اشۋعا قاۋقار جوق، قارۋ از دەستى. ەكىگە ءبولىنىپ، ءتۇن جامىلىپ قاپتالدان شاپپاقشى بولىپ كەلىستى. ءسويتىپ، كەڭ اشىلعان قىشقاشقا اينالىپ، سىرتتى وراي كەرى شەگىنىپ كەتتى. الگىدە عانا دۇرمەك كوتەرگەن اۋىل ادىرا قالدى.
ۇلكەن جولدىڭ ۇستىندە زۋزاعا سالىپ مۇردە كوتەرگەن ماقسۇت، بادريددين، تورت-بەس اۋىل اقساقالى اقىرىنداپ العا جىلجىعان. كىبىرتىكتەپ ءبىراز ءجۇردى. ءىش ۇرەيلەرىن جاسىرىپ ۇندەمەيدى. تىزەلەرى قالتىراپ جۇرىستەرى ونەر ەمەس. الدا كەلە جاتقان ماقسۇت الىستان شۇبالعان شاندى كوردى. قالت كىدىردى. الگى شان تۋرا توتەلەپ سالىپ كەلەدى. جۇرەگى داۋالامادى، داۋسى شىقپاي قالدى. "قايداعى ءبىر تۇتقىندا كەتكەن قوڭىرات باتىرىنىڭ ارۋاعىن سىيلايمىز دەپ جۇرگەندە داعاراداي باسىمنان ايرىلارمىن"، دەپ ويلادى. زۋزانىڭ ءوزى ۇستاعان اعاش سابى قولىنان سۋسىپ ءتۇستى. شۇبالعان ەتەگىن جيناپ الىپ تۇرا قاشتى. قالعان شالدار دا مۇردەنى قارا جولعا بۇرك ەتكىزىپ تاستاي سالدى. شاشىلعان تەزەككە ۇقسادى، بەت-بەتىمەن باس ساۋعالاپ بارادى. اتىز-ارىققا بۇعىپ اپ-ساتتە-اق ىزىم-عايىپ جوعالدى.
كۇن باتا شىڭىراۋدان اي كوتەرىلدى.
جاۋ اۋىلدى انىق كوزەپ ۇلكەن جولمەن جوڭكىلىپ كەلە جاتقان.
بۇتا اراسىندا جاتقان ماقسۇت الگىلەردى كيىم كيىسىنەن، قارۋ-جاراعىنان تاني كەتتى. بۇلار — ناعاشى جۇرتى قىزىلباستار،
ابەسكۇن تەڭىزىن جاعالاي جايلاعان جاۋگەر جاندار. قىزىلقۇمدى كەسىپ كەلىپ، ءىنجۋ وزەنىنەن مەيرامقالا قولتىعىنداعى سالمەن وتكەن. وتىراردىڭ كوپ بەكىنىسىنە كورىنبەي، وڭ جاعالاۋعا شىعىپ الىپ، جيەكتەپ جەتكەن بەتى. ادەتتە قىزىلباستار شاھاردى شابۋعا باتپايدى. ال، ءىنجۋ بويىنىڭ سول جاعاسىنداعى قاراسيراق ديقاندارعا كوڭىل بولمەيدى، ولجا تۇسپەس، كۇر قانتوگىس جورتۋىل دەسىپ، ولارعا جولامايدى. كوز قۇرتىن جەيتىن سىعاناق پەن ساۋران اراسىن جايلاعان قىپشاق پەن قوڭىراتتىڭ باي اۋىلدارى.
دەشتى-قىپشاقتىڭ ايى كوكجيەكتەن تۇساۋ بويى كوتەرىلەر ەدى، كوتەرىلەر دە اپپاق نۇرىن ۇلكەن جولعا توگەر ەدى.
ساۋلاپ اققان الپىس قارالى قول تىزگىن تارتتى. قول باستاپ كەلە جاتقان جۇدىرىقتاي جارعاق شال بەلگى بەرىپ، سارىندى توكتاتتى. كەرۋەن جولدىڭ ۇستىندە سەرەيىپ ۇلكەن زۋزا، ۇستىندە دوڭكيىپ مۇردە جاتىر. ماڭايىندا ادام اياعىنىڭ ءىزى شۇبىرىپ ءتۇسىپتى. كىلەڭ ءسۇيىر تابان ءماسىنىڭ ءىزى. الگى جولباسشى شال مۇردەنى كورمەك بولىپ وقتالعان. ولىكتىڭ بەتىن اشپاقشى. اتىنىڭ اياڭىن باسىپ، ەڭكەيىپ كەلىپ مۇردەنىڭ وراۋ ءجىبىن قىلىشىمەن بىرت-بىرت قيدى. تەكەمەتتىڭ وراۋىن جازدى. اپپاق كەنەپ كەبىندى قاق ايىرىپ ىشىنە ۇڭىلگەن، توبە شاشى شىمىرلاپ، ارقاسىنان سۋىق جىلان جورعالاپ وتكەندەي بولدى. تىكسىنىپ كەتتى. اي جارىعىمەن انىق كوردى. ارىستاي الىپ مۇردەنىڭ قوس قۇلاشتاي كەلەتىن كەبىنىنىڭ ىشىندە ولىك جوق. شورت كەسىلگەن ۇلكەن بارماق جاتىر.
شالىڭ تايقىپ شىعا كەلدى، وزگەلەرى ۇڭىلمەدى، توسىلىپ تۇرعان. جولباسشى سىلەيىپ قالعان قولعا قايرىلىپ ءتىل قاتتى.
— مىناۋ الا مويىن الىپتىڭ اقىرى ەكەن! جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلىن باسىپ قايتا قاتايدى.
— بالالار، جولىمىز بولماس، ات باسىن كەرى بۇرالىق.
جەلىككەن ساربازدار سوزگە ءباتۋا بەرەر بولمادى.
— قارا جولدان ولىك شىقتى دەپ شوشىعانىمىز جاراماس.
— تاقىمىمىز تەسىلىپ بەس كۇن جورتقانىمىز زايا كەتپەكشى مە.
— قايتسەك تە وسى اۋىلدى شاۋىپ قايتامىز!
ويناقشىعان، قىزىنعان اتتار تىزگىن بوساسىمەن-اق جوسقىنداپ جونەلدى. جارعاقتاي جولباسشى شالدى شاڭعا كومىپ جونەلە بەردى. جولباسشى اينالىپ كەلىپ كەبىندى قايتا جاپتى، سىرتىن تەكەمەتپەن قىمتادى. قول سوڭىنان سونارلاي سالدى.
قىزىلباس قولى اۋدەم جەردەگى اۋىلعا اپ-ساتتە-اق ماڭداي تىرەدى. ادامدارى جاۋ كەلە جاتقانىڭ سەزگەن، سەزگەن دە بوسىپ كەتكەن. تىستا قىبىر ەتكەن قيمىل بايقالمايدى. بىرەر سيىر مەن ماڭقاتايلاق كۇلدى اينالشىقتاپ ءجۇر. ادەتتە جاۋ شاپقاندا شىعاتىن بالا شارىلى دا ەستىلمەيدى. ءار جەردە شالا سونگەن وشاق قولامتاسى كوڭىرسيدى. اش بورىدەي جالانعان قول قارايلاپ كىدىرمەدى، اتتان تۇسە-تۇسە قاپ ۇيلەرگە سۇڭگىدى. ەندى اڭىستادى، ءار ۇيدەن تاياق ۇستاعان شالدار شىعا باستادى، اۋىزدارىندا اتالى سەز؛ ءار ۇيدەن كەيۋانا كەمپىرلەردىڭ باجىلداعان داۋسى ەستىلدى، ايتقانى قارعىس. قول قىزىعاتىڭداي قىز، كەلىنشەك قالماعان. تەك قانا قولدارىنا ىلىككەن ادەمى مۇلىك، اسىل بۇيىم، جاقسى جاراعا ءماز. قورجىنعا، قوينى-قونىشىنا تىعىپ تالتاڭداپ كەرى شىعادى.
جولباسشى شالعا مۇنىڭ ءبارى ۇنامادى.
«قول ايىزىن قاندىرىپ جۇلقىسار قارسىلاسى جوق اۋىلدى شاپقان جامان ەكەن. باتىردى ەمەس، كەمپىر-شالدى جۇندەمەك پە»، دەپ ويلاعان ول. شەتكە ويىسىپ اتىنان ءتۇستى. بولىپ جاتقان الامان-اسىرعا تىكسىنە قارادى. اياعىمەن تەۋىپ جىلقىنىڭ جاس تەزەگىن ىزدەدى. اينالاسى ايتاقىرعا اينالعان اسا ۇزىن كەرمەگە كەزىكتى. تاماعى جۇتىندىرماي، تىنىسى تارىلدى. كورمە ماڭى تۇياقشىلار، بىرداي بوپ شاشىلعان جاس تەزەك. ەندەشە وسى ارادا الگىدە عانا تالاي تۇلپار قاڭتارۋلى تۇرعان. ەندەشە اۋىل ەركەكتەرىنىڭ باس ساۋعالاپ قاشقانى.
مۇنىڭ ءبارى شالعا مۇلدە ۇنامادى.
ەندەشە اتقا مىنەر اۋىل ەركەكتەرى قاپىلىس كەزەندى كۇتىپ بۇعىنىپ جاتقانى. تاماعىنا كۇرت كەپتەلگەندەي سەزىلدى. اتىن قاڭتارا ساپ، كىلت بۇرىلىپ جىگىتتەرگە جونەلدى. قولباسشىنى ىزدەگەن. ۇيدى-ۇيگە كىرىپ، سۇراۋ سالىپ ءجۇرىپ، ۇلكەن ابدىرەنىڭ ىشىنەن ازەر تاۋىپ الدى. ساندىق تۇبىنەن تىرباڭداپ التىن تەڭگە تەرىپ ءجۇر ەكەن. قوينى، قونىشى سىلدىر-سىڭعىر ەتەدى. جولباسشى شال شارىلداي ۇرىستى، نامىسىنا ءتيدى، جەتى اتاسىنان قايىرا سىباپ شاقتى.
— جۇرەگىم جاماندىقتى سەزىپ تۇر!
قولباسشى ىرجيا كۇلىپ ساندىقتان شىقتى، ءبىراق ىشىنەن تۇتەپ تۇرعان.
— كارى جولباسشى قورىقتى ەكەن دەپ قۇيرىعىمىزدى قىسا المايمىز.
— كورمەنىڭ ماڭايى تولى تەزەك.
— تەزەك بولسا شە؟
— جىلقىنىكى، جاپ-جاس.
— اۋىل جانازا شىعارىپ جاتقان. جانازاعا جينالعان جۇرت ءار رۋدىڭ ادامدارى، ولار ءبىر اۋىلعا بولا باستارىن قاتەرگە تىكپەيدى. سوسىن اشىنىپ، قايرىلا شابارعا جان دا، مال دا قالماعان. ەندەشە جىگىتتەردى نەسىنە تىزگىندەيمىز، ادىرا قالعان اۋىلدى توناسىن، توزاڭىن شىعارسىن.
— جورتۋىلدا جۇرگەن قولدىڭ الدىنان ولىك شىققانى جامان ىرىم.
شالدىڭ ايتايىن دەگەنى بۇل ەمەس-تۇعىن. ماناعى مۇردەنىڭ ىشىندە ەشقانداي ولىك جوق ەكەنىڭ، بۇل ءبىر بالەلى جەر ەكەنىڭ ماعلۇمداماق ەدى. قولباسشى قايتادان ساندىقتىڭ ىشىنە كىرىپ كەتتى. جولباسشى شال جەر بوپ جاسىدى. وسى قولدى تالاي جول بويعى قۇم داۋىلىنان، قاڭسىتقان شولدەن، بەتالدى اداسۋدان امان الىپ كەلە جاتقان بىلگىرلىگىنە توپىراق شاشىپ تۋر مىنا جامان. دۋالى ءسوزىن ءماناپاسقا اينالدىرماقشى. تاۋداي ايبارىن توبەشىك قۇرلى كورەر ەمەس. وسى ويدان جولباسشى شال شىتىنا قالدى. بەتىنىڭ تۇگى شىعىپ باھارى بۇزىلىپ كەتتى. ءلام دەپ ءسوز ايتۋعا ءداتى جەتپەدى، بۇرىلىپ جۇرە بەردى. ورمە باسىنداعى قامشىق ەستى بولعان ايعىر مىنىسىنە بەتتەدى.
بۇل جانۋاردى قامشىق ەستى قىلعان شالىڭ ەمەس، قولباسشى جىگىت ەدى. وسى ايعىرمەن بىرەر مارتە قۇم ىشىندە كەرۋەنگە شاۋىپتى؛ ساۋداگەرلەردىڭ دۇنيەسىن توناپتى، ولجالاعان مۇلكىن اتقا ارتادى دا تىراقايلاپ قاشادى، تۇياعىن ەسپە قۇم تۇتىپ، ارقاسىن اۋىر جۇك ەزگەن جانۋار ونشا جورتا المايدى. سوندا ۇستىندەگى ءاڭقۇس جىگىت بۇزاۋتىسپەن ورگەن دەيدى، قىزىلماي قىلىپ زورىقتىرعان دەيدى، سودان ايعىر ۇيىرگە تۇسە المايتىن بولىپ قالعان.
سوندا: «ءوزىڭىز سەكىلدى ۇيىرگە قىزىقپايتىن قىلقۇيرىق ەدى، لاۋ ەتىڭىز»، دەپ شالعا سىيلاعان ەدى.
باي اۋىلدى ازعانا قول اي اۋعانشا اقتاردى. بىقپىرت قىلىپ تونادى. اتقا قونعاندا اڭعاردى، قول-اياعى اۋىرلاپ قالىپتى. بوكتەرگە اۋىر قورجىن بايلانعان، ساۋىرعا كىلەم جابىلعان، ەر باسىنا ىلىنگەن التىن بۇيىمدار جالت-جۇلت ەتەدى. جىلقى ارشىنىڭ كەمىتىپ تىپىڭداتىپ تاستادى. بەينە جاۋگەر قول ەمەس، قامسىز شۇبىرعان كەرۋەن دەرسىڭ. سارباز اتاۋلى جۇكتى ايەل سەكىلدى تاقىمى بوساپ قوپاڭ-كوپاڭ جەلەدى. ماناعى اققان جۇلدىزداي جىلجىعان قاتەرلى ەكپىن جوق.
سۋعا تويىپ بەرەكەسىز جورعالاعان كەكىلىك ۇيىرىندەي ۇدەرىپ شىقتى.
قىزىلباس قولى شابان جۇرىسپەن جەتىتوبە قىرقاسىنان اسقاندا اي باتتى. ماڭاي قاراڭعى تارتقان. الداعى جولباسشى شالعا سەنەدى، جول تاۋىپ كەلە جاتقانعا ۇقسايدى، سونىڭ سوڭىنان سۇمەڭدەپ ەرە بەرگەن. جىڭعىل مەن الابوتاسى مول ءبورىويناق جازىعىنا ءتۇستى. ءتۇستى دە كىبىرتىكتەپ قالدى. وپپا وقاپ پەن وقپاندار ءجيى ۇشىراسىپ ادىمدى تۇسادى. ونىڭ ۇستىنە وڭنان دا، سولدان دا شارىلداعان جات داۋىس شىعىپ شوشىنتا بەردى؛ اۋپىلدەك پە، ءمالىن بە، الدە اتى بەيمالىم پالەكەت پە، دالانى باسىنا كوتەرىپ بارادى. قان مۇزداتار قاتەرلى كەز تۋعان.
شال وڭ بۇيىردەن ۇلىعان ءبورىنىڭ داۋسىن ەستىدى، ەلەمەي جۇرە بەرەر ەدى، الگى ۇنگە سول قاناتتان ۇلىعان داۋىس ۇلاستى. ەلسىزدى جاڭعىرتىپ قاۋمالاپ كەلەدى. ارتىنشا-اق الگى سارىن اتويعا اۋىستى، جۋسان تۇبىرتەگىنىڭ اراسىنان اندىزداي ات قويعان قول بايقالدى. بۇلار ءدۇر ەتىپ ۇرىكتى. جاراقتارىنا جارماستى. ءبىراق قالاي سىلتەرىن بىلمەي توسىلا بەرگەن. توپتانا، تۇتاسا قيمىل كورسەتە المادى. قاراڭعىدا زىرقىراپ جەتكەن جەبەلەر اتتاردى تومپىلداتىپ ءتۇسىرىپ جاتىر، جىگىتتەردەن قاۋقار قالمادى، پىشىراپ توزا باستادى. كەلەسى قاپتالدان دا ات ءدۇبىرى ەستىلدى، قىزىلباستار قىسپاققا تۇسكەنىڭ ەندى سەزگەن.
قوس بۇيىردەن قىسا قاۋمالاپ ۇرىس سالعان مەزەتتە ورتاداعى توپ ءتۇتىلىپ جۇرە بەردى. اۋەلى جەبەگە جەم بولدى، سوسىن نايزاعا ۇيرەندى، سوسىن تىراپايلاپ قاشقان ءبىراز جاۋدى بۇعالىق جىبەرمەدى. ىسقىرعان جەبە، ءپارۋانا ءۇن، شىڭعىرعان جىلقى، قاعىسقان قىلىش الاپتى ءبىراۋىق جاڭعىرتىپ تۇرعان. كوپ تۇلپار يەسىز قاڭعىپ كەتتى. از عانا اتى جۇيرىكتەر عانا ءىنجۋ توعايىنىڭ ىشىنە باس ساۋعالاپ ءسىڭىپ جوعالدى.
تاڭ بوزى بىلىنە جازىقتى قايىرا تىنىشتىق باسقان. قازاقتار جارالى بولعان ءبىراز جاۋدى كوگەنگە ءتىزىپ اۋىلعا بەتتەدى. توسكەيدە جالعىز قارا جولباسشى شال قامشىق ەستى ايعىرىن جاياۋ جەتەلەپ قىر اسىپ بارا جاتتى. سوڭىنان ەشكىم قۋمادى. شال توتەلەپ تارتىپ وتىرارعا جەتپەكشى، قاھارلى ءامىرشىنىڭ اياعىنا باس ۇرىپ، قاندى جولعا باستاعان جەلوكپەلەردى ايىپقا جىعىپ، تۇتقىنعا تۇسكەن جازىقسىز جىگىتتەرگە ساۋعا سۇراماقشى ەدى.
ونىنشى سارىن
قىراعى كەلىنشەكتىڭ ايلاسىمەن اۋىل جاۋ شاپقىنىنان قات قۇتىلدى: جارالى بولعان جىگىتتەردى قوسپاعاندا، زار يلەپ تۇتقىنعا كەتكەن قىز جوق، تونالعان مۇلىك قايتىپ كەلدى، جەلىككەن قولدىڭ جەلكەسىن قيدى. سۇمدىق وپاتتى ەستىگەن قىزىلباستار ەندى قايتىپ اتقا قونباس، قونسا دا قىپشاقتارعا جولاماس. ءىنجۋ بويىن مازالاۋدان تيىلار. جەڭىسكە جەتكەن جىگىتتەر جارالىسىپ ارتىنا تاڭىپ، دابىرلاسىپ، گۋلەسىپ اۋىلعا قايتىپ ورالدى. كوكتەمدە جىلى جاقتان كەلگەن ۇزاق قارعالار مەن قىستاپ قالعان الا قارعالاردىڭ باستارى قوسىلماۋشى ما ەدى، ءسويتىپ اعاش باسىن بازارعا اينالدىرىپ جاتاتىن. قازىرگى اۋىل ءدال سوعان ۇقسادى. تابان جولدىڭ ۇستىندە قالعان باتىر مۇردەسىن قايىرا اكەلدى. توعاي ساعالاپ كەتكەن جانازاشىل شالدار جيىلدى. ەل ەس جيىپ، ەتەگىن جاپتى. كۇنى بويى گۋ-گۋ ءسوز باسىلار بولمادى. «قايران وشاقباي بولعاندا ءبۇيتىپ يت جەمى بوپ جۇرمەس ەدىك»، دەسەدى. «قىراعى كەلىنشەكتىڭ تاپقىرلىعى عوي قۇتقارعان. «جالاڭاش اۋليە جاۋىرىنىڭ وتقا جاعىپتى». «مۇردەنى تاستاي قاشقان بادريددين دارەتىم بۇزىلدى دەپ سۋ باسىنان شىعار ەمەس». وسى تاقىلەتتەس اڭگىمە وت سۇراعان ايەلدەي اۋىلدى تۇگەل ارالادى. ءتۇس اۋا باتىر زۋزاسى قايىرا جولعا شىقتى.
توبەنىڭ ەڭ بيىك باسىنان ءقابىر قازىلعان. جىلاۋلى جۇرت جاي جىلجىپ كەلىپ زۋزانى ءقابىر جيەگىنە قويدى. قاتىڭدار قىرىق قادام كەيىندە قالعان. ەركەكتەر جاپىرىلا تىزەرلەپ وتىرىستى. ارۋاقتى و دۇنيە اتتاندىرار سوڭعى سۇرە وقىلدى. سوسىن باتىردىڭ ەت جاقىندارى بارماق ورالعان كەبىندى قولدان-قولعا وتكىزىپ ءقابىر ىشىنە قويدى. اۋزىن اعاشپەن بەكىتتى. ىشىنە توپىراق ءتۇسىپ كەتپەسىن دەپ شيشىپتا توسەدى. ۇستىنە توپىراق تاستاي باستادى. اۋەلى جاقىندارى، سوسىن جاماعايىندارى، سوسىن جەكجاتتارى توپىراق سالدى. ءقابىر ءۇستى لەزدە دوڭكيىپ شىعا كەلدى.
وسى مەزەت وي جاقتان ساياق سالت اتتى شاڭقىتىپ شىقتى. جۇرت شوشىمالى بولىپ قالعان ەكەن، ءۇرپيىسىپ، كىرپىدەي جيىرىلا قالدى. الگى اۋەيى ىڭىلداپ كەلەدى.
تاقاي بەرە تىزگىنىڭ تارتتى، سالەمدەستى.
— اسسالاۋماعالايكووم!
— ۋا، عالەيكۋم سالام!
— قويار كوبەيسىن!
جىلاۋلى توپ مىنا ءسوزدى ەستىگەندە ىزادان جارىلىپ كەتە جازدادى.
— ويباي اكەڭنىڭ، مىناۋ نە دەيدى-اي؟!
— قويار كوبەيسە-ە-ەن!
— اكەلشى، ءوزىن دە قويىپ جىبەرەيىك!
— بۇل يتتەر قويسا قويا سالار، قولدارى قىزىلعا ءتيىپ تۇر ەكەن،— دەدى دە الگى اششى ءتىلدى ادام اتىن بۇرىپ تايقىپ جۇرە بەردى. جىلاۋلى جۇرتتى كەكەتىپ، مۇقاتىپ كەتتى. توپ ىشىنەن بىرەۋ داۋىستاپ قالدى.
— ءوي، مىناۋ بادىك قوي! سىپانىڭ بادىگى،— دەدى. تۇتىگىپ تۇرعان جۇرتتىڭ ءجۇزى ەندى جىلي باستادى. بۇل ەلدە ومار دەگەن سىپا بولاتىن. قانىڭا بىتكەن قاسيەتى مە، الدە جۇرت «سىپا، سىپا» دەپ ماداقتاپ ءجۇرىپ ساعىر ادام ەتىپ جىبەرگەن بە، ەجەلدەن ەرەك قاسيەتى بار، قىزىق جان. كاسىپ قىلمايدى، جۇمىس ىستەمەيدى. جورتۋىلعا شىقپايدى. دىڭگە دە بەرىلمەيدى. تەك جانىڭا بەيپىل اۋىز بادىگىن ەرتىپ الىپ ەل ارالاپ جۇرگەنى. جاي ارالامايدى، سىپالىق مىنەز تانىتىپ، جۇرتتى كۇلكىگە قارىق قىلىپ جۇرەدى. وسىنى ويلاعان جۇرت ءبىر ءتۇرلى سەرپىلىپ، جادىراپ قالدى. قازانى ۇمىتىپ وي جاققا، سىپا كەلە جاتقان جاققا تىگىلدى. شىنىمەن ەل سۇيسىنگەن سىپانىڭ قاراسى كورىندى، الگى بەياۋىز جىگىت شابارمانى ەكەن.
جۇرتتان ءبىردى تاستاپ شىقتى، سىپاعا قارسى ءجۇردى. بۇيتپەسكە بولمايتىن ەدى. ءبارىبىر جەڭىلتەك جىگىتتەر سىپاعا كۇلەمىن دەپ، ءقابىردىڭ، جانازانىڭ ءقادىرىن تۇسىرەر ەدى. نە دە بولسا كيەلى ورىننان وقشاۋلاپ كەتكەنى ءجون.
سىپا تاقاپ كەلگەن. كوپشىلىككە قاراپ قوس الاقانىڭ كەۋدەسىنە ايقاستىرىپ ءيىلىپ تاعزىم ەتتى، بۇل سالەم بەرگەنى. جىگىتتەردىڭ ءبىرى بارىپ تىزگىنىڭ ۇستايىن دەپ ەدى، وڭ قولىن سىلكىپ، "قاجەتى جوق"، دەگەندى ۇقتىردى، مۇرنىڭ ءشۇيىرىپ تۇر، شالدار جاعاسىن ۇستادى، جاستار جاعى جىرتىڭداي كۇلىستى. سىپانىڭ ءجۇزى سونشاما ماڭعاز، تاكاپپار ەدى. جۇرتتىڭ جۇزىنە ەمەس، بوركىنە قارايدى. جانىنان قارمانىپ الدەنەنى ىزدەدى، اقىرى تاپتى، التىننان ىستەلگەن ءتىس شۇقىعىش ەكەن. جىبەك جىپتەن باۋ جاساپ بايلاپ قويىپتى. سىپا ءتىسىن شۇقىدى. توپ توسىلىپ تۇرعان، الدەن ۋاقىتتا بارىپ سىزدانا شىرت تۇكىردى.
— وشاقبايدىڭ اۋلى وسى ما؟ — دەدى اقىرىن عانا.
— وسى، وسى!
— سونىڭ ارۋاعىن ەسكە الىپ ءجۇرمىز!
— باتىر تۇتقىنعا ءتۇسىپ وپات بولعان.
— جىگىتتەر، سىپانى اۋىلعا باستاڭدار!
سىپا الگىدەن سوڭ ءتىل قاتقان جوق. جۇرتپەن ىلەسىپ اۋىلعا بەتتەدى. كاريالار اتقا ءمىنىپ، جاستار جاعى جاياۋلاتىپ-اق ەڭىسكە اياڭداعان. ۇلكەن توپتىڭ تابانىنىڭ استىڭداعى سۇرلەۋدەن بوزامىق سۇلدەر كوتەرىلدى. سىپا سالا قۇلاش ورامالىن الىپ بەتىن كولەگەيلەدى. قاريالارعا تامان ويىسا ءجۇردى.
جاستار وزىڭقىراپ كەتكەن. جانازادان سوڭ قايدان اڭگىمە بولسىن، نە ءسوزۋار دەگەن شالدىڭ ءوزى ناسىباي شاقشاسىن ەرىنىڭ باسىنا ءالسىن-الى قاعا بەرەدى. سىپانىڭ كيىمىن ماراپاتتاستى. شەكەسىندە قيسايا قونعان اق كيىز قالپاق، تىك جاعا كويلەك، سىرتىڭدا جەلەڭ شاپانى بار، اياعىندا اق ساقيان ەتىك؛ ەتىك تە، شاپان دا، كويلەك تە كىرسىز، كوز تارتادى. مالشىسى سادىراعا باتقان، ديحانى شاڭعا شاشالعان، تويشىسى ماي جۇقتىرعان، ساۋداگەرى تەر ساسىعان ساندالباي كەلەڭسىز زاماندا اق كيىپ، كىرسىز ءجۇرۋ كەرەمەتتەي قىزىق ەدى. ەلدىڭ توبەسىنەن قارايتىن شولجاڭدىعىن قايتەرسىڭ. سالەمدەسسە قولىن كەۋدەسىنە قويىپ يىلەتىن ىزەتىن، قول الىسسا بەس ساۋساعىن بوستەكى ۇستاتا سالاتىن سىلقىمدىعىن قايتەرسىڭ. گۋلەسىپ كەلە جاتىپ بايقاماپتى، ەندى اڭىستادى، سىپا جولدان شىعىپ بولەك كەتىپ بارادى.
— وۋ، سىپەكە، قايدا كەتىپ باراسىز؟ — دەپ بىرەۋى ايقاي سالدى.
— سىپەكەڭ ۇستىنە شاڭ، قونباسىن دەپ جۇرتتان جىراق جۇرەتىن ادەتى، — دەپ ەندىگى ءبىرى ۇعىندىرىپ جاتىر.
— وسى جۇرتتىڭ كوڭىلىنە كەلەر دەپ ويلامايدى-اۋ! — دەپ اۋەلگى سويلەگەن كىسى شىرت ەتىپ شامداندى.
«ءپالى، ونى ويلاسا سىپا بولاما؛ سىپا اتا قازاقتىڭ اتى-شۋلى ەركەسى ەمەس پە؟ ەرەك جاراتىلعان جان عوي! تەزەك ءتارىزدى دۇنيەنىڭ سوڭىنان سۇمەڭدەسە، مال جيناپ جانىڭ پۇلداسا، ءسوزىن ساتىپ ارىن بۇلداسا ەكىنىڭ ءبىرى بولعانى دا، بۇل كىسىلەر زاۋىدە قىدىر بوپ كەزدەسەدى، ءبيفاني مىنەز-قۇلقىمەن بۇل دۇنيەنىڭ تەزەكپەن بىردەي ەكەنىڭ دالەلدەيدى؛ ءبىز عوي تاڭ الاكەۋىمنەن تىرباڭداپ ويانامىز، قاسىمىزدا جاتقان قاتىنىڭىزعا قاراۋعا جۇرەك داۋامايدى، دارەت الىپ ناماز وقۋعا قامدانامىز، سۇڭقىلداپ كەپ تاڭىرگە ايان بەرەمىز؛ ول كەزدە سىپەكەڭدەر شالجايىپ جاتىپ ۇيقىسىن قاندىرادى، توسەكتىڭ جىلۋىنا تاڭعى ءلاززاتتىڭ قىزۋىن قوسادى؛ ءبىز بولساق نامازدى تامامداي سالىپ دالاعا تاپىرلايمىز، كەتپەندى شىداپ بالا-شاعانى شوشىتامىز، ارىق قازىپ، ءاۋىت ويىپ، ارام تەرگە مالشىنامىز؛ سىپەكەڭ ءتىسىن شۇقىپ شايعا وتىرادى؛ ءبىز بولساق تۇسكە دەيىن تۇتەمىز شىعىپ شاڭ جۇتامىز، شاقىرايعان كۇننەن ىعىپ تال پانالايمىز، جىلىپ كەتكەن شالاپ ىشەمىز، توبەمىزگە كەلىپ سايراي باستاعان بۇلبۇل قۇستى تاس اتىپ قۋامىز، ويتكەنى ازداپ كوز شىرىنىڭ الساق دەيمىز، سودان تىرايىپ جاتىپ ويلانامىز، «ويباي، پالەنشەدەن الاتىن قارىزىڭدى سۇراماپپىن عوي، پالەنشەگە تولەن بەرەسى ەدىم، قاۋىندىققا قانىپەزەر بالا قاپتاپ كەتكەن شىعار»، وسىنى ويلاپ جانىمىز شوشيدى، دامىلداماق تۇگىلى ارباڭداپ جۇگىرە جونەلگەنىمىزدى بايقاماي قالامىز؛ سىپەكەڭ ول ۋاقىتتا سۋعا شومىلۋعا شىعادى، كەلىنشەگىنە «بىلقىتىپ اس ءپىسىرىپ قوي»، دەپ بۇيىرادى، سويتەدى؛ ءبىز بولساق ءتۇس قايتا جەراعاشقا جارماسامىز، ىڭىرشىعى اينالعان جامان اتاندى جۇرگىزە الماي يت جەمى بولامىز، اياق تىرپ-تىرپ، بۋىن سىرت-سىرت، كەۋدە سىر-سىر ەتەدى، سوندا دا سۇيرەتىلە تۇسەمىز، ءيتىن دەپ جەر ايداپ جۇرەمىز؛ سىپەكەڭ بۇل كەزدە ەتكە تويىپ الىپ، ءۇيدىڭ كولەڭكەسىنە كورپەشە جايدىرىپ، سامال جۇتىپ جاتقانى، ىڭىلدايدى، قيالدايدى؛ ءبىز سورلىعا قاس قارايعانشا دامىل جوق، اتاندى وتقا جىبەرەمىز، جەراعاشتىڭ كىرمەسىن سۋعا سالامىز، كەتپەننىڭ بوساعان باسىن قايتا ساپتايمىز، تابالدىرىقتان اتتاي سۇمدىقتىڭ ناق ۇستىنەن شىعامىز، بالالار بىقپىرت توبەلەسكە كىرىسكەن، شاڭ-شۇڭ ايقاي قۇلاقتى جارادى، جۇگەرمەكتەردى جەكىپ سىرتقا قۋاسىڭ، قاتىنىڭا كىجىنەسىڭ: «سەنىڭ-اق قازانىڭ توڭكەرۋلى جاتادى» دەيسىڭ، «التى بالامەن ارىستانشا الىسىپ ابدەن قاجىدىم»، دەيدى ول، «ولەيىن دەپ كەلگەندە باسىڭنان سۇيەر ادام بولسايشى»، دەپ تۇڭىلەسىڭ، «سۇيەيتىن ادام تاۋىپ ال»، دەپ تابالايدى ول؛ سىپەكەڭ بۇل شاقتا قويۋ شايعا قانىپ الىپ، ساپتاماسىن كيىپ، جەلەگىن جامىلىپ، دومبىراسىن تىڭقىلداتىپ اۋىل ارالاۋعا شىعادى، قايدا جيىن، قايدا احاحۋ، سونىڭ تورىندە وتىرادى؛ سەنىڭ كەشكى بىلامىقتى قىلعىتۋعا عانا شاماڭ كەلەدى، توپىرلاپ كەلىپ ءۇيدى كوتەرىپ بارا جاتقان قارا بوربايلارعا توقتاۋ ايتار جاعدايىڭ جوق، باسىڭ تيگەن جەرگە قور ەتە قالاسىڭ؛ سىپەكەڭ سىڭق-سىڭق كۇلىپ، قىزداردىڭ بۋىنا ماس بولىپ، قىمىزعا قانىپ كەرى اياندايدى، سامالعا كەۋدەسىن توسەپ ءان شىرقايدى، وتاۋىنا جەتەدى، سوسىن اق توسەكتە مامىرلاپ جاتقان جار قۇشاعىنا سۇڭگيدى دە كەتەدى، سويتەدى؛ ءبىز بولساق باسىمىز توقىلداپ، اياعىمىز توپىرلاپ جاتىپ جامان تۇستەن شوشىپ ويانامىز، توسەك جەتپەي دومالايمىز، ايەلىنە قول سوزۋعا دارمەنىڭ بولمايدى، اياق-قولىڭ قورعاسىن قۇيعانداي اۋىرلاپ سىرقىرايدى، قاقسايدى، ۇرلەيسىڭ؛ سىپەكەڭدىكى ءومىر دە، بىزدىكى اشەيىن تىرباڭباي تىرشىلىك قانا، تەسىك وكپە كۇيكىلىك، كەبىسى تەرىس اينالعان اتاڭا نالەت كۇندەر؛ سولاي جاماعايىن، سىپەكەڭدى جۇرت ءومىردى سۇرە بىلگەندىگى ءۇشىن قۇرمەتتەيدى، سىپانىڭ بويىنان ءوزى تاتپاعان ءومىر ءلاززاتىن تۇشىنسام دەيدى، ءوزى اڭساعان كۇڭدەردى كورگەندەي بولسام دەيدى، سىپا سول ءارمان-لاززاتتىڭ سەبەپكەرى».
سىپا ءالى جۇرتتان جىراق كەلە جاتقان.
شالدار جاعى كەيىنگىگە ساباق بولسىن دەپ سىپانىڭ قالاي ۇيلەنگەنى تۋرالى اڭگىمەنى قوزعادى. سىپانىڭ اكەسى ەلگە ءسوزۋار مىنەزىمەن ءماشھۇر بەكەن تارقىلداق دەپ اتالعان كىسى ەكەن. ەل كەزىپ، شەشەندىك ءسوز جارىستىرىپ جۇرگەندە اۋلىنان «ايەلىڭ تۋىپتى» دەگەن حابار كەلەدى، سوندا بەكەن تارقىلداق: «نە تاپسا و تاپسىن، ماعان التىن سۋاتتى بوساتىپ بەرسە بولعانى»، دەگەن ەكەن.
وسى سوزبەن دۇنيەگە كەلگەن بالا ءسوزۋار اكەسىنە ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلماس سىپا بولىپتى. دومبىرا شەرتۋدەن وزگەگە كوڭىل بولمەي، اۋەيىلەپ ءوسىپتى. تىك كەتەر ءبىر سەزدى ەكەن. قارت اكەسى جالعىز ۇلىنىڭ وتاۋ كوتەرگەنىڭ قاتتى قالايدى، ەل ارالاپ قىز قارايدى، ەستىپ ءجۇرىپ ماڭعىتاي رۋىنىڭ بايىنا كوز تىگەدى، الگى بايدىڭ ونەر قۋعان ءانشى قىزى بار ەكەن. بۇلعاقتاپ وسكەن قىز تارقىلداقتىڭ تىمپيعان بالاسىن ءقايتسىن. بايعۇس اكە ايلا ويلاپتى. ۇلىنا باي قىزىمەن توبىق وينا دەپ اقىل بەرەدى. ول ويىننىڭ ءمانىسى: جىگىت ەزىنىڭ ۇناتقان زامانداسىنا توبىق سىيلايدى، سويتەدى دە: «توبىقتى پالەن مەرزىمگە وينايمىز، وسى ۋاقىتتىڭ ىشىندە جانىڭنان تاستاماي ساقتاپ جۇرەسىڭ، قاپىسىن تاۋىپ «توبىعىمدى بەر» دەيمىن، تابان استىنان قولىما ۇستاتساڭ - ۇتقانىڭ، ساسقالاقتاپ تابا الماي قالساڭ - ۇتىلعانىڭ»، دەيدى. سىپا جىگىت دومبىراسىن تىڭقىلداتىپ وتىرىپ سۇلۋ قىزعا سەرتتى توبىعىن بەرگەن دەيدى. قىز ۇتىلسا - تيمەك بولىپ، جىگىت ۇتىلسا - سىپالىعىن تاستاماق بولىپ سەرتتەسەدى. ەندى بەكەن تارقىلداقتان ۇيقى قاشادى، سول قاردىڭ توبىقتى ۇمىتىپ ۇيىندە قالدىرۋىن اڭديدى. قىز سىرالعى سۇڭعىلا كورىندى، توبىقتى جاتسا دا، تۇرسا دا جانىنان تۇسپەيتىن ەتىپ جالاڭاش توسىنە جاسىرىپ سىرتىنان جەڭسىزىن كيىپتى دەسەدى. مۇنى جانسىز جەڭگەتايدان ەستىگەن تارقىلداق مۇلدە ءتۇڭىلىپتى. بالاسىنا: «بايدىڭ قىزى اۋرۋ اكەسىنە جۇماسىنا ءبىر مارتە ەت تۋراپ نارىن جاساپ بەرەدى ەكەن، بار دا ەت تۋراپ وتىرعان ۇستىنەن ءتۇسىپ، اكەسىنىڭ كوزىنشە توبىعىڭدى سۇرا»، دەپتى. سىپا جىگىت قاپىسىن تاۋىپ اۋىلعا ۇرلانىپ كىرگەن، ۇستىنە قىزدىڭ جەڭگەسىنىڭ كيىمىن كيىپ، وتاۋعا وت سۇراي ەنگەن ەكەن؛ ءجۇزىن كولەگەيلەپ كەپ، «ەركەجان-اۋ، مايلىسىنان اساتىپ جىبەرشى»، دەپ تاقىمداسا وتىرعان دەسەدى، قىز مول ەتكە قولىن كوسە بەرگەندە سىپا توبىعىن سۇراپتى، سۇلۋ ساسىپ قالىپتى، اكەسىنىڭ كوزىنشە جالاڭاش توسىنە قولىن جۇگىرتۋگە قىمسىنادى، باتىل ەكەن، «جىگىتىم، ايلاڭ استى، توبىعىڭ توسىمدە تۇر، ۇتساڭ دا، ۇتىلساڭ دا ءوز قولىڭمەن الا عوي»، دەپتى. سودان تىمپيعان سىپا سۇڭعىلا سۇلۋدى ۋاجدەن جەڭىپتى. كوڭىل قوسقىسى كەلەتىنىڭ ماعلۇمداپتى، اقىرى تاعدىرلارىن قوساقتاپ تىنىپتى.
ماناعى بادىك بۇلار جەتكەنشە جۇرتتى دۇرك كوتەرىپتى. ۇلكەن وتاۋدى بوساتتىرىپ، جاساندىرىپ، سىپا تۇسۋگە ازىرلەگەن. سويىس اكەلدىرگەن. ايەلدەر ناقا ءبىر ايت مەرەكەسىنىڭ اسىن ءپىسىرىپ جاتقانداي، جۇرىستەرى ءجىتى، قيمىلدارى ءمىنسىز، جانازانى تارس ۇمىتقان. ۇيدى-ۇيگە بۋى بۇرقىراعان تاباق، سونىمەن قوسا سىپسىڭ ءسوز تاراتىپ بولىپ ءجۇر. شەتكى ۇيدەن ادەمى كيىنىپ، تامىلجي توگىلىپ قىرمىزى قىزدار شىقتى. الدارىندا باياعى بادىك. سىپانى قارسى الۋعا ءورىپ كەلە جاتىر. بالا بىتكەن تارىعا تۇسكەن تورعاي دەرسىڭ، ءسال داۋىسقا دۋ كوتەرىلەدى، قاپتاي جۇگىرەدى. قىزدار سىپاعا جەتىپ سالەم بەرىستى، قولتىعىنان الىپ اتتان ءتۇسىردى، وتاۋعا باستادى. سىپادا ءۇن جوق، الشاڭ باسىپ اياندايدى، جۇرتتىڭ اۋزى اشىلىپ قالعان.
— بۇل دۇنيەنىڭ قوجاسى ءبىر ءوزى سەكىلدى.
— تۋعالى تويا اس ىشپەگەن-اۋ، جاعى پىشاق جانىعانداي.
— جۇرتتى كوزىنە ىلەر ەمەس، تەگى.
سىپا سەگىز قانات اق وتاۋعا كىرىپ قاق تەرگە بارىپ جايعاستى. مالداسىن قۇرعان جوق. تىزەرلەگەن كۇيى شارت جۇگىنىپ وتىردى، قولعا قوندىرعان قارشىعا سەكىلدى، قازديا قالعان. ۇستىندە تىك جاعا جىبەك شاپان، باسىندا كيىز قالپاق، ساقال-مۇرتى جاڭا عانا ۇستارادان شىققانداي جىپ-جيناقى. ەسىككە ەمەس، ماڭدايشاعا قارايدى. وڭ بۇيىرىندە وتىرعان جان سەرىگى - بادىگى قۇلاعىنا ءتونىپ الدەنە دەپ سىبىر ەتتى. سىپا ىشىنەن بىردەڭەنى كۇبىرلەپ ايتقانداي بولىپ قولىن جايىپ بەتىن سيپادى. وزگەلەر دە الاقاندارىن بەتىنە اپارىستى. "ارۋاقتارعا كوڭىل ايتقانى"، دەپ ۇققان.
اس الدىڭدا قولعا سۋ قۇياتىن بالا كىردى. كوتەرگەن تاباعى مەن قۇمىراسى بار. جۇرت: «اۋەلى سىپەكەڭنەن باستا»، دەپ بالانى تورگە وتكىزدى. سىپا قولىن ۇزاق جۋدى. كۇتۋشى قىز ۇسىنعان قول سۇرتكىش سۋلىق ورامالدى المادى. بەلبەۋىنىڭ نيەتىنە ءسۇرتتى. داستارقان جايىلدى، تاباق تارتىلدى. ەت تۋراعىش جىگىت سىپاعا پىشاق ۇسىندى، باس ءمۇجىسىن دەگەنى، بوگدە پىشاقتى دا جامادى. جانىنان قول باسىنداي كەزدىگىن سۋىردى، الاقانىڭا سۇيكەپ، الدىڭداعى باسقا ءبىراۋىق قاراپ وتىرعان. وتىرعان دا قۋارىپ قالىپ تاڭدايىن الىپ جەگەن. سوسىن بادىگىنە ىسىردى. تۋرالىپ اس الۋعا كەلگەندە سىپا تاعى ءبىر ونەر شىعاردى، جالعىز تۋرامدى الىپ اۋزىنا سالدى، وزگەسىن بادىگى جاۋكەمدەدى. تاۋ بوپ ەت ۇيىلگەن تاباقتى مەشكەي بادىك لەزدە بوساتىپ بەردى.
سىپا ءۇشىن سورپانى دا بادىك ءىشتى.
سىپا ءۇشىن قىمىزدى دا بادىگى قىلعىتتى.
سىپا ءۇشىن بادىگى اۋىلدىڭ قوناق كادە راسىمىنە ارناپ دومبىرا شەرتپەكشى ەدى. قوجاسى قاباعىن شىتىندى. قولىن سوزدى. بادىگى تۇسىنە قويىپ دومبىرانى سىپاعا ۇستاتا سالدى. سىپا جانارىن جابىقتان اۋداردى، اسپانعا قارادى. قوينىنان الدەنەنى ىزدەدى، جىبەك باۋلى التىن ءتىس شۇقۋىشىن الدى، ءتىسىن شۇقىدى.
— بۇلاردى اڭىستاعان جۇرتتىڭ كوبىسىنىڭ شىدامى تاۋسىلىپ، شالدار جاعى بەلى سىرقىراپ ۇيدەن شىعىپ كەتە باستادى. قاس قاقپاي وتىرعاندار اسا توزىمدىلەر ەدى. سونشاما سالقىن قاندى مىنا جاننىڭ قيىس-كەرىس مىنەزىنە تاڭدانادى. ءتۇن ورتاسى بولىپ قالدى، تابان اۋدارىپ سەلت ەتەر ەمەس. بەينە ءتور الدىڭا اكەلىپ قويعان تاس بالبال سەكىلدى. سىپا ءتىسىن شۇقىپ بولدى. Tic شۇقۋىشىن بەلبەۋىنىڭ جيەگىنە ءسۇرتىپ قالتاسىنا سالىپ قويدى. الدىڭدا سۇلاپ جاتقان دومبىرانى الدى.
جۇرت سىلتىدەي تىنا قالعان. ماناعى، بەيىت باسىندا "وشاقبايدىڭ اۋلى وسى ما"، دەگەن سوزدەن باسقا ءالى ەشتەمە دەگەن جوق. ەندى اۋىز اشىپ، "ءاۋ" دەسە كەرەمەت بولاتىڭداي كورىندى.
سىپا ولەڭ ايتقان جوق، ءلام دەپ اۋىز اشپادى. دومبىرانى شەرتتى. شەرتكەندە دە ۇستىڭگى بوس ىشەكتى قاعىپ الدە ءبىر مىڭقىلداعان دىبىس شىعاردى. الگى دىبىس ادەمى اۋەنگە ۇلاستى، تۇيەنىڭ بوزداۋىنا، ياكي باقسىنىڭ ماقامىنا ۇقسايدى، لىقىلداپ توگىلە ءتۇستى. جۇرت كۇلكىدەن جارىلعالى وتىر. مىناۋ كۇي ەمەس، ماقام انشەيىن. ادەمى اۋەن ءبىر. سىپا شەرتىپ-شەرتىپ كەلىپ ارادىك وڭ قولىن سىلق تۇسىرەدى، دومبىرانى ۇستاپ سول قولى عانا قالادى. الگى قولدىڭ ساۋساعى پەرنە ۇستىمەن جورعالايدى كەگى. پەرنەنى نىقاپ باسىپ-اق اۋەندى ۇزگەن جوق، لىقىلداتىپ، تىڭقىلداتىپ سوزىپ بارادى.
دومبىرانىڭ ءوزى سويلەپ جاتقانداي، ال سىپانىڭ جۇزىنەن كۇيگە ەلىككەن ەشبىر بەلگى بىلىنبەيدى، قوزعالمايدى، تەبىرەنبەيدى. ەسىك جاقتاعى بىرەر بوزبالا مىرس-مىرس كۇلىپ جىبەردى. سول سول-اق ەكەن، بىلايدى جۇرتتىڭ دا تيەگى اعىتىلدى، جارىلا قارقىلداستى.
— مىناۋ كۇي ەمەس، بىردەمەنىڭ دىبىسى عوي تەگى!
— دىبىس ەمەس، ماقام با دەرسىڭ.
— قايداعى ماقام، قاندى قىزدىراتىن كيەلى اۋەن. حور قىزىنىڭ قاسىندا جاتىپ تىڭدار ما ەدىڭ، شىركىن!
سىپا قاباعىن شىتىندى. دومبىرانى الدىڭا سۇلاتىپ سالدى.
— بۇل ءابۋناسىر فارابي بابامىزدىڭ "ءيىرىم" دەگەن ساز سىرنايمەن سالاتىن كۇيى،— دەدى دە بالبال بولىپ قاتتى دا قالدى.
دومبىرانى تومەندە وتىرعاندار الدى. جۇرت داۋرىعى باسىلا قايتا داستارقان جايىلىپ، تاباق تارتىلدى. مايعا بىلعاعان اقتارى، سىر ەلىنىڭ "مايسوك" دەگەن تاعامى. بالىقتىڭ ۋىلدىرىعىنداي بولىپ مايعا بوگىپ جىلت-جىلت ەتەدى. مۇنىڭ ءبىر شاتاعى، جاس سورپامەن قوسىلسا-اق ءبورتىپ شىعا كەلەدى، ەتكە تويعان ادام جەسە جارىلىپ ولەرى انىق. بىلە تۇرا ادەيى اكەلىپ تارتىپ وتىر. سىپانى سىناماقشى.
ءداستۇر بويىنشا سىپا الدىڭا كەلگەن استى اۋىز ءتيىپ قايىرۋى كەرەك-تى. تاباعى بوساپ قايتسا تىم جاقسى.
بۇل جولى مەشكەي بادىكتەن قايران بولمادى. ۇيمە مايسوكتى سىپانىڭ جالعىز ءوزى تاۋىستى. ارتىنان شۇبات كەلدى، ودان سوڭ قىمىز ءىشىلدى. سىپا سىر بەرمەي شىداپ-اق وتىر. وزىنە ىزەتپەن ۇسىنىلعان ەكىنشى زەرەن تولى قىمىزدى تاۋىسا بەرگەندە، جۇرەگى سۋ ەتە ءتۇستى. اسقازانى ءشۇر ەتە قالعان.
سامايىنان تەرىن ءسۇرتتى، التىن ۇشتى ارشا ءتىس شۇقىعىشىنا جارماستى. ءىشىنىڭ انىق بۇزىلعانىڭ بىلگەن. "تاڭ الەتى تاقاۋ ما ەكەن"، دەپ شاڭىراققا قاراعان. جۇلدىزدار سيرەكسي باستاپتى. ماناعى ىلەسە كەلىپ جايعاسقان توپ ءجونىڭ تاپقان، بىر-بىرلەپ شىعىپ ۇيلەرىنە تاراپ كەتىپتى. ولاردىڭ ورنىڭا كىلەڭ قىز اڭدىعان بوزبالا، قوتان كۇزەتكەن مالشى جۇرت توعىتىلدى. ءبارى دە ايگىلى سىپانىڭ سىرىنا قاڭباق، قيمىلىن انداماق، كورىپ قالماق.
قارا سانى كەسكەن تومارعا اينالىپ ۇيىپ، استىڭداعى اياعىنان جان كەتتى. بەلى شىتىناعانداي بولىپ سىرقىرادى. ءدال وسىلاي قىبىر ەتپەي، قاباق شىتپاي تاندى اتىرسا، سودان سىر بەرمەي اتتانىپ كەتسە جاراعانى. سىپالىق اتىنىڭ دابىرايعانى. "ءۋا، ارعى-بەرگى اتالارىم، قينالعاندا جار بولا كور"، دەپ كۇبىرلەدى ىشىنەن. "جاماندارعا تابالاتپا، سۇيەگىمە تاڭبا سالما".
ەل ءىشى "سىپا كەلدى دەگەنشە قىدىر كەلگەنى" دەپ، قاشاندا سىپانى قاسيەتتەپ سىيلاۋعا قۇمار. سىي ارتى وسىنداي سىنعا، قيناۋعا ۇلاسىپ كەتەدى. كونبەسكە قۇقى جوق. اتا-بابالارى كونىپ كەلگەن كونە جول بۇل.
ارپادان اشىتقان بوزا كەلە بەرگەندە بادىك بايعۇس «اتتاردى قارايمىن»، دەپ جەلەۋ ىزدەپ زىتىپ جوعالدى. ۇلەسمىن قاراقان باسى ازەر تاۋىستى. تاۋىسقانى بار بولسىن، باسى زەڭگىدى، ىشىندە ناقا يت تالاسىپ جاتقانداي بولدى. ءتىسىن شۇقىعان بولىپ تاعى دا شاڭىراققا قيىستادى.
دومبىرا ەكىنشى مارتە اينالىپ كەلگەندە ول وسى وڭىرگە ايگىلى «التى ساۋساقتى» قايراۋىقتىڭ كۇيىن شەرتتى. قايراۋىق كۇي شەرتكەندە قاي قولى ىشەك قاعىپ، قاي ساۋساعى پەرنە باسقانىڭ ەشكىم اڭعارا المايدى ەكەن. ەكى بۇكتەلىپ، دومبىرانىڭ ۇستىنە ءتۇسىپ، سۇراپىل سۇڭعىلالىقپەن تارتقان. سودان «التى ساۋساقتى» اتانعان. بۇل كۇندە التى ساۋساقتى قايراۋىقتىڭ كوپ كۇيىن جاستار كەلىستىرىپ تارتا المايتىن ەدى. جۇرت كۇي پەرىسىنىڭ اتىن ەستىگەندە سەلت ەتىستى، قۇلاق ءتۇردى.
سىپا «التى ساۋساقتى» قايراۋىقتىڭ كۇيىن جالعىز ىشەكپەن سالىپ بەردى. بىرەر شال ساقالى دىرىلدەپ ۇيىنە كەتتى. ايەل بىتكەن جاۋلىقتارىمەن بەتىن باستى. جاستار جاعى كوزدەرىندەگى مونشاقتاعان جاستى جاسىرىپ تەرىس اينالدى. كۇي بىتكەندە تاڭ سىز بەرە باستاعان.
تىستان بادىك كەلىپ: «سىپەكە، اتتار ءازىر، ارۋاقتار ريزالىق بەرسە كوبەيەلىك»، دەدى. كۇتكەنى دە وسى ءسوز ەدى. وتاۋدىڭ يەسى ۇسىنعان تاڭاسقان بيە ءسۇتىن ءسىمىرىپ سالىپ ورنىنان كوتەرىلدى. بادىگىنە سۇيەنىپ بارىپ اقساڭداي باسىپ اتىنا مىنگەن.
اۋىل-ەل سىپامەن جىلاپ ايرىلىستى.
سىپا دا، بادىك تە قىر اسقانشا جاي اياڭمەن ءجۇردى، اۋىل شەتىندە ءۇيىرىلىپ قالعان جۇرت سوڭدارىنان ءالى قاراپ تۇرعانىڭ بىلەدى. قىر اسىپ تۇسكەندە بارىپ سىپا قارىسىپ قالعان جاعىن ازەر اشتى. قىرىلداپ قانا سويلەدى، بادىگىنە بۇيىردى.
— اۋىل كورىنبەي مە ەكەن ارتىمىزعا قاراشى.
بادىك اۋىلدىڭ توبەسى قىر استىنان كورىنبەيتىنىڭ ايتقان.
— ال ەندەشە!.. سۇيەگىمدى سوسىن جيناپ الارسىڭ! — دەدى دە ومار سىپا اتتان اۋدارىلىپ ءتۇستى. تۇسكەن جوق، قالىڭ جۋسانعا داليا قۇلادى؛ ىشىنە نە قيلى نارسەنى ىسپە دەگەن قانار كوش كەزىندە تۇيە ۇستىنەن وسىلاي دومالايتىن، بوي-بوي بولىپ، اقتارىلىپ قالاتىن. ءدال سولاي بولدى. ءتۇنى بويعى وڭەشىنەن وتكىزگەن مايسوك، جاس سورپا، قىمىز، شۇبات، بوزا، بيەنىڭ شيكى ءسۇتى، — كۇللىسى قوسىلىپ نامىسقوي جىگىتتى جايراتىپ سالدى.
ون ءبىرىنشى سارىن
قىپشاقتار جۋساننىڭ جاسىن تەك قانا تامىرىنان ايىرادى. وسى وسىمدىكتىڭ ساباعى ءاردايىم تابيعاتقا باعىنىپ: كەرىمسال ۇرسا كەۋدىرەپ، جاۋىن سۋىن جۇتسا بىلقىلداپ جاسارىپ جاتادى. جىلدىڭ قىستان وزگە ءۇش مەزگىلىندە توبەسىنەن ءدۇر ەتىپ نوسەر وتسە-اق دۋ ەتىپ جاس ءبۇر جارادى. قالىڭ قارا جۋساندى قونىشىنان كەشىپ وتىرار دالاسىن جاياۋ ارالاپ كەلە جاتقان يلانشى قادىرحان وسىنى ويلادى. جۋساندى ەمەس-اۋ، وسىنداي وسىمدىك تاقىلەتتەس، ءوز ءنارىن تەرەڭنەن تارتىپ، كارى ساباقتى قايتا جاسارتىپ، ءالسىن-الى ماڭىنا ادەمى ءاتىرىن شاشاتىن جاسامىس قىپشاق جۇرتىنىڭ بۇگىنگىسى مەن كەشەگىسىنە وي جۇگىرتتى.
«دابىل ىلگەن يەسىز تۇلپاردى ىزدەپ جۇرگەن وشاقبايدى تۇتقىنداپ كەتكەن كىمدەر؟ نەگە ويتەدى؟ وزگەنى ەمەس وشاقبايدى قولعا تۇسىرەرلىك سەبەپ نەدە؟»
«باتىرسىز قالعان اۋىلعا تۇتقيىلدان تيگەن قىزىلباستار مىنەزىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ باتىرسىز اۋىلدى جاۋعا كوزدەگەن جانسىزدىڭ جىمىسقى تىرلىگى ەمەس پە؟»
«ءوز ەلىنىڭ ىشكى-تىسقى ساياساتى قالاي؟»
«ىقىلىم سەگىزىنشى عاسىردان باستاپ وسى كۇنگە دەيىنگى ۇلان-عايىر ۇزاق ۋاقىتتا ءداشتى-قىپشاق دەپ اتالاتىن ءىنجۋ ۇگىز وزەنى مەن حارچۋك تاۋىن، حورەزم مەن ابەسكۇن تەڭىزدەرى جاعاسىن، قۇلىندى دالاسىن، ەسىل مەن ەرتىس وزەندەرى بويىن جەلدەي ەسىپ، ەركىن كەزىپ جايلاعان سان قيلى رۋلار جيناعى بۇل. كونە قارا شاڭىراق، اسا ايبارلى ەل. ەسكى شەجىرەشىلەر كوبىنە دەشتى-قىپشاق، كەيدە قاڭلى-قىپشاق دەپ حاتقا تۇسىرەدى. بۇل ۇلىس كۇننىڭ باتىسىندا بۇلعار ەلىمەن، تەرىستىكتە سابىرلىقتارمەن، كۇننىڭ شىعىسىندا ماڭعۇل، موعول جۇرتىمەن،تۇستىكتە حورەزم، تۇستىك-باتىستا قاراحانيد حاندىعى، ودان ءارى تۇستىكتە قىزىلباس ەلىمەن جيەكتەسەدى. وسى ۇلان-بايتاق ۇلكەن جەردى جايلاپ جاتقان دەشتى-قىپشاق بەينە جانارتاۋ مىنەزدەس ەدى. كەيدە كۇش-قۋاتىن جاپان دالاعا ءسىڭىرىپ تىنشۋ قالاتىن، كەيدە اسا مول قول جيناپ جالىن قۇساتىن. كورشىلەرىن جالماپ جۇتاتىن. ات باسىن كەرى بۇرعان مەزەتتە تۇستىك مۇحيتىنا ءوتىپ كەتكەن مۇز تاۋلارى سەكىلدى لەزدە ەرىپ جوعالىپ جاتادى. وسى سۇراپىل كۇشتىڭ باسىنا قىپشاق اتىن دابىرايتقان الاشا، تونىكوك، وعىل اتتى اتاقتى حاندار وتىردى.
توعىزىنشى عاسىردان باستاپ، دەشتى-قىپشاقتىڭ تۇستىك جاعى، دالىرەك ويلاسا، وتىرار مەن ونىڭ قول استىنا قارايتىن قىرىقتان استام قالالار حورەزمنىڭ جۇرىمىندا جاتتى. ءىنجۋ ۇگىز بويىنداعى ديحان حالىقتا سولاي جاپىرىلدى. بۇعان باستا سەبەپكەر بولعان مۇسىلمان ءدىڭى ەدى. اراب قولباسشىلارى وتىرار مەن يسپيدجابتى جاڭاشا (گريگوريان، ياعني كۇن كالەندارى بويىنشا) 840 جىلى، تارازدى 893 جىلى، سىعاناقتى 843 جىلى جاۋلاپ الدى. قاراڭعى حالىققا دىڭنەن تور قۇردى، ەسىن الدى. كوپ ۇزاماي الگى شاھاردىڭ حالقى كوتەرىلىسكە شىعىپ، اپيىن جۇتقان ارابتاردى كەرى قۋدى. باس بوستاندىعىن جەڭىپ الدى. ءبىراق ارابتار بوس كەتكەن جوق، ءدىنىڭ تاراتىپ؛ سوڭىنا ساحابا، باب، اتا دەگەن ءدىڭ ۇستار ۇيالاستارىن قالدىردى. تۇلكىگە سالعان ءتۇتىن سەكىلدى دىڭمەن ەل ساناسىن ۋلادى.
سودان دەشتى-قىپشاقتا جالاڭاش اۋليە، ارىستان باب، جىلاعان اتا، بابا تۇكتى شاشتى ءازىز دەگەن ءدىڭ باسىلار داۋىرلەدى.
سول شىرماۋعا ەرتە ىلىككەن وتىرار، ونىڭ قاراماعىنداعى قىرىق شاقتى قالا حورەزمگە ساياسي جاعىنان كىرىپتار بولدى. ويتكەنى، ەڭ مىقتى ءدىڭ تىزگىنى بۇقاردا ەدى. ايتسە دە مۇلدەم باس ءيىپ باعىنىپ كەتپەدى. بۇعان، بۇرىن-سوڭدى يلانشى قادىرحان وقىعان تاريحشىلار يبن ءال-اسىردىڭ، ءابۋ-يسقاق ءيستاحريدىڭ، ءابۋجافار ءات-تاباريدىڭ، ءابىلقاسىم يبن حاۋكالدىڭ، ساياحاتشى شامسەددين ماكديسيدىڭ سوزدەرى كۋا.
قازىرگى حورەزم ءامىرشىسى مۇحاممەد قاسىندا ۇنەمى قىپشاقتان كەڭەسشى ۇستايدى. يلانشى قادىرحاننىڭ ءوز باسى ۇرگەنىشتەگى مەملەكەتتىك كەڭەس — دۋان-ارزدىڭ مۇشەسى. اۋزى دۋالى ايتقىشتىڭ ءوزى. ايبارلى مۇحاممەدتىڭ شەشەسى تۇرقان حانىم قازاقتىڭ قاڭلى رۋىنان شىققان. يلانشى قادىرحان سول تۇرقان حانىمنىڭ تۋعان جيەنى.
وتىراردىڭ بۇگىنگى قۇدىرەتى شە؟.. كۇننىڭ باتىسىنداعى ءمارمار تەڭىزى جاعالاۋىنان باستالىپ كۇننىڭ شىعىسىنا كەتەتىن «ۇلى جىبەك جولى»، ەجەلگى بابىل جەرىنەن شىعىپ، ءۇندىنى كوكتەي ءوتىپ، حورەزمدى باسىپ قىتايعا قاراي جول العان «باس جىبەك جولى»، سابىرلىقتاردان تىكە حورەزمگە تارتىلعان «جاۋ جولى» وسى قالانىڭ ۇستىنەن وتەدى، وتىراردىڭ «قان بازارىنا» ساۋداسىن سالادى، كەڭ سارايدا قونىپ دامىلدايدى، سوسىن تاعى دا تاۋسىلماس جولعا شىعادى. وسىنىڭ ءوزى تۋعان قالاسىن سالتاناتقا بولەپ، بايلىققا بەلشەدەن باتىرا بەردى. اتاعىن ءدۇيىم جۇرتقا جايدى. ءوزى باي، ءوزى اتاقتى ەلگە جاۋ كوزى بۇرىن تۇسەتىنى ءمالىم. سودان اراب حاليفالارى باياعىدا دۇركىن-دۇركىن جورىقتار جاساپتى. ءبىر-اق باسىن جارعا ۇرعان ءىنجۋ جايىنى سەكىلدەنىپ ەسەڭگىرەپ كەتە بەرگەن. جانسىزدارىن جىبەرىپ ەلىنىڭ وسال جەرىن ىزدەتتى؛ حاندار اراسىندا الاۋىزدىق تاراتتى. وسىنىڭ ءبارى دەشتى-قىپشاقتى قىلىش كۇشىمەن باعىندىرا الماسىن بىلگەن بەيباق كۇنشىلدىكتىڭ كەسەپاتى ەدى.
اۋەلدە اراب جيھانكەزدەرى وتىراردى «فاراب» نە «ءباراب» دەپ جازىپ ءجۇردى. ابۋ-يسقاك يستاحري مەن شامسەددين ماكديسي «ءباراب»دەپ اتاپتى وتىرار كىتاپحاناسىندا ساقتالعان «حۋدۋد ءال-الىم» دەگەن كىتاپتا قالانى «ءپاراب» دەگەن. وسىنىڭ ءبارى يلانشى قادىرحاننىڭ ويىنشا: «قوس وزەننىڭ قوسىلاتىن جەرىندەگى ولكە» دەگەن ماعىنادان شىققان ءسوز. ارىس وزەنىنىڭ ءىنجۋ وگىز وزەنىڭە قۇيا بەرىس جيەگىنە ورناعان وتىراردا ءقازىر نەشەمە عۇلاما، ونەرپاز، كورىپكەل، ساۋەگەي، زەرگەر مەكەن ەتەدى. شاھاردى ەكى ءجۇز مىڭداي حالىق مەكەندەيدى؛ كوشەسىندە سان جۇزدەگەن تاسبولات تامدار، جادىگەر، كەشەندەر بار؛ مونشا، مەشىت، ساۋدا دۇكەندەرى، ۇستاحانا، قىشحانا، گۇرتحانا، اسەم اۋىزدەر بار. ويلاپ كەتسە عاجايىپ باققا ەنىپ، ماۋەسىنەن تاتپاي-اق، زامزامىنەن سۋسىنداماي-اق كوڭىلى تويىپ جۇرگەن جۇماق پەندەسىندەي سەزىنەدى ءوزىن.
جادىگەر دەگەن تاستان سالىنعان ىمىرات، ءدىڭ ءۇي دەگەنى ءتۇرى كيىز ءۇي ءتارىزدى كۇمبەزدەپ سالىنعان مەكەن، بۇل ەكى قۇرىلىس تا شاھاردىڭ ورتالىق كوشەسىندە كوپ كەزدەسەتىن. قازاق اتا زەرگەرلىگىنىڭ الىپپەسىندە تاعى دا ەكى قۇرىلىس كەزىگەدى، ولار — ءۇي تاس دەپ اتالاتىن كيىز ءۇي سەكىلدى تاس ءۇي دە، سوسىنعى كەشەن اتتى جەكە دارا تۇرعىزاتىن كۇمبەزدى ەسكەرتكىش، ءۇي تاس پەن كەشەندەردى كوبىنە ديحاندار مەكەندەيدى. قالانىڭ شەتكى كوشەلەرىندە تاسبولات تامدار كوپ ۇشىراسادى، تاسبولات تامدار كيىز ءۇي سەكىلدى دوڭگەلەك ەمەس، ءتورت بۇرىشتى، نە قورجىندى ەتىپ سالىنعان. ۇيلەرىنىڭ قابىرعاسى ءارقيلى اسەم قىشتان قالانعان، ولارعا ءتان تۇراقتى قۇبىلىس ەسىكتەرىنىڭ بىركەلكى تۇستىككە قاراپ تۇرۋى ەدى. تاسبولات تامداردى ۇستالار، قولونەرشىلەر، توقىماشىلار جايلايدى.
سىعاناقتا قىپشاقتىڭ ەجەلگى قالاسى. «تۇمان جازبالارى» دەيتىن كونە شەجىرەدە شاھار ونىنشى عاسىردا سۋناق دەپ اتالىپتى. بۇل «سۋى ناق» قونالقى دەگەن ۇعىمنان شىققان كورىنەدى. بەرتىن كەلە، ون ءبىرىنشى عاسىردا بۇل قالا تۋرالى كەزبەلەر كوبىرەك جازادى. ماحمۇد ءقاشعاريدىڭ«تۇركى تىلدەرىنىڭ سوزدىگى» دەگەن ەڭبەگىندە «سۋگناق گۋزدار ەلىندەگى قالا» دەگەن تۇسىنىكتەمە بار. كەيىننەن ءوزى بىلەتىن اراب تاريحشىلارى سول
سىعاناق پەن وتىراردى سالىستىرا دارىپتەيتىندى شىعاردى. راسىندا، سىعاناق ولاردىڭ ۇعىمىنشا «قوس وزەننىڭ ارعى جاعىنداعى (ماۆەرانناحرا) ەلدىڭ تاعدىرىن ءبىلدىرىپ تۇراتىن بىردەن-بىر تەمىرقازىق جۇلدىزى ىسپەتتى ەدى. شاھاردى ەلشىلەر مەن جاۋشىلار: «دەشتى-قىپشاقتىڭ» ەكىنشى شاڭىراعى، ۇلى جىبەك جولىنىڭ التىن قاقپاسى دەپ سانادى.
ءۇشىنشى مىقتى شاھارى يسپيدجاب ەدى. يسپيدجابتى اۋەلدە قاڭلى كوسەمدەرى سالعىزعان. قالانىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىگى سول، التىن، كۇمىس وندىرەتىن، كەن قورىتاتىن. بيىك تاۋ باسىنا قازانشۇنقىرلار قازىپ، وعان تاستاردى سالىپ، ۇستىنە سەكسەۋىل ورتەپ قولا قايناتادى. ۇستالارعا قارۋ-جاراق سوعاتىن تەمىر ازىرلەپ بەرەدى. يسپيدجاب بابى كوپ ۋاقىتقا دەيىن بازارىندا قۇل ساتۋعا رۇقسات ەتتى؛ قالا بازارىنان تۇرىكتەر مەن سلاۆياندارعا لەك-لەك قۇلدار جونەلىپ جاتاتىن!. وسى وزبىر تىرلىكتى تىيعالى يلانشى قادىرحان نەشەمە ارەكەت جاساپ باقتى. ايتسە دە ساۋدا قىزدىرىپ جۇرگەن جەدبۋاز كاززاپتاردى كولعا تۇسىرە الماي-اق قويدى. امالسىز الگى قانقۇيلى بابتىڭ كوزىن جويىپ، ونىڭ تاعىنا وعىل بارىستى وتىرعىزۋمەن تىنعان.
كىتاپ جازاتىن ەشكى ساقتيانىڭ جاساۋمەن اتى شىققان تارازى دەگەن شاھارىنىڭ سالتاناتى ءوز الدىڭا ءبىر توبە.
«ساقتار وشاعى» دەگەن سوزدەن شىققان ياسى قالاسىنىڭ زەرگەرلىك ونەرى كوزى بىتەلمەس بۇلاقپەن پاراپار»...
وتىراردىڭ جۋساندى جازىعىن جاياۋ ارالاپ كەلە جاتقان يلانشى قادىرحاننىڭ ساناسىن تورلاعان وي وسى ەدى، سوڭىنان سۇركىل سالعان ات ءدۇبىرىن ەستىدى، ويىن ءبولدى. قاقپاقتاي جاۋىرىنىڭ شۇعىل بۇرىپ قاراعان. نوكەرى ماقسۇت كورىنەدى. ءبىر اتقا ءمىنىپ، كەلەسى اتتى جەتەلەپ جاقىنداپ قالىپتى. تاقاپ كەلگەندە بارىپ كولىگىنەن ءتۇستى. ءيىلىپ تاعزىم ەتتى. يلانشى قادىرحان ەندى نوكەرىنە قاراي ءجۇردى. جاڭا بايقادى، الىپ دەنەلى جىگىت ءالى قوس قولىن كەۋدەسىنەن الماي ءيىلىپ تۇرعان.
— نە ايتقىڭ كەلىپ تۇر، ماقسۇت؟ - دەدى يلانشى قادىرحان انادايدان داۋىستاپ.
— وشاقباي اۋىلىن شاباتىن قىزىلباستارعا استىرتىن حابار بەرىپ، جول سىلتەگەن اتشابار بادريددين ەكەن، حان يەم، — دەدى ماقسۇت سول يىلگەن كۇيى.
— ونى قالاي راستايسىڭ؟! .
— قىزىلباستىڭ جولباسشى جارعاق شالىنان ەستىدىم، تۇتقىن ءقازىر كۇمبەز سارايدا وتىر، جاۋاپتاسۋعا ءازىر، حان يەم.
— ۋا، جاراتقان، جانسىز ەتەگىمنىڭ استىنان شىقتى دەسەڭىزشى؟!
— ءبادريدديننىڭ ويى بۇرىننان بۇزىق بولاتىن.
— ارانداتىپ تۇرعاننان ساۋمىسىڭ؟ تالاي جارلىعىمدى قيىن جولدا قالت جىبەرمەي ورىنداي بىلگەن بىلگىرلىگىن قالاي تۇسىنەم؟!
— ونىڭ اكەسى تاجۆدين بىرنەشە جىل وتىرار ءامىرشىسى بولعان. قىرۋار قازىنا جەپ بايىعان. قاتىنىڭ قىرىققا جەتكىزگەن.
— ءلاپپاي دەگەن.
— سول اكەسىن رايباتتاپ تاقتان تۇسىرگەن ءسىز دەپ ويلايدى.
— سوندا الگىندەي وپاسىزدىكپەن نە مۇراتقا جەتپەكشى؟
— كوكسەگەنى الاۋىزدىق، ارانداتۋ. قىزىلباس حانى وپات بولعان از عانا قولى ءۇشىن قۇن داۋلايدى، ەكى ەل اراسىندا قىزىل كوز جانجال جۇرەدى، سوعىس باستالادى، وعان كەرەگى سول. كەرەگى ءسىزدىڭ تاعىڭىز.
ءامىرشى مىنا سوزدەن قاتتى اشۋلاندى، ىزادان جەرگە تۇكىردى. اۋزىنا جۋسان ءدامى بىلىنگەن. اتقا قوندى، تىزگىندى كەرى بۇرىپ، قالاعا قاراي شوقىتا جونەلدى. ماقسۇت سوڭىنان ىلەستى. جۋساندى دالانى ارمانسىز كەشىپ كەلىپ، وتىرار شاھارىنا تۇس-تۇستان قۇيىلاتىن كەرۋەن جولىنىڭ بىرىنە ءتۇستى. بۇل جولمەن تاقاۋدا مال ايداپ وتكەن بىلەم، مايدا تۇياق ماقۇلىقتاردىڭ شۇبىرىندى ءىزى جوسىلىپ جاتىر. بورپىلداعان ۇلپا توپىراق ات شاشاسىن قاپتى، شاڭنان جاياۋ بوراسىن كوتەرىلدى. جول كوپ شۇبىرىندىدان كەرپىلىپ توزا باستاعان. تىزگىندى قيىس بۇرىپ بورپىلداقتان شىعا ءجۇردى. كوپ ۇزاماي دالانىڭ جۋسانى مايدالادى، بارا-بارا سيرەكسىپ، ارالارى الاعاتتانا ءتۇستى، ەندى كىلەڭ تۇبىرتەككە اينالدى. الىستان شاھار سۇلدەلەندى، اق شاڭقان اسپانعا كۇمبەزدەرىن كوتەرىپ، مۇنارالارىن شانشىپ تاكاپپار كورىندى، بەرىدەگى قىزىل كۇرەڭ قورعاندارى شەگىپ جاتقان تۇيەلەر سەكىلدى. قالا ءۇستىن كوگىلدىر ءتۇتىن باسقان. ماناعى جۋساندى دالا تۇگەسىلىپ، ەندى سەلەۋ، ەبەلەك، بوز، ولەڭ، يت قۇلاق، يتسيگەك وسكەن جازىق باستالدى. جازىقتىڭ جيەگى قالىڭ باۋعا بارىپ تىرەلەتىن، باس ارىقتان وتكەن سوڭ-اق ورىك، جيدە، شابدالى، جاڭعاق، تۇت، توراڭعى، قارا اعاش توعايىنا كىرەسىڭ. كىرمەي تۇرىپ-اق وتىرار قالاسىنىڭ سۇلدەرىنەن كوز جازىپ قالاسىڭ. قالانى قالىڭ باۋ كورسەتپەي جىبەرەدى. بەتكە ءاتىر ءيىستى سامال سوقتى. جىنىستىڭ اراسىندا سالقىن سۋ سىلدىراپ جوسىپ جاتىر. بەي-بەرەكەت ەمەس، جۇيەك-جۇيەكپەن، اتىز-اتىزبەن قۇلديلاي اعادى. بۇلار باۋدىڭ اراسىنا ەركىن سىڭە ءتۇستى. كولەڭكەدە قونىپ وتىرعان بوگەلەك پەن سونا سەكىلدى جاندىكتەر دۋ ەتىپ ۇشىپ، اتتارعا قونا باستادى، تۇلپارلاردان تىنىش ءجۇرىس كەتتى، پىسقىرىنىپ، قۇيرىعىمەن شاپاتتاپ جانتالاسقا ءتۇستى. اعاش اراسى قاپىرىق ەكەن، ءامىرشى پىسىناپ كەتتى، باۋدان تەزىرەك شىققىسى كەلىپ شوقىتا جونەلدى. كولىكتى كورەر كوزگە شىبىنعا تالاتىپ، ۇزاق ءجۇرىپ جىنىستان ازەر سىتىلدى، قالانىڭ تۇلعاسى قايتا كورىندى؛ ەندى باقشالىق باستالادى.
وتىراردىڭ بۇل تەرىستىك بەتى بولاتىن. قاۋىن، قاربىز ەككەن جالپاق اتىزدار كوز سۇرىنتەدى، كوكپەڭبەك كىلەم جايىپ تاستاعانداي. قالىڭ پالەك اراسىنان كۇلابا قاۋىنداردىڭ بۇلتيىپ-بۇلتيىپ بوكسەسى كورىنەدى. قاۋىن بىتكەن تورلاي باستاپتى، بۇل ءجۇزىن جۋىپ، ءدام كىردى دەگەن ءسوز. قاربىزدىڭ بوياۋى ايقىندالا تۇسكەن، بۇل قابىعىنىڭ قالىڭداعانى، قابىعى قالىڭداسا ىشىنە شىرىن جيىپ جاتقانى. كوگىلدىر اتىزداردىڭ اراسىن قاق جارىپ كەلە جاتقان جولدى سۋ ابدەن ءراسۋالاپتى، كەي جەرى ميمىرت باتپاق، كەي جەرى كولكىگەن شالشىق، كەي تۇستا ات تۇياعىن جەلىم ساز قابادى. باقشا اراسىنان وتكەن جولدىڭ سىقپىتى وسى. قالاعا تاقاعان سايىن باقشالىقتىڭ ءتۇرى دە، ءتۇسى دە وزگەرە بەردى. سول قول جاقتارى اتىزعا قاۋاق ەگىپتى، بۇل داقىلدى كىسى جەمەيدى، ىدىس جاسايدى. قاۋاقتاردىڭ كولەمى ازىرگە كىشكەنتاي، شاعىن قىش قۇمىرا سەكىلدى؛ بۇل داقىل پىسكەن كەزدە بوي جاساپ ۇلكەيەدى، قابىعى قاتايادى، سوسىن ديقان ءۇزىپ الادى، باس جاعىنان دوڭگەلەكتەپ ويىپ تاستايدى، بۇل كەلەشەك ىدىستىق اۋىزى، سول اۋىزدان ىشكە وجاۋ جۇگىرتىپ ءدانىڭ الىپ تاستايدى؛ سوسىن كۇنگە كەپتىرەدى، سوسىن ىستىقكۇلگە وتىرعىزىپ قويادى، الگى قاۋاق كۇلگە وتىرعان سايىن قىزارا تۇسەدى، سونىمەن ءارى جەڭىل، ءارى اسەم ىدىس دۇنيەگە كەلەدى. وڭ كاناتتاعى اسقاباق اتىزدارى بولدى، پالەگىنىڭ كولەمى ۇلكەن، تۇيە جاپىراقتىكىندەي ەكەن. اسقاباقتىڭ دا قىزىلى، اعى، سارىسى، كوكشىلى كوز تارتىپ دومالانىپ جاتىر.
باس ارىقتان وتىسىمەن جاسىل باقشالىق شاھار ۇيلەرىنە جالعاستى. بۇل نەگىزىنەن قالانىڭ سىرتقى مەكەن-جايلارى. ديقاندار وتىراتىن جەر رابات دەپ اتالادى. راباتتىڭ بەلگىلى جۇيەمەن سالىنعان كوشەسى جوق، ىعى-جىعى، كەيدە جىپىرلاي، كەيدە پىشىراي ورناعان بالشىق ۇيلەر عانا. ۇيلەردىڭ اراسىنان كەرۋەن جولى ارەڭ وتەدى. رابات تۇگەسىلىپ، قىش قورعان بادىرايا ءتۇستى، كوز الدىڭدا ەڭسەسىن كوتەردى. قاقپا الدىڭدا يلانشى قادىرحان تىزگىنىڭ تارتتى. ماقسۇت قاتارلاسا بەردى.
— الگى قىزىلباس شالىمەن كەشكە ساۋالداسامىن. كۇمبەز سارايعا جۇرە بەر. بادريددينگە بايقاۋ بول، كوز جازىپ قاشىرىپ الىپ ءجۇر مە، — دەدى.
جولاۋشىلار ەكى ايىرىلىستى.
يلانشى قادىرحان قىش قورعانعا ەنىسىمەن-اق ات باسىن جوعارى بۇردى، شىعىس بەتتەگى، قىشقىش اۋليە قورىعىنىڭ ىشىندەگى حانشا سارايىنا تارتتى. مانا ۋاكىل ءۇندى جىگىتى: «حانشا كەشەلى-بۇگىن سىرقاتتانىپ جاتىر»، دەپ قۇلاققاعىس قىلعان ەدى. ەندى جان سەرىگىنىڭ ءحالىن ءبىلىپ قايتپاقشى.
تۇلپارىنا تاقىم باستى. كەڭسىرىگىن قالانىڭ قاپىرىق اۋاسى كەستى. جاڭا عانا جۇپارىن جۇتىپ، كەڭ تىنىستاپ قايتقان دالانى ويلادى، سول دالادا ەركىن جوسىتىپ، ەش ويسىز، ەش قارەكەتسىز جۇرگەن جاستىق شاعىن ساعىندى. وندا ءسامبى تالداي مايىسقاق، ماقساتسىز، سەزىمتال ەدى، ءقازىر قارا اعاشتاي قاتتى، قاتال، شارت سىنعانشا جاتقا ىعىن، دوسقا ءوتىن بەرمەس ءبىرتوعا جانعا اينالعان. كەيىنگى كەزدە ءوزى دە سەزەدى، جار توسەگىنە دە جىلۋى كەمىپ بارادى، حانشا سارايىنا سيرەك سوعادى، ايەلىمەن ارادىك ۇشىراسادى. ون بەس جىلدان ارتىق كوڭىل قوسىپ، جۇرەك جاراستىرعان بيكەمەن ءتۇس شايىسقان، "ە سەن" دەگەن كۇنى بولعان جوق. قايتا جىل وتكەن سايىن اسىق جارى سارايداعى نەشەمە سىلقىم سۇلۋلاردان ارتىق كورىنىپ، وزىنە ءتان اسەم مەيىرىمىمەن، جۇمساق ىقىلاسىمەن باۋراي تارتادى. جول ءجۇرىپ، نە جورتۋىلدان سۇلەلەنىپ كەلىپ ۇشىراسسا-اق، باياعى ءبىر جاڭا تابىسقان جىلدارداعىداي قيماس قۇشتارلىقپەن وبىسەدى. بيكە: "ءپىرىم-اۋ، قۇشاعىڭ قاتايىپ، الاقانىڭ ىستىق بولىپ كەتىپتى عوي!" دەپ ناز ەتە كۇلەتىن. بۇل: «ساعىنعانىم عوي»، دەيتىن. وسىلاي ءازىز ىقىلاسپەن سىر جالعاساتىن. جۇرت باسقارعان امىرشىگە كەيدە ەلشىلەر سىيعا قىز تارتۋ ەتەدى، كەيدە الىس جورتۋىلدا ءجۇرىپ "جات ەلدىڭ سۇلۋىمەن كوڭىل جاراستىرىپتى"، دەپ ەستيدى، مۇنىڭ بارىنە بيكە كوپ ءمان بەرمەيدى، قىزعانىشپەن ءامىرشىنىڭ اياعىنا ورالعى بولمايدى. بار سىردى جۇرەكپەن ۇعىپ، ءۇنسىز شىدايدى. ىلكىدە ۇشىراسقان مەزەتىندە كوكىرەككە جيعان مۇڭ مەن قاپاسىن تۇگەل اقتارادى. تاعى دا ءوزىنىڭ رياسىز سەنگىشتىگىمەن، قۇلاي سۇيگەن ماحابباتىمەن ماس ەتەدى. ەكى جاردى قاپالاندىرىپ قىسپاققا سالاتىن، تىعىرىققا تىرەيتىن جالعىز جاي بار، ول بيكەنىڭ قۇرساق كوتەرمەي كەلە جاتقانى، يلانشى قادىرحاننىڭ كىندىگىنەن تۇقىم تاراماۋى ەدى. العاشقى اسىق جىلدارى بۇعان ءمان بەرگەن ەشكىم بولمادى: كەلە-كەلە سىناداي ەنىپ كەتەتىن قاسكوي ويعا اينالدى. جار توسەگىنىڭ جىلۋىنان جەرىتىپ جۇرگەن وسى جاي ما دەپ تە ويلايدى.
حانشا سارايىنا كەلىپ قالىپتى، اتىنان ءتۇستى، تىزگىندى تالتاڭداي باسىپ جانىڭا جەتكەن كەمپىر بەت كۇتۋشى جىگىتتىڭ قولىنا ۇستاتتى. ءوزى ءجىتى باسىپ، جوعارى كوتەرىلدى. قاقپانى تاعى سول تارتتىرىلىپ، ەركەكتىك قالپىنان ايىرىلعان كەمپىر بەت جىگىت اشتى. ءيىلىپ تاعزىم جاسادى. ءامىرشى سىرت كيىمدەرىن شەشىپ ءجىپ كەرمەگە ءىلدى. تۇكپىرگى بولمەگە ءوتتى، سوڭىندا ەرىپ كەلە جاتقان كۇتۋشى جىگىت جوتەلگەندەي بولدى.
بۇرىلىپ الگىنىڭ جۇزىنە قارادى. جىگىتتىڭ جانارىندا ايتىلماعان ءسوز تۇردى.
— حان يەم، حانشا جالعىز ەمەس، — دەدى جىگىت ايەل داۋىسپەن سىبىرلاپ.
— سىرقات جانىڭداعى كۇتۋشى قىز با؟
— جوق حان يەم، حانشانىڭ قاسىندا ءتاۋىپ بار.
يلانشى قادىرحان مىنا سوزدەن جيىرىلا قالدى، "ءتاۋىپ الدىردىم دەپ ماعان نەگە ايتپاعان"، دەپ ويلادى." كۇتۋشىلەردىڭ كۇللىسى سىرتتا سەندەلىپ ءجۇر، ول ەسىگىن تارس جاۋىپ الىپ، تاۋىپپەن قالعان". كوڭىلىن كەلەڭسىز ءبىر كۇدىك جايلادى. قاراپ تۇرىپ تورىقتى. كۇتۋشى جىگىتكە "حانشا بولمەسىنىڭ ەسىگىن اش!" دەپ جارلىق جاسادى. كۇتۋشى كىلتتى ءازىر ۇستاپ تۇر ەكەن، شويىن ەسىكتىڭ جاپسارىندارى ۇڭعىعا سۇعىپ ەكى مارتە بۇرادى، ەسىك اشىلىپ جۇرە بەردى.
بولمە ءىشى الا كولەڭكە. دوڭگەلەك تەرەزەلەردىڭ شىلتەرى ءتۇسىرۋلى. يلانشى قادىرحان العا ءوتىپ بيىك توسەككە بەتتەدى، شىمىلدىقتى سەرپىپ اشۋعا وڭتايلانا بەرگەن، ءوزىن-وزى توكتاتتى. اياق تىقىرىن ەستىگەن شىمىلدىق ىشىندەگىلەر دە قوزعالا باستادى، بەرىدە تۇتىلعان جىبەك ماتانىڭ دىرىلىنەن سەزىپ تۇر. كەبىسكە سۇققان اياق تىقىرى ەستىلدى. الدەكىم جوتكىرىندى، ەركەكتىڭ ءۇنى. شىمىلدىقتىڭ شەتىن اقىرىن اشىپ سىرتقا شىقتى. شىقتى دا كەرى بۇرىلىپ جىبەك ماتانىڭ اشىلىپ قالعان جاپسارىن قايتا قىمتادى، سىرتىن بەرىپ تۇرىپ تاعى جوتكىرىندى. يلانشى قادىرحان بەلىندەگى قىلىشقا جارماسقان. الگى كىسى بەرى بۇرىلدى. جانارىن جالت ەتكىزىپ قاراعان، حان جۇزىنە شوق باسقانداي بولدى. ءتاۋىپتىڭ كوزى اسا وتكىر ەكەن، قادالىپ تۇردى-تۇردى دا كۇبىر ەتتى.
— حانشا دەم السىن، بۋىنىڭ جەل العان ەكەن، ءۇزىپ شىقتىم، - دەدى. جانارىمەن ەسىك جاقتى نۇسقادى. قالشيىپ قاتىپ تۇرعان ءامىرشى ەندى ءتاۋىپتى سىرتقا باستادى، جارىعى مول ۇلكەن بولمەگە شىقتى. جاڭا بايقادى، ءتاۋىپ پاكەنە عانا شال ەكەن، ساقالى اپپاق، سەلدىر، باسىندا تەرى تاقياسى بار، جاۋىرىنى ەڭكىش، جەل ءۇپ ەتسە ۇشا جونەلەتىن ەبەلەك سەكىلدى. الگىندەگى قىزعانىش سەزىمى سەيىلە باستادى. ءامىرشىنى الا بوتەن تاڭقالدىرعان نارسە ءتاۋىپتىڭ وتتى جانارى ەدى، سول جانارمەن كوزى تۇيىسسە-اق تۇلا بويىن شىمىرلاتقان پالەكەت سەزىم جايلايدى. ەركىنەن ايىرا قانى قىزادى. الگىدە لاپ ەتكەن اشۋمەن شالدى شاۋىپ تاستاي جازداعانىڭ ويلادى، ولاي ەتكىزبەگەن وسى جانار-تىن. ەندى قول كوتەرمەك تۇگىلى كەيي دە المادى، رۋحى ءتۇسىپ، ءۇنسىز قالدى. ءتاۋىپ ارتىڭدا سولبىرەيىپ تۇرعان كەمپىر بەت جىگىتتى قولىن سىلكىپ قۋىپ جىبەردى، ءامىرشى ەكەۋى عانا قالدى.
— حانشانىڭ دەرتى اۋىر. ءداپ وسىلاي ەمدەلمەي، ەسكەرىلمەي جۇرە بەرسە بىرەر ايدا دەلق ۇلى بولىپ كەتەدى، — دەدى.
ءامىرشى قاتتى شوشىندى، قاعىس ەستىدىم بە دەپ قالدى؛ ءتاۋىپ شال جان قالتاسىنان ءتاسپىسىن الىپ تىرسىلداتىپ تەرە جونەلدى. جانارى جۇمىلا ءتۇستى. يلانشى قادىرحان ءتاۋىپ جۇزىنە ەندى تىكتەپ قارادى.
— بالام، ساۋالىڭدى ۇعىپ تۇرمىن. جالعىز-اق ەم: حانشاعا ءجيى كەلىپ تۇرعايسىڭ، — دەدى.
شالدىڭ جانارى بىرتە-بىرتە اشىلىپ كەلە جاتتى. يلانشى قادىرحان ءجۇزىن تايدىرىپ اكەتتى. وسى مەزەت ول وزىنە بەيمالىم، بەيمالىم ەمەس-اۋ، بىلمەيتىن، پارىقتاي قويماعان، زەردەسىنە ساپ قورىتىپ كورمەگەن دۇنيەاۋي قۇپيانىڭ كوپتىگىنە تاڭداندى. قول مەن قىلىشتان دا وزگە شاقشاداي باستى شاراداي ەتەر، جىگىت جىگەرىن بوركەمىك جاسار، الماس قىلىشتى مورت سىندىرار نەشەمە اقىرەتتىك كۇشتەر بارىن ەندى بايقادى. سول تۇڭعيىق شىمىرلاتىپ تارتا بەردى.
ون ەكىنشى سارىن
بەس اتتىلى بۇل ءتۇنى دە ات اۋىزدىعىن الماي ۇزاق ءجۇردى، وسى شۋ بويىنداعى كارىكەننەن شىققالى بەرگى ونىنشى ءتۇن بولاتىن، بارا-بارا تۇياق استى سالدىراما اقتاسقا اينالدى؛ وشاقباي وزدەرىنىڭ وزەندى ورلەپ كەلىپ تالاستىڭ تاۋىنا كىرگەنىڭ ءبىلدى. جىگىتتىڭ قۇيىمشاعى ويىلىپ، تاقىمى تەسىلدى، كەشەلى بەرى ءتۇز قۇيعانداي دىزىلداپ اشىتاتىندى شىعاردى. اشتىقتان بىلەم، كوز الدى قاراۋىتا بەرەدى؛ ءوزىن تۇتقىنداعان جىگىتتەر كۇنىگە تورت-بەس مەزگىل ات شالدىرادى، جەرگە جانتايا كەتىپ، دوربالارىنان كەسەك ەت، مالتا الىپ جەيدى، تالعاجاۋ ەتەدى. وشاقبايعا ەشتەمە تاتىرمايدى. اتتار ءتۇن سالقىنىڭ قۇنىعا جۇتىپ قانشاما جول ارشىندادى، كوكتەگى جۇلدىزدار سيرەپ، جاز تاڭى بىلىنە باستادى. وزەن بويى ات القىمىنان كەلەتىن بال قۇراق ەكەن، جىلقى ادىمىن تۇساپ ءجۇرىستى ماندىتار ەمەس. اش بورىدەي بۇل كەكتەگەن توپ ونىنشى كۇنى دە ەل قاراسىن كورە المادى؛ ەلسىزبەن عانا كەلە مە، الدە جۇرتى كوشىپ كەتكەن بە، بۇل اراسىن وشاقباي ايىرمادى. ايتەۋىر قىر استىنان قىر شىعادى، بەلىن جازعان بەلدەر تۇگەسىلمەيدى، جۇيكەنى جەپ بارادى. الدەن ۋاقىتتا اتتار تىزەسى دىرىلدەپ بولدىردى دا، كىدىرىپ قالدى. وشاقبايدىڭ قۇلاعىنا الدىندارى قاپساعاي جىگىت پەن باۋىرشىقتىڭ كۇڭگىر-كۇڭگىر كەڭەسكەنى كەلەدى. اشتىقتان، سوسىن ازاپتان تالىقسي باستاعان.
— ازىق تاۋسىلدى، ات ارىدى، ەل ىشىمەن جۇرمەسەك بولمايدى، — دەيدى جىگىت.
— پاتشاسى بار ۇيگە قونبايمىز،— دەيدى باۋىرشىق.
— بايەكە، «پاتشاسى بار ءۇيىڭىز» نە؟
— بالالى ءۇيدى ايتامىن دا. نە ايتقانعا كونبەسە، نە اقىلعا ەرمەسە بالا دەگەن پاتشا ەمەي نەمەنە.
— مۇنىڭىز ءجون ەكەن.
باۋىرشىق توپتىڭ سوڭىندا ازەر ءىلبىپ كەلە جاتقان، باياعى بارشىن سۇلۋدى قۋىپ جەتە الماي قالعان جىگىتتى شاقىرىپ الدى، الگى ءسوزدى ۇعىندىردى، الداعى اۋىلعا شولعىنشى ەتىپ جىبەردى. بۇلار اتتان ءتۇستى، الدىڭداعى قاپساعاي جىگىت كەلىپ وشاقبايدى كەسكەن تومارداي قىپ ەردىڭ ارتىنان سىپىرىپ الدى. جەرگە جانتايتتى. ەشكىمدە ءتىل جوق، جاقتارى قارىسىپ،قارنى قابىسىپ قالجىراعان ءتۇرى بۇل. وشاقباي تالىقسىعان كۇيى مىزعىپ كەتكەن ەكەن، «ۋا، اكەڭنىڭ» دەگەن بارلىققان داۋىستان شوشىپ وياندى. باۋىرشىق جىگىتتەردى سىپىرتا بوقتاپ ءجۇر.
— بايەكە، پاتشاسى جوق ءۇي بولعان سوڭ كەلىستىم دە.
— وي، اكەڭنىڭ، رۋىن نەگە سۇرامادىڭ؟!
— بىلمەدىم عوي، اشىقتىق، ارىدىق.
— مىنا ءيتتىڭ جاتىرلاسى بولىپ شىقسا قايتەسىڭ؟!
باۋىرشىقتىڭ "مىنا يت" دەپ تۇرعانى ءوزى ەكەنىڭ وشاقباي ءتۇسىندى. قاراپ جاتىپ كوزىنە جاس الدى. جاسىپ ەمەس، قامىعىپ. "جاتىرلاس" جىگىتتەرىن ويلادى، ءىنجۋ جاعاسىندا جايباراقات ءومىر كەشكەن اۋىلىن ەلەستەتتى. قۇلاعىنا رۋلاستارىنىڭ سامبىرلاپ سويلەسكەن داۋىسى كەلەدى. نامىسى جولىندا جان بەرگەن جايساڭدار ەدى، بەيحابار قالىپ بارماعىن شايناعان شىعار... اقىرى بۇلار اتقا قوندى، قىر اسىپ، اۋىل شەتىندەگى قاراشا ۇيگە كەپ ماڭداي تىرەدى. شولعىنشى جىگىت باستاپ كەلگەن. ءۇي ىشىنەن جالاڭاش ەتىنە شاپان جامىلعان سىرىقتاي سيدام وتاعاسى شىقتى، ات تىزگىنىڭ ۇستاپ، جىگىتتەردى ىشكە باستادى.
بوساعادا سازدان ىستەگەن شىراق تۇر، بىلىك بويىنداعى ەشكى مايى بىلەم، شىرتىلداپ جانادى. وشاقبايدى شىراق قاسىنا قالدىرىپ، وزگەلەرى وزىڭقىراپ بارىپ تورگە جەتىپ جايعاستى. باۋىرشىق ءۇي ەگەسىمەن اماندىق سۇراستى. وزدەرىنىڭ بۇحار جاقتان كەلە جاتقان ساۋداگەر ەكەنىڭ، جولدا قاراقشىلارعا كەزىگىپ، ازەر قۇتىلعانىڭ، "مىنا قولى بايلاۋلى جىگىت سول كاززاپتاردىڭ ءبىرى، وزگەسى كەرۋەندى تالاپ جاتقان. ءبىز بەزىپ جوعالعانبىز. الدەن ۋاقىتتا ارتىمىزعا قاراساق وسى جىگىت قۋىپ كەلەدى ەكەن. كەلسەڭ كەلە عوي دەپ تۇتقىنداپ اكەتە باردىق"، دەپ ماعلۇمدادى. وتاعاسى ءسوز الدى.
— ايەل كورشىدەن قىمىز سۇراي كەتكەن، ءقازىر كەلىپ قالادى. ءوز بيەمىز سۋسامىر بولىپ ءسۇتى ءىرىپ كەتەتىندى شىعاردى.
— سۋسامىر دەگەن يت اۋرۋ،—دەدى باۋىرشىق. دەسە دە، ويى الاي-تۇلەي. شولعىنشى بولعان جىگىتكە الارا قارايدى.
— قاي ەل بولاسىڭدار، جىگىتتەر؟—دەدى وتاعاسى.
باۋىرشىق شولعىنشى جىگىتكە جامان كوزىمەن اتا قارادى.
— قىپشاقپىز عوي.
— قونىستارىڭ قايدا؟
— الاتاۋ بەكتەرىندە، ءالى الىس، جەتى كۇنشىلىك جول، — دەدى كۇمىلجىپ باۋىرشىق. شولعىنشى جىگىت جەر شۇقىلاپ وتىرعان. ەسىك اشىلىپ تىستان تايتىكتەگەنە كوتەرگەن ايەل كىردى. قىمىز ساپىرىلدى. جىگىتتەردىڭ جۇزىنە نۇر جۇگىرگەن. وشاقبايعا دا قىمىز ءتيدى، سۋسىنمەن قوسا بويىنا جىلۋ تارادى، شاتاسقان ويى جازىلدى، اياعىن سوزدى. ءۇي ەگەسىنىڭ ءسوزىن تىڭدادى.
— باياعىنىڭ ادامدارى بالالارىنا اقىل ۇيرەتسە: الاقانىڭدى دۇنيە تۇراتىن ەتىپ قۋىس قىپ ۇستا، اشىق اۋىز بولىپ الاقانىڭدى جايىپ جىبەرسەڭ قولىڭا ەشتەڭە تۇرمايدى، ال تىم دۇنيەقور بولىپ جۇمىپ قالساڭ قولىڭا تۇك تامبايدى دەپ ايتىپ وتىراتىن. سەندەر وسى ءسوزدىڭ سوڭعى شارتىن ۇستاپ ساۋداگەر بولىپسىڭدار، اي، جاراتپايتىن كاسىبىم. مىنا تۇرعان تارازىعا ءۇيىر جىلقى ايداپ بارىپ قۇر دامبالشاڭ قايتقانىم بار. دۇنيەدە ماسا مەن ساۋداگەردى جەك كورەمىن...
باۋىرشىق تومەندە وتىرعان شولعىنشىسىنا تاعى تىگىلدى.
تاپ وسىلاي بولارىن باۋىرشىق مانا شولعىنشى جىگىتىنىڭ سوزىنەن-اق سەزگەن. يت-اي، ءمۇلايىمسىپ كەلىپ: "بايەكە، اۋىل شەتىنەن كوڭىلى اشىق ءبىر جىگىت تاپتىم. قينالماستان "تۇسىڭدەر، قۇدايى قوناق بولىڭدار"، دەدى. ءاتى-جونىمدى دە سۇراعان جوق"، دەگەن. يت-اي، ەكە، ەكەلەۋمەن تۇپ-تۋرا قىپشاقتىڭ ۇيىنە اكەپ كىرگىزدى دە جىبەردى.
باۋىرشىق بىلەدى، قىپشاقتار كەلگەن قوناقتىڭ ەشقاشان بەتىن قايتارمايدى، ات ۇستىنەن ءاتى-جونىڭ سۇرامايدى. موعولدار عوي: "اكەڭنىڭ اتى كىم؟" "ناعاشىڭ قاي جۇرت؟" نىسپىڭ قالاي؟" "قۇقىڭ نە؟" "قاتىنىڭ نە ەل؟" "اتىڭ جۇيرىك پە؟" دەپ ەزبەلەپ ەستى شىعاراتىن. ال مىنا قىزىل كوز قىپشاق ۇيىنە كىرگىزىپ الىپ، قىمىزىن بەرىپ وتىرىپ شيكى ماي ىشكىزگەندەي ءىشىن ءىرىتىپ بارادى. جاي سوزبەن-اق بوقتاۋدان بەتەر جەرلەپ وتىر. وزدەرىن ماساعا تونبەگەنى باتادى اسىرەسە.
ەندى اڭىستادى.
— بۇل بايعۇستا قاشىپ كەتەر قاۋقار قايدا، جاق سۇيەگى عانا قالىپتى، — دەپ ءۇي ەگەسى تۇرىپ بارىپ تۇتقىننىڭ قولىن شەشتى.
— بۇل بايعۇستى اشتان ولتىرەمىز بە؟ — دەپ بارىپ ايەلىنىڭ قولىنداعى تاباقتان ۇلكەن ەت الىپ بەردى.
باۋىرشىق ەندى بولماسا ۇرگەن بۇيەندەي جارىلعالى وتىر، تىرسىلداپ، پىسىناپ قاسىنداعىسىنا سىبىرلادى.
"اتتاردى ەرتتە"، دەپ جارلىق ەتتى. شولعىنشى جىگىت تە ىلەسە كەتتى، سىرتقا سىتىلدى.
اس الىڭدار، مالدى ەرتەڭگىسىن جەيسىڭدەر ەندى. قاريالارمەن ءماسليحات قۇراسىڭدار.
— اللا رازى بولسىن!
— تونالعاندارىڭ تۋرالى اڭگىمە ەستيمىز.
— ءبىز جۇرەمىز،— دەدى باۋىرشىق ەت جەپ بولىسىمەن-اق.
— كۇن قىزعانشا جونعا شىعىپ كەتپەسەك اتتار بولدىرادى، سوناعا تالانادى. ەل اراسى الىس، جەتى كۇنشىلىك.. باۋىرشىق ءۇي ەگەسى سىرىقتاي جىگىتتەن جامان شوشىعان. مىسىقشا باسىپ، ەل كوزىنە تۇسپەي تۇندەلەتە ءجۇرىپ كەلە جاتقاندا جۇرتتى جيناماق، تۇتقىندى الدەندىرمەك، ءمان-جايعا قانباقشى. ءىشى ۋىلدەپ ءجۇرىپ اتقا قوندى، وشاقبايدى قايتا ماتادى، قاپساعاي قارانىڭ ارتىنا جاربيتتى.
تورسىلداتىپ جەلە-جورتىپ جونەلدى. بىلاي شىعا باۋىرشىق شولعىنشى جىگىتتى بۇزاۋ تىسپەن اياماي ءوردى. قولىنىڭ قۇرىشىن قاندىرا ۇردى. ات جالىن قۇشتىردى. مانادان بەرگى بويىنا زاپىران بولىپ جينالعان اشۋ-ىزاسىن اياماي توكتى.
جىگىتتەر جەتى كۇن بويى ەل قاراسىنان جىراقتاپ سونارلاي سۇركەكتەدى، ىستىق اس دەگەندى ۇمىتىپ، ات تەرىن جەپ، اڭ اتىپ قورەكتەندى: جەتىنشى كۇنى ەل قاراسىن كورگەندە جاۋىرىنىڭا قان قاتقان شولعىنشى جىگىت وكىرىپ جىلاپ جىبەردى.
قيىرىنا كوز جەتكىسىز كوكپەڭبەك كەڭ ولكە، كوكبۇيرا جازىق. الىستان اق قارلى تاۋ مۇنارتىپ تۇرادى. كولدەرى كوپ. جاعالاي جايلاعان اساۋ حالىقتى موعولدار، وزدەرىنشە ۇيعىرلار دەپ اتايدى ەكەن. ۇلى جىبەك جولىنىڭ توسىندە جاتىر؛ قىزدارى كوگىلدىر، قاتىندارى قىزىل، ەركەكتەرى قوڭىرقاي كيەتىن كورىنەدى، قۇرىقتىڭ ىرعاي سابىنداي ىلعي بويشاڭ، الىپ تۇلعالى. وشاقبايدىڭ وتىراردىڭ قان بازارىندا كۇننىڭ باتىسىنان كەلگەن بۇيرا شاشتى، الىپ تۇلعالى اريستەردى كورگەنى بار. بۋلار دا ازيا جۇرەگىن جايلاعان قوشقىل اريستەر سەكىلدى. قاراپايىم تۇرمىس كەشەدى، قىمبات كيىنبەيدى، كوپ جۋىنبايدى، ەرلەرى اساۋ ۇيرەتۋمەن، ايەلدەرى بەتىن بوياۋمەن كۇن وتكىزەدى. جەيتىنى جىلقىنىڭ ەتى، ىشەتىنى بيەنىڭ ءسۇتى. مەكەندەرى قىپشاقتىڭ اق جۇمىرتقاداي كيىز ۇيىنە ۇقسامايدى، شوشالا ىسپەتتى قوسىن عانا. تۇس-تۇسىنان سىرىقپەن تىرەپ، باسىن بۋىپ، سىرتىنان كيىز جابا سالادى. مۇنداعى جىلقى تۇلىگىنىڭ شەتى مەن شەگى جوق. ۇلكەن سازدان قاپتاتىپ ايداپ وتكەندە كۇن كوزىن كىلكىپ شاڭ تۇتادى، شوشىنىپ ۇشقان تورعايلار قاناتى تالىپ قۇيما تۇياقتارعا توپ-توپ قۇلاپ جاتادى. شوشالا ىرگەسىندە جاتىپ وشاقباي ءال جيا باستاعان. باۋىرشىقتىڭ سەگىز قاتىنى بار ەكەن، توعىزىنشى كۇنى سۋلتان وتاۋىنان تۇنەرىپ تۇرىپ: "جولعا اتتانامىز"، دەدى. وشاقبايدى اق اتانعا وتىرعىزدى، ءوزى ارابى ايعىرعا ءمىندى، قىزمەتشىلەرى ەگىزگە اياق ارتتى. قىزىل قۇمدى كەشىپ ايعا جۋىق قاڭعىردى. قابىرعالارى قولعا ۇستايتىنداي بولىپ ادىرايىپ ابدەن ارىعاندا اق شانداق دالاعا شىقتى، قۇيىنمەن ىلەسىپ قول جاتقان جەرگە كەلدى.
كۇننىڭ استىنا كوسىلىپ جاتا كەتكەن اق سىپىراداي سەلەۋلى دالا وشاقبايدىڭ جۇرەگىن شايقاپ-شايقاپ جىبەردى. دالانىڭ بەتى بىجىناعان بۋدىر. بۇل شىعىس قاعانىشىڭ التىن ورداسى بولدى، قاز-قاتار تىگىلگەن شاتىر شاعالاداي اعاراڭدايدى، جەر وشاق قاردان ءتۇتىن تىك شانشىلىپ شىعادى، جاراقتاردىڭ شىڭىلى، جىلقىلاردىڭ شۇرقىرى سارىنداپ جەتەدى. تاقاپ كەلگەندە كوردى، قاي جاعىنا قاراسا دا سارتىلداعان سارباز، جوڭكىلگەن لەك، اساۋ ۇيرەتكەن، جارلىق تاراتقان جوسقىننىڭ، بەتى جامان، تىراپايلاپ شاۋىپ بارا جاتقانى. وسى ۇلكەن توبىردا تەمىردەي قاتاڭ ءتارتىپ بار سەكىلدى. ارالاسىپ كەتسە-اق قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي قۇجىنايتىنى انىق. ءبىر بايقاعانى، جەرىن ات تۇياعى شيىرلاپ-توزدىرىپ جىبەرگەن،جەل ۇپەتسە-اقشاڭ بۇركەتەدى، ءشوبىن كوك تۇقىلداپ جەپ بىتىرگەن. بۇرىن بەلۋاردان مايسا بولعان مامىرستان ەكەنى كورىنىپ تۇر، ءور جەردە سويديىپ-سويديىپ جەتىم اعاشتار كورىنەدى، بۇلاق سۋى جىلتىراپ قانا اعادى، ارىدەگى ارناسى كەۋىپ قالعان. وسىنشاما ەل، وسىنشاما جىلقى قالاي اشتان قىرىلىپ قالماي وتىرعانى تاڭداندىردى. ()ڭ قاناتتان اق تەرىدەن ىستەلگەن ون شاقتى شاتىر شالىندى. بۇلار كولىك باسىن سولاي بۇرعان. جەر استىنان شىققانداي ءدال تۇمسىعىنىڭ استىنان قوس اتتىلى انداعايلاپ ات قويعانى. باۋىرشىق دەرەۋ قوينىنان الدەبىر جىلتىراعان جەز قايراقتى سۋىردى، الگىلەرگە كورسەتتى. جول توسقىندار بۇلاردى بوساتىپ قويا بەردى. اق شاتىردا ەشكىم قارسى المادى، بۋىنا ءپىسىپ كەلە جاتقان باۋىرشىق يتىرىقتادى كەپ، بۇكەڭدەپ ءجۇرىپ اتىن قاڭتاردى، تۇيەنى شوگەردى. وشاقبايدى قولتىقتاپ كولىكتەن ءتۇسىردى. ءبىر ءتۇرلى جوگى بولىپ، ءمۇلايىمسي قالعان. شەتكى شاتىرعا باستادى، ەسىك الدىڭدا ساقشى كورىنبەيدى، تۇرعىندارى تالاق ەتىپ تاستاپ كەتكەن سەكىلدى. باۋىرشىق جوتكىرىنىپ دىبىس بەردى، ءتۇسىرۋلى تۇرعان تۋلاقتى سەرپىپ اشىپ، ىشكە ەنگەن، وڭگەلەرى دە سوڭىنان سۇمەتىلىپ ەرگەن. كىرمەي جاتىپ بىر-بىرىنە باسىن سوعىپ توپىرلاپ كىدىرىپ قالدى.
— ۇيقىمدى بۇزعان قايسىلارىڭ؟! - دەگەن جۋان داۋىس وڭمەنىنەن ءوتتى.
— قاعاننىڭ سۇيگەن نوكەرىمىز.
— ءتۇنى بويى يت ۇلىپ جاتقىزباعانى. تورلەتىندەر. كۇتۋشى كۇڭ بە، قىزمەتشى قۇل ما دەپ ويلاعان ەدىم. قايدان كەلەسىڭدەر؟!
— ارىسى دەشتى-قىپشاقتان، بەرىسى جەتىسۋدان جول الدىق.
— وي، باۋىرىم-اي، كورىسپەگەلى كوپ بولدى عو-و-وي!— دەپ الگى شالجايىپ جاتقان بۇلارعا تاپىرلاي ۇمتىلدى، قۇشاق جايا كورىستى، جۋان داۋىسى قۇلاقتى جارىپ بارادى. - قاعانعا قىزمەت كورسەتەم دەپ ءىش قۇسا بولىپ ولۋگە اينالدىم. نە تۋعان جەر، نە تويىپ ىشەر تاماقجوق، كۇنىمەن كۇنگە شىجىپ، تۇنىمەن ماساعا تالانىپ ولەر بولدىم. بۇيتكەن ەلشىلىگى بار بولسىن!
— بۇل وتاعاسى يۋسۋف كانكا دەگەن قىپشاق اعاڭ بولادى،— دەپ تانىستىردى باۋىرشىق. ءوزى دە تەر الدىڭا شالجايىپ جاتا كەتتى. قۇيرىعى ويىلىپ وتىرۋعا جاراماي قالعان. الگى گوي-گوي كىسى ەلدىڭ اماندىعىن سۇرادى. وتىراردا تۋىپ-وسكەنىڭ ايتتى، جاسىنان كەزبەلىككە ءۇيىر ەكەن، سول كەزبەلىك ەندى التىن بوساعاسىنان، قاتىنىنان، بالالارىنان ايىرىپ وسى اق شاتىرعا قىڭسىلاتىپ بايلاپ قويىپتى. قاعاننىڭ ەڭ سەنىمدى ەلشىسى كورىنەدى. قيىنعا سالىپ سوقتا ىلدىرەر قىرانى ەكەن.
— قاعاننىڭ قاھارى قالاي؟—دەپ سۇرادى باۋىرشىق.
— بەتىن اۋلاق قىلسىن، ءقازىر الدىنان ءتىرى كىسى شىقپايدى.
— ءتاۋبا، ەندى قايتتىك؟!
— ءالىپتىڭ اياعىن باعاسىڭ دا، قۇيرىعىڭنىڭ جاراسىن جازاسىڭ. جات تا تىنىق. اق تۇيەندى سويىپ اس قىلماساق بولمايدى، اشتان ولەمىز.
— قاعان قازانىنان سارقىت تيمەي مە تەگى؟
— سارقىت سارقىلىپ بارادى.
— جورىققا ازىرلەنىپ جاتقانى عوي وندا.
— بولسا بولار. تەرىستىكتەگى قالماق، ءارىسى جاقۇت ەلىنە جورىق جاساماق ەدى. الگى ەلدىڭ حاندارى ناعىز كاززاپ، قۋلىعىنا قۇرىق بويلامايتىن پالەلەر، ىزا باسپايتىن جىرىندىلار كورىندى.
— نە ىستەپتى سونشاما؟
— قاعانعا كەرۋەن-كەرۋەن قازىنا، نوياندارىنا ءۇيىر-ۇيىر جىلقى جىبەرىپتى، قىزدارىن تارتۋ ەتىپتى. ەندى قاعان قىلىشىن كىمنىڭ توبەسىنە ويناتارىن بىلمەي دىمى قۇرىپ وتىر. جەلەۋ تاپپاي جىندانعالى ءجۇر.
— كورشى شاتىرلاردا جاتقان قاي ەلشىلەر، وتاعاسى؟!
— تابانىڭا كوسەۋ باسقان اراب ەلشىسى عانا، قالعانى قۇرىدى، بەزىپ جوعالدى، قاعاننىڭ قاعارىن دارىپتەپ دۇنيەنى كەزىپ جىر جىرلاپ ءجۇر.
— اراب ەلشىسىن نەگە جازالاعان، وتاعاسى؟
— الگى بايعۇس ماڭعۇلداردى مۇسىلمان دىنىڭە ەنگىزە قويامىن دەپ مىسىق دامەمەن كەلىپتى. قاعان سەزىپ قويىپ، قاتتى اشۋلانعان كورىنەدى. "مەنىڭ ءتاڭىرىم سۇلدە، سىيىنارىم قىلىش، سوعان تاعزىم ەت تە ەلىڭە قايت، تۇمەندەرىم جەتكەن كەزدە قاقپاندى شالقاسىنان اشاتىن بول"، دەپتى قاعان. "قۇدايدىڭ ق ۇلى، مۇحاممەدتىڭ ۇمبەتى عانا قاسيەتتى جەردى باسا الادى"، دەپتى ەلشى. سوندا قاعان: "قاسيەتتى جەلاياعىم سەنبىسىڭ"، دەپ تابانىڭا كوسەۋ باستىرىپتى.
— جۋىق ارادا جولىعا المايمىن-اۋ، - دەپ كۇڭىرەندى باۋىرشىق. كوز الدىڭا قاعاننىڭ قىلىشى، كوسەۋى، بۋى بۇرقىراعان تاباعى كەزەك كولەڭدەپ ەسىن الدى؛ قاراپ ءجۇرىپ قاتىندارىمدى كورە الماي شەيىت بولماسام جارار ەدى، قۇدايا قاھارىڭنان اۋلاق قىل، پالەسىنەن ساقتاي كور، شاۋجايىنا جارماسىپ، قۇيىسقانىڭا قىستىرىلىپ ءجۇرىپ ەل بيلەيتىن حالگە جەتسەم قىزىل ساقال قاقباستى جەلكەمنىڭ شۇقىرى كورەر ەدى، جانازاسىندا بوز قاسقا شالار ەدىم، دەپ ىشىنەن ۇلىدى.
كۇندە تاڭەرتەڭ ويانا سالىپ قىرقاعا شىعاتىن بولدى. الىستاعى بيىكتىڭ باسىنا تىككەن قاھاننىڭ جىبەك شاتىرىنا كوز ءتيىپ، ۇزاق-ۇزاق تۇراتىن، وتكەن-كەتكەننىڭ شىلاۋىنا ورالىپ: "قاعاننىڭ قاھارى قانداي؟" دەپ سۇرايتىن. ءوستىپ ءجۇرىپ باۋىرشىقتان ءال كەتتى، قۋات كەمىدى. تىرسەگى تاسقاياقتاي توعىساتىندى شىعاردى. جانارى شۇڭىرەيىپ ىشىنە ءتۇستى. اقىرى اق اتاننىڭ اسىق جىلىگى اسىلار كۇنى يۋسۋف كانكا جاقسى حابار جەتكىزدى. ەتەگىن قولىنا جيناپ الىپ جۇگىرىپ كەلە جاتقان ەدى، الدىنان باۋىرشىق شىقتى.
— ءسۇيىنشى! قاعاننىڭ قاباعى جىلىپتى، - دەدى انادايدان ايقايلاپ كانىگى ەلشى.
بۇلار دۇرلىگىپ بيىك باسىنداعى سارى شاتىرعا جول الدى.
وشاقبايدى ايقاستىرعان ءۇش نايزانىڭ ۇشىنا وتىرعىزىپ شىعىس قاعانى شىڭعىس حاننىڭ الدىڭا الىپ كىرگەن؛ كوز الدىندا التىن تاق، ورتاسىندا ەكى بۇكتەلىپ اتىلۋعا ىڭعايلانعان مىسىق مۇرت جولبارىس جاتتى، كوزىنىڭ الدىڭدا كولدەنەڭ تارتىلعان قوس سىزىق قانا، ماڭدايىندا ءاجىم جوق، ماڭدايىنان تومەن سۇلاپ ءبىر تال ۇزىن شاش ءتۇسىپتى، ول شاشتىڭ ءتۇبى قايدا ەكەنىڭ باعدارلاپ تابا المادى. الگى جولبارىستىڭ اۋزى اشىلىپ، ازۋ تىستەرى كورىندى. وشاقبايدىڭ استىڭداعى نايزالار دىرىلدەي باستادى. مىسىق مۇرت ءتىل قاتتى. قاعاننىڭ اياعىنىڭ، قاسىندا ەتبەتتەپ جاتقان باۋىرشىق سۇلتان بەتىن جەردەن الدى، باسىن كوتەردى. الگى ءسوزدىڭ ماعىناسىن وشاقبايعا ۇعىندىردى.
— كوكتەگى ءتاڭىرىنىڭ سۇيگەن ق ۇلى، حانداردىڭ حانى، دۇنيەنىڭ ءامىرشىسى قاعاننىڭ قويار قوس شارتى بار. ءبىرىنشى شارتى؛ قىپشاق كولباسى يلانشى قادىرحاندى قاعانمەن تورسىق قىمىزدى ءبولىپ ىشىسەر كوڭىل جىقپاسى ەتەسىڭ سوعان ارا اعايىندىققا جۇرەسىن. كەلەسى شارتى؛ وسىنداعى تۇمەنباسىلارعا قىپشاق قولىنىڭ كۇشىن، سىرىن، جەڭىلمەس ءتاسىلىن ۇيرەتەسىڭ. سوندا عانا باسىڭ بوسانادى. ايتپەسە، باۋىرشىق سۇلتاننىڭ باباسىنىڭ قۇنىڭا العان قۇن بوداۋىسىڭ. قۇنعا كەتكەن جاننىڭ سۇراۋى بولمايدى.
وشاقباي تەرەڭ ويدا تۇعىن؛ قول جيناپ قۇجىناماي-اق، بالە ىزدەپ ات ارىتپاي-اق جايباراقات ءومىر كەشىپ جاتقان جەرلەستەرىن ويلادى. كۇنگە شاعىلىسىپ شابىلعان كەشەندى، اياق استىڭدا دومالاعان حوش ءيىستى قاۋىندى، قۇمداعى جانتاق ساباعىنا شەل قاربىز وتىرعىزىپ جىل ون ەكى اي توقتاۋسىز جىلجىعان كەرۋەندى، كۇمبەزدەرىنە يرەك ساعىم ورالعان سارايلاردى كوز الدىڭا كەلتىردى. كەلتىردى دە مىسىق مۇرت جولبارىستان تىكسىنىپ كەتتى.
— اعايىننىڭ جاقىنى كەلىسىمەن شارۋا سۇرار، ساۋالداسار؛ جاقتىرماعان اعايىن: "ەرتەڭ دە كۇن بار عوي"، دەپ اتىنا ءمىنىپ مالىنا تايار، سوسىن سيىر قۇيىمشاق تاتار. قاھان ءبىزدى كەلىسىمەن قابىل قىلدى، اعايىندىعىن تانىتتى.
سۇڭقىلداپ سويلەپ وتىرعان باۋىرشىق سۇلتان ەدى. توردە جاتقاننىڭ ەكى ەزۋى قۇلاعىنا قاراي جايمەن جىلجىپ بارادى ەكەن، جىم بولدى. ەتبەتتەي قۇلادى. توردەگى جاتقان سارى ءتىسىن كورسەتتى.
— شەڭگەل دە جەرىندە شۋلاسىن دەگەن. جات جەردە تۇتقىن بولىپ ءجۇرىپ تۋعان جەردىڭ تاعدىرىن تاقىمدارىڭا باستىرىپ بەرە المايمىن، — دەدى وشاقباي.
باۋىرشىق مىنا ءسوزدى ەستىگەندە مۇز جەگەندەي قالشىلداپ كەتتى.
— بۇل پيعىلدان تىيىل، قاعانعا سىيىن!
— سىيىنارىم ساتقىندىق ەمەس.
— ءالى-اق ءتاۋباڭا كەلەرسىڭ. قۇيرىعىڭنىڭ استىڭداعى نايزاعا تىك وتىرارسىڭ...— ءوستىپ باستىرمالاتىپ ەستى الار ما ەدى. توردەگى جاتقان باسىن تاعى كوتەردى، التىن تاققا سىيماستاي بولىپ ىسىپ-كەپتى، ىر ەتىپ ايبات شاقىردى. وشاقبايدىڭ ءسوزىن ماڭعۇلشا ەستىگەندە بۇرىنعىدان بەتەر قاھارلاندى. توبەسىنەن ماڭدايىنا سۇلاعان ءبىر تال شاشتى ۇستادى، قولى دىرىلدەپ الگىنى ۇزەرمەن بولدى، وشاقباي ەندى بايقادى، كۇزەتشى تورعاۋىتتار تومپىلداپ ەتبەتتەي قۇلاپ جاتىر، ءوزى دە وماقاسا جىعىلدى. كوتەرىپ تۇرعان نايزاگەرلەر نايزاسىن تاستاي بەرە تىزەرلەي كەتىسكەن. قوستاعى جۇرتتىڭ ءومىرى قاعاننىڭ جالعىز تال شاشىنا ءىلىنىپ تۇرعان، ءۇزىلدى دەگەنشە وسىنشاسى وپات بولعانى. باتىردىڭ جارالى قولى تاعى قىل بۇراۋ سالعانداي ءۇزىلىپ اۋىردى، ودان ارعىسىن بىلمەيدى... شىجىعان كۇننىڭ استىڭدا شيگە وراۋلى سىرەسكەن كۇيى ەسىن جيدى.
وشاقبايدىڭ كور ازاپ كۇنى وسىلاي باستالعان.
ماناعى نايزاگەرلەر باتىردى سىرتقا سۇيرەپ شىعارعان. اۋەلى جۇقا كيىزگە ورادى. بەسىكتەگى بالاشا قول-اياعىن قاقايتىپ، تىسقا باسىن عانا قالدىرىپ قىلقيتىپ تاڭىپ تاستادى. ەندى كيىزدىڭ سىرتىن شىپتا شيمەن قاپتادى. جىپپەن شاندىپ بايلادى. سوپاقشا ءتىرى قاۋىن پايدا بولدى. وسى سوپاقشا ءتىرى قاۋىندى تابان جولعا، اياق استىنا تاستادى. تاستاعان دا دومالاتىپ تەبۋگە سالعان. اۋەلى توبەسىنە ات قۇيرىعى بايلانعان سارى شاتىردان شىققان تۇمەنباسىلار، مىڭباسىلار، ءجۇزباسىلار تەپتى؛ ولار قيقالاقتاپ جان تەرگە ءتۇسىپ ءجۇرىپ سوپاقشا ءتىرى قاۋىندى كورمەدەگى اتتارىنىڭ اياق استىنا اكەلىپ تاستايدى. قوقيلانىپ تۇلپارلارىنا ءمىنىپ جون-جونىنە كەتەدى. ەندى اتقوسشىلار ءتىرى قاۋىندى كەرى تەپكىلەپ دومالاتىپ قاعان شاتىرىنىڭ جانىڭا جەتكىزەدى. اۋەلگىدە وشاقبايدىڭ كوز الدى بۇلدىراپ، ىشەك-قارنىڭ الدەبىر ماقۇلىق ارالاپ جۇرگەندەي سەزىلىپ، ەسىنەن تانا بەرەتىن. كۇن باتىپ، قول تىنشىعان شاقتا بارىپ مۇنىڭ وراۋىن جازاتىن. قۇلدارعا قوسىپ كوگەندەيتىن. ءىشتى قۋاتىن كوك ساۋمال بەرەتىن. شەگىرتكەلەردىڭ شىرىلىن تىڭداپ جاتىپ وشاقباي جاعاسىندا جىم توعايى بار، اراسىندا جولبارىس جورتقان ءىنجۋ وزەنىڭ ويلايتىن؛ ماڭعۇلدار ونى حەشان مۇرەن دەپ اتايدى ەكەن، قامىسىنىڭ سىلدىرىن ەستىگەندەي بولاتىن. سۇڭعىلا سۇلۋ بارشىندى ساعىندى. ءوستىپ جاتىپ تاندى اتىردى، بۇل جاقتا كۇن بىردەن شاپاعىن شاشىراتپايدى، شاڭ تۇتقان كوكجيەككە مالتىپ تۇرىپ الادى، ول شاڭ قۇمىرسقاداي قولدىكى. تاڭ اتا جۇلمىت جىگىتتەر كەلىپ وشاقبايدى وراپ تاستايدى، سوسىن وڭكەندەپ، ىڭقىلداپ تەۋىپ جونەلەدى... جاس كەزىندە اكەسىنىڭ جۇمساۋىمەن ۇرگەنىشكە بارعان ەدى. جولباسشىسى بوزبالانى بوزاحانا ۇيىنە ەرتىپ اكەلگەن. بوزاحانا ۇستايتىن ەڭگەزەردەي پارسى ەكەن، ەكەۋىن شەشىندىرىپ، تەك كويلەكشەڭ-دامبالشاڭ قالدىرىپ قۋىس بولمەگە كىرگىزگەن. كىرگىزگەن دە نە قيلى پالەكەتتەردى كورسەتكەن. وشاقباي بوزانىڭ ۋىتىنان ماس بولىپ ماڭگىرىپ كەتتى، جولباسشىسى كوكنار ەزىپ ءىشتى، سوسىن ءدال وسى ۇيدە اپيىن شەگەتىندەر، گەروين دەيتىن قوزى قۇمالاق كوك ءدارى يىسكەيتىندەر، مورفي ارالاسقان قامىر جۇتاتىڭدار، ماريحۋان سوراتىندار، گاشيش شەگەتىندەر بولاتىنىڭ ايتىپ، ولاردىڭ، قيالمەن-اق و دۇنيەگە بارىپ-كەلىپ وتىراتىنىڭ جىر قىپ قۇلاعىنا قۇيعان. نە قۇبىجىق كىسىلەردى كوزىنە ەلەستەتكەن. وشاقباي ءقازىر دە اياق استىڭدا دومالاعان كەزدە باياعى بوزاقوردىڭ قۇجىراسىندا و دۇنيەگە بارىپ-كەلىپ جاتقانداي جامان ءبىر جاعدايدا بولاتىن. سويتە-سويتە ماڭايداعى قۇجىناعان ءومىردى سەزىنۋدەن قالدى. ءولى مەن ءتىرىنىڭ اراسىندا ماڭگىپ دومالاي بەردى، جاتا بەردى. بۇرىنعىداي ىشەك-قارنىڭ سۇعاناق ماقۇلىق ارالامايتىن، تەپكەن اياقتىڭ يەسىن دە ايىرمايتىن. تەك الىستان سارىن بولىپ جەتكەن ءىنجۋ وزەنىنىڭ سىرعي اققان سىبدىرىن سەزەتىن. الدەبىر اسىل زاتىن جوعالتىپ العان ادامداي ماڭگۇرت كۇيگە تۇسكەن.
وشاقباي قانشاما قيىن حال كەشىپ، ازاپ كورسە دە ءوزىنىڭ سۇيەگىنە سىڭگەن، بابادان ميراس بوپ كەلە جاتقان جاۋگەر مىنەزىنەن تانعان جوق. قايتا تۇيسىگى العىرلانا ءتۇستى. جورىقتا قول باستاپ جۇرگەندەي، ناقا، كوزىنە تۇسكەن جاۋ ءومىرىن ءجىتى شولىپ، "قيىن-قىستاۋ كۇندەردە كەرەك-اۋ" دەگەنىڭ كوڭىلىنە توقي بەردى. جادىڭا جاتتاپ ۇلگەردى. اۋەل باستا-اق باتىر ەسكە تۇتقىشتىعىمەن ەرەك بولاتىن. كوڭىلى بەينە كوكشەنىڭ قۇمى ىسپەتتى ەدى. الگى قۇمنىڭ بەتى سۋسىپ، توبارسىپ جاتسا دا تىزەلىكتەن ويىپ جىبەرسەڭ-اق كوزەنىڭ كوزىندەي تۇششى سۋ مولدىرەپ جينالا كەتەتىن. ىلعالدى استىڭدا ساقتايتىن. وشاقباي كوڭىلى دە ىلعال سورعان سول قۇمعا پاراپار ەدى.
ءوستىپ جاتقاندا اناداي جەردەن جۇزدىك لەك لىقسىپ وتە بەرگەن. جۇرىسىنە قاراعاندا شولعىنشى لەك سەكىلدى. شومبال ءبىتىمدى ءورىم جىگىتتەر: باستارى دۋلىعاسىز، جاي اق سىپىرا تەرىمەن تانىپ العان، يىقتارى قالقان يىنىڭدەي ىشكە كىرە تۇسكەن، ات قاپتالىن ۇرعان جۋان ساندارى شوشىتادى. تەرى شالباردان با، الدە ءبىتىمى سولاي ما، بالتىر دەگەنىڭ جولبارىستىڭ بۇكىس بەلىندەي. اتقا وتىرىسى دا ەرەكشە. قاتتى تارتىلعان ساداق سەكىلدى، ءيميىپ، بۇكشيىپ كەتكەن. ءانى-مىنى دەگەنشە تاۋ سەلىندەي سارقىراپ تۇسىنان وتە شىقتى.
شولعىنشى لەكتەن سوڭ سامالا كورىندى. اششى شاڭ قالىقتاپ كوتەرىلە ءتۇستى. انداعانى، سامالانىڭ جاراعى جالعىز ساداق ەكەن. وزگە قارۋى جوق. كادىمگى مارال مۇيىزىنەن ءيىپ جاساعان، ادىرناسى ەگىز ءورىم تاسپا، جەبەسى قىزىل ۇشقات، "زارلاۋىق" اتتى ساداق بۇل. تىم الىسقا تارتىلادى. ءجۇز قادام جەردەگىنى قاپىسىز تۇسىرە بەرەدى. جەبەسى ۇلىپ، زارلاپ ۇشادى. نەگىزگى قولدىڭ الدىڭدا جۇرەتىن، نەشەمە قات توسقاۋىلدى قاقىراتىپ سوگەتىن "جەبەلى سامالا" وسى. "قىلىشكەر سامالا" سوڭىنان كورىندى.
وشاقباي اۋەلى قىلىش ۇستاعان بىردە-بىر بىلەكتى بايقاي المادى. انداپ قاراعان: ءبىر قىلىش ەردىڭ ارتىڭداعى بوكتەرگىدە، كەلەسى قىلىش سول تاقىمنىڭ استىنا ىلگەن قىناپتا — ءار جىگىتكە قوس قارۋدان ەكەن. ءبىرى مايرىلسا كەلەسىسى ءازىر. ات ۇستىندە مايمىلشا وينايتىن ايلاكەر كىل. قوس قولىمەن بىردەي قىلىشتاسا بەرەدى. بيىك بوكتەردەن بەرى تۇسە بەرە قيقۋ سالىپ، شاپسىن كەپ: بىردە جىلقىنىڭ وڭ بۇيىرىنە، بىردە سول بۇيىرىنە قۇلايدى. قاراقۇرىم قول اپ-ساتتە قوعاداي جاپىرىلىپ جوق بولادى دا، كەلەسى مەزەتتە ات ۇستىنە ورتتەي قاۋلاپ قايتا كوتەرىلەدى. جىلقى جالىنا جالىن تيگەندەي.
"قىلىشكەر سامالانىڭ" ءجۇرىپ وتكەن جولىنان جۇمىر باس كۇزگى قۇرتشا توگىلەرى راس.
وسىنشاما قانقۇيلى قولدى ءبىر مەزگىلدە بولماشى ىممەن قىرعىن ۇرىسقا سالىپ جىبەرەر قاعانىڭ ايتساڭشى... قاھان ەمەس قاھار!.. ءتىرى جىن!..
ماڭعۇلدىڭ كۇللىسى كوسە، ال قاعانى بولسا قىزىل ساقال، جيرەن مۇرتتى. قويدىڭ كوزى كەشكى كۇن شاپاعىنا شاعىلىسقاندا جاسىلدانىپ تۇرماۋشى ما ەدى. قاعان جانارى ءداپ سول. اياق-قولى داۋىل كۇنى كەرەگە تىرەگەن سىرىقتاي سەرەيىڭكى. قانداي بيىك جىلقى بولسا دا تىك تۇرعان قاعاننىڭ كەۋدەسىنەن عانا كەلەدى ەكەن. دەنەسىنىڭ ىرىلىگىنە قاراماي ءجىتى قوزعالادى جىلدام سەزەدى. ساداق تارتۋعا سونشاما ماشىق. جاي سويلەسە دە ايتقانى جەبەمەن پاراپار.
ءار ءسوزى دابىل ۇرعانداي قۇلاعىندا ءالى شىڭىلداپ تۇرعان.
"شىعىس قاھارىمىن!"
"ەل-ەلدى جاۋلاپ الۋ ءۇشىن ەمەس، سول ەلگە تىنىشتىق ورناتۋ ءۇشىن شابامىن. مىڭ سان جورتۋىلدى ءبىر عانا ۇلى جورىق ساپپا تيارى قاق".
"شاراپ پەن كۇشالالى قىمىزدى كۇندە تاتپاي، سيرەك ءىشىپ سىلقيا تويعان ءلازىم".
"ماڭعۇلدان مىڭباسىم، قىپشاقتان تۇمەنىم بولسا — جەر دۇنيە الاقانىما اينالار ەدى".
وشاقبايعا وسى سوزدەردىڭ كۇللىسىنەن "قىپشاقتان تۇمەنىم بولسا" دەگەنى شوشىتتى: شوشىتپاي ءقايتسىن، كۇندەردىڭ كۇنىڭدە ءوز ۇلتى ءوز ۇلىسى قانقۇيلى جورىقتاردىڭ ۇيتقىسى بولعالى تۇرسا، ءوز ۇرىعى ۋىسىنا قان شەڭگەلدەپ تۋسا، "قىپشاق" دەگەندە جۇرتتىڭ ەسىنە قىلىش پەن جەبە تۇسەتىن بولسا — نەسى جاقسى!.. ءويتىپ وسىرگەن ابىرويى ادىرا! ءويتىپ جيناعان بايلىعى ادىرا! وشاقبايدى ءوز رۋىنا دەگەن قاعاننىڭ وسى وپاسىز قۇلقى قورقىتىپ ەدى.
جاز ءوتىپ، شىلدە جەتتى. كوپ ۇزاماي بوقىراۋ باستالدى بىلەم. مىڭ سان قول دۇرلىگە كوتەرىلىپ كوشىپ جونەلدى. قايتقان تەڭىزدەي بولدى. شاڭنان كۇن كوزى تۇتىلدى. باتىردىڭ وراۋىن شەشىپ، كوردەن تۇرعان ارۋاقتاي ەتىپ تۇيەنىڭ قۇيرىعىنا بايلادى، بۇل ەندى كوتەرەم تايلاقتى ايداپ جۇرەتىن بولدى. باسى اينالىپ، سۇيەگى ساۋدىراپ السىرەپ-اق قالعان. ايدالادا، جاپان تۇزدە شاڭ جۇتىپ قالىپ قويار ما ەدى، كوتەرەم تايلاق كوپ كومەك كورسەتتى. ءىلبىپ ەرىپ، سۇمەڭدەپ بەردى. جازىق تاۋسىلىپ، بۇيرا-بۇيرا قۇمعا كەلىپ كىرگەن. قىزىلقۇمداي ەمەس، قولمەن ۇيگەن كورىستان ەلىندەي جىپىرلاعان اق توبەشىكتەر عانا. باۋىرى الا شابىر وت. تۇلكى مەن بورسىقتان اياق الىپ جۇرگىسىز، قاي تۇستان دا بورساڭداپ جۇگىرىپ بارا جاتقانىڭ كورەدى. ولاردى ماڭعۇلدار قۋىپ جاتپايدى، قيقۋلاپ اقشاعىل قۇم توبەگە شىعارىپ جىبەرەدى دە تۇسىندا تۇرىپ الىپ: "قيىت! قيىت!" دەپ ايقايلاي بەرەدى. الگى ماقۇلىق توبە باسىنا تىرمىسادى، اياق استىڭداعى شاعىل قۇم سۋسىپ تومەنگە تارتا بەرەدى. وسىلايشا، ءسۇت ءپىسىرىم مەزگىل تىرباڭداعان تۇلكى اقىرى وكپەسى ءوشىپ، ءتورت بوربايى ءتورت جاققا كەتىپ، سىرعىعاننان سىرعىپ قيقۋشىنىڭ الدىڭا تۇسەدى ەكەن. ماڭعۇل ءماز، تۇلكىنى قانجىعاعا بايلايدى دا، كەلەسى توبەگە شابا جونەلەدى. جاي جۇرگەنىڭ كورگەن ەمەس. ناقا جانازاعا ات قويعانداي ءۇيدىڭ تابالدىرىعىنا دەيىن قۇيعىتىپ كەلەدى.
جانا قونىس جايداق وزەننىڭ جاعاسى بولدى. مۇندا كەلگەن سوڭ وشاقبايدى ورامادى، جالىقتى ما، الدە "ماڭگىتىپ ميىن اينالدىردىق" دەپ ويلادى ما، بوساتىپ، قىزمەتشى قۇلدارعا قوستى. وتىن تەرىپ، وت جاعاتىن ەتتى. سۋىق تۇندە سيراعىن قولامتاعا قاقتاپ وتىرىپ تۋعان جەرىن ەسكە تۇسىرەتىن؛ شىم-شىمداپ زەردەسىنە باتىرلىق نامىسى، ىزاسى، كەگى قايتا ورالاتىن؛ ءىشى جيدىگەندەي بولىپ بۇرىنعى بولمىسىن ىزدەيتىن.
قاعاننىڭ توقالى ۇل تۋعان ءتۇنى، ءتۇن ەمەس-اۋ، تاڭ الەتىندە جامان قوستىڭ ىرگەسىندە بۇك ءتۇسىپ ۇيقىلى-وياۋ جاتقان وشاقبايدىڭ ساناسىنا الدەقايدان جەلىم وي جابىستى. ۇيقى كورمەي قانتالاعان كوزىن قيىرعا قاداسا دا، اياعىنداعى جارعاق ءماسىسىنىڭ جىرتىعىن ساناسا دا الگى وي ۇمىتىلار بولمادى. قايتا مەزگىل وتكەن سايىن تۇلا بويىن مەڭدەتىپ اۋرۋداي بۋا بەردى. سول كۇنى قاعان ەلىندە ۇلان-اسىر جيىن بولىپ، ۇلكەن اينالما بايگە شابىلدى. بايگەدەن وزىپ كەلگەن ات يەسىنە قۇتانىمەن قۇل، جاساۋىمەن قىز تىگىلگەن. نەشە ىقىلىم ەلدەن تويشىلار جينالدى. وشاقباي ساناسىنا جابىسقان ويدىڭ ورىندالار مەزەتىنىڭ، ەندى تۋعانىڭ سەزدى. سەزدى دە قوستاعى ىركىت قۇيعان تەرى تورسىقتى الدى، ىشىندەگىسىن يتكە قۇيىپ، تازارتىپ جۋدى. شەكپەنىنىڭ ىشىنەن شاندىپ بايلاپ تاستادى. تاباقشىلارعا تاقاستى، سورپا تاسىعىش بولدى، كوزدى الا بەرە پىسكەن ەتتى تورسىققا توعىتادى، ۇلەسىنە تيگەن ازىقتى دا اۋزىنا المايدى، جيناي بەردى. تورسىعى تومپايا باستاعان كۇنى بايگە اياقتالعان.
قوناقتارعا ارنالىپ تىگىلگەن ۇيلەردى تورىدى. ات شاپتىرىم كەلەتىن كورمەنى شولدى. قاعان تورعاۋىتتارى دا قاقاعان ايازداي ارقانى قىسا ءتۇستى، قوس پەن قوستىڭ اراسىنا اياق باستىرماي، كۇتۋشىلەردى جارتى كۇن سايىن الماستىرىپ، تىمىسكي جورتتى. تورعاۋىتتاردىڭ مىنگەنى كىلەڭ قىسقا بورباي جىلقىلار. وشاقبايدىڭ كوزدەگەن ويىن ىسكە اسىرۋعا جارامايدى، قۇر بەكەر وپات ەتەدى. الىس ەلدەن كەلگەن تويشىلاردىڭ اتتارى عانا سيراقتى، ەڭسەسى بيىك، سەزدىرمەي شىعارىپ اكەتسە، سوسىن جەلمەن جارىسسا، جەلىم ويدىڭ جۇزەگە اسارى حاق.
كوز الدىڭدا سۇمدىق بولدى. بايگەدەن الگىدە عانا ءبىرىنشى بولىپ كەلگەن اقساۋىر ات الدەكىمنىڭ قانجارىنا ءتۇستى، وپاتقا ۇشىرادى. وشاقباي جاندارمەن دەگەندە اتتاردىڭ ارا-اراسىمەن سىتىلىپ ۇلگەرگەن. ءسال كەشىكسە جالاعا ىلىگەتىن ەدى. اق ساۋىر اتتىڭ يەسى الاپتى باسىنا كوتەرىپ جامان وكىردى، "قۇنىكەرىمدى تاۋىپ بەر!" دەپ اتتان شاقىردى. اتشىسىن جارىپ تاستادى. وسى دۇلەي جىن ويناقتان ات ۇرلاي الماسىن سەزدى، سەزدى دە ءىشى ۋىلدەي وكسىدى، ساناسىنا جەلىم بوپ جابىسقان ويدىڭ ۇدەسىنە شىعا الماسىن ءبىلدى. ءۇي-ۇيدىڭ اراسىمەن ۇرىشا بۇلكەكتەدى، ۇيىققان يتتەردىڭ ورتاسىنا تۇسكەندەي بولدى.
توي تارايتىن كۇنى تاڭ الدىڭدا كورمە باسى تىنشىعان. سان مىڭ ات ساپ تۇزەپ مۇلگىپ تۇرعان. سىبدىرىن سەزدىرمەي تاقاي ءتۇستى، كوزدەگەنى قويان كوك ءسۇمپىس جىلقى. ءتورت اياعى نايزانىڭ سابىنداي ءتورت جاققا كەتىپ، جال-قۇيرىعى تارالىپ، ارىپ قالعان. اتشىسى قاققان قازىققا پاراپار پالەكەت ەكەن. ماناعى قاندى وقيعادان قاتتى شوشىنعان با، الدە ات ءقادىرى وتكەن بە؛ مىزعيتىن ءتۇرى جوق، باسى قاقايىپ قادالىپ وتىر. ءوستىپ باقىل بولا بەرسە تاڭ اتىپ قالاتىن. ەندى كۇتۋدىڭ پايداسى شامالى.
تاۋەكەل دەپ تىزەسىن جازباي اتتاردىڭ كولەڭكەسىمەن جىلجىدى. ءدال وسىلاي مىسىقشا باسىپ جاقىندار ەدى-اۋ، تاعى بولمايدى، كەرمەدەگى جىلقىلار ۇركەدى. دۇرلىگىپ، تاپتاپ كەتەرى انىق. جىلقىلار مۇنىڭ ەكى اياقتى يەسى ەكەنىڭ سەزگەنى ماقۇل، سوندا عانا بوي تاسا ەتەدى. اتشىعا سەزدىرمەي، ءارى جىلقىنى شوشىتپاي جىلجۋ، دىتتەگەن ويىن ەكى ەسە قيىنداتتى. نايزا تولعار جەرگە تاقاعان مەزەتتە قويانكوك سايگۇلىك ەلەن ەتتى، قۇلاعىن قايشىلادى. اتشى اينالىپ قارادى: بۇل كەزدە وشاقباي بىرەر اتتاپ جەرگە جاتىپ ۇلگەرگەن، باسىن يىعىنىڭ ورتاسىنا سىڭىرە بۇقتى. الگى قانىپەزەر قادالىپ قالىپتى، كوزىن ۋقالادى، اينالاسىنا الاقتاي قارادى، ەندى كىدىرۋ وپات بولۋمەن بىردەي ەدى.
وشاقباي قوينىڭا تىعىپ جۇرگەن سەلەبەسىن وڭتايلاپ ىتىرىلىپ بەردى. اتشى اۋىز اشىپ ۇلگەرمەدى. اۋەلگىدە قاتتى شوشىنىپ قۇيرىعىن كوتەرە بەرگەن كۇيى قايىرا قۇلادى. ۇمار-جۇمار ۇستاسا كەتتى، ءا دەگەننەن-اق بەلدەسىپ الا الماسىن ءبىلدى. ماڭايداعى اتتار پارىلداپ ۇركە باستاعان. باتىر سەلەبەمەن اتشىنىڭ قولىنداعى تىزگىندى قيىپ جىبەردى. كەلەسىدە سەلەبە وزىنە قادالارىن ءبىلدى مە، اتشى جامان شوشىپ، داليا قۇلادى. قارۋلى جىگىتتەن قاۋقار قالماعان. جارىقشاق، جۋان داۋسىمەن ماڭايدى باسىنا كوتەرە ايقايلادى.
قويانكوك سايگۇلىكتىڭ تىزگىنىڭ ۇستاپ، تۇرا بەرگەندە بايقادى، انادايدان اندىزداپ جۇگىرىپ كەلە جاتقان اتقوسشىلاردى كوردى. اتتىڭ اقتارىن بوساتىپ ۇستىنە ىرعىپ مىنگەندە شاۋجايىنا الدەنەشە قولدار جارماسا بەرگەن. تەبىنىپ ۇلگەردى. تۇلپار بەينە قاراقوشقىل بۇلت ىشىنەن سىتىلعان نايزاعايعا ۇقساپ سىرعىپ كەتتى. سوڭىندا اتويلاعان، قيقۋ سالعان داۋىس كۋلاك تۇندىردى.
كۇن كوكجيەككە يەك ارتىپ قاراعان ەدى، ىعى-جىعى ماڭعۇل اتتانىسىن كوردى، كۇندەگىدەي جايباراقات قوزعالىس ەمەس، اۋىل ورتاسىنا پالەكەت ەنىپ كەتىپ، سونى جابىلا قۋىپ شىعارا الماي جۇرگەن باقسىلار ىسپەتتى. الا قۇيىن الامات كۇي. سول توزاق وتىنىڭ ىشىنەن جالعىز اتتىلى سىتىلىپ شىققان، سوڭىنان سالعان قۋعىنشىنىڭ ەكپىنى سۇمدىق. دالا بەتىمەن كىلەڭ كوكالا قۇيىندار سونارلاپ سىرعىپ بارا جاتتى.
ون ءۇشىنشى سارىن
وشاقباي اۋەلگى شابىستا-اق قۋعىنشىلاردى ساعىمعا ارالاستىرىپ بۇلدىراتىپ تاستاپ كەتكەن. قويانكوك سايگۇلىكتىڭ تۇلپار تۇقىمىنان ەكەنىڭ ەندى سەزدى. قىپشاقتىڭ كەر دالاسىندا ەركىن كوسىلىپ قايىس تاقىم بولىپ قالعان ەكەن. ءا دەگەندە-اق القىمى جەلگە تولىپ، ەتى قىزىنىپ، ارشىنى بارىنشا جازىلدى. جەردىڭ بەتىنە تۇياعى تيەر-تيمەس بولىپ قالىقتاپ ۇشقان قۇس پا دەرسىن. ماڭعۇلدىڭ توپان اياق، جاتاعان، كەلتە سيراق جىلقىلارى ءبىراۋقىم قۋعان سوڭ بۇلكەككە باسىپ بارلىعىپ قالدى. ءتۇس مەزگىلىندە تۇگەل تۇرالادى، اياق ارتۋعا عانا جاراپ ءىلبي اياندايدى. ءالى دە سوڭىنان قالماي سالىپ كەلە جاتقان اياقتى قۋعىنشىلار - قالماقتىكى، ياعني قىپشاقتىكى، نە سونىڭ جىلقىسىن مىنگەن ۇيعىردىكى عانا. جەردىڭ جايىنا جەتىك پە، الدە وشاقبايدىڭ، قاراسىن بايقاپ توتەسىنەن سالا ما، بىرەر قۋعىنشى قالاتىن ەمەس، مەزگىل وتكەن سايىن ارا جولدى قىسقارتا ءتۇستى. "كۇن تەزىرەك كەش كىرسە ەكەن" دەپ تىلەدى. قويانكوك اپپاق تەرگە مالشىندى، ءقازىر بەسىن نامازى وقىلار مەزگىل، كۇن كوتەرىلگەننەن بەرى دامىلسىز شابۋ اتقا اۋىر. بايگەگە ءتۇسىپ جۇرگەن جىرىندى جىلقى بولعاسىن عانا جاراپ كەلەدى. ەندى بايقادى، ارادىك تاقىمىنىڭ استى ءدىر-دىر ەتەدى، ات تىتىرەي باستادى. جاقسى نىشان ەمەس. بۇرىنعىداي سوزىلما شابىستان جاڭىلىپ كىبىرتىك حالگە ءتۇستى. شابىسى ىرىگەن سۇتتەي ىرتىك-ىرتىك بولدى. ءدال وسىلايشا كەتە بەرسە كوپكە شىداماسى انىق. سونىڭا قاراعان، قۋعىنشى قاراسى ءار جەردە ءۇزىلىپ تىرناداي تىزبەكتەلىپ كەلەدى. الدىڭعىسى جوندى كەسە قۇلادى. سايدى قۇلديلاپ كەلىپ بۇلاقتىڭ ۇستىنەن ءتۇستى. تىزگىن تارتتى. اتقا سۋ ىشكىزگەن جوق. دومالاي باسىپ كەلىپ، باسىنداعى ورامالىن الدى، بۇلاققا باتىرىپ مالشىدى، اتتىڭ القىمىن، ساۋىرىن سۇرتە باستادى. مۇزداي سۋ وت بوپ كۇيىپ تۇرعان دەنەگە مۇز باسقانداي اسەر ەتتى. بۇلشىق ەتى شيراپ، تامىرىن تارتىپ الدى. ەندى تىزگىننەن ۇستاپ ولاي-بۇلاي جەتەلەپ جۇرە ءتۇستى. ءوزىنىڭ تاڭدايى كەۋىپ، ءتىلى ءىسىپ تۇرسا دا بۇلاققا باس قويا المادى. اتىن تەزىرەك سۋىتقىسى كەلدى. جانۋار ءجۇرىپ كەپ، كەيدە ءتورتتاعانداپ تۇرا قالىپ ىشقىنادى، تاعى جۇرەدى، تاعى كىدىرەدى. ازەر دەپ ءزار شىعاردى. ەندى دەنەسى جەڭىلدەيدى.
تىزگىندى بەلىنە وراي سالىپ، بۇلاق جيەگىنە ەتبەتتەي سۇلادى، ءتىس سىرقىراتقان كاۋسار سۋىن ۇزاق ءسىمىردى. اياق-قولىن بارىنشا جازىپ تاربيىپ جاتا بەرگىسى كەلدى. بويىنا شىم-شىمداپ ءنار جۇگىرىپ ماۋجىراتا بەردى. جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلىن تىڭدادى. دۇك-دۇك-دۇك. وسىلايشا كوسىلىپ كوز جۇمعىسى بار، قايعىنى دا، قۋعىندى دا ۇمىتار مەزگىلدى سونشالىق اڭسادى، ازاپتان جالىقتى. دۇك-دۇك-دۇك. جەر استىنان جەتكەندەي بولعان جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلى ەمەس ەدى.
ات ءدۇبىرى جاقىنداپ قالعان.
باسىن كوتەرىپ الدى. الپاۋىت تورىعا مىنگەن زور دەنەلى قارا ساقال تاقاپ قالعان. اقشيعان كوزىن انىق كوردى. بۇل ەندى اتىنىڭ اۋىزدىعىن سالىپ، ىرعىپ ءمىندى دە، كوسىلتە جونەلدى. ۇزەڭگىنى جاناپ ءوتىپ تۇياق استىنا ۇزىن جەبە زىرقىراپ كەپ زىرك ەتتى. ءسال كەشىككەندە وزىنە قادالار ەدى. اناۋ سوڭىنان بارقىراپ ايقايعا باستى. سايگۇلىكتىڭ شىن يەسى وسى قارا ساقال بولعانى.
كەلەسى قۋعىن جەبەلەر وشاقبايعا جەتپەي ءتۇسىپ جاتتى. ونى ىسقىرعان داۋسىنان اڭعاردى. "كۇن تەزىرەك باتسا ەكەن" دەپ ويلادى. "كوز بايلانىپ، قۇمعا ءسىڭىپ قۇتىلار كۇن تۋار ما ەكەن؟!"
ات تۇياعىنىڭ استىنان باداناداي تورعايلار ىتقىپ ۇشىپ جاتىر. شىر ەتىپ شىرقاۋ كوتەرىلىپ كەتەدى. ءتۇس كەزىندە بۇيتپەس ەدى، ىستىقتان قورىنىپ جەر باۋىرلاپ جالباقتار ەدى. اۋا دا كوپ ساپىرىلعان قىمىزعا ۇقساپ جۇمسارا تۇسكەن. تاقىمى ۋداي اشىپ، كوزىن ءتۇز توساپ تۇتتى. دەنەسىنە جەلەڭ كيگەن شەكپەن ەتىن قىزىلشاقا ەتىپ جەپ قويعانىڭ ءبىلدى. قارنىڭا ەل قونباعالى تاۋلىككە تاقاپتى، ەندى ەسىنە ءتۇستى، بۇيىرىنە بايلاپ العان تورسىعىن سيپالادى. باۋىن شەشىپ، ىشىنە قول جۇگىرتتى.
ءتۇيىر ەتتى الىپ اۋزىنا سالدى، ەت ەمەس، تۇيەنىڭ ءسىڭىرى ەكەن، اعاش قابىعىن قايزاعانداي بولدى. ىشىنە ءنار جەتپەي، قارنىڭ جىلان جالاعانداي اشقاراقتانا ءتۇستى. الگى پارۋاردىگار پالەنى تۇكىرىپ تاستاپ كەلەسى كولعا ىلىككەنىڭ اۋىزعا سالا بەرگەن. الدىنان اۋىل كەزىكتى. اۋەلگىدە جۇرەگى تاس توبەسىنە شىعا شوشىندى. قاشقىننىڭ جولىن توساتىن جىندىباس جىگىتتەرى بولاتىن، وندايعا تاپ كەلسە، قۇرىعانى. اتتى بۇرىپ اكەتۋگە كەش قالدى، نەدە بولسا ۇستىنەن شاۋىپ وتپەكشى. سوڭىنداعى ولەرمەن قارا ساقال ەلدى باسىنا دۇرك كوتەرىپ اتتانعا سالدى. ءار ۇيدەن جۇگىرىپ جىگىتتەر شىقتى. وشاقباي شايقاستان قۇتىلماسىن ەندى ءبىلدى. قارسى الدىڭدا ءبىر ايەل ءۇش باقاننىڭ باسىن قوسىپ كولەڭكە ەتىپ، استىڭدا ورمەك توقىپ وتىرعان. شاپقىلاعان كۇيى الگى باقاننىڭ ءبىرىن ءىلىپ اكەتتى. قولىنا كولدەنەن الىپ ەر باسىنا ۇرىپ قارش ەتكىزىپ سىندىردى. جۋان جاعىن قالدىردى. سويىل ورنىڭا قارۋ قىلماقشى. اۋىلدى ارقا تاستاپ قايقاڭعا كوتەرىلە بەرگەن. ات تىزگىنىڭ تارتتى. قالماي كەلە جاتقان قارا ساقالدىڭ جولىن توستى. قارا ساقال كۇشىنە سەندى مە، الدە، جەبەسى تۇگەسىلگەن بە، جاراعىنا جارماسپاي سويىلىن جۇلىپ الىپ اقىرا شاپقان. ەكەۋى ءبىر مەزەت ۇشىراسا كەتتى. وشاقباي باقاندى دەر كەزىندە قورعانىش ەتتى. توسىپ قالدى. ۇزىن اعاشتى قۇلاشىن كەرە ۇستاپ باسىنان اسىرا كوتەرە قويدى. وزەگىنە قورعاسىن قۇيعان ءزىل سويىل سورعىپ كەلىپ باقانعا ءتيدى. شىڭ ەتىپ تايقىپ كەتتى. الاقانى سىرقىراپ اۋىردى. قارا ساقال اتىن توقتاتا الماي سول ەكپىنىمەن اعىزعان كۇيى وتە شىقتى. وشاقباي مەزەتتى ۇتتى. اتىن تەبىنىپ قالىپ قاپتالداسا ۇمتىلدى. نايزاگەرلىگى ۇستاپ كەتتى. ۇزىن باقاندى نايزاعا ۇقساتىپ قاتتى تولعاپ جاۋىنىڭ ءبۇيىرىن نۇقىپ ءوتتى. انانىڭ كوزى اقشاڭ ەتە قالدى. جۋان اعاش ات تەپكىسىنەن بەتەر ءتيدى بىلەم، ءتۇسى وڭعان شەكپەندەي قۋقىل تارتىپ، كىدىرىپ قالدى. قويانكوكتىڭ ارىنىڭ باسىپ، قايتا اينالىپ كەلگەندە كوردى، قارا ساقال ەر ۇستىنەن اقىرىن سۋسىپ بارادى ەكەن. كوكتەمدە، بۇتاق باسىنا ءىلىنىپ تۇرىپ-تۇرىپ، تەرىسىن قالدىرىپ، تومەن سۋسيتىن جىلاندى كورگەن ەدى. مىنا جاۋى دا سول تەرىسىن تاستاپ تۇلەگەن جىلانعا ۇقسادى. قولىنان ءزىل سويىلى ءتۇسىپ كەتتى، قالقانى ۇشتى، قورامساعى ەر باسىندا قالدى، ءوزى تومارداي گۇرس قۇلادى. وشاقباي قارا ساقالدىڭ اتىن جەتەگىنە الدى دا، شوقىتىپ جونەلە بەردى.
سوڭىنان شۇباي قۋىپ كەلە جاتقان جىگىتتەر قارا ساقالدىڭ باسىنا ۇيمە-جۇيمە بولىپ كىدىرىپ قالدى. قازا كوتەرگەن اششى ايقاي شىقتى. توپىرلاسىپ اتتان ءتۇستى. ەندى ەشكىم قۋا شىقپادى، كوزىنە قان تولعان ولەرمەن قىپشاقتى ۇستاي الماسىن ءبىلدى مە، نە جۇرەكتەرى شايلىقتى ما، ۋلاپ-شۋلاپ كەرى جوسقىندادى.
وشاقباي قوس تۇلپارعا كەزەك اۋىسىپ ءمىنىپ بۇلكەكتەي بەردى. قيىرسىز كەڭىستى قانشا جورتسا دا تاۋىسا الاتىن ەمەس. كۇن باتىپ، شىڭعىرلاۋدان شالقايىپ اي تۋدى. سەلەۋ باسى تىنشىعان. كۇندىزگى بۇيرا تولقىنداي بولىپ ىرعاتىلىپ جاتقان جاپان ەندى كەرەناۋ كۇيگە ءتۇستى. تابيعاتتا كىسى كوڭىلىمەن قوسا كۇيزەلەتىندەي: الگىدە عانا الا قۇيىن قاپتاي الاسۇرعان اپتاپتى دالا، ەندى جۇمساق الاقانىمەن جاتقىزا سيپاعان ات جالىنا ۇقساپ ساپ-ساپ باسىلىپ قالعان. تىلەرسەكتى تۇساعان بوز بيدايىق باياۋ ىرعالادى. باتىر ابدەن قالجىراپ تيتىقتاعانىڭ ەندى سەزدى. تۇبىنە ءتۇسىپ پانالايتىن ە اعاش، توبەسىنە شىعىپ دامىلدايتىن ە توبە كورىنبەيدى. تاقتايداي جازىقتا جاتىپ دەمالۋ ءقاۋىپتى. وزگە امالى قالماي، كوپ اينالىپ اتىنان ءتۇستى. تىزگىنىڭ شەشىپ قوس اتتى شىدەرلەپ بەكىتتى. بيدايىققا وتىرىپ دورباسىنىڭ اۋزىن اشتى، ىشىنەن ەت الىپ، تالعاجاۋ جاسادى. ەرىن باسىنا جاستاپ تىراڭ ەتىپ كوسىلىپ جاتا كەتكەن. كوزىنە شۇپىرلەپ جۇلدىز تولدى.
زورلانىپ جىلاعىسى كەلدى، سۇيەگى قاتايعالى قانشاما جىلدار ءوتتى، جىلاۋدى دا ۇمىتادى ەكەن. ءدۇبىرلى ءداۋىر كەشكەن وتىرار شاھارىن ساعىندى، ىرگەسىندە جىلجىپ اققان ارىس، ءارىسى ءىنجۋ سۋىن لايىمەن سىمىرەر مە ەدى؛ ويحوي، جاعاسىنا سۋ ىشۋگە بارعان نەكەن-ساياق مالدى قۇيرىعىمەن قاعىپ قۇلاتىپ اكەتىپ جاتقان جايىنى، باقشاسىندا كۇن قىزعاندا تارس-تارس جارىلاتىن قاۋىنى، شىعىر تارتقان ديحان، قىز قورىپ ءتۇنى بويى كوز ىلمەي جوتەلەتىن زىميان كەمپىرلەر، ءپالى، تابانىڭا كىرگەن شوڭگەسى، شەكەسىنەن ءوتىپ مۇرنىنان قاندى ساۋ ەتكىزەتىن اپتاپ كۇنى قازىرگىدەي كوز الدىڭدا. ءقازىر دە كورىپ تۇرعانداي بولادى. ەل-جۇرتىنىڭ ءار كۇنى قىزىق ءومىر ەدى. بۇگىن ءدۇيىم جۇرتتى دۇرلىكتىرىپ توي بەرەدى، ەرتەڭ ەستى العان پالۋاندار كۇرەسى، سوسىن كۇيشىلەر جارىسى، مەشكەيلەر باسەكەسى، جاراپازان ايتقىش زارجاقتار، سىپا دەگەن پالەكەتى قىزىققا قارق قىلاتىن.
سەرى دەگەن ەلدەن ەرەك جۇرەتىن جىگىتتەرى بولادى. وشاقبايدىڭ جاس كەزىندە كورگەنى بار.
اكەسىنىڭ ءتىرى كەزى، تاڭ بوزىنان تۇرىپ، ءۇي-ىشىن دۇرلىكتىرگەن: پالەن دەگەن سەرى كەلەدى"، دەپ سويىسقا مال الدىرعان. اۋىلدىڭ اقساقالدارىن جيناعان. اقىلداسىپ كەپ قوناقتى كۇتىپ الۋعا ارناپ سەگىز قانات اق وتاۋ تىككەن. قاراۋىل توبەگە شولعىنشى جىبەرگەن. مال سويىلدى، قىمىز ءپىسىلدى، قىمىران اشىدى، قوناق ءالى جوق. شولعىنشىنىڭ كوزى كىرتيىپ كەشقۇرىم قايتىپ كەلگەن. "جالعىز تۇيەلى كىسىدەن باسقا ەشكىم كورىنبەيدى"، دەگەن. اكەسى جەر شۇقىپ وتىرىپ قالعان. "سەرىنىڭ مۇنىسى قالاي؟ باتىر اۋىلىن مەنسىنبەگەنى مە؟ تۇسپەي ءوتىپ كەتكەنى مە؟.." شالدار جاعى: "ءوي، ءپالى-اي، ىشەگىمىز شۇرقىراپ كەتتى"، دەسىپ ۇيدى-ۇيىنە تاراي باستاعان. قىرقادان تايلاعىن باقىرتىپ بىرەۋ ءتۇسىپ كەلەدى، جامان تۇيەكەش بولار دەسىپ وتىرعان. الگى اۋىلعا تاقاپ كەلىپ، تايلاعىن شوگەردى، كولىگىنەن ءتۇسىپ جاياۋ ءجۇردى. اڭىستايدى: ماۋىتى شاپانى كۇنگە شاعىلىسىپ جالت-جۇلت ەتەدى، بوركىنىڭ كەنەرەسى تولعان جاقۇت تاستار، الىپ دەنەلى، شالقاق ءتوستى سەرىنىڭ ءوزى. ءۋا-ا-ا! اكەسى ساسقانىنان ەتەگىنە سۇرىنە بەردى، جۇگىرىپ جەتىپ، قولىن الدى، تاعزىم ەتىپ ۇيگە باستادى. وشاقبايدى اۋىلدىڭ شالدارىنا شاپتىردى. "سەرى كەلىپتى" دەگەن حابار لەزدە ءدۇيىم جۇرتقا تاراپ كەتتى.
— ءوي، سەرى دەگەن اق جابۋلى ارابى جىلقى ءمىنىپ، نوكەر ەرتىپ، شالقىپ جۇرمەۋشى مە ەدى! مىنانىڭ باقىراۋىق تايلاعىنا ءجون بولسىن؟
— يت بىلە مە؟
— وسى سەرىگە يلانشى قادىرحان بەس قىزدىڭ بوداۋىنا كەلگەن جۇيرىك تۇلپار سىيلاپتى دەگەنى قايدا؟!
— يت ءبىلىپ پە؟
— ءقازىر جاقسى اتقا يت باتپاقتايدى. مىنانىڭ حورەزمدىك قيقار ساۋداگەر ۇقساپ تايلاق مىنگەنى ۇيات ەكەن.
وسى لاقاپ كۇللى اۋىلعا لىقا تولعان. باتىردىڭ تىككىزگەن اق وتاۋىنىڭ قاق تورىندە مۇرتىن سالالاپ، قىمىز جۇتىپ وتىرعان سەرىنىڭ ءسوزى الگى لاقاپتى ساپپا تىيدى. "استىمدا يلانشى قادىرحان سىيلاعان سايگۇلىك بار ەدى، جولاي ارىستانبابتىڭ شىراقشىسى ۇشىراسا كەتكەنى... سەرى-ەكە، تۋعالى تاقىمىما جىلقى باسقان جوق ەدىم، ءمىنىپ جۇرەيىن، سەرى-ەكە... دەپ جۇيكەمدى بوساتتى. بەرىپ كەتتىم. بۇل دۇنيە بەس كۇندىك قىزىققا تاتىر ما ەكەن!.." ايتقانى وسى بولدى. ەل اراسى تاعى گۋ ەتتى.
— قانى تازا سەرىنىڭ ءسوزى بۇل!
— قىلىعى قانداي سابازدىڭ!
سەرى وشاقبايدىڭ اۋلىندا قوناق بولىپ بەس كۇن جاتتى. وينادى، كۇلدى، ءىشتى، جەدى. كەشقۇرىم دومبىرانىڭ تىڭقىلىنا قوسىلىپ ناسيات سوزدەر سوعادى، دۇنيەنىڭ جىلقى تەزەگىمەن بىردەي ەكەنىڭ باقىل قىپ ءپالساپا ايتادى، تۇنىمەن بوزبالامەن قوسىلىپ سەرۋەندەپ كەتەدى، كۇندىز ۇيىقتايدى، بەسىنشى كۇن لەگەندە اكەسى سەرىمەن سوڭعى رەت سالاۋاتتاستى. "جالعىزىما دەپ ۇستاعان جورعا جۇيرىگىم بار ەدى، تاقىمىڭا باسقايسىڭ. ءبىر ءۇيىر جىلقىنى الدىڭا سالعايسىڭ. جۇرگەن جەرىڭدە ءجۇزىڭ جوعارى بولسىن"، دەپ باتاسىن بەرگەن. ەر كوڭىلدى سەرى جىگىت پەن كارى قولباسشى ءتوس ءتۇيىستىرىپ اجىراسقان. "قيىن كۇندە ءبىر-بىرىمىزدىڭ قاسىمىزدان تابىلايىق"، دەسىپ ۋاعدالاسقان... سول سەرى ءىنجۋدىڭ مۇزى قاق-قاق شىتىناپ جاتقان قىستىڭ قاقاعان ايازىندا، اكەسىنىڭ جامباسى جەرگە تيگەن كۇنى قايتا ءبىر سوققان. باياعى دوستىق سالاۋاتتى ۇمىتپاپتى. جەر قايىسقان نوكەرلەرىمەن اۋىلعا ات قويىپ ەڭىرەپ جىلاپ كەلگەن. كارى قولباسشىنى ارۋلاپ جونەلتىسكەن. بوركىندەگى ەڭ اسىل دەگەن تاستاردى ءۇزىپ قازانىڭ جانازاسىنا تىككەن. سودان كەيىن الگى سۇڭعىلا سەرىنى كورگەن ەمەس. جىلدار ەتە ارقا قازاقتارىن ارالاپ ءجۇرىپ جۇتتا اشتان ءولىپتى دەپ ەستىدى.
وشاقباي جاپاندا جاتىپ وسى وقيعانى ەلجىرەي ەسكە تۇسىرگەن. كوز الدى بۋالدىر تارتىپ مىزعىپ كەتتى. اسا تالىقسىپ قاتتى ۇيىقتادى. تان بوزى بىلىنەر-بىلىنبەستە اتتاردىڭ قاتتى پىسقىرعان دىبىسىنان شوشىپ وياندى. باسىن كوتەردى. دەنەسى مىلجالانىپ ءىسىنىپ كەتىپتى. ويىن جيا الماي ءبىراز زايىر وتىرعان. الگىدە عانا ساناسىن داڭعازاعا تولتىرعان ءتۇسىن ەسكە ءتۇسىردى.
تۇسىندە بارشىن سۇلۋدى كورگەن. قارا جامىلىپ ءجۇر ەكەن. وشاقباي قىزعا ۇزدىگىپ: امان ورالدىم عوي، قارا جامىلۋىڭدى قوي"، دەيدى. بارشىن كەلىسپەگەن سىڭاي تانىتىپ ءۇنسىز باسىن شايقايدى. كۇننىڭ شىعاتىن جاعىندا كولدەنەڭ سۇلاپ جاتقان قاراتاۋدى نۇسقايدى. قاراسا، قاراتاۋ بوكتەرى قاراقۇرىم بولىپ تومەن لەگلىپ ءتۇسىپ كەلە جاتقان قول ەكەن. جاۋ قولى ەكەنىڭ تانىدى. شوشىپ، جانىنان بارشىن سۇلۋدى ىزدەيدى، زىم-زيا جوعالعان، تابا الماي الاقتاپ قالادى. جاۋ جاقتا قالعان ارقاسىن الدەبىر سۋىق ايازداي قاريدى.
دۇڭكىلدەگەن دابىل ءۇنى ەستىلەدى. داۋىس شىققان جاققا قارايدى. سويتسە، بارشىن سۇلۋ ەرىنىڭ باسىنا قوس دابىل ىلگەن الپاۋىت تۇلپارعا ءمىنىپ الىپتى، قوس بىلەگىن كەزەك كوتەرىپ دابىل ۇرىپ ءجۇر. اتىنىڭ قانجىعاسىنا قان جۇققان. دۇڭك-دۇڭك-دۇڭك. وشاقباي جامانشىلىقتى سەزىپ، جانىنان اتىن ىزدەيدى، قاپەلىمدە قاشىقتاپ كەتىپتى. جۇگىرىپ جەتەدى. تىزگىنىڭ تارتىپ اتقا قونعان. تەبىنەدى كەپ. استىڭداعى كولىگى تۇلپار سىرەسىپ قوزعالار ەمەس. ەندى بايقادى، شىدەرىن شەشپەپتى، ۇمىتىپ جەتىپتى. جەرگە قايتا تۇسەدى. قۇلاعىن ءداۋ دابىلدىڭ ىردۋان ءۇنى جارىپ بارادى. دۇڭك-دۇنك-دۇڭك. اتىنىڭ شىدەرىن شەشىپ، ەندى تۇرا بەرەم دەگەندە زەردەسىنە الدەنە ساپ ەتكەنى. ۇمىتقانى ەسىنە ءتۇستى. جالت بۇرىلىپ، اينالا وراعىتىپ شاۋىپ جۇرگەن بارشىنعا ايقاي سالادى.
— استىڭداعى باياعىدا ەكەۋمىز ىزدەگەن دابىل ىلگەن يەسىز تۇلپار عوي. تاستا ءتۇس! استىڭداعى ات ەمەس، جامانشىلىق!
وشاقبايدىڭ جامان تۇستەن جانى اۋىرىپ، ەڭسەسى ەزىلىپ وتىرعانى وسى ەدى. كىدىرۋگە بولمايدى. كيرەلەڭدەي كوتەرىلىپ قوس اتتى شىدەردەن بوساتىپ، بىرىنە ءمىنىپ، كەلەسىسىن جەتەلەپ سونۋگە اينالعان ايدىڭ سوڭىنان بۇلكەككە باستى. ءدال وسى اي عانا دەشتى-قىپشاققا اداستىرماي اپارارى انىق. سوڭىنان سۇلدەلەپ ەرە بەردى.
ون ءتورتىنشى سارىن
قويان جىلىنا قاراعان كۇز ايىندا ۇرگەنىشتىڭ شاح سارايىندا دۋان-ارىز ءماسليحاتى باس قوستى. القا جۇرتتىڭ بارىنەن بيىكتە، ماڭداي توردەگى ۇلكەن تاقتا حورەزم ءامىرشىسى اللا اد-دين مۇحاممەد جايعاسقان. ارت جاعىندا قاۋىرسىن قالام، شيراتپا قاعاز ۇستاعان كەڭەسشىسى، ون قاناتتا ەت جاقىن قولباسىلار، باپتار مەن بەكتەر، ال سول قاناتتا قىپشاق قولباسىلارى، ولاردىڭ ىشىندە وتىرار حانى يلانشى قادىرحان بار. كۇن قۇلانيەكتەنىپ كەلە جاتقاندا جينالعان جۇرت ءالى تاپجىلار ەمەس، الگىدە مۇحاممەدتىڭ ۇزىن سونار باتاگوي سالاۋاتى بىتكەن. ەندىگى ءسوز وڭ قاپتالداعى قاۋىن باس بۇحار بەگىنە تيگەن. ول الدىڭا اسا قالىڭ شاريات كىتابىن جايىپ سالىپ، قولىنداعى قۇلاش كەلەتىن ءتاسپىسىن تىزەسىنىڭ باسىنا ءىلدى، تاماعىن كەنەدى.
— شاح يەم، زاماننىڭ ءتۇزۋ ۋاقىتىسىندا امىرشىگە قارسى ءا دەپ اۋىز اشۋ كۇپىرلىك ەدى، ءقازىر جۇرت قاعىندى. بەيادەپ بەكتەر كوز الارتىپ كوتەرىلىسكە شىقتى. ونداي ادام ەكى دۇنيەدە دە وڭباي وتەدى، كورىندە جاتىپ وكىرەدى ءالى. سامارقان بەگى وسماننىڭ بەيباستىعى تالاي جۇرتتى بۇلدىرەتىن بولدى؛ سۇتكە تامىزعان ايران ءتارىزدى، قولامتا ۇرلەگەن جەل سەكىلدى پالەكەت. نوقان وسماننىڭ باسىن كەسىپ قاداعا شانشىپ قويعان ءلازىم. سوندا عانا شاحتاردىڭ شاحى، تىل-كوزدەن اۋلاق بولعاي، ابىرويىن اسىرادى، ارۋاقتارىن ريزا ەتەدى. بۇلىنگەن ەلدى ىرىققا سالار جالعىز-اق ءتاسىل بار.
— سونىڭدى ۇيرەتسەيشى!
— نە اسىلدار بار عوي ارامىزدا!
— ءتۇنى بويى كوز ىلمەي ويلاپ شىقتىم، - دەدى الگى بۇحار بەگى.— ءقازىر ەل اراسىندا قىز زەكەتى، تۇڭلىك زەكەتى، قىرمان زەكەتى، ءتۇتىن زەكەتى، جول زەكەتى، تارازى زەكەتى، قول زەكەتى دەگەن جەتى ءتۇرلى الىم بار. بۇل ءالى از. وسى زەكەتتەردەن وپ-وڭاي قۇتىلىپ كەتىپ، قاراقان قۋ باسىن كۇيىتتەپ جۇرگەن كۇناھارلار كوپ. الگى الىمداردىڭ ۇستىنە تاعى دا ءۇش ءتۇرلى زەكەت قوسقان ماقۇل. باليعاتقا جەتپەگەن قىزدار ءۇشىن قالىڭ مال زەكەتىن، پەرزەنتى كوپ ۇيدەن توسەك اقى زەكەتىن، تۋماعان ايەلدەردەن بەدەۋ زەكەتىن الاتىن ەتىپ جارعى جازىڭىز. وسى زەكەتتەردى تولەپ قۇتىلامىن دەپ جۇرگەندە ميى اشىپ، ماڭگىپ بىتەدى، باسىڭ قايدا دەسەڭ، قۇلاعىن كورسەتەتىن بولادى. سوندا عانا باياعى بابالار ارمانداپ كەتكەن سالدەڭە بوزتورعاي ۇيالاپ، ءسۇت ۇيىتقانداي تىنىش زامان تۋادى، شاح يەم!
قاۋىن باس بەك سالدەسىنىڭ ۇشىمەن سامايىن، سوسىن ەزۋىن ءسۇرتتى. ەنتىگىن باسىپ تور جاققا قيىستادى. ساۋساعىن ءتاسپى بويىمەن جورعالاتىپ جىبەردى.
قۇلاققا ەنەتىن جاقسى ءسوز،— دەدى شاحتاردىڭ شاحى. كەلەسى تۇستان ايگىلى باتىر قولباسشى تەمىرمالىك ءسوز الدى.
ۇلارداي شۋلاعان اش-جالاڭاش ەلدەن ۇستەمە زەكەت جيۋ ەرسى-اق. حالىقتى بوسقىن ەتەمىز، اشارشىلىققا ۇشىراتامىز. مەنىڭ دەرىم: كۇننىڭ شىعىسىنان قاتەرلى جاۋ جىلجىپ كەلەدى. قىپشاق حانىنىڭ ايتۋىنشا شىعىس قاعانى الاتاۋ ءۇستىن جايلاعان ۇيعىرلاردى قوسىپ العان. التاي جىنىسىن مەكەندەگەن قالماقتارمەن اۋىز جالاسقان. تەمىرقازىق استىڭداعى سابىر ەلىن قان جوسا قىلىپ ءجۇر؛ ەندى بىرەر اتتاسا — قارسى الدىڭدا دەشتى-قىپشاق تۇر. وسى دۇلەيگە توسۋ بولار كۇش قانە؟ ەلدىڭ ەتەگىن جابار اقىل قانە؟..
باتىر تەمىرمالىك ءوڭى تۇگىلى تۇسىندە دە جاۋدى كورەدى-مىس دەگەن سوزگە سەنبەۋشى ەدىم، ەندى يلانىپ وتىرمىن. ايتپەسە، شىعىس قاعانى قايدا، حورەزم قايدا؟ ول دا ءبىر جاپان دالانى كەزىپ جۇرگەن قۇيىن دا، ءبىز اسپانمەن تىلدەسكەن بيىك داراقپىز عوي. قۇيىن داراقتى قۇلاتا المايدى.
— شاح يەمنىڭ ءسوزى دۇرىس. شىعىس قاعانى قۇيىن بولىپ كەلسە، سارايدىڭ ەسىگىن اشىپ جىبەرىپ ىشىنە كىرگىزە قويامىز، ۇجماق ۇيگە اپارىپ سىلقىم سايقالدارعا جاۋكەمدەتەمىز. بىرەر كۇننەن سوڭ جىنىڭ العان باقسىداي بولىپ جايىنا كەتەر.
— جەكجات بولىپ شىعا كەلەمىز.
شاحتىڭ قاسىندا تۇرعان كەڭەسشى كورەگەن ءسوز العان.
— اۋەلى قىپشاقتارمەن قىلىشتاسىپ كورسىن. اڭىسىن اڭديىق.
ەسىك جاقتان باسىن ءيىپ احمەد ەلشى سالاۋات سۇرادى.
— مەنىڭ دەرىم: ءىنجۋ بويىنداعى قىپشاق قالالارى سۋ زەكەتىن تولەگىسى كەلمەيدى. حانى كەتەدى. دۋان-ارز نە ءىنجۋدىڭ نارىنەن سالىق ونەتىن ەتىپ، نە وزەن سۋىن كەرى، ەسكى ارناسىنا بۇراتىن ەتىپ جارعى شىعارسىن. سوندا الگى شاح يەم ايتقان الىپ داراقتىڭ بيىكتەي بەرەرى داۋسىز.
— قىپشاقتاردىڭ تىرلىگى قيعىلىق قوي!
— زورلىق دەڭىز.
— وتىرار ءامىرشىسى يلانشى قادىرحاننىڭ سوزىنە قۇلاق قويالىق،— دەدى شاحتاردىڭ شاحى.
وڭ قاناتتاعى جەلپىنىپ وتىرعاندار جىم بولدى.
— مەنىڭ دەرىم: الامان اسىر زاماندا زەكەت جيناپ، سالىق داۋلايتىن قىرۋار قولدى قاعانعا قارسى قويالىق. قول كۇشىن بىرىكتىرەلىك. وتىرار قالالارىنان سۋ سالىعى ونبەيدى، ويتەر بولساق، تۋىسقان باۋىرعا جاراقات تۇسەدى، ەل اراسىنا ارازدىق كىرەدى. ەسەپشىنى جۇت الار دەگەن اقيقاتتى ويلايىق. ءىنجۋ وزەنى زاماندار بويى قىپشاقتاردىڭ ەمىرەنە ەمگەن اناسى، اناسىن ەش ۇل سالىققا ساتپايدى. كەلەسى دەرىم: تەمىرمالىكتىڭ ايتقانى اقىل. ءقازىر مەنىڭ جانىمدا وتىرعان وشاقباي باتىر شىڭعىسحان ورداسىنان تاقاۋدا قاشىپ كەلگەن. قاعان قولىنىڭ كۇشىن كورگەن. ماڭعۇل قوسىنىڭ ول شەتى مەن بۇل شەتىنە شىعۋ ءۇشىن اتتىلى كىسى التى كۇن جۇرگەن. ولار جايلاپ وتكەن جەرگە ءۇش جىلعا دەيىن ءشوپ شىقپايدى، بۇلاقتار قاڭسىپ، وزەندەر سۋالادى. جەبەسى جەلدى، جىلقىسى بەلدى دەيدى. ماڭعۇل جارتى عۇمىرىن ات ۇستىندە وتكىزەدى-مىس؛ ەر ۇستىندە ەت جەيدى، جالعا سۇلاپ جاتىپ مىزعيدى، جارىن ات ساۋىرىنىڭ ۇستىندە ەركەلەتەدى؛ استىنداعىسى زورىقسا، جەتەگىندەگى مىنىسكە اۋىسىپ مىنەدى. جىلقىنىڭ جالىنا جارماسسا-اق جان الا الماس سايتانعا اينالادى. ال جەرگە تۇسسە تالتاڭداپ جۇرە المايدى.
— پالەكەتتەردىڭ بەتى اۋلاق!
— اتتىلىسىمەن قىپشاقتار شايقاسسىن، بىزدەر جاياۋ قولعا قارسى تۋرارمىز.
— ەلشى جىبەرىپ سىر تارتساق قايتەدى، شاح يەم! شاحتاردىڭ شاحى ساقالىڭ سالالادى، كوزىن جۇمىپ تەرەڭ ويلانىپ قالدى.
سول قاناتتان تاعى ءبىر بەك سالاۋات سۇرادى.
— شاح يەم، يسپيدجابتىڭ ايگىلى مەشىتىنىڭ استىڭدا ءبىر زاماندا بابالارىمىز قازعان جەر استى جولى بار-تۇعىن. ءقازىر سول قۇرىلىس قۇلاۋعا اينالعان. اقشا توگىپ، ۇستا جالداپ جوندەتۋگە پۇرسات بەرسەڭىز ەكەن. قىز قامايتىن قۇجىراعا اينالدىرا سالسام...
— ءداپ مەشىتتىڭ استىنا شاشى ۇزىنداردى جيناۋ كۇپىرلىك بولار.
— وندا مەشىتتى شاھاردىڭ كۇنشىعىس بەتىنە كوشىرە قويامىن.
— بولسا بولسىن. ىح-ىح-ىح!
شاحتاردىڭ شاحى ماڭداي ءاجىمىن سيپاپ شارشاعان سىڭاي تانىتتى. قوس قولىنىڭ ساۋساعىن بىرىنە-بىرىن كىرىكتىرىپ سىرتىلداتا باستادى. سىرمىنەز اقساقالدار قيپىجىق قاقتى. دۋان-ارىزدى جاباتىن سەبەپ ىزدەپ سۇڭقىلداسىپ كەتتى.
— بەسىن نامازىنىڭ مەزگىلى تاقاپتى، ءپىرادارلار.
— شاح يەمنىڭ اسىل ديدارى كۇننىڭ اۋعانىڭ دا بايقاتپاپتى-اۋ.
جىلىنا ءبىر مارتە جينالاتىن ۇلى ءماسليحات بۇل.
وسى قولپاشتاۋدان سوڭ شاحتاردىڭ شاحى ءتۇسىن جىلىتىپ ورنىنان كوتەرىلدى. دۋان-ارزدىڭ تامامدالعانىڭ ءبىلدىردى، سىرتقا بەتتەدى. سوڭىندا شۇباتىلعان حانزادالار مەن بەكزادالار، كۇتۋشىلەر، ەلشىلەر، قولباسىلار توعىتىلىپ كەلىپ ەسىككە كەپتەلدى. يلانشى قادىرحاننىڭ قاسىنداعى وشاقباي كۇڭكىلدەپ كەلە جاتقان. "كۇنى بويى باس قاتىرىپ داۋرىققاندا جالعىز اۋىز اڭگىمەنىڭ ۇشتىعىنا جەتىپ، ءبىر سوزگە توقايلاسقان جوقپىز، بۇل قالاي؟" دەيدى. يلانشى قادىرحان جانارىن جالت ەتكىزىپ قارادى، سۇق ساۋساعىن كوتەردى، بۇل ونىڭ: "ءىشىڭدى تەسىپ بارا جاتسا دا دىمىڭدى شىعارما"، دەگەنى ەدى.
زامانا تۋدى ءمالىمسىز مۇندار، كىشى جوق ەندى ۇلكەندى تىڭدار، كىتاپ جازۋعا كورىنگەن قۇمار.
ءبىرىنشى سارىن
ەكىنشى جەلى
زامانا تۋدى ءمالىمسىز مۇڭدار،
كىشى جوق ەندى ۇلكەندى تىڭدار،
كىتاپ جازۋعا كورىنگەن قۇمار.
بابىلدىڭ mac تاقتاسىنان
وتىرار جەرىن بۇل كەزدە ارالاپ كورگەن كىسىنىڭ كوزىنە اۋەلى تاس توبەدەن توسكە شانشىلعان شاعىر شاپاقتى كۇن، ءدال سول كۇننىڭ استىڭدا ءوز كولەڭكەسىن سەرىك ەتكەن جالعىز ىلىكتى توراڭعى تالدارى، سوسىن قۋ مەكيەن قۇبا جون تۇسەر ەدى؛ تۇسەر ەدى دە كوربىلتە سارتوزاڭ جولىنا سالىپ الىپ الىسقا-الىسقا كەتىپ جاتقان كۇرەڭ سۇرلەۋگە سالار ەدى، بۇل كۇرەڭ سۇرلەۋ ۇلى جىبەك جولىنىڭ سۇلدەلەنگەن سورابى-تىن؛ سول سورابتىڭ ەكى ەزۋى تولى تەزەك، تۇيەنىكى، پىلدىكى، سوسىن ەكى اياقتىنىكى، سودان سوڭ جولاۋشى كوزىن مۇناراسى القارا اسپاندى تەسىپ جىبەرە جازداپ تۇرعان مەشىتتەر، ساراي كۇمبەزدەرى تارتادى، تارتادى دا تاپ وزىنە ساۋمەڭدەتەدى، جولاۋشىنىڭ جۇيكەسىن جەگەن جايپاق توسكەي تاۋسىلمايدى-اۋ، تاۋسىلمايدى، ايتىلىپ بىتپەگەن قىپشاق قيسساسىنداي، ارتىڭدا "حوش-حوش" ايتىسىپ كەرى بۇلكەكتەر گوي-گوي كەزىڭدى كۇتىپ قالا بەرەدى؛ كوزىڭە كوك زەرەندە تۇرعان كولدەي كۇلتەلەنىپ ساعىم كورىنەدى. جاراسىندا جايساڭ جۇماق، ادەمى ءاۋىز، ءۇر قىزدارى، وسىلار ەلەستەپ ەسەڭگىرەپ كەلە جاتقانىڭدا الگى مۇنارالى مەكەن-جايدى جوعالتىپ الاسىڭ؛ جۇرەگىڭ تاس توبەڭە شىعادى، جوعالتقان جوقسىڭ-اۋ، سىلاڭ ساعىم ەندىگى ماۋرىتتە شولگە اينالىپ مىڭ قۇبىلعان پەردەسىنە وراپ كورسەتپەي قويعان سول جان ساقتار سالقار ساراي تابان استىڭدا تاقاۋ-اق جاتۋى مۇمكىن، كەرىسىنشە مونتانى سىعاننىڭ، الاقانىڭا قاراپ ايتقان بولجامىنداي كوز قيىرىنداعى بىردەمە بولار، تابان استىڭدا ۇلى جىبەك جولى جوق، جەتىم سۇرلەۋ عانا، تۋلاقتاي كەبەرسىگەن تاڭدايىڭدى ءجىبىتىپ، جان شاقىرىپ تىنىستاۋعا بۇرىلىپ ەدىڭ عوي، ەندى بار ويىندى بۇيدالاپ تارتىپ كەلەدى، "پارۋاردىگار زامان-اي، قىساستانعان كەساپات تاعدىر، جالعىز تۇيەنى جەتەلەتىپ، جورتاقى اتتى ىرقىلداتىپ قىلاسىندى قىلدىڭ عوي"، جولاۋشى ءوستىپ جابىعىپ كەلە جاتقان؛ ءداپ ساعىمنىڭ ەتەگىنە ورالىپ، قۇيىننىڭ قاسىندا قاپ-قارا بولىپ كۇنگە كۇيگەن ديقان ءجۇر، ارىق قازىپ جاتىر ەكەن؛ ۋا، توبەڭنەن نان جاۋعىر ديقانبابا، وسى ولكەدە اتىز-ارىقتان اياق سۇرىنەدى، بۇل تاعى نە قىلعانىڭ؟" دەپ ءجون سۇرايدى بۇل، ديقانبابا جاراتپاعان سىڭاي تانىتادى؛ "قولىنا كەتپەن ۇستاعان ديقاننىڭ ءوز ارىعى، ءوز اتىزى بولعانى ءجون، وزگەنىكىنە سۇعىن سالعان ديحان ەمەس، سەن سىقىلدى ساۋداگەر عانا"، دەيدى الگى؛ جولاۋشى ءتۇسىنىپ تۇر، بۇل وڭىردە ديقان مەن ساۋداگەر يت پەن مىسىق سەكىلدى، ءبىرىن-بىرى امسە داتتاپ بالاعاتتاپ جۇرگەنى، بۇلاردىڭ داۋىن قان بازاردا كورسەڭ، ويپىرموي، قاۋىرسىنى تۇسكەن اتەشتەردەي قالبالاقتاسادى، ءبىرىنىڭ-بىرى كوزىن شۇقىپ ءمىنىڭ بەتىنە باسادى: جولاۋشى ساۋداگەر ەمەس-تۇعىن: ديقانبابانىڭ ىشىرتكىدەي سوزىنە ءىشىن تارتىپ ىزالانعان جوق؛ "وتىرار شاھارىن جەر جۇتىپ كەتكەن بە بۇل؟" دەيدى، ديقانبابا قالىڭ كوزىنە كولەگەيلەپ تۇرىپ-تۇرىپ: "انە ءبىر قۇبا بەل تۇيە وركەش ساعىمدى كوردىڭ بە، يە، تاپ سول ساعىمنىڭ تۇستىگىندە ءشىلبيىپ تۇرعان توراڭعىنى شالامىسىڭ، سول توراڭعىنىڭ كولەڭكەسى ىسپەتتى قاراۋىتقان كۇمبەز سارايدىڭ مۇناراسى، سول مۇنارانىڭ استىڭدا قۇجىناعان ەل، دەپ الاقانىڭا سالعانداي ەتىپ انىقتاپ ايتىپ بەرەدى، بۇل جولاۋشى تاعى بۇلكەكتەيدى، جەتەگىندەگى تۇيەسى مۇرىندىعىن اۋىرسىنىپ مىڭقىلدايدى، مۇرنىڭ تاقاۋدا تەسكەن تايلاق ەدى، ارى-بەرىدەن سوڭ تايراڭداپ جەلەدى، جەلىپ كەلە جاتىپ ارىققا ءسۇرىنىپ جۇلىنى ءۇزىلىپ كەتە جازدايدى، جولاۋشى ساۋداگەر بولماسا دا قارا جەردى جىرىمداعان ديقان بىتكەندى ىشىنەن سىپىرا بوقتايدى، بوقتاپ كەلە جاتىپ اۋزىن باسا قويادى، كۇپىرلىك جاساعانىڭ قاراشى، ورازا ۇستاپ اۋىز بەكىتكەلى بەس-اق تاۋلىك وتكەن، ءوي، ىعىر شىعىڭدى شىعارعان قاتىن-بالانىڭ قامى-اي، ورازا ۇستاپ سالقىن سىز ءۇيىنىڭ تورىندە شالجايىپ جاتپاس پا ەدى، قاتىنىڭ جۇمساپ راقاتقا باتپاس پا ەدى، قان شىلدەنىڭ ىستىعىندا جەلىگىپ "كۇي ايتىسىنا" قاتىسامىن دەپ شىعا قالىپتى، سىنعا تۇسكەن قارسىلاسىن جەڭىپ اتى دابىرايسا جاقسى-اۋ، ساۋساعى ءسۇرىنىپ جۇرتقا كۇلكى بولىپ ءجۇنجىپ قايتاتىندار دا بولادى، "وندايىڭنان ساقتاي گور، جاراتقان! ارعى-بەرگى قوس ىشەكتىڭ پىرلەرى! قايراۋىق اتىممەن ايتىستان جەڭىلدى دەگەنشە جەر جۇتتى دەسەيشى"، ءوستىپ كۇڭىرەنىپ كەلە جاتىپ بوكتەرىندەگى قورجىندى سيپالادى، ءبىر باسىندا بۇلتيىپ جاتقان دومبىراسىن باعدارلادى، كۇن كوزى ءتيىپ قاڭسىتپاسىن دەپ شەكپەنىنىڭ شالعايىمەن قىمتاڭقىراپ قويدى؛ اياعىنىڭ استىڭداعى جەتىم سۇرلەۋ كەلەسى ءبىر سۇرلەۋگە قوسىلدى، كوپ ۇزاماي سارتابان سوراپقا اينالدى، توراڭعىنىڭ تۇسىنان وتە بەرگەندە سال بوكسە كەرۋەن جولىنا قوسىلدى، كەرۋەن جولىنىڭ ەكى ەزۋى تولى ورىك، قۇرما اعاشتارى، جەمىستەرى ءپىسىپ الدەقاشان توگىلىپ كەتسە دە تاناۋدى قىتىقتاعان ادەمى ءيىسى شىعادى؛ كۇيشى قايراۋىق شايىر ءيىسىن قۇنىعا جۇتادى، سوڭىندا سۇمەڭدەگەن تايلاقتىڭ مۇرىنى دامىلسىز شۋىلدايدى؛ الدەنە جولاۋشى كوزىن جىلت ەتىپ قارىپ وتكەنى، باعدارلاپ قاراسا تال اراسىندا كەتپەنى جارقىلداپ ديحان ءجۇر. تىراڭ-تىراڭ ەتىپ جەر شابادى كەپ، سونادايدان كەلىپ سالەم بەرەدى: "ۋا، ديقانبابا، وتىرار شاھارى قاي تۇستا؟" دەپ ءجون سۇرايدى، اناۋ كەتپەنىڭە سۇيەنىپ ءشولميىپ تۇرادى، سوسىن باسىنداعى تاقياسىن الىپ ۋماجداپ بەتىن سۇرتەدى: "وتىرار كوشەسى اتىڭنىڭ تۇياعىنىڭ استىنان باستالادى، بۇل تالدى كوشە دەپ اتالادى، وڭعا تامان قيىستاساڭ قىشقورعانعا تىرەلەسىڭ، ماڭداي الدىڭداعى ساۋداگەرلەر مەكەنى التىنتوبە، قاناتتارى ەلدى مەكەن پىشاقشى كوشەسىنىڭ پۇشپاعى"، دەپ باجايلاپ بارا جاتقان: ءسوز اراسىنا "قان بازارى قايدا؟" ساۋال قىستىرىپ جىبەرگەن، انانىڭ ويى بەلگىلى: "تىمىسكىپ پايدا ىزدەپ جۇرگەن ساۋداگەر ەكەنىڭدى سەزگەم، قاڭعىباس كۇشىكتەر-اي، جول سۇراپ تىرلىك ىستەتپەيدى"، دەپ كەيىپ تۇر ىشىنەن. "قان بازار انە"، دەپ شاڭى شىعىپ جاتقان الامان ايتاقىردى نۇسقادى دا الاقانىڭا تۇكىردى، قابىرعاسىنىڭ سايى شىعىپ جەردى بۇرقىلداتىپ شابا جونەلدى. قايراۋىقتىڭ قاراپ كەلە جاتىپ كوڭىلى سىزدادى، ساۋساعى دىرىلدەپ دومبىراسىن سيپادى، قاپا بولدى؛ جاسى وتىزدى القىمداپتى، ءالى بۇيىرىنە ماي، قوراسىنا مال بىتكەن جوق، ەلدى ەڭىرەتىپ پالەن كۇي شىعاردى، تەكەجاۋمىتىن تەبىنىپ كەدەيلىكتەن قۇرىق بويى ۇزاپ شىعا الماي ءجۇر؛ نەسىبەسىن وسى جولى سىنار!
وسى ويمەن بۇرقىلداقتى كوپسىتە كەشىپ قان بازاردىڭ ىشىنە كىرگەن، ءويدايت، مۇنداعى جۇرتتىڭ بەتى جامان، بەينە قۇمىرسقانىڭ يلەۋى دەرسىڭ، ءبىرى ساتىپ، ءبىرى ساۋدالاپ، ءبىرى ساتىپ الىپ وڭەش سوزىپ جاتقان دۇنيەاۋي پەندەلەر. قايراۋىق اۋزىن اشىپ اڭىرىپ قالدى، ەزىنە تۋرا سالىپ بەس-التى كىسى جۇگىرىپ كەلەدى، "تال تۇستە توناماق پا، ءباتشاعارلار!" دەپ ويلاۋى مۇڭ ەكەن، الگىلەر جەتىپ كەلىپ شالعايىنا جارماسقانى، ءبىر قاۋعا ساقالدىسى ءجىتى قيمىلداپ مۇنىڭ قولىنداعى بۇيدا ءجىپتى جۇلىپ الدى دا، تايلاقتى تايراڭداتىپ جەتەلەي جونەلدى، وزگە كىسىلەر "اتتەگەن-اي" دەسىپ بەت-بەتىمەن تاراسىپ كەتتى، بۇرىن جەتكەن كىسىنىڭ قولىنا جارماسپايتىن وزدەرىنىڭ سەرتى بىلەم. قايراۋىق اتىن تەبىنىپ قالىپ تايلاعىنىڭ سوڭىنان سالعان، بوربايلاتىپ جەتىپ كەلدى؛ "ۋا، اقساقال، تال تۇستە توناماقپىسىڭ، بەرى اكەل بۇيدانى"، دەپ تاقىمداسا بەرگەن، قاۋعا ساقال بارك ەتە قالدى، "توناۋشى ەمەسپىن، دەلدالمىن ، تايلاعىڭدى ارتىق باعاسىنا ساتىپ بەرەمىن"، دەپ باجايلادى، بايىرقالاتتى. كان بازاردا دۇنيەڭدى، مالىندى اپ-ساتتە ساتىپ بەرەتىن الىپساتار دەلدالدار بولادى، ولار تىلىمەن اقشا تابادى، اۋزىمەن وراق ورادى دەگەندى ەستيتىن، مىنا قاۋعا ساقال ءداپ سول قىزىل كوزىڭ؛ مال بازارى اينالاسى ات شاپتىرىم كەلەتىن ءاۋلىنىڭ سىرتىڭدا ەكەن، "ساتاتىن تايلاعىم جوق"، دەپ قايراۋىق قايىرا ءتىل قاتقانشا بولمادى! الگى دالاقباي قاۋعا ساقال تايلاعىن كوپ تۇيەنىڭ ىشىنە قوستى دا جىبەردى، مىنا شەتكە قىديىپ شىعىپ، ارشامەن ءتىسىن شۇقىپ تۋرا قالعاندا قايراۋىق قايران قالدى؛ الگىدە عانا ارباڭداپ جۇگىرىپ كەلىپ كىسىنىڭ شىلاۋىنا جارماسقان ارسىز ادامنىڭ ورنىڭدا بىلىكتى، بىلگىر بازاركەش قالعان، مال ساۋدالاعان جۇرتتىڭ توبەسىنەن قارايدى، ماردىمسي ءتىل قاتادى، "ءپالى، ءبۇيتىپ نان تاپقانىڭا بولايىن"، دەپ ويلاعان تايلاق يەسى ەندى قاۋعا ساقالدىڭ قالاي ساۋدالاسارىن بىلگىسى كەلىپ ەرىكسىز توسىلدى. تايلاعىن ساتۋعا ءۇنسىز بەيىل بەردى، "ايتىستان جەڭىپ سىي-سياپاتقا كەنەلسەم جۇك ارتىپ قايتارمىن"، دەپ شي بورباي نەمەنى جەتەلەي شىققان، ەندى قارسى كەزدەسىپ قاعىپ اكەتكەن دەلدالدان قايمىعىپ-اق تۇر، تۇيە ساتىپ العىشتار اعىلىپ كەلە بەردى.
— جەتى كۇن جورتسا دا شالدىقپايتىن جەلمايانىڭ تۇقىمى، ساداق سيراق تايلاقتى ءتورت دينارعا ساتامىن، — دەدى قابا ساقال دەلدال.
قايراۋىق ۇياتتان بەتى ورتەنىپ، اياعىنىڭ باسىنا قاراعان. "دەلدالدىڭ ساۋدالاپ تۇرعانى تىشقاق تايلاق، سۇراعانى قوس ناردىڭ اقشاسى، بەتى بۇلك ەتەتىن ەمەس". ساۋداشى دا كوپتى كورگەن ساعىر ەكەن، بىتىسپەدى.
— جارتى ديناردان ارتىق بەرەرىم جوق،— دەپ قاسقايىپ قاراپ تۇر. قانىپەزەردىڭ ايتىپ تۇرعانى تۇساق قويدىڭ باعاسى.
دەلدال دا، ساۋداشى دا بەرىسپەي ءبىراز تاجىكەلەستى. ارى-بەرىدەن سوڭ شاڭقىلداسىپ بوقتاسىپ الدى. ەندى ءبىر مەزەتتە شۇيىركەلەسىپ سويلەسىپ كەتتى. جان بەرەتىن ناۋقاستاي قالىپسىز ءدۇبارا كۇيگە تۇسكەن. اقىرىندا سىبىرلاستى، جىمىڭداستى، قول سوقتى، ناقا كوپ جىل كورىسپەي ءجۇرىپ جاڭا كەزدەسكەندەي قۇشاقتاسا كەتتى. قايراۋىقتىڭ قولىنا جالعىز دينار ءتيدى، سويتكەنشە بولماي، الدەبىر كۇمىس تەڭگەلەردى قابا ساقال ءوز قالتاسىنا جىتىردى، "بۇل مەنىڭ ءتىل اقىم"، دەدى. ساۋداشى تايلاقتى جەتەلەپ جونىڭە تايدى، دەلدال تاعى بازار سىرتىنا جول توسۋعا بۇكەڭدەپ بارا جاتتى. تاعى دا تاقىمى دىمدانىپ ءتورت تۇلىك ايداپ كەلگەن دالا قىپشاعىنىڭ جاعاسىنان الادى، مالىن بۇتارلاپ بازارعا سالادى، "قول اقى"، "ءتىل اقى"، "كوز اقى" دەگەن پالەلەرىن ءتىزىپ تۇرىپ قالتاسىنا توعىتادى.
جالعىز ديناردى الاقانىڭا قىسىپ ايانداپ شەتتە قاڭتارۋلى قالعان اتىنا كەلدى. ەندى كۇي ايتىسى بولاتىن جەردى ىزدەمەكشى. اتقا قوندى. بازاردى سىرت اينالا شوقىتتى، جۇرەگى داۋاماي، ىعى-جىعى جۇرت يلەۋىنە جولار ەمەس، جامان شوشىنىپتى، "دەلدالعا ۇشىراسسام جاياۋ قالارمىن"، دەپ ءقاۋىپ قىلادى. ءوستىپ كەلە جاتقاندا توعاي بوپ وسكەن شوك تالعا ماڭداي تىرەدى. شوق تالدىڭ ءىشى ءاۋىز ەكەن. اۋىزدەن ءارى بالشىق ساكىلەر، ءماسليحاتقا جينالعان جۇرت وتىراتىن الاڭقاي بولىپ شىقتى. اق سالدەلىلەر قاپتاي جايعاسقان. الاڭقاي تورىندەگى بيىك تاقتا وتكىر جانارلى، ءسۇيىر ساقالدى، الىپ دەنەلى كىسى وتىر. قايراۋىق اتىن قاڭتارىپ القا جۇرتقا تاقاي بەرگەن. "جانسىزدى جازالاعالى جاتىر" دەدى قاتارىنداعى كىسى. "بۇزىقتى جۇرت كوزىنشە جازالايتىن ءداستۇر بار".
شاعىرماق اق سالدەلىلەر حاننىڭ كەڭەسشىلەرى بولعانى عوي توردەگى الىپ دەنەلى ادامنىڭ اۋزىن باعىپ ءۇڭىلىپ وتىر، جەل سوقسا جاپىرىلار قوعا سەكىلدى، قوس قولىن كەۋدەلەرىنە ايقاستىرىپ ارادىك بۇگىلە تۇسەدى. قايراۋىقتىڭ حاندى كورگەنى وسى، تۇلعاسىنا ءسۇيسىنىپ، كوز قارىعان سالتاناتىنا قايران قالدى. حان سۇق ساۋساعىن كوتەردى، ارىدەن، ءاۋىز تاساسىنان ەكى جىگىت دەنەلى كىسىنى دەدەكتەتىپ سۇيرەپ كەلەدى ەكەن، ءداپ ورتاعا جەتە بەرگەندە دەنەلى كىسى بۇلقىنىپ قالىپ جىگىتتەردەن بوساندى دا ەتبەتتەي سۇلادى، حان اياعىنا باس ۇرىپ جاتىر.
وتىرار ءامىرشىسى قانىڭا قارايعان؛ دەشتى-قىپشاقتىڭ كىندىگىندە ءجۇرىپ كۇندەس قاتىڭداي كۇڭكىل سالعان ءبادريدديننىڭ قىلمىسىن ايتىپ بەتىنە باستى، جۇرت جۇزىنە قاراعىسىز ەتىپ جەرلەدى. قىزىلباستارعا، ءارىسى قاراحانيد حاندارىنا تۋعان جەرىنىڭ ارۋلارىن ساتىپ، وسال مەزەتىن نۇسقاپ، قۇپياسىن سىبىرلاپ جۇرگەن بەياۋىز بەيشاراعا قاھارىن قاتتى توككەن. كۇن استىڭدا جۋساعان قويداي بولىپ وتىرعان كەڭەسشى-اقىلشىلارىنا قولقا سالدى. "جانسىزعا لايىق جازا ويلاپ تابىڭدار"، دەپ تابىستادى. ەتبەتىنەن ءتۇسىپ سارى توزاڭدى يىسكەپ جاتقان جالالىعا كوز قىرىن دا سالمادى، تاس تۇعىرعا اينالىپ، شانشىلىپ وتىرىپ قالدى. وڭ قاناتتان بارساكەلمەس دەگەن ارالدى جايلاعان جالباعاي قاريا سالاۋات سۇرادى. "تەنتەكتى قاراڭعى جەرگە قاماپ، جايىن بالىقتىڭ ەتىن جەگىزەيىك، الا سيىردىڭ ايرانىڭ ىشكىزەيىك، استىنا اق كيىز توسەيىك. اق پەن بالىقتى اي بويى قوسا قابىلداعان كىسى الاپەس بولىپ شىعا كەلەدى"، دەپ ماعلۇمدادى. ودان تومەنىرەك قۇيرىق باسقان كوسە قولباسشى: "قوپاعا جىبەرەيىك، جولبارىسقا جەم بولسىن"، دەدى. "ەكى باستى جىلانعا ارباتايىق، ىسىپ-كەۋىپ جاتىپ جان كەشسىن"، دەدى. "بۇتقا تاڭىپ قويالىق تا تابانىڭ جالاڭاشتاپ سيىرعا جالاتايىق كۇلكىدەن ىشەگى ءتۇيىلىپ ءولسىن" دەستى. قىزىلقۇمنان كەلگەن كاريا ءسوز العان. "قانسىعان شىڭىراۋدىڭ تۇبىنە تىرپ ەتكىزبەي بايلاپ قويامىز، شەكەسىنە ءار كەزدە ءبىر مارتە سۋ تامىزامىز، ءۇش تاۋلىك بويى ءبىر جەرىنە سۋ تامىزساق ەسىرىك بولىپ شىعا كەلەدى"، دەدى. ءامىرشى سۇق ساۋساعىن جوعارى كوتەردى، بۇل ونىڭ سوڭعى جازاعا توقتاعانى. پالەندەي كوپ كۇش جۇمسامايدى، جانىڭ اۋىرتىپ قينامايدى، بايلاپ قويىپ، شەكەسىنە تىرسىلداتىپ سۋ تامىزا بەرەدى؛ "قيالي بولىپ كەتسىن ءباتشاعار!" قولىن سىلكىدى، جاڭاعى ەكى جىگىت ەتبەتتەپ جاتقان جالالىنى قولتىقتان الىپ سۇيرەتە جونەلدى، اناۋ قول ىلىگەر قارماۋ ىزدەپ تىرباڭداپ جانتالاسىپ بارادى، بايبالامعا باسقان. الىستاي بەرە ءۇنى ءوشتى.
قايراۋىق الدەبىر جان اۋرۋىن باستان كەشىرگەندەي كۇيزەلىپ كەتە بەرگەن. "ءقازىر وسى الاندا ونەر جارىسى باستالادى"، دەگەن جارشى داۋسىن ەستىدى، كىلت كىدىردى، كەرى قايىرىلعاندا كوردى، ارىدەگى ءامىرشى ءتۇسىن جىلىتىپ جارلىق جاساپتى؛ اۋقىمدى الاڭنىڭ ورتاسىنا سۋ سەبىلىپ، كىلەم توسەلىپ، ۇستىنە ۇزىن جولاق كورپەشەلەر سالىنا باستاپتى. الگىدە عانا الا كوز اجال كەزگەن كەلەڭسىز ورتانى ەندى دومبىرا دۋمانىنىڭ دۇرمەگى اجارلاعان. كۇتۋشى جىگىتتەردىڭ بوتا تىرسەگى مايىسىپ جەمىس سالعان ۇلكەن تاباقتاردى كوتەرىپ كەلەدى، سوڭدارىندا قۇمىرا ۇستاعان سۇلۋلار، اقساقال-قاراساقال اتاۋلىنىڭ الدىڭا بارىپ ءيىلىپ قولعا سۋ قۇيادى، سۋسىن ۇسىنادى. ولاردىڭ يبالى كىزمەتى مەن ادەمى الپەتتەرى ەركەكتەردىڭ اجارىن اشتى، جۇزدەرىنە قان جۇگىرتتى. قايراۋىق قايىرىلىپ كەپ قورجىنىنان دومبىراسىن الدى، اتىنا شىدەر سالدى؛ قايتا اينالىپ كەلگەندە ماناعى سالتاناتتى الاڭعا سىڭە المادى، قۇجىناعان جۇرت قاقپاقىلداپ جىبەرەر بولمادى، جارشىنىڭ ساڭقىلداعان داۋسىنان دومبىرا جارىسىنىڭ باستالىپ كەتكەنىڭ اڭىستاعان. شاناعى قازانداي ۇلكەن، ءيىنى كەلتە سارعىش دومبىراسىن قىسىمداي ۇستاپ ىلگەرى ءوتتى، كەۋدەسى قىسىلىپ، شالعايىنىڭ الدەقايدا كەيىندە قالعانىڭ بايقادى، قولىمەن تارتا بەرگەندە دىر ەتىپ جىرتىلىپ كەتتى. شالعايى جىرتىق، قايراق تاستاي قاتىڭقى جىگىتتى جۋان ورتا كوزىنە دە ىلمەدى. ءاي، مەنسىنەتىن ەمەس، موينىڭ ۇمسىنىپ قۇلاعىن سالعان، تۇرىكپەن كۇيىنىڭ ماقامىمەن بوزداعان دومبىرا ءۇنىڭ ەستىدى؛ الگى ءۇن كۇزگى بوزانىڭ ۋىتىنا ۇقسايدى، تۇلا بويدى دۋ-دۋ قىزدىرىپ جونەلگەن، بەبەۋ باسىلىپ: "بەس كۇيشىمدى جەڭسەڭ باس بايگى وزىڭدىكى، جىگىتىم"، دەگەن ءامىرشى داۋسى شىقتى. داۋرىقپالار كۇيشىنىڭ اتىن دابىرايتىپ قوشەمەتتەپ جونەلدى. دۋىلداق ورتانى: "ءامىرشىنىڭ ايگىلى بەس كۇيشىسى كەلەدى" دەگەن سىپسىڭ حابار جايلادى، سول سول-اق ەكەن، جۇرت جارىلىپ جول اشتى، قازداي ءتىزىلىپ، بىلەكتەرى سىبانۋلى، بەلدەرى بۋۋلى بەس جىگىت ءوتىپ كەلە جاتقان؛ قايسىسىنىڭ كارى، قايسىسىنىڭ جاس ەكەنىڭ اجىراتۋ قيىن؛ كىلەڭ ساقال قويعان، ماردىمسي ماڭعازدانعان، اۋلەتتى كىسىلەر؛ القا ورتاعا جەتتى دە اۋەلى امىرشىگە، سوسىن حالىققا بۇرىلىپ ءيىلىپ تاعزىم ەتتى؛ "تۇرىكپەننىڭ جىنىڭ قاعىپ الادى ەندى"، "پىسى باسىپ بارادى"، "ساۋساقتارى قامشىنىڭ سابىنداي ەكەن"، دەگەن سوزدەر قۇلاق تۇندىرادى. الگىلەر جاعالاي وتىرىستى دا تۇرىكپەن كۇيشىسىن ايتىسقا شاقىردى. جول بويىنشا اۋەلگى ماۋلەتتى قوناق الدى، قوس ءيىنىڭ سالىپ جىبەرىپ، باسىمەن تىزەسىن ۇرا جازداپ، ەكى بۇكتەلىپ بۇلكىلدەدى دەرسىڭ؛ كەۋدەسىنىڭ استىڭدا الدەبىر توتى قۇس قۇلپىرىپ سايراپ جاتقانداي بولدى؛ تولعاپ-تولعاپ توقتاعاندا، تىڭداۋشى جۇرت سىلتىدەي تىنا قالعان؛ بەس كۇيشى تۇنەرىپ اياقتارىنىڭ ۇشىنا قاراعان؛ جۇرتقا قىلعان قىساستىعى كورىنەدى، تومەندەۋ وتىرعان جالپاق كۇيشى الگى تۇرىكپەن كۇيىن ءدال اينىتپاي شەرتە جونەلدى، ول دا قاداۋ دومبىرانى توتى قۇستاي سايراتتى، سۇڭقىلداتىپ ءولتىردى. ۇزاق كۇيدىڭ ىرعاعىن جالعىز مارتە سالعاندا-اق قاعىپ الىپ، قايتا تارتىپ بەرۋگە سۇڭعىلا ساق قۇلاقتىق، العىر زەيىن قاجەتتى؛ ونداي قاسيەتسىز كۇي ايتىسىنا قاتىسا المايسىڭ. الگى زارلاۋىق سارىن باسىلدى، كۇيدىڭ قارىمتاسى قايتتى. ەندى جالپاق جىگىت ايتىسقا ارناپ ءتول كۇيىن تارتىپ جىبەرگەلى قومدانا بەرگەن ەدى، جۋان توردەگى ەگدە كۇيشى: "ءجا، سالدىرامامەن باسىمدى اۋىرتپا!" دەپ تەجەپ تاستادى، بىلەگىن ءتۇرىپ، ەكى ءيىنىڭ بۇلكىلدەتىپ ءوزى شەرتىپ جونەلدى. تۇرىكپەن جىگىتى جول اڭدىعان باۋكەسپەدەي ءاربىر ءۇندى قالت جىبەرمەي زەردەسىنە توقي باستادى، كۇي لىقىلداپ قۇيىلا بەردى، بۇل بارىنەن وزگەشە؛ وڭكەڭدەي جەلگەن جەلمايا ما، قيسسا وقىعان جىراۋ ما، الدەبىر عالامات سارىن، تىڭداۋشى جۇرت جاعاسىن ۇستاعان: "باقسىنىڭ ارقاسىن قوزدىراتىن ماقام مىناۋ"، "جولدان تايدىراتىن پالەكەت سارىن"، "ۇزاق سۇڭقىلدى قالايشا قايتالايدى ەندى"، دەسىپ سىبىرلاسا باستاعان؛ ەندى اڭىستادى، كۇن اۋىپ بەسىن ۋاعى بولىپ قالىپتى، قاريالار جاعى سەتىنەپ جاتىر، ءامىرشى ءالى تاپجىلماي تىڭداپ وتىرعان. ەگدە كۇيشى شەرتپەسىن تامامدادى، تۇرىكپەن جىگىتى سول سارىندى بۇزباي شۇبىرتىپ تارتىپ جونەلدى، توردەگى يلانشى قادىرحان قاباعىن شىتىندى: جات جەرلىك جىگىت ۇستىڭگى ىشەكتى ارەدىك بوس قوسىپ وتىر، ەگدە كۇيشىدەي ءدامدى دىبىستى تەرىپ تارتپايدى، اقىرى ساۋساعى قارىسىپ جول ورتادان ءۇزىپ تىندى. ساراپشىلار بايگىنى كۇمبەز سارايدىڭ بەس كۇيشىسىنە بەردى، تۇرىكپەن جىگىتى سۋعا سۇڭگىتىپ العان سۋىرداي بولىپ، بورشاسى شىعىپ، دومبىراسىن ەگدە كۇيشىگە قالدىرىپ شەتكە ىعىستى. كۇمبەز سارايدىڭ كۇمىس ساۋساق كۇيشىلەرىنە قارسى ايتىسقا شىعۋعا ەشكىمنىڭ باتىلى بارمادى، قايتا-قايتا قارقىلداعان جارشىنىڭ داۋسى قارلىقتى: وسى مەزەت جەتىم كوڭىل بوپ تۇرعان قايراۋىقتىڭ دەلەبەسى قوزدى، الدەبىر جەلىك كيمەلەتىپ اكەتتى، ورتاعا شىققان؛ جۇرت قىران-توپان بولىستى، جىگىتتىڭ جىرتىق شالعايىنا، سۇرىقسىز نۇسقاسىنا، شاناعى ءداۋ، سابى كەلتە دومبىراسىنا كۇلگەن. ءامىرشى: "ايتىستى ءارى جالعاي بەرىڭدەر"، دەپ ورنىنان كوتەرىلدى، ورتاعا كەلىپ تىزەسى دىرىلدەپ جايعاسىپ جاتقان جىگىتتى قومسىندى، "وسىدان ءدامدى كۇي شىعا قويماس"، دەپ ويلاعان. قان بازاردىڭ ءاۋىزدى الاڭىنان الىستاپ كۇمبەز سارايعا بەتتەگەن، جارىم جولدا ويى بۇزىلدى بىلەم، قيىس كەتتى. سوڭىڭدا سەنىمدى نوكەرى ماقسۇت ەرىپ كەلەدى. كوشەنى كوتەي ءوتىپ ءماسىسىن اق ۇلپا شاڭعا بوكتىرىپ شاھاردىڭ كۇنگەي شەتىنە شىقتى. مۇندا شوك جيدە توعايى بار. سول توعايدىڭ ىشىندە جورىق شاتىرى تىگۋلى-تىن، ءامىرشىنىڭ كوڭىلىن قۇبىلتىپ، ويىن بۇزىپ، دەدەكتەتىپ تارتىپ اكەتىپ بارا جاتقان پالە بار، ول ماڭعۇل ەلشىلەرى سىيعا بەرىپ كەتكەن تاڭعۇت قىزى ەدى. سارايىنان بولەك ۇستاپ، حانشاعا كورسەتپەي قۇپيا ساقتاپ كەلگەن. بۇگىن وڭاشادا باقۇلداسىپ تىلدەسىپ كورمەك. ماقسۇتتى سىرتقا قالدىرىپ ءوزى شاتىرعا ەندى. اۋەلگىدە ءۇي ىشىنەن ەشتەمە كورە المادى، قىزدى قاشىپ كەتتى مە دەپ ويلاپ، كىلت بۇرىلعان، سەلك ەتە قالدى، تۇتقىن قار بوساعاعا جابىسىپ تۇر ەكەن. سۇلۋدىڭ قولىنان ۇستادى، جۇزىنە نۇر جۇگىرتىپ جىميعان بولدى، قىز ءدىر-دىر ەتەدى، ورتاعا جەتەكتەپ كەلىپ تۇلا بويىن تىنتە قارادى؛ ۇستىندە جەلەڭ جىبەك شاپان، ىشىندە لىپاسى جوق، ماڭعۇلداردىڭ تۇتقىن ايەلدەردى وسىلاي ۇستايتىنىڭ بىلەدى. جانارى ۇلكەن، تۇڭعيىق، ىشىنە تۇسسەڭ تەرەڭىنە تارتىپ اكەتەر ءيىرىم سەكىلدى، كىرپىگىن ءالسىن-الى قاعىپ سول تەرەڭدى كولەگەيلەي بەرەدى، ۇركەكتەپ تۇر. يلانشى قادىرحان ەش زۇلىمدىق جاسامايتىنىڭ ىممەن ۇعىندىرىپ كوردى، قىز تۇسىنبەدى بىلەم، باسىن شايقايدى، بۇل: "ەلىڭدى ساعىندىڭ با؟" دەدى، "بوساتىپ قويا بەرەيىن بە؟" دەدى، باسىن شايقادى، ەندى اڭعاردى، الدىڭداعى نازىك جاننىڭ كوڭىلدى قىجىلداتىپ قىزىقتىرار جەرى ايقىن جانارى دا، ۇزىن كىرپىگى دە ەمەس، جۇقا جىبەك شاپان استىڭداعى جالاڭاش ءتانى ەمەس، قىزارىپ، كوپسىپ تۇرعان استىڭعى ەرىنى ەكەن. قىپشاق سۇلۋلارىنىڭ ەرىنى جۇقا كەلەدى، ءامىرشىنىڭ مىناداي قانى شىعا قىزارعان توك ەرىندى كورگەنى وسى. شىداي الماي قىزدى قاپسىرا قۇشتى، قوس قولىن جوعارىلاتىپ كەلىپ سۇلۋدىڭ باسىنان ۇستادى؛ بەينە سىندىرىپ الماۋعا تىرىسقان اسىل قۇمىراداي قوس قولداي قىسىپ، الگى ادەمى ەرىندى ءسۇيىپ الدى. ءبىر مەزەتتە تۋ سىرتىنان تىسىر ەستىلدى، اسىل قۇمىرا قولىنان ءتۇسىپ كەتتى.
ماقسۇت ەكەن؛ "حان يەم، سىرتتا بەس كۇيشىڭىز كەلىپ تۇر"، دەپ حابارلادى.
ءامىرشى شاتىردان شىققاندا كۇننىڭ قىزارعان شاپاعى بەتىنە شاشىلدى. ەكىندىگە ەڭكەيىپ قالىپتى. ەندى از ۋاقىتتا باتىپ كەتۋگە بەت العان. ارىدە بەس كولەڭكە تۇر، كولەڭكە ەمەس-اۋ، سوعان ۇقساپ سورايعان كۇيشىلەرى ەكەنىڭ ءبىلدى. رۋحتارى ءتۇسىپ، مويىندارى ىشىنە كىرىپ كەتىپتى، دومبىرادان ايىرىلعان. تاقاپ كەلىپ ءمان-جايدى سۇرادى. ەگدە كۇيشى ەگىلە جاۋاپ قاتتى.
— قايراۋىق دەگەن كۇيشىنىڭ سوڭعى سارىنىڭ سالا الماي قور بولدىق، تاقسىر!
— قايراۋىعى نەسى؟ '
— الگى جىرتىق شاپان، شاقشا باس، ءداۋ دومبىرالى جىگىت شە...
— پالەكەتتى شارشاتا الماي سىلەمىز قاتتى.
— جانى جوق جىن با دەپ قالدىق، تاقسىر.
— التى ساۋساقتى ەكەن، تاقسىر!
— كۇيدى باشپايىمەن تارتقاندا سالىمىز سۋعا كەتتى، تاقسىر!
كۇيشىلەردىڭ ەندىگى سوزىنە قۇلاق سالعان جوق، دەرەۋ تۇلپارىن الدىردى، جاراعىن اسىندى، اتقا قوندى. سوڭىندا ماقسۇت شاۋىپ وتىرىپ ماناعى كۇي ايتىسى وتكەن ءاۋىزدى الاڭعا جەتكەن. جۇرت تاراپ كەتىپتى. ءامىرشى قاتتى قاپالانعان، دەنەسىن شاڭ باسىپ، جوسقىنداي جورتىپ قان بازاردى ءسۇزدى، ماناعى كوزىنە سونشاما قوراش كورىنگەن جاس كۇيشىنى ىزدەدى، جۇرتتان ايىرا الماسا دا، كۇمبەز سارايدىڭ ساڭلاق كۇيشىلەرىنەن جەڭىپ العان بەس دومبىراسى-اق انادايدان مەن مۇندالاپ ەدى، ۇشتى-كۇيلى جوق، جەر جۇتىپ كەتكەندەي. ءامىرشى جان-جاقتاعى توعىز توراپ كەرۋەن جولدارىنا شولعىنشى شاپتىرعان. ءوستىپ جۇرگەندە كۇن باتىپ، قاس قارايعان. الدەن ۋاقىتتا تەمىرقازىق جۇلدىزى استىمەن كەتەتىن كىشى جولدان شولعىنشىسى ورالدى، "التى ساۋساقتى كۇيشى جالباعاي جەتىم كەرۋەننىڭ سوڭىنان ىلەسىپ بارادى"، دەپ كەلدى.
يلانشى قادىرحان سولاي شاپقان.
بازارعا ايداپ اكەلگەن قورالى قويىن، ءۇيىر-ۇيىر جىلقىسىن ساتىپ؛ ساتقاندا دا دەلدالدىڭ قولىنا ءتۇسىپ ءتۇتىلىپ شىققان قىر بايى ەدى بۇل؛ اقشاسىنا استىق، ماتا، تۇز، جەمىس، ورىك، مەيىز ساتىپ الىپ، از عانا تۇيەسىنە تەڭدەپ قالادان شىققانى سول ەدى. "مەنى دە ىلەستىرە كەت"، دەپ التى بىردەي دومبىرا وڭگەرگەن جىگىت ۇشىراستى. قىر بايى اۋەلدە ەرتكىسى كەلمەي كوپ قيقاقتاعان. ۇرى بولار دەپ سەنبەگەن. جىگىتتىڭ جىلى شىرايىنا، جوندەم سوزىنە قاراپ ءىشى جىلىدى، "جۇرسە جۇرە قويسىن، التى دومبىرا ارقالاعانىڭا قاراعاندا اۋىسىپ كەتكەن پاقىر بولار"، دەپ ىشىنەن اياعان. ەندى عانا شاھاردان ۇزاپ شىققانى سول ەدى، سوڭىنان ساتىرلاتا شاپقان ات ءدۇبىرىن ەستىدى. قىر بايى جامان شوشىندى. تۇيەلەردىڭ ارتىڭدا ءىلبىپ ەرىپ كەلە جاتقان جىگىتكە جەتىپ كەلدى، توبەسىنەن قامشى ءۇيىردى. "ءوي، التى دومبىراڭنىڭ ءىشىن، سوڭىمىزدان سالىپ كەلە جاتقان قاراقشىلار سەنىڭ جەمتىكتەسىڭ بولار، ايت قانە؟!" "ءپىرادار-اۋ، مەن جالعىز اتتىلى كەدەيمىن". "ءوي، ارام قاتقىر، قالانىڭ دەلدالىنا ءبىر مارتە جەم بولىپ ەدىم، ەندى جول توسقان ۇرىسىنا جەم قىلماقپىسىڭ!" دەپ قايراۋىقتى جاۋكەمدەي جونەلگەن.
ارت جاقتان اڭىراتا سالعان الىپ ءتۇلعالى ايبارلى ادام بۇلاردىڭ الدىڭ وراعىتتى. كەرۋەن ءبىر ۋىس بولىپ ۇيىرىلە قالدى. "قايراۋىق قايسىڭ؟" دەپ اقىردى قۋعىنشى كىسى. قايراۋىق اتىن تەبىنىپ، التى دومبىراسىن ساۋدىراتىپ العا وزدى. باي جىگىتتىڭ تۇقىم-تۇياعىن قويماي قارعاپ جاتىر. قۋعىنشى كىسى اتىنان ءتۇستى. قايراۋىق تا اتىنان تۇسپەك بولىپ، اياعىمەن ۇزەڭگىنى ىزدەپ تىرباڭداپ جاتقان، الگى كىسى ادىمداپ كەلىپ جاس جىگىتتى ەر ۇستىنەن ءىلىپ الىپ باۋىرىنا باستى. قاتتى قۇشىپ ءبىراۋىق تۇرىپ قالدى.
— قۋشىق كەۋدەڭە سيعىزىپ جۇرگەن قاسيەتىڭنەن اينالدىم، — دەدى تەبىرەنە كۇبىرلەپ.
الدەن ۋاقىتتا قوس جىگىتتىڭ قۇشاعى اجىرادى. يلانشى قادىرحان وسى سۋىت ءجۇرىسىن ۋاجىمدادى.
— قايراۋىق ءىنىم، استىڭداعى جامان تەكەجاۋمىتتى انا قاقساۋىققا قالدىر، ءقازىر كەلىپ جەتەتىن اتقوسشىنىڭ جەتەگىندەگى تۇلپارعا ءمىن، التى دومبىرانى الىپ وتىرارعا ءجۇر، بۇدان بىلاي وتىراردىڭ ساڭلاق كۇيشىسى اتاناسىڭ! — دەدى.
كەيىندەپ قالعان اتشابار، اتقوسشىلار جەتتى. امىرشىگە جاپىرلاپ تاعزىم ەتىپ، قايراۋىقتىڭ الدىڭا اياعىن ساناپ باسقان سايگۇلىك توستى. قايراۋىق ەت قىزۋمەن بيلەپ تۇرعان تۇلپارعا قوندى. شوعىر توپ تاسىرلاتىپ كەيىن جوسىدى. ەندى ءبىرۋاقتا كۇمىس ساۋساقتى كۇيشىنىڭ سوڭىندا جازىلىپ بىتپەس اڭگىمەسى بار كەڭ دالا، كەرۋلى ءتۇن پەردەسى، پەريزات قىلىقتى سامال جەل، ءۇرپيىسىپ ۇرىككەن كەرۋەن جەتىمسىرەپ قالا بەردى، دەشتى-قىپشاق جۇرتىنىڭ جانە ءبىر جارىق جۇلدىزى اعىپ بارىپ وتىرار شاڭىراعىنان مەكەن تاپتى.
ەكىنشى سارىن
وسى زاماندا ءىنجۋ وزەنىنىڭ نايقالعان سول جاعالاۋىندا وتىرار شاھارىنىڭ كوپ سەرىكتەرى بولاتىن. ايگىلى قالانىڭ اتاعى مەن ابىرويىن جاۋھار، بەسىك، وقسىز، بالتاكول، كەلىنتوبە؛ مەيرامقالا، قۇميان، قوراسان دەپ اتالاتىن ۇلكەندى-كىشىلى قورعاندار مەن شاھارلار قوسىلا كوتەرگەن، دوسىنا جايار قۇشاعى، جاۋىنا توسار ايبارى بولعان. بۇل جاعالاۋدى جەرگىلىكتى جۇرت تۇگىسكەن القابى دەپ جالعىز اتپەن اتادى. تۇگىسكەن جەرىن ديقاندار جايلادى. ىنجۋدەن جىرىپ ۇلكەن ارىقتار قازدى، ول ارىقتاردىڭ بويىنا جۇگەرى، كۇرىش، قاربىز، قاۋىن، تارى ەكتى. جۇگەرىسى باس الىپ پىسكەن كەزدە ىشىنە تۇسكەن اتتىلى كىسى كورىنبەي كەتەدى ەكەن، كۇرىشى ءۇش سۋدان سوڭ-اق ساباعىن كوتەرە الماي قۇلاي بەرگەن، تارىسى قايازدىڭ ۋىلدىرىعىنداي اسا ءدامدى بولعان؛ قاربىز بەن قاۋىندارى شىلدە تۇسە-اق پىسە باستايتىن، الگى باقشالارعا بارا قالعان كىسى تارسىلداعان دىبىس ەستيدى ەكەن، ول دىبىس اسا پىسكەن داقىلدىڭ كۇن قىزۋىنا شىداماي وز-وزىنەن جارىلعانداعى ءۇنى كورىنەدى. ۇلى جىبەك جولىنىڭ قىزىلقۇمدى كوكتەپ وتەتىن تارماعى بوران جولى دەپ اتالاتىن؛ اتالمىش قالالاردىڭ ۇستاسى مەن زەرگەرى بۇيىم جاساپ سول كەرۋەن جولىنا شىعاراتىن، اعىلىپ جاتقان ساۋداگەرلەرگە ساتاتىن. جيەگىنە جاقۇت تاستارىن قوندىرعان شولپى، التىن تانا، جىلانباس بىلەزىك، ورنەك كۇمىستەن ىستەگەن سىرعا، قىپ-قىزىل مارجان تاسىنان تىزگەن شولپى بەرىسى بۇحار، ءارىسى باعدات بازارىندا قاراعان كوزدى ءسۇرىندىردى، دەلدالدىڭ قولىن دىرىلدەتتى، ساۋداگەردى ساقىلىققا ۇيرەتتى. تۇگىسكەن ۇستالارىن دۇنيەگە ءماشھۇر ەتتى.
جاۋھار قورعانىنىڭ تۋماسى عابباس الگى بۇيىمداردى زەر سالا زەرتتەمەكشى ەدى.
سول ويمەن ادەيى كەلىپ مەيرامقالا بازارىن ارالاپ ءجۇردى. ۇلكەن جايمانىڭ شەتىندە قول باسىنداي كوزەنى شالدى. كوزگە قوراش كورىنسە دە قۇپيا سىرى بار سەكىلدى. الگى كوزە اسا كونە، ساز بالشىقتان كۇيدىرىلىپ جاسالعان. ءتۇبى سىنىپ ءتۇسىپتى. اۋزى ءسۇيىر، ويماق كولەمىندەي عانا، ءۇش جاعىندا ءۇش قىرى بار. سول قىرلاردىڭ اراسىنا شارشىلاپ ادەمى ويۋ سالىپتى. كادىمگى قازاقتىڭ قوشقار ءمۇيىز ۇلت ورنەگى. كوزە يەسىنەن سۇراعان. ول: "بۇل كوزە باعزى زاماندا ءتاۋىپتىڭ سىناپ قۇيىپ الىپ جۇرەتىن ىدىسى، وسى ىدىستاعى سىناپپەن ەمدەلگەن كىسىگە دەرت جولامايدى"، دەدى. تاعى ءبىر جايمادان شاعىن بىلەزىك كوردى. بىلەزىك كىشكەنتايلىعىنا قاراماي سونشاما سالماقتى. ەكى باسى دا جۇمىر. ءبىر باسى ىشكى جاعىنان بيداي سياتىنداي بولىپ ىشىنە ويىلىپ تۇسكەن. جۇمىر بەتىنە سالىنعان ادەمى ورنەگى بار. كادىمگى "جىلان-باۋىر" دەپ اتالاتىن وتىرار زەرگەرىنىڭ قولتاڭباسى بۇل. الگى ەرنەكتە قىزدىڭ قاسى سەكىلدى قيىق، سىزىقتار مەن تارىداي نوقاتتار الماسىپ وتىرادى. كۇمىس پەن التىننىڭ قورىتپاسىنان جاسالعان. كۇن نۇرىنا شاعىلىسىپ جالت-جۇلت ەتەدى. بۇل بۇيىم جاس قىزعا دەپ سوعىلعان. سالماعىنا قاراماي، بىلەكتى قىسپايدى. وز-وزىنەن ءتۇسىن اشىپ اۋناپ تۇرادى. زەرگەر قورىتپانىڭ قاسيەتىن مولىنان پايدالانعان. كەلەسى جايمالاردا ۇلكەندى-كىشىلى قۇمىرالار قاپتاپ تۇر. ۇستاپ كوردى، ءبىر قىزىعى، بۇل قۇمىرالاردىڭ سالماعى ونىڭ ۇلكەن-كىشىلىگىنە مۇلدە قاتىسسىز، قايتا كوبىنە كولەمى ۇلكەن قۇمىرانىڭ سالماعى جەڭىل بولىپ كەلەدى ەكەن. ىدىستاردىڭ ءتۇرى مەن ءتۇسى ءارقيلى، ءبىرىن-بىرى قايتالامايدى. وسىعان قاراپ قۇمىراشىنىڭ بالشىق تاڭداۋى، ونى كۇيدىرۋى بيىك ءبىلىمپازدىعىن تانىتادى. بۇل ىدىستارعا قۇيىلعان شاراپ، نە سۋسىن ەشۋاقىتتا بۇزىلمايدى، ءدامىن جوعالتپايدى. قايتا ساقتالعان شاراپتىڭ اۋەلگى تابيعي قاسيەتىن كۇشەيتە تۇسەدى. بۇل عابباس كورەگەننىڭ كوز جەتكىزگەن اقيقاتى. مەيرامقالا بازارىنىڭ كەلەسى ءبىر جايماسىندا شاشقا تاعاتىن شولپى جاتىر ەكەن. شولپى جەتى تەمىر تانادان تىزبەكتەلىپ جاسالعان. ءار تانانىڭ بەتىنە سالعان ورنەك-بەدەرى ءارقيلى. تانالاردىڭ قوس بەتىنە دە ەرنەك جۇرگىزگەن. سالماعى اۋىر. مۇنداي اسەم شاشباۋلاردى بويجەتكەن قىزدار تاعادى.
بۇل شولپى تەك ساندىك ءۇشىن جاسالعان ەمەس؛ ول قىز بۇرىمىنىڭ دۇرىس وسۋىنە، جيناقى تۇرۋىنا تىكەلەي سەبەپشى. شولپىنى "جاپىراق"، "جىلان كوز"، "قوس قۇلاق"، "قوس بۇرىم" دەپ اتالاتىن ويۋ تۇرلەرى ورنەكتەگەن. بۇل ويۋلاردىڭ بارشاسى قازاق زەرگەرلەرىنىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان ءتول ونەر ۇلگىلەرى. شولپىنىڭ قاسىندا جالتىراپ تانا جاتقان، الاقانىڭا سالدى، تانانىڭ بەتىندە تاماشا ايشىق باردى. ايقاسىپ، الماسىپ كەلىپ وتىراتىن، مەڭدۋانا ءشوبىنىڭ باسى ءتارىزدى بەدەر مەن لاعىل گ ۇلىنىڭ بەدەرى كوز تارتادى. مەڭدۋانا قوڭىراۋىنىڭ ءىشى تولا تارىداي-تارىداي ءدان، ال لاعىل گ ۇلىنىڭ ورتاسىندا جالعىز كوز بار. تانا قاڭباقتاي جەڭىل. جىبەك كيىمدەرگە تاققان مەزەتتە ماتانىڭ ءتۇسىن اشىپ قۇلپىرىپ كەتەرى ءسوزسىز. كەلەسى ءبىر جايمادان بۇرىن-سوندى كورىپ بىلمەگەن شاشباۋتاس ۇشىراستى. شاشباۋ تاس كۇمىستەن سوعىلعان، اينالاسىنا التى ۇيا جاساعان، الگى ۇيالارعا كوزدىڭ جاسىنداي ەتىپ جاقۇت تاستارىن ورناتىپتى. تاستار كوكشىل ءتۇستى، اينالاسىنداعى اقشىل كۇمىسپەن استاسىپ قۇلپىرا تۇسەدى. شاشباۋتاس ادەتتە سىڭار ساتىلادى. عابباس كورەگەن "وتىرارعا بارا قالسام يلانشى قادىرحاننىڭ ۇيىندەگى كەلىنىمە سىيلايىن"، دەپ سول سىڭار شاشباۋتاستى ساتىپ الدى. قالتاسىنان ورامالىن سۋىردى دا شارشىنىڭ شەتىنە ۇقىپتاپ ءتۇيدى، قوينىڭا تىعىپ الدى. بازاردىڭ باي جايماسىنان ۋىس-ۋىس كۇمىس اقشالاردى كوردى، تىسىنە باسىپ تەمىرىن سىنادى، بەتىندەگى جازۋلارىن وقىدى. ءبىر اقشا جالپاق، ءارى ەكى بەتىندە دە جازۋى بار ەكەن. بەدەرى دە الا بوتەن وزگەشە. وتە كونەرىپ، تاتتانا باستاعان. وتىرارداعى اقشا سوعاتىن زەرگەرلەردىڭ قولىنان شىقپاعانى كورىنىپ تۇر. ەجەلەپ ەدى، ءتىلى ەسكى ارابشاعا تارتىپ بارادى، "جەر ءتاڭىرىسى ەسكەندىردىڭ قوس قاناتتى تۇلپارى بۋسەفال"، دەگەن سويلەم جازىلىپتى. ادەتتە اقشالاردىڭ بەتىنە پاتشالار مەن شاحتاردىڭ بەينەسى سالىنۋشى ەدى، ەندى بايقادى، مىنانىڭ بەتىندەگىسى اتتىن باسى ەكەن... و، ءتاڭىرى... قوس ءمۇيىزدى ەسكەندىردىڭ ءتورت اياقتى سەرىگى عوي مىناۋ... عابباس كورەگەن سوڭعى دينارىنا الگى كونە تونگەنى ساتىپ الدى. بۇيىم بولىپ جارىتپاسا دا ەسكى كۇندەردىڭ ەسكەرتكىشى رەتىندە كىتابىنىڭ اراسىندا جۇرەر، اتى جەر جارعان جيھانكەز قولباسىنىڭ ۋاعىندا سوعىلعان اقشا كىمدە قالدى دەيسىڭ. وسى ويمەن كوڭىل توعايتقان كورەگەن كۇن باتپاي مەيرامقالادان اتتانىپ كەتتى. اتتانباسقا دا بولمايتىن ەدى. مەيرامقالانىڭ ماڭايى ۇلكەن ارىق، ارىقتا كولكىگەن سۋ، سول سۋعا ديقاندار نە قيلى داقىل ەگىپ، جايقالتىپ ءوسىرىپ جاتادى. سۋ كولكىگەن جەردە ماسا كوبەيەتىن ادەتى. كەش بولسا-اق تۇگىسكەن القابىنىڭ بار ماساسى مەيرامقالانى باسىپ الادى، دىڭىلداپ، ىزىلداپ، بىجىناپ كەلىپ تالايدى. الگى تىراقى ديقاندار ماتادان ماساحانا قۇرىپ الىپ سوعان سۇڭگيدى كەپ، ۇيىنە ءتۇتىن سالادى، كوشەدە قالعانى تۇلا بويىن شاپاتتاپ جۇرگەنى. جۇرت: "تۇگىسكەننىڭ ماساسى تابانىڭ مەن الاقانىڭنان شاقسىن"، دەگەن قارعىس شىعارىپ العان. سول قارعىسقا عابباس كورەگەن ىلىنگىسى كەلمەدى، كولىگىن ءجىتى باستىرىپ جاۋھار قورعانىڭا تارتتى.
عابباس ءىنجۋ جاعالاپ ءجۇرىپ وتىرىپ اي تۋا جاۋھار تۇسىنا جەتكەن. قورعان وزەننىڭ وڭ جاعالاۋىنا ورنالاسقان ەدى. ەندى وزەننىڭ ارعى بەتىنە وتپەكشى. جۇرگىنشى جۇرتتى ارى-بەرى وتكىزىپ تۇراتىن سالشى بولاتىن، داريانىڭ جايپاۋىت جاعاسىنا كەلسە، سالشى سالىن قاڭتارىپ كەتىپ قالىپتى. ۇزىن جەتى بورەنەنى قيۋلاستىرىپ، ەرنەۋىنە قاۋ تۇرعىزىپ، اسپەتتەپ جاساعان ۇلكەن سال قايراندا سۇلاپ جاتىر. جالعىز ادام كوتەرىپ سۋعا تۇسىرە المايدى. ءارى تولقىن سىرىن، ەسۋ ءتاسىلىن بىلمەگەن كىسى اعىسپەن ىلەسىپ قاڭعىمالاپ كەتەدى. سالشى: "ەندى ەشكىم كەلە قويماس"، دەپ ويلاسا كەرەك. عابباس اتىنان ءتۇستى. جاعانى جاياۋ جيەكتەدى. وسى ماڭدا قايىقشىنىڭ قامىس كۇركەسى بولاتىن. قونىس اۋدارىپ كەتىپتى. تۇبىرتەككە ءسۇرىنىپ، بەتىن جىڭعىل بۇتاسىنا شاپاتتاتىپ كوپ ءجۇردى، كۇركەنى قويناۋدىڭ ارعى قولتىعىنداعى تۇمسىقتان تاپتى. اتىن قاڭتارىپ، دىبىس قىپ ىشكە كىردى. قايىقشى جىگىت قامىس كۇركەنىڭ ورتاسىنا وت جاعىپ، وتقا قۇمىرا قويىپ وتىر ەكەن، قۇمىرانىڭ اۋزىنان جايىننىڭ ءتاتتى ءيىسى شىعادى. قايىقشى اۋەلگىدە بەيمەزگىل قوناقتى جاراتپاي قالعان، كورەگەن شالدى ساقالىنان تانىپ ءجۇزىن جىلىتتى. ورنىنان تاپىرلاي تۇرىپ قولىن ۇسىندى.
— ەل-جۇرتىڭىز امانشىلىق پا، قاريا؟ — دەدى داۋىستاپ. تىزەسىنىڭ ۇستىنە سالىپ قارماق ەگەپ وتىر ەكەن، الگى قارماعى دامبالىنا ءىلىنىپ، توزعان ءبوزدى دىر-دىر جىرتتى. جىگىت جىرتىقتى قولىمەن جاپتى.
— شۇكىرشىلىك، ەردۋالى شاۋىپ ءجۇر، ايداي قۋاتتى، اۋىل-ەل تەگىس امان، — دەدى شالىڭ. قايىقشى ىشىنەن كۇلىپ ىرجيدى. ءتۇسىنىپ تۇر؛ ەردۋالى دەپ وتىرعانى جالعىز ۇلى، ايداي جاس ايەلى، سول ەكەۋى ارقىلى كۇللى ەل-جۇرتىنىڭ اماندىعىن ءبىلدىرىپ تۇر. بۇل ءوزى قىزىق شال. قايدا جۇرسە دە ايەلىن ماراپاتتاپ بىتەدى، بال اسىن ىڭ ەر جەتىپ قالعان ى ن جىر ەتەدى. اقكوڭىل، ادال قۋانىشپەن ايتادى. اۋەلگىدە شالدىڭ بۇل سىرىنان بەيتانىس جاندار: "جاس قاتىن الامىن دەپ الجاسا باستاعان بىلەم"، دەسەتىن.
كەلە-كەلە ۇعىندى. سويتسە، شالىندى — قىپشاق ەركەكتەرىنىڭ ايەلىنىڭ اتىن اتاسا اۋزى قيسايىپ قالاتىنداي قيقار مىنەزى، بالاعا ەلجىرەمەيتىن سۋىق تابيعاتى كۇيدىرەدى ەكەن. كۇيگەن شال قاساقانا سويتەدى ەكەن.
— قايدان ءجۇرسىز، قاريا؟
— مەيرامقالانىڭ جۇما بازارىنان كەلەمىن. ماساسىنا تالانبايىن دەپ قونباي اتتانعانىم عوي. قايىعىڭ ءجۇزىپ تۇر ما، بالام؟
— مەيرامقالانىڭ سىرتىنداعى الاپات قورىمدا وردالى جىلان بار كورىنەدى، قاريا.
— بولسا-بولار. ەلى مال ۇستامايدى ەكەن.
— مالىن الگى جىلاندار شاعىپ تاۋىسىپتى عوي، قاريا.
— سويتسە سويتكەن دە شىعار. ديقانشى مەن زەرگەردەن وزگە كىسىنى كورمەدىم.
— سول جىلاننىڭ بىرەۋىن ولتىرسە مىڭداپ، جۇزدەپ قالاعا شابۋىل جاسايتىن كورىنەدى.
— قايىعىن ءجۇزىپ تۇر ما، بالام!
— ونى قويا تۇرىڭىزشى. وتكىزىپ سالامىن، قاريا. ءوزىڭىزدىڭ ديدارىڭىزدى كورىپ، قولىڭىزدى الۋعا اڭسايمىز، يت تىرشىلىك بۇعالىقتاپ جىبەرمەيدى، بارىپ-اق ساۋالداسىپ قايتار ەدىك. جىلىنا ءبىر مارتە كورگەندە شامالى ۋاقىتىڭىزدى قيىڭىز ەندى. ءدام تاتىڭىز. جامان بالاڭىزعا اقىل بەرىڭىز، دەمالىڭىز، دامىلداڭىز.
قايىقشى جىگىت جالپاقتاپ جىك-جاپار كۇيگە ءتۇستى. بۋىن بۇرقىراتىپ قۇمىرانىڭ اۋزىن اشتى. اعاش تاباق الدى. قۇمىرانى تاباققا توڭكەردى، ىلجىراپ پىسكەن سەمىز جايىننىڭ ەتى ورتانى تولتىردى. ءيىسى تاناۋدى قىتىقتادى. مايى جىلتىلداپ تابەتتى تارتتى. جىگىت سىرتتان قۇمىرا تولى سالقىن سۋ اكەلدى. تىزەسى جىلتىراپ تۇرىپ شالدىڭ قولىنا سۋ قۇيدى. الدىڭا شىپتا جايدى، تاباق تارتتى. عابباس كوپتەن بالىق ەتىن جەمەگەن، سۇيەكسىز، قىلتاناقسىز مايلى سۇبەنى اۋزىنا اپارا بەرگەن.
— ەندەشە مەيرامقالانى جىلان بۇزادى اقىرى، - دەپ قايىقشى قويىپ قالدى . وتقا سەكسەۋىل تاستادى. بىلەگىن سىبانىپ قولىن تاباققا سالدى. - كوكتەمگە سالىم سەكسەۋىل الۋعا اپانقاققا بارايىن. اپانقاق دەگەن قالىڭ جىم توعايدى بىلەسىز عوي. الىستان-اق ىسقىرىق ەستىدىم. الگى مۇڭدار ماقۇلىقتار ەكەن، ءورىپ ءجۇر-اۋ، ءورىپ ءجۇر. سەكسەۋىلدىڭ بۇتاسى ساۋ ەمەس. توراڭعىنىڭ ءتۇبى ۇيمە-جۇيمە. ايتەۋىر تۇيەدەن تۇسپەگەنىم اقىل بولدى، ازەر قاشىپ قۇتىلدىم... توعايعا ەرت قويسا قايتەر ەدى؟!
— بولمايدى، بالام. جىم ورتاسىنداعى قالانى باسىپ قالادى.
— شاققانى مۇردەم قاتىرادى دەيدى.
— قالا داتقاسىنا اقىل بەردىم. جۇرت قۇمنان ەشكىەمەر دەگەن كەسىرتكەنى كوپ قىلىپ ۇستاپ، قالاداعى ءار ءۇيدىڭ اۋلىسىنە جىبەرسىن. ەشكىەمەر جۇرگەن جەرگە جىلان جولامايدى. جىلان شاققان كىسىگە الگى ەشكى ەمەردىڭ سورپاسىن ىشكىزسە مىڭ دا ءبىر ەم — ۋدى تەز قايتارادى.
— ءالىرماي-ا!..
قايىقشى جىگىت اۋىز اشا تاڭىرقادى. جايىن ەتى جايىنا قالدى.
— قاريا، جامان جىلى توعىس جۇلدىزى اۋا تۋادى دەپسىز عوي.
— ايتسام ايتقان شىعارمىن.
— وندا بايقادىڭىز با، سول جۇلدىز بۇرىنعى ورنىنان تۋ ماي ءجۇر!
— بالام-اي، جاپادان-جالعىز قارەكەت كەشىپ قايىق ەسكەنىڭدە ويلايتىنىڭ، وسى ما؟ اۋزىڭنان ءتاۋىر اڭگىمە شىقپادى عوي تەگى؟!
— ءتاۋىر اڭگىمە سيرەپ بارادى، قاريا. وسىنداي اڭساپ ءجۇرىپ ۇشىراسقاندا كوكەيدەگى ساۋالىمىزدى شەشىپ الساق دەيمىز دە... ايتپەسە... بايقاعان بولارسىز، تاقاۋدا قونىس اۋداردىم. بۇرىنعى قايىق شىعارىپ جۇرگەن جەرىم ءبىر تۇندە جوق بولدى، سۋ استىنا كەتتى، ونىڭ ورنى تۇڭعيىق قويناۋ ءقازىر. ويلاپ وتىرسام بۇل دا تەگىن ەمەس سەكىلدى.
— داريانىڭ وسى تۇسى سول بۇيىرگە كوپ اۋناپ كەتىپتى. قولتىققا جەتپەي توقتاماس. وزەن ارناسىنىڭ اۋىسۋى جامانشىلىق ەمەس، بالام.
جايىننىڭ ەتى جارتىلاي جەلىندى. كىلكىلدەگەن مايى جۇرەككە ءتيىپ بەتتەتپەي قويدى. ونىڭ ۇستىنە قايىقشى جىگىتتىڭ ۋايىمى ۇدەي تۇسكەن.
— تاقاۋدا سالشىنىڭ سالىن جايىن ۇردى. ساۋداگەرلەردى وتكىزىپ كەلە جاتادى. جاعاعا تاقاپ قالعان. سول ارادا داريانىڭ سۋى جارلاۋىت بولىپ كوتەرىلىپتى دە ىشىنەن جايىننىڭ جالى كورىنىپتى. الگى ماقۇلىق پارمەنىمەن كەلىپ قۇيرىعىمەن سوققاندا سالدىڭ ءبىر جاق قاۋى جاپىرىلىپ تۇسكەن. سالشى تالىپ قالىپتى.
— جايىن ۇلكەيسە جاعانى قاراپ قىلار دەگەن بۇرىنعىنىڭ ءسوزى بار ەمەس پە.
— كەيدە قايىعىمنىڭ استى قالتىراي ما-اۋ، ءيىرىم تارتا ما-اۋ، پالەكەت اينالدىرىپ ءجۇر. بالا كەزىمنەن باسىن ۇستاعان كاسىبىمدى تاعى قيمايمىن. ءوستىپ ءجۇرىپ جايىنعا جەم بولارمىن با، قايدام.
— بالام-اي، سارى ۋايىمدى قويىپ قايىعىڭدى ازىرلەشى. مەنى ارعى بەتكە جەتكىزىپ سال. اتىمدى وسىندا قالدىرامىن. ەرتەڭگىسىن سالشىعا تاپسىرارسىڭ، سۋدان وتكىزىپ، قورعانعا جەتكىزىپ بەرسىن.
— وسىندا قونا كەتسەڭىزشى، جاتىپ تۇرىپ دەمالاسىز، تاماق سىڭىرەسىز. اڭگىمەڭىزدى ارمانسىز تىڭدار ەدىم، ساۋال قويار ەدىم.
— ەرتەڭ ساسكە تۇسكە دەيىن وتىرارعا جەتكەنىم ءجون.
— اپىرماي، مەيرامقالانىڭ جۇما بازارىن كورىپ، ەندى وتىراردىڭ جەكسەنبى بازارىن تاماشالاماقسىز عوي. جەلدەي ەسىپ قىزىق داۋرەن كەشتى دەگەن وسى دا!
— بازارشىلاپ جۇرەتىن دەلدال ەمەسپىن. ءامىرشى يلانشى قادىرحان: "كۇننىڭ شىعىسىنان ءۇش ەلشى كەلدى، سالاۋات سۇراسۋعا كورەگەن قاتىناسسىن"، دەپ شابارمان جىبەرىپتى. سودان بارلىق شارۋانى تاستاپ شابىلىپ وتىرارعا بارامىن.
— اپىرماي، قاريا، ەلشىمەن سۇحبات قۇرعان قىزىق شىعار ءوزى.
— قايداعى قىزىق، ول سەنىڭ قۇدا جەكجاتىڭ ەمەس، اقتارىلا اڭگىمەلەسەر. ىشىنە ىزعىما جىلان تولعان قاپ سەكىلدى قىزىل كوز وڭشەڭ، اڭىسىندى اڭديدى، قىبىندى تانيدى. ەل مەن ەلدى كەتىستىرەتىن دە، بىتىستىرەتىن دە سولار.
شال قولىن جايىپ باتا جاسادى. قايىقشى جىگىت تاباقتى الىپ، بەتىنە داستارقان جاپتى، اعاش ساكىنىڭ ۇستىنە اپارىپ قويدى. قۇمىرامەن قوناعىنىڭ قولىنا سۋ قۇيدى. ەندى بايقادى، كورەگەننىڭ ساۋساقتارى اسا سالالى، ارىق، اپپاق ەكەن، بىرەر جەرىنە قارا سيانىڭ داعى ءتۇسىپتى. سيانى شالىڭ ءوزى جاسايتىن. بيدايدى كۇيدىرەتىن، سوسىن تالقان قىپ ۇگەتىن، الگى قارا تالقانعا ۇكپە ءتۇز بەن ساعىز ءشوپتىڭ ءسۇتىن قوساتىن؛ وسى قويمالجىڭعا سۋ ارالاستىرىپ سيا شىعاراتىن. ەتبەتىنەن ءتۇسىپ، كەۋدەسىنە جاستىق باسىپ، قاۋىرسىن قالامدى شيقىلداتىپ جازىپ جاتقانى. جاۋھار قورعانىڭا بارعان سايىن سالەم بەرە كىرەتىن، سوندا كورەتىن... شال ورنىنان كوتەرىلدى، شاپانىنىڭ شالعايىنا جابىسقان ءشوپتى سىلكىپ ءتۇسىردى. سىرتقا سىتىلدى. سوڭىنان ەسكەگىن الىپ قايىقشى جىگىت شىققان. ءتۇن تۇنىق ەكەن، ونىڭ ۇستىنە اي جارىق. داريادان قورىقپاي-اق وتۋگە بولادى. جارلاۋىتتىڭ كەنەرەسىنە كەلگەندە قايىقشى شالدىڭ قولىنان الىپ، قولتىعىنان دەمەپ تومەنگە تۇسۋىنە كومەكتەستى. قايىقتىڭ كوگەنىڭ بوساتتى، ىشىنە ءۇڭىلدى، ەسكەكتەرىن ەكى جاق كەنەرە دەپ ۇڭعىعا بەكىتتى. شال كەلىپ قايىقتىڭ ىشىنە اياعىن سالا بەرگەن، شوشىپ كەتتى، ءىشى كولكىگەن سۋ. "بالام-اۋ، قايىعىڭنىڭ ءتۇبى تەسىك پە، ىشىنە سۋ تولىپ كەتىپتى عوي"، دەدى كۇدىگىن جاسىرا الماي. قايىقشى ءتۇسىندىرىپ جاتىر: "سۋدا كوپ تۇرعان قايىقتىڭ ىشىنە سۋ وتەدى، بۇل ءقاۋىپتى ەمەس، ءبىر دەڭگەيدەن اسپاعان، كوتەرىلىپ بارا جاتسا توگەمىز عوي. بۇل ءوزى قايىقتىڭ قاڭسىپ كەتپەۋىنە سەپتىك، ءارى سالماقتى ەتەدى، اناۋ-مىناۋ اعىسقا ىرىق بەرمەيدى"، دەدى. قايىعىنىڭ جاقسى اعاشتان جاسالعانىڭ ايتادى. اۋەلگىدە بۇلار مىنگەن قايىق قيقالاقتاپ جاعادان قاشىقتاي قويمادى، سىڭار ەزۋ جىلقىداي جاعاعا تارتا بەردى. "بۇل جەردىڭ اعىسى قاتتى، ىلعي ەسكەكتى كەيىن تەبەدى"، دەپ ءتۇسىندىرىپ جاتىر. ەسىپ كەلەدى.
داريانىڭ ورتاسىنا جەتىپ قالعان. اي جارىعى ۇپ-ۇزىن بولىپ ءتۇسىپ تۇر ەكەن. كورەگەننىڭ كوزىنە قىلىش سوققان ۇستالار ەلەستەدى، اۋەلى ۇزىن تەمىردى قىپ-قىزىل ەتىپ قىزدىرىپ توسكە سالاتىن، تەمىر اپپاق بولىپ كەتكەنشە بالعامەن ۇراتىن، سوسىن الگى اق تەمىردى بىرتە-بىرتە بىجىلداتىپ سۋعا باتىرىپ سۋاراتىن. قازىرگى ايدىڭ ساۋلەسى سول ءبىر ۇشىن دارياعا سۇعىپ سۋارعان قىلىشتاي بولىپ كورىندى. قايىق شىر كوبەلەك اينالىپ كەتتى، شال اۋىپ تۇسە جازدادى، جىگىت جانتالاسىپ ەسە باستادى. "شۇڭەيتكە كەزىكتىك"، دەدى قايىقشى. "نەگە اۋلاعىراق المادىڭ؟"، دەپ كەيىدى كورەگەن. "قاريا-اۋ، شۇڭەيت دەگەن ءيىرىم سەكىلدى ەمەس، ءقازىر وسى جەردەن ويىلسا، ەرتەڭ انا تۇستان ويىلادى. سۋ استىنىڭ قالىبى بار ما؟ شام الىپ شۇڭەيت ىزدەپ جۇرەدى دەيسىز بە؟"... بۇل قايىقشى جىگىتتىڭ اقتالعانى. اقىرى جولدىڭ جارتىسىنا جەتكەندە سۋ بەتى تىنىشتالدى، قايىق تا ەركىن كوسىلدى، لەزدە-اق جاعاعا جەتكىزدى. كورەگەننىڭ ءماسىسى دىمدانىپ قالدى، قايىق تۇبىندەگى سۋ كوتەرىلمەپتى؛ الگىدە شىر كوبەلەك اينالعان مەزەتتە اياعىن-شىلاپ العان. شال قايىقشى جىگىتكە العىسىن ايتتى، باتاسىن بەردى. قايىق اقىسىن ۇسىنعىسى كەلىپ وقتالدى دا قالتاسىنان قولىن تارتتى، ءبارىبىر جىگىت الماس ەدى، قۇر رەنجىتىپ تىنار ەدى.
وسى وقيعادان سوڭ ءبىراز كۇندەر وتكەن.
ءىنجۋ قولتىعىنداعى جاۋھار قورعانى ءتۇن تىنىشتىعىنا شومىپ تۇردى. قورعاننىڭ ىشىندەگى ۇيلەر تەگىس ۇيقىدا، وتتار ءوشىپ، كىسى اياعى باسىلعان. ارادىك ماڭ توبەتتەر بالپىلداپ ۇرەدى. قورعاننىڭ ورتاسىندا بيىك ءدوڭ بار ەدى، سول ءدوڭنىڭ توبەسىنە ءتورت بورەنەنى قادا ەتىپ قاعىپ، ولاردىڭ باسىن كولدەنەڭ اعاشتارمەن قوسقان، ۇستىنە كىسى جاتاتىنداي جايلى شارتاق جاساعان. شارتاقتىڭ ۇستىنە ساتىمەن شىعادى. عابباس كورەگەن سول ساتىنى سىقىرلاتا باسىپ شارتاققا كوتەرىلدى، الگىدە ايەلى شارتاق ءۇستىن جايلاپ، كىلەم توسەپ، جاستىق تاستاپ قايتقان. توبەدەگى اي سۇتتەي اپپاق، شالىن بيىك ۇستىنە شىعىپ الىپ كوك تۇڭعيىعىنداعى كوپ جۇلدىزدىڭ قوزعالىسىن ەسەپتەمەك، تۇرعان ورنىڭ حاتقا تۇسىرمەكشى، قيالىنا ىرىق بەرمەكشى.
اي جارىعىمەن كىتاپ جازعان كىسىنىڭ قيالى قاناتتى كەلەدى؛ قاعازىنا ءۇزىلىپ تۇسە جازداعان جۇلدىزدارعا قاراپ قويىپ، تۇنگى سامالدى سىمىرە جۇتىپ، ارادىك شالجيا جاتىپ كەرىلىپ الىپ، قاۋىرسىنمەن شيقىلداتا بەرۋ شالىڭنىڭ سۇيەگىنە سىڭگەن ادەتى. بۇگىن دە سول. بۇل شاقتا كوزى اشىق دۇنيەنى كەڭ ارالاپ كەتكەن ءوزىنىڭ "ەۆكليدتىڭ "نەگىزدەرىن" كەمەلدەندىرۋ" دەپ اتالاتىن كىتابى عۇلاما ەسىمىن شىن دابىرايتقان. الىس-جاقىننان شاكىرتتەر ىزدەپ كەلە باستاعان. يلانشى قادىرحان ءوزىن وتىرار شاھارىنا قانشاما شاقىرسا دا كەلىسپەدى. قۇلاق جارعان جارشىسى، ازىناعان ازانشىسى، شاڭعا بوگىپ لەگلىگەن ساربازى، ساپىرىلىسقان ساۋداگەرى جوق؛ ءىنجۋ بويىندا يت داۋسىنا عانا سەلت ەتىپ بۇيىعى جاتقان جاۋھاردى قيماعان. كەتسە-اك قيالىن ءۇزىپ الارداي سەزىنگەن...ءيا-ا-ا... بۇل كۇندە كۇمبەز سارايعا دەشتى-قىپشاقتىڭ ساڭلاق پەرزەنتتەرى جينالىپتى-مىس، سىعاناقتىق قىن حيسامەددين، اسقان كۇيشى قايراۋىق، "ءتىلدى تۇزەتۋ كىتابىن" جازعان جاۋھارلىق ءتارجىماشىنىڭ تۋماسى يسمايل، شەجىرەشى انەت بابا سوندا دەسەدى. قۇبا-قۇپ. اتىڭ توسكەيدەن ەستىلسىن، ەسىكتەگى باسىڭدى تورگە سۇيرەر ۇلدار كوبەيسىن". وسى ويدان قارت استرولوگتىڭ كەۋدەسىنە جىلى قۋانىش كىردى. ساقالىن تارامدادى. شيراتپا قاعازدى قايتا بۇكتەپ، قاۋىرسىن قالامدى قاعاز قۋىسىنا قىستىرىپ باس جاعىنا قويدى. كوسىلە جاتتى، كوزىن جۇمىپ وي تۇڭعيىعىنا شومدى.
اۋەلى اقيىق ۇستازى ءابۋناسىر مۇحاممەد ۇلى مۇحاممەد تارحان فارابي تۋرالى ويلادى، سول جەرلەسىنىڭ "ىزگى قالا حالقىنىڭ كوزقاراستارى تۋرالى كىتاپ" دەگەن عاجايىپ شىعارماسىن ەسكە الدى، تاقاۋدا ءۇشىنشى مارتە وقىپ شىققان. ول كىتاپتا ۋلى عۇلاما قوعام تۋرالى زەردەلى وي قورىتقان، كوعامنىڭ ءوزى تولىق ءام تولىمسىز بولىپ ەكى جارعا بولىنەدى دەيدى: تولىق كوعامنىڭ. ءوزى ءۇش ءتۇرلى: ۇلكەن، ورتاشا جانە كىشى، ول كىسىنىڭ جورامالىنشا ۇلكەن قوعام - بۇكىل جەر جۇزىندەگى اقىلدى ادامزات تا؛ ال ورتاشا قوعام — بەلگىلى ءبىر ەل، مەملەكەت؛ كىشى قوعامعا جەكە دارا قالا حالقىن جاتقىزعان. ەندى وسى قالالاردىڭ ءوزىن " ىزگى" جانە "نادان " دەپ ەكىگە بولەدى." ادامدارى باقىتتى بولۋ ءۇشىن بىرىنە-بىرى كومەكتەسىپ وتىرۋ ماقساتىمەن بىرلەسكەن قالا ىزگى قالا بولادى، حالقى باقىتقا جەتۋ ءۇشىن ءوزارا كومەكتەسىپ وتىراتىن كوعام دا ىزگى كوعام بولادى"، - دەيدى. شىنىڭدا دا "ءوزىم عانا جەتىسە قالايىن" دەيتىن كاپەرسىز جاندار الگىندەي ورتاعا سىيىسا الا ما؟ نادان قالالاردى ءابۋناسىر باباسى سەگىز تۇرگە بولەدى؛ بۇل قالالاردىڭ حالقى باس پايداسىن جۇرت مۇددەسىنەن جوعارى قويادى، ءوزىمشىل، مەنمەن، ماقتانشاق كەلەدى؛ ولاردىڭ ۇعىمىنشا ءومىردىڭ ەڭ اسىل ءلاززاتى بايلىقتا، بيلىكتە. مۇنداي ادامداردىڭ اراسىنداعى بايلانىس تا بولىمسىز، تۇرلاۋسىز نارسە... ياپىرماي، عۇلاما بابام وسى كىتابىن جازعاندا كوز الدىڭدا قانداي قالانى ەلەستەتتى ەكەن؟ اۋىزبىرلىگى مول، تۇسىنىگى تەرەڭ، بىر-بىرىنە قول ۇشىن بەرىپ وتىراتىن قالاسى وسى وتىرار ەمەس پە؟
ءابۋناسىر ىزگى قالانى قاتتى اڭساعان. ونىڭ ويلاۋىنشا ىزگى قالا تۇرعىندارىنىڭ دەنى باقىتتى، ءبىلىمدى، ونەرلى، زەرگەر، ەڭبەكسۇيگىش، مەيماندوس، شىنشىل بولادى؛ وسەك، وتىرىك، ۇرلىق، بۇزاقىلىق جويىلعان. جۇرت تا بىر-بىرىنە ۇنەمى ىزگى نيەتپەن كومەكتەسەدى، قايعىسىنا قوسىلا قابىرعا قايىستىرادى، قۋانىشىن قوسا كوتەرەدى. ەشبىر قالامەن سوعىسپايدى، ءبىراق وزگەلەر شابۋىل جاساي قالسا تويتارار قايراتى مول. ەشكىمگە ەسەسىن جىبەرمەيدى. ول قالانىڭ ءامىرشىسى دە ەرجۇرەك، ءبىلىمدى، قىلىشتى ەمەس، كىتاپتى سىيلايتىن سانالى جان بولعانى ءلازىم... ويپىرمو-و-وي... بارقادار بابانىڭ وتىراردىڭ ەرتەڭىن ەلەستەتكەنى عوي بۇل.
شارتاق ۇستىندە شالقاسىنان جاتقان عابباس كورەگەن تاقاۋدا عانا كۇننىڭ شىعىسىنان كەلگەن ءۇش ەلشىنى ەسىنە الدى؛ الگى ەلشىلەردى ماڭعۇل ءامىرشىسى شىڭعىسحان ءوز قولىمەن اتتاندىرىپتى. سامارقانعا وتەر جولدا ولار وتىرارعا ءتۇسىپ دامىلداعان ەدى.
قىزىعى بار. الگى ەلشىلەر ۇلكەن شاھاردا شانىڭ سىلكىپ، اۋناپ-قۋناپ، بەل سۋىتىپ اپتا جاتىپتى. امىرشىگە تاڭعۇت سۇلۋىن سىيلاپتى. اتتارىن تىنىقتىرىپتى. اتتانادى-اۋ دەگەن كۇنى كۇمبەز سارايعا كەلىپ سالاۋات سۇراپتى دەسەدى. "دەشتى-قىپشاقتىڭ ءدام-تۇزىنا رازىمىز، رۇقسات بولسا جۇرەمىز. تاقسىر-ەكە، قاسىڭىزعا ەڭ سەنىمدى دەگەن جالعىز سەرىگىڭىزدى ەرتىپ شىعارىپ سالىڭىز، ايدالادا ايتار ءسوزىمىز بار"، دەپتى. سوندا يلانشى قادىرحان ءبىراز ويلانعان؛ ەلشىلەرمەن قالاي سالاۋات جاسايدى؟ قاسىنا كىمدى ەرتەدى؟.. سىعاناقتىق حيسامەددين ەلشى ىسىنەن حابارى از، جاس ءالى. قوڭىرات باتىرى وشاقبايدىڭ ماڭعۇلدارمەن قىساستىعى بار، ءسوز جوق قاقتىعىسىپ قالادى، ءازىز ءتىلشى يسمايل جەدەل كەڭەسكە شورقاق، ءارى كەيىنگى كەزدە كىتاپ ەزىپ قيالي بولىپ بارادى. كوز الدىنان كەڭەسشى، اقىلشى دەگەندەردى تۇگەل ءتىزىپ وتكەرىپ شىعادى.
اقىرى كورگەنى كوپ، توقىعانى مول، اقىلى داريا عابباسقا توقتاعان.
ات جىبەرىپ شاھارعا الدىرعان.
ەلشىلەردى كورەگەن مەن ءامىرشى وقسىزدىڭ بوزبۇيرا جازىعىنا دەيىن شىعارىپ سالعان. قوشتاسار مەزگىل تايانادى. ەلشىلەر ءبىر مەزەتتە تىزگىن تارتىپ اتتان تۇسەدى، ايدالاعا شاپان جايىپ جايعاسادى. بۇل ەكەۋى دە اتتارىن تۇساپ جىبەرىپ جاقىنداعان. جۋسانعا جۇرەلەپ-جۇرەلەپ وتىرا كەتىسەدى. ەلشىلەر ءشوپ سىندىرىپ تىستەرىن شۇقيدى. ءامىرشى بەلبەۋىن قاتتىراق تارتىپ قايتا بايلايدى.
از-كەم كىدىرىستەن سوڭ ەلشىلەردىڭ باسشىسى وتىرارلىق اسا سۇلۋ، الىپ دەنەلى يۋسۋف كانكا ءسوز الدى دەيدى.
"تاقسىر-ەكە، باس كەسپەك بولسا دا ءتىل كەسپەك جوق، ايتقان ءسوز اتىلعان جەبە، وسىندا قالسىن؛ ءبىز شىعىس امىرشىسىنە قىزمەت قىلساق تا كىندىك قانىمىز تامعان تۋعان جەردى ۇمىتپايمىز. ۇلىسىمىزدىڭ تىنىش ءومىر ءسۇرۋىن قالايمىز. ەسىڭىزدە شىعار، ۇيعىر سۋلتانى باۋىرشىقتىڭ بىلگىش تۇيىق-وق دەگەن ەلشىسى كەلىپ باباسىنىڭ وتەۋسىز كەتكەن قۇنىڭ سۇراعان. وعان ءسىز: "جەكپە-جەككە قۇن جۇرمەيدى: باباڭ قۇنسىز ولىممەن ولگەن. قانىڭ قانمەن جۋعىڭ كەلسە باتىردىڭ وشاقباي دەگەن تۇقىمى بار، الگى سۇلتانىڭ وشاقبايمەن جەكپە-جەككە شىقسىن، جەڭىپ السا ايتىسارىمىز جوق"، دەگەنسىز. سول ۋادە بويىنشا باۋىرشىق سۇلتان ات ارىتىپ كەلىپ وشاقبايدى جەكپە-جەكتە جەڭگەن، تۇتقىنعا العان. تۇتقىن دا باسىبايلى قۇلمەن پاراپار. قۇلدى باۋىرشىق سۇلتان شىعىس قاھانىڭا سىيلاعان ەكەن. پالە بولعاندا الگى مۇندار قاشىپ قۇتىلىپتى. قاراقان باسى قۇرىماي، ماڭعۇل ەلىنىڭ ەڭ جۇيرىك جىلقىسىن قوسا الا كەتكەن. ءامىرى كۇشتى قاھان قاتتى اشۋلى، ىزدەمەگەن جەرى جوق-تىن. كەشە ەستىدىم، الگى مۇندار ءسىزدىڭ قول استىڭىزدا كولباسى بولىپ ەركىن جايلاپ جۇرگەن كورىنەدى. ەكى ەل اراسى ۋشىقپاسىن دەسەڭىز، قاھان اشۋىنا سەبەپكەر بولمايىن دەسەڭىز؛ بىرەۋدىڭ باسى بايلى كىسىسىن قايتارىپ بەرىڭىز".
ەكى جاق تا تۇنەرىپ وتىرىپ قالدى. جاقىننان، جۋسان اراسىنان بوزتورعاي شىرىلدادى. اتتار پىسقىردى، اۋىزدىقتىڭ سىڭعىرى ەستىلدى. عابباس كورەگەن جەر شۇقىپ وتىرعان ەڭسەلى ەلشىگە ساۋال قويدى.
— اڭگىمەنىڭ قانىعى كەرەك، وشاقبايدىڭ وسىندا ەكەنىڭ قايدان ءبىلدىڭ؟
— تاڭعۇت سۇلۋى سەزدىردى، — دەدى يۋسۋف كانكا بۇلك ەتپەستەن.
وسى ءسوزدى ەستىگەندە يلانشى قادىرحان الدەنەسىن ۇمىتقان كىسىدەي، سول ۇمىتقانىڭ ەسىنە تۇتقىسى كەلگەندەي قينالعان قالىپ تانىتتى؛ جانارىن ىزا جاسى تۇتىپ، تىنىسى تەرەڭدەدى. بۇدان ءارى شىداي الماس ەدى.
— قاعاننىڭ قۇيىرشىعى، جادىڭا ساقتا! اۋەلگى سوزىمنەن قايتپايمىن. وشاقبايدى الگى جىمىسقى سۇلتانىڭ ارتىنان بۇعىپ كەلىپ بۇعالىقتاپ ەمەس، قارسى شاۋىپ شايقاسىپ السىن، سوندا عانا باسى سۇراۋسىز. باۋىرشىقتىڭ وسى ءىسى قاتىن قىلىق،— دەدى. قازاندىق استىنا ءتۇسىپ شىققان سەكسەۋىل تومارىڭداي بولىپ قارايىپ وتىرعان، ەندى ءبىر كۇيىنسە لاپ ەتىپ جاناتىڭداي.
مولدا تورعاي ءتارىزدى جۋساننان ازەر اسىپ بۇقپانتايلاپ وتىرعان مىرتىق ماحمۋد قوزعالاقتادى. بۇل ءوزى حورەزمنەن شىققان، زاتى مۇسىلمان، كەيىننەن شىعىس قاعانىڭا ساتىلىپ كەتكەن، اسا زىميان قاتەرلى ادام ەدى. سويلەر كەزدە كىسىنىڭ بەتىنە تۋرا قارامايتىن. بۇل جولى دا ءسويتتى.
"ءامىرى كۇشتى قاعان ءسوزىن ايتامىن. شىڭعىسحان حورەزمنىڭ كور كوكىرەك شاحىنا، ونىڭ شاپانىنىڭ استىڭداعى بەكتەرى مەن باپتارىنا ىزالى؛ ولار كىلەڭ ساۋداگەر، ءدىنىڭ ساتقان، باۋىرىنىڭ قانىڭ ىشكەن قانىپەزەرلەر. سول مۇتتايىمداردى ءتاۋباسىنا كەلتىرىپ، حالقىنىڭ كوزىن اشۋ ءۇشىن كومەككە كەلەدى. جاقىن ارادا جورىق جاسايدى. دەشتى-قىپشاقتىڭ قولباسىلارى، حانداردىڭ حانى يلانشى قادىرحان قاعان جاعىندا بولسىن. بۇل ءبىتىمدى ازىرگە مۇحاممەد شاحقا سەزدىرۋدىڭ قاجەتى جوق. تەك ءتوس قاعىستىرىپ ۋادە بايلاسىپ قويالىق. كۇندەردىڭ كۇنىڭدە قاعان تۇمەندەرىمەن حورەزمدى تۇتە جونەلگەندە، يلانشى قادىرحان مىڭ سان قولىمەن قاناتىڭدا بولسىن. "مۇنىسى ءۇشىن قالالارىنا تيمەيمىن، قۇداندال جەكجات بولامىن، كوپ قازىنا سىيلايمىن" دەدى... حو-و-وش... قاعان ءسوزى وسى. جانىڭدا بەيساۋىت كوز جوق، قىسىلماي ءسوزىڭدى بەر، كەپىلگە التىن قىران سۋرەتى سالىنعان تاڭبالى قايراق تاستى قالدىرامىز".
ەكى جاق تاعى دا ءبىراۋقىم ءۇنسىز قالدى. كۇللى ەل تاعدىرى ءبىر تال شاشقا، ءبىر اۋىز سوزگە ىلىنگەن قيىن حال ەدى. ارباسىپ، اڭدىسىپ كەلىپ، قانىڭ ىشىنە تارتقان مەزەت:
— ساتىلا المايمىن، - دەدى يلانشى قادىرحان.
مىرتىق ماحمۋد جىلاننىڭ كوزىندەي تۇيمە جانارىمەن بۇعان قاراپ تۇرىپ-تۇرىپ مىرس ەتە قالدى؛ كەكەتكەنى، كەتىسكەنى ەدى بۇل.
كەلەسى سوڭعى ءسوزدى ءتۇسى جىلى، جالپيعان سەمىز بۇحارلىق ءاليقوجا الدى، بۇل دا نەشەمە حانعا، بىرنەشە شاحقا، ەكى-ۇش سۇلتانعا كىزمەت قىلعان، اقىرىندا شىڭعىسحان ورداسىنان پانا تاپقان پاقىر ەدى.
— يلانشى قادىرحان قاراعىم، وتىرار بۇقاسىنداي ءبىر بەت ەكەنسىڭ، بالام دا ءبىر بەت ەدى، اقىرى مۇيىزىنەن ايرىلىپ قاتىنقۇمار بولىپ كەتكەن. مەنىڭ دەرىم حالىق قامى، جالپى مۇسىلمانعا جاناشىرلىق. قۇراننىڭ جەتپىس ەكىنشى سۇرەسىندە: "بارشا مۇسىلمان اۋىزبىرلىكتە بولىڭدار، الىس-جاقىندى دىنىڭە ورتاق قىلىڭدار"، دەمەي مە. سول سۇرەنى جادىمىزعا تۇتار بولساق، ءبارىمىز مۇسىلمانبىز، يتشە ىرىلداسار جايىمىز جوق. ال، شىعىستاعى شىڭعىسحان ءۋالاياتىن نەگە ءوز دىنىمىزگە ەنگىزىپ المايمىز. ءارى جالپاق جەر ۇستىنەن دىندەس، مۇڭلاس باۋىر تابار ەدىك، ءارى ساۋاپقا قالار ەدىك. الگىندەي تۇسىنىسپەستىكتى قويىپ، وسى وتىرعان بارشامىز قۇدىرەتى كۇشتى قۇداي جولىنا كىزمەت قىلايىق، شىڭعىسحانعا قوسىلايىق، ماڭعۇلدارمەن ارالاس-قۇرالاس ەل بولايىق، دىنىمىزگە ەنگىزەيىك... ءيا، سويتەيىك.
عابباس كورەگەن زىمىستان ءاليقوجانىڭ سوزىنە شىداي الماي كيىپ كەتتى.
— دىڭدەس بولامىز دەپ ءجۇرىپ، كۇندەس بولىپ كەتپەيىك. دىنىڭە كورىنگەندى ەنگىزە قوياتىن بولساڭ ءوزىڭ ءسويت، ساتىلىپ، بۇتىنا ءىش ەتىپ، سول قاھاننىڭ قۇيىرشىعى ۇقساپ جۇرگەن جوقپىسىڭ.
— استاپىراللا، تىلىڭە شوق ءتۇسسىن ءجۇزىقارا!
— قوجەكەڭ قۇدايدىڭ وڭ كوزى، ءتىلىڭدى تارتىپ سويلە.
— ەندەشە تانتىماسىن!
— ول دە بار ماعان، ءبىز جۇرەمىز ارىپ-اشىپ ەل قامىن ويلاپ، بۇلار سالقىن سارايعا تىعىلىپ الىپ، بايعىز قۇساپ قارعا ادىم جەردى بارلاي المايدى.
—قارت تەگى! - دەپ اقىرىپ قالدى يلانشى قادىرحان. — ەل قامىن سەندەردەن سۇرامادىق! كوك قارعا ارتىنا قاراماي اۋليە اعاشقا قونادى دەگەن. سۇرىقتارىڭا قاراماي اقىل ايتپاق بولاسىڭدار، ودان دا ادال استارىڭدى تاۋىپ ىشىڭدەر، كوز جۇمعاندا ەركىن بۇيىرار توقىمداي قارا جەر تاۋىپ ولىڭدەر! جولدارىڭ بولسىن! — دەدى دە يلانشى قادىرحان ورنىنان شۇعىل كوتەرىلىپ كەتكەن. سوڭىنان عابباس كورەگەن ەرگەن. ەكەۋى دە اتجالىن تارتىپ ءمىنىپ، تىزگىندى بوساتىپ شابا جونەلدى. جازىقتىڭ بەتىمەن سىرعي اعىپ، الگىدە كوكىرەككە تولىپ قىجىلداتقان ىزا-وكىنىشتى جەلگە شايعىزىپ ءبىراز جەرگە بارىپ قالعان، عابباس ارتىنا بۇرىلىپ قاراعان ەدى. كوز ۇشىندا كوك بۇيرا جۋسان اراسىندا ءۇش ءۇيىم تەزەكتەي بولىپ ءۇش ەلشىنىڭ قاراسى قالىپ بارادى ەكەن. باياعى وتىرىسقان كۇيى-تىن.
عابباس كورەگەن اي استىڭدا شارتاق ۇستىندە جاتىپ وسى وقيعانى ويلاعان.
باس جاعىنا قويعان شيراتپا قاعازدى سيپالاپ تاپتى، ەڭسەسىن كوتەرىپ مالداسىن قۇرىپ وتىردى، الگىنى تىزەسىنە قويىپ وراۋىن جازدى. توبەدەگى اپپاق اي اۋىپ كەتپەي تۇرعاندا جۇلدىز باعىتىن تاپتەشتەپ جازباق بولىپ قولىنا قاۋىرسىن الدى.
ءۇشىنشى سارىن
يلانشى قادىرحان اقىلىن اشۋعا جەڭدىرىپ جورىق قوسىنا جەتكەندە شاتىرىندا ساقتاۋلى سۇڭعىلا سۇلۋ تاڭعۇت قىزدى قىلىشىمەن شاۋىپ تاستاماق ويدا ەدى. شاتىردىڭ جىبەك پەردەلى ەسىگىن سەرپىپ اشىپ ىشكە كىرگەن، قالت كىدىرىپ قالدى. قىز توردەگى توسەكتىڭ ۇستىندە ۇلبىرەپ ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. بۇرىنعىسىنان دا سۇلۋ بولىپ كورىندى، ۇزىن بۇرىمى موينىڭا وراتىلىپ قالىپتى، قىلىش كوتەرىپ قانداماي-اق وسى بۇرىممەن بۋىندىرا سالماق. بولدى، تونە ءتۇستى. ءىشى ەرىدى، ادەمى توك ەرىنى ءۇزىلىپ ءتۇسىپ جەردە جاتقان ورىك ءتارىزدى، كوز تارتىپ، كوڭىلدى ۇيتقىتىپ شىداتار ەمەس؛ ءامىرشى جەڭسىك اسىن كورگەن جەرىك جانداي جانارى جاساۋراپ، سوڭعى مارتە سۇيمەكشى ەدى، ويانىپ كەتتى؛ قىز جامان شوشىنىپ توسەكتەن شورشىپ تۇسكەنى، ىرگەگە شەگىندى. يلانشى قادىرحاندى تاعى ىزا كەرنەدى، ماناعى كاززاپ ەلشىنىڭ؛ "وشاقبايدىڭ وسىندا ەكەنىڭ تاڭعۇت سۇلۋىنان بىلدىك"، دەگەن ءسوزى ەسىنە ساپ ەتتى؛ قىزدىڭ بۇرىمىنان ۇستادى. وزىنە تارتا ءتۇسىپ، قىلپىعان قانجارمەن سەرپىپ قالماقشى، تاناۋىنا جۇمساق جۇپار كەلدى، ءامىرشىنىڭ بويى بالقىدى؛ قادىرحان دا بالا بولعان، جوتادان گۇل تەرگەن، سول ءبىر ءفاني شاقتا دۇركىرەپ وتكەن نوسەر سوڭىنان جۇگىرۋشى ەدى، دالانى جەلپىگەن جايساڭ جۇپاردى جۇتۋشى ەدى، ءدال سول ەركىن ەلىتپە جۇپار، كوز الدىڭدا ۋىلجىپ پىسكەن ورىكتەي توق ەرىن قوسىلىپ جان دۇنيەسىن قورىتپاعا سالعان قورعاسىنداي ەرىتتى.
— وشاقباي باتىردىڭ وسىندا ەكەنىڭ ەلشىگە بىلدىرگەن سەنبىسىڭ؟
قىز باسىن شايقادى.
يلانشى قادىرحاننىڭ ەسىنە ەندى caپ ەتتى؛ قۇداي-اۋ بۇل قىز قازاق ءتىلىن بىلمەيدى عوي، ءقايتىپ قۇپيانى اشپاق، قالايشا باتىر تۋرالى بىلمەكشى، كاززاپ ەلشىنىڭ بار ويى قىزدىڭ كوزىن قۇرتۋ بولماسىن، انىق ارانداتقان.
— مەن سىزدەرشە بىلەمىن، ناعاشىم قىپشاق ءتىلدى شەشەمنەن ۇيرەنگەم، — دەدى قىز كۇبىر ەتىپ. ءامىرشى اياعىنىڭ استىڭداعى لىقسىپ بارا جاتقان جەردەن تەڭسەلىپ بارىپ تۇرىپ قالدى.
— وتىرارلىق يۋسۋف كانكا جامان ادام، ول مەنى تۋعان جەرىمنەن ايىردى، جولدا جەل اشپاعان ەتەگىمدى كوتەرمەك بولدى، كونبەدىم. كارىن تىكتى، كوزىمدى جويۋدى ويلادى. جولاي ءساتى تۇسپەدى. سىزگە سىيلاعانى ءوشىن العانى ەدى. ەندى جالالى قىپ كەتىپ وتىر، حان يەم!
يلانشى قادىرحان مىنا سوزگە بار جۇيەسىمەن تەبىرەندى، قىزدىڭ جان تازالىعىنا رياسىز سەندى، ءالى دە اشىلىپ بىتپەگەن سىردى سۇرادى.
— الگى جىمىسقى وشاقباي باتىردىڭ ەلدە ەكەنىڭ قالايشا بىلگەن؟
— ەلشىنى شاتىرعا كەلىپ ءحالىمدى ءبىلىپ تۇرۋعا ءوزىڭىز رۇقسات ەتكەنسىز. ەل-جۇرتىمدى ساعىنباۋعا شيپا بولار دەپ ويلادىڭىز. يۋسۋف كانكا الگى شارت بويىنشا كۇن سايىن ءبىر مارتە وسىندا باس سۇعىپ تۇراتىن. سول ادەتىمەن كەلگەندە وشاقباي باتىرمەن ۇشىراسىپ قالعان ەدى.
— شاتىرعا كەلۋگە باتىرعا كىم پۇرسات بەردى؟ — ءامىرشىنىڭ داۋسى قالتىراپ قاتتى شىقتى، شاتىناعان جانارىنا قان تولدى.
— ماعان ءمالىمسىز، حان يەم!
— و، قاعىنعان زامان، تازا ءتورىمدى بوگدە بىرەۋدىڭ تاپتاعانى ما ەندى؟!
— جالعىز مارتە تۇندەلەتىپ كەلگەنى بار، حان يەم. — جانارى ءجاۋدىر ەتە قالدى.
— ءوزىڭىز ءىنجۋ بويىنان جولبارىس اۋلاي كەتكەن كۇنى. ءامىرشى الدىڭدا تىزەسىن بۇگىپ سۋسىپ بارىپ وتىردى.
— ناقاق كۇيدىرىپ تۋرسىز، حان يەم. باتىر مەنى بۇل شاتىردان كەزدەستىرەم دەپ ويلاماسا كەرەك، كوردى دە جايىنا كەتتى.
ءتورتىنشى سارىن
شاتىردا وتكەن الگى اڭگىمەدەن سوڭ اي جانارىن تۋعاندا دەشتى-قىپشاق كىندىگىن ءدۇر سىلكىنتكەن وقيعا بولدى. جەتىتوبە جازىعىنداعى قوڭىرات اۋلىنىڭ تۇندىگى جەلپىلدەپ، وشاقتارى تۇتىندەپ دۋمان باستالعان، وشاقباي باتىر مەن بارشىن سۇلۋدىڭ قوسىلۋ تويىنا قىرىق رۋ قازاقتان تويشىلار اعىتىلدى؛ القا توپتا جاۋىرىنى جەرگە تيمەگەن پالۋاندار، جەل اياق جۇيرىكتەر، سالىمنىڭ، كوكپاردىڭ قايىس بىلەك پالەلەرى؛ اتقوسشىلارى ءبىر بولەك، ءوزى ءبىر بولەك ءجۇرىپ شاڭنان قورىنعان سىپالار، اتاعى جەر جارعان جالباعاي سەرىلەر، نەبىر كەرگىمە ماسىل سالدار؛ توي بولادى دەپ سىبىس تاراعالى اشىعىپ جۋان قارىندارىن بوساتىپ ۇلگىرگەن مەشكەيلەر؛ جىرشىلار، جىراۋلار، بادىكتەر، اقىندار، باقسىلار، دۋمانكەش دۇرمەك جۇرت سابىلىپ كەتتى.
تايقازاندار قۇمىرسقا بەل جەر وشاقتارعا شەرميىپ شوگىپ جاتتى، اۋىل سىرتىنان ات شاپتىرىم كەلەتىن ۇزىن كەرمە تارتىلدى، كەرمەدە سۇلۋ سيراق جىلقىلاردىڭ نە قيلىسى، ىعاي مەن سىعاي، سىعىلىسىپ تۇر، كۇنگەي بەتتەگى توبە باسىندا ساۋىقشى جۇرت جينالعان؛ اساتاياق شىلدىرلاتىپ، شاڭقوبىز سىزىلتىپ، داڭعىرا قاعىپ، ساپى شەرتىپ جەر-دۇنيەنى داڭعازاعا تولتىرىپ بارادى؛ ەتەكتەگى قوساقتالىپ تىگىلگەن جەتى بىردەي وتاۋدا مەشكەيلەر جارىسى، ويپىرموي، شىركىندەردە ەس بولسايشى، شاپتان تۇرتكەن قوجاسىنا، داۋرىققان جۇرتقا ارقا سۇيەپ داندايسىپ ونەرىن كورسەتتى دەرسىڭ. ەڭ ءبىر شوي مەشكەيدى — جالپاقباس ءسۇيىر قارىن قازانقاپ دەپ بەس سوزبەن اتايدى ەكەن، جالپاق تورگە جايعاسىپ الىپ، شارتا جۇگىنىپ وتىر، اسپازشىسى جانىڭدا كورىندى؛ دەرمەنە جۋسانعا تويىپ سەمىرگەن قۇنان قويدى قوس جىگىت ازەر سۇيرەپ ەسىك الدىڭا اكەلگەندە، جالپاق باس ءسۇيىر قارىن قازانقاپ مەشكەي قاسىنداعى اسپازىنا جارلىق جاسادى؛ "قويدى باۋىزداپ، باۋىزداۋ قانىڭ سارقا اعىز"، دەدى، "سوسىن بورشالاپ اۋرە بولما، تەرىسىن سىپىر دا قازانعا تۇتاس سال، باس-سيراق، ىشەك-قارىن، قىرىق قاتپارشاق، وكپە، بۇيرەك دەگەن مايدا-شۇيدەلەرى دە قازانعا ءتۇسسىن. جالعىز عانا باۋىردى الىپ قال. وزگەسىن تۇگەل اس". ءسويتتى. تەرىسىن سىپىرعان بويدا، تاي قازانعا تۇتاس سالعان قۇنان قوي دەمدە ءپىستى. ۇلكەن استاۋعا سالىپ مەشكەيدىڭ الدىڭا تارتتى. مەشكەي قولىن جۋدى، بىلەگىن ءتۇرىندى. جانىنان ۇزىن ساپتى سەلەبەسىن سۋىرىپ ءجۇزىن جارقىلداتىپ الاقانىڭا جانىدى. استاۋعا تونگەن؛ اۋەلى اپپاق قارداي بولىپ توڭكەرىلىپ جاتقان قۇيرىقتى جاۋكەمدەدى، بىلەمدەپ ءتىلىپ الىپ، اۋزىنا سالىپ جالمادى دەرسىڭ، ناق ءبىر شولىركەپ كەلىپ قاۋىن جەگەن كىسىدەي بولدى، كوز جۇمىپ قىلعىتتى كەلىپ، جۇتتى كەلىپ، توبە قۇيرىقتى تولعاپ-تولعاپ تامامداعان مەزەتتە، ەسىك جاقتاعى بىرەر جىگىت جۇرەكتەرى لوبلىپ دالاعا زىتتى، جالپاق باس ءسۇيىر قارىن ساباز ەندى سۇبەگە اۋىستى، سودان سوڭ وڭ جامباس، سول جامباس؛ جاۋىرىن، توقپان جىلىك. ەتى، ودان اۋىسىپ قولداۋدى جەۋگە كىرىسكەن؛ بارا-بارا شايناۋى شابانداپ، كوزى جۇمىلا بەردى، قويدىڭ سىرت مۇشەسى تۇگەسىلدى، ەندى ىشەك-قارىندى جۇلىپ جەپ ءراسۋاسىن شىعاردى، ەڭ سوڭىندا ىڭقىلداپ، كۇرسىنىپ كەپ، سۇيەكتەردى مۇجۋگە جۇمىلعان، جۇرت جاعاسىن ۇستاعان: "مىنانىڭ قارىنى مەسپەن پاراپار ەكەن"، "ماي جۇتۋى جۇرەگىمدى كوتەردى"، "ىشىندە ايداھار جىلانى بولعانى"، "اي بويى اش جۇرگەن عوي شاماسى"، "مۇنان وتەر مەشكەي بولماس ءسىرا"، دەسىپ كۇڭىرەنىستى، كۇڭكىلدەستى؛ جالپاق باس ءسۇيىر قارىن قازانقاپ مەشكەيى سۇيەكتەردى تىقىرلاپ ءمۇجىپ، ەندى سورپاعا اۋىسقان، اتتاي جەتى زەرەن شۇپىلدەگەن سورپانى ءىشتى، سوسىن قىمىز سۇرادى، جۇرت قىران-توپان كۇلكىگە باتىپ ءولىپ قالىپتى تاعى دا جەتى زەرەن قىمىز قىلعىتتى، الدىڭداعى داستارقاندى جيۋعا ءامىر ەتتى، سوعان عانا شاماسى جەتكەن، ورنىنان كوتەرىلە الماي جۇرەلەگەن كۇيى كوزى بوزارىپ مەلشيدى دە قالدى: قوس جىگىت كەلىپ قولتىعىنان سۇيەپ تۇرعىزىپ، اۋىل جانىڭداعى تاس بۇلاققا اكەتتى، سونىڭ سالقىن سۋىنا جاتقىزىپ جانىڭ كىرگىزىپ الماق، ايتپەسە، الگى جەگەندەرىنىڭ ءبارى سىرتىنا تەۋىپ جۇرەگى جارىلىپ ءولىپ كەتۋى كادىك. جالپاق باس ءسۇيىر قارىن قازانقاپ مەشكەيدىڭ جەگەنىڭ جەپ، ىشكەنىڭ قىلعىتا الماي ءبىراز مەشكەي جەڭىلىپ قالدى، پۇشايمان بولدى. اقىرى قوڭىرات تويىنىڭ باس مەشكەيى قازانقاپ اتالدى، قاريالار استىنا ات مىنگىزىپ، ۇستىنە شاپان جاپتى.
تويشى حالىق ونەرپازدار مەن مەشكەيلەر جارىسىن قىزىقتاپ جاتقاندا بايقاماپتى؛ "سال كەلە جاتىر"، دەگەن سىبىس تاراعان. ايگىلى سالدى كورۋگە قۇمار جۇرت اۋىلدىڭ كەلەسى جاعىنا اعىتىلعان. جوسقىنداپ شابارماندار ءجۇر، ەرۋلەپ اتۇستارلار شىعىپتى. الگى ايتقان سال كورىنبەدى.
كەلەسى تۇستان قىپشاقتىڭ ءورىم سۇلۋلارى سىڭعىرلاي كۇلىسىپ كەلەدى، سالدى قارسى الۋعا بارادى: بۇرىمدارى تىرسەگىن سوعىپ، باسىنداعى ساۋكەلەلەرى تاكاپپار تەڭسەلىپ، جاقۇت تاستارى جىلتىلداپ، شولپىسى سىلدىراپ، قولدارىندا قاز مويىن دومبىرا، بۇرالا باسىپ بىلقىلداپ، ءتىزىلىپ تۇسىڭنان وتكەندە تىرىدەي ەسىڭنەن تاندىرادى، جۇپار ءيىس اتىرلەرى ماڭايدى ماس ەتتى. ورتالارىندا ءانشى قىزدار، قوسىلىپ شىرقاي جونەلدى، بەينە كۇمىس قانات اسەم كۇس قالىقتاپ كوككە كوتەرىلگەندەي سەزىلدى، قىز اۋزىنان شىققان ءان قۇددى كۇمىس قانات قۇسقا ۇقسايدى ەكەن.
كەرىم سال ءالى كورىنبەيدى.
سالدىڭ اتىن ۇستاپ، قوشەمەت قىلۋعا كەلىنشەكتەر شىققان، كىلەڭ جار توسەگىنەن جاڭا تۇرعانداي اشىق رەندى، جالىن جانارلى، جايدارى توپ؛ ناز ەتىپ قىلىمسي قاراعانى ءمىردىڭ وعىنداي؛ اپپاق تىستەرىن كورسەتىپ كۇلىسكەنى قۇددى كاۋسار بۇلاقتىڭ تاستان قۇلاعان دىبىسى سەكىلدى، كوگىلدىر دالانىڭ رەڭىن قىز-كەلىنشەكتەردىڭ شەرۋى شايداي اشىپ، قىزعالداعىن توككەن كوكتەم مەزەتىندەي قۇلپىرتتى، كوز جاۋىن الدى.
سال زىم-زيا جوعالعان.
شابارمان جىگىت شاۋىپ كەلىپ حابار ايتتى: "سال قىر استىڭدا اتتان قۇلاپ جاتىر"، — دەدى.
قىز-كەلىنشەكتەر لەگى دۋ ەتتى، بىرەۋلەرى شوشىنىپ، بىرەۋلەرى كۇلىسىپ جاتىر. كەلىنشەكتەر سال سىرىنا كانىگى بىلەم، كىلەم كوتەرىپ ءجۇردى. سال ادەيى قۇلاعان ەكەن. كەلىنشەكتەر كەلىپ كىلەمگە سالىپ الپەشتەپ اكەتكەنشە جاتا بەرمەكشى، سالدىڭ قۇقى سولاي. سال ەلدىڭ ەركەسى، جەلكەسىنەن تۇسپەس شولجاڭى. كەلىنشەكتەر بارىپ، جۋسان ۇستىندە شالجيىپ جاتقان سالدى كوتەرىپ كىلەمگە وتىرعىزدى، جابىلا قاۋمالاپ اۋىلعا بەت الدى. قىزىلدى-جاسىلدى القا توپ جايمەن جىلجىپ، يىرىلە بيلەپ، بەتكەيمەن لىقىپ كەلە جاتقان. كەلىنشەكتەر لەگىنە قىزدار قاۋىمى قوسىلدى. ماناعى مەرەكەلى ورتا كوز جاۋىن الا قۇلپىردى. سالدىڭ جانارى جاساۋراپ، وسى قوشەمەت، وسى ماراپازعا ماس بولىپ ماڭگىپ وتىرعان؛ ماڭدايى كەرە قارىس، قويۋ قاستى، قىر مۇرىن، قيىق مۇرتتى، ات جاقتى اسەم جىگىت ەكەن، بۇعاعى بۇلكىلدەپ ءان باستاپ جىبەردى؛ قولىندا ۇكىلى دومبىرا، باسىنداعى ۇكىلى بورىكپەن قوسىلا بۇلعاڭداپ تاكاپپار سالتانات جاساپ، ءوزىن وسىنشا ماراپاتتاعان قاۋىمعا باعىشتاپ ءاۋ دەپ داۋىس قالىقتاتقان. اۋەلگىدە اۋلەتتى داۋسى كەلىنشەكتەردىڭ قۇلاعىن جارىپ وتكەن، اۋىل ۇستىندە ەركىن قالىقتادى؛ اسقا وتىرعان باتاگوي جۇرتتى ءدۇر سىلكىندىردى، ءجۇز جاساعان بەيقام قاريالاردى ەلەڭدەتتى، سوسىن تويلى اۋىلدىڭ بارشا دۋىلىن ساپپا باستى. قىزداردىڭ سىلقىم كۇلكىسى تيىلىپ، جىگىتكە اڭتارىلا قاراسادى، كەلىنشەكتەردەن قىمسىنۋ كەتتى، دۇرمەكتەپ كوتەرىپ كەلە جاتقان سالعا ايىزى قانا، بەيىل بەرە بۇرىلادى. تولىپ تۋعان ايداي اققۇبا انشىگە ەگىلە زەر سالادى، ۇيات-اياتتى ۇمىتىپ جاناسا جۇرەدى، كوزدەرى جاساۋراپ، ءبىرىن-بىرى يتەرىپ ىلگەرى وزادى. سال ءانى قۋانىشكەر قاۋىمدى قۇيىن تيگەندەي قىلدى؛ جاز بولسا وسى دالانى بوز بيدايىق، باساتىن، شىلدە تۇسە تولىپ پىسەتىن، سول بيدايىق. تەڭىزىنە الدەقالاي قۇيىن كىرىپ كەتسە قىزىق كورىنىس جاساۋشى ەدى، ات تىزەسىن ۇراتىن بوزالا ءشوپ جەر قاۋىپ، مىڭ بۇرالا ءۇيىرىلىپ، سەرپىلە كوتەرىلىپ، تولقىن اتا قايىرا تۇرەگەلۋشى ەدى؛ تويلى اۋىل ءانشى داۋسىنان سونداي كۇيگە ۇشىرادى.
سال سالتاناتىنا الىستان كوز سالىپ سامارقاۋ تۇرعان قىراعى كەلىنشەك كوڭىلسىز ەدى، جانى جالعىزسىراپ، جامان تورىقتى. ديدارىنا عاشىق بولىپ قۇلاي سۇيگەن باتىرىنان بۇگىن ماڭگىگە ايرىلادى. جات سۇلۋدىڭ قۇشاعىنا سالىپ بەرمەكشى. ماڭايىنداعى ۇلكەن دۇرمەك، ءدال بۇگىن ءۇشىنشى كۇن، سەلت ەتكىزگەن جوق. ەش ەلىكتىرمەدى. كەرىسىنشە جانازاعا كەلگەندەي كوڭىلى سۋىنىپ، قايعى جۇتىپ قارايا ءتۇستى. ساناسىنا سان قيلى قيال توعىستى. اۋەلگىدە بارشىن سۇلۋدى قاپىسىن تاۋىپ مەرت قىلعىسى كەلدى، تاعى ويلادى، باتىردىڭ جۇرەگىن جاۋلاي الماسا بەكەرشىلىك بولادى. قايىرىلماي كەتكەن جىگىتكە قىساستىق جاساسا شە، جو-و-وق، ءومىرى تۇل بولىپ وتسە دە باتىرعا قول كوتەرمەك ەمەس. باتىرسىز ەلى قارالى، جەرى قاراڭ قارا جامىلىپ ءجۇرىپ كەشكەن كۇنى قۇرىسىن، ادىرا قالسىن.
قىراعى كەلىنشەك تۇيلىگە قالدى.
ەڭكەيىپ بارا جاتقان كۇننىڭ استىنان اعاراڭداي شۇبالعان شاڭدى كوردى، ەندى ءبىر اۋقىمدا شاڭ اراسىنان كوش ءسۇزىلدى، قالىڭدىعىن الىپ كەلە جاتقان وشاقباي باتىر بۇل. اۋىلعا جەتۋگە ءالى قوزىكوش جەر بار. قاراپ تۇرىپ كەلىنشەكتىڭ كوڭىلى ورەكپىدى، كەۋدەسىنە وكسىك تولدى. ات جالىن قۇشىپ جىلاپ جىبەرگىسى كەلدى. كەرمەدەن تۇلپارىن شەشىپ الدى، اۋىزدىعىن سالدى، ەرگە قوندى.
الگى جاققا قۇيعىتىپ شابا جونەلدى، نەگە بۇيتەدى؟ ماقساتى نە؟ ءوزى دە بىلمەيدى. قامشىنىڭ اششى ءورىمىن تىستەدى، ات تىزگىنىڭ بارىنشا بوساتقان. كەڭ دالانىڭ قۇلاشى جازىلدى. قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن جەل ازىنادى. جىلقى جالى بەتىن شاپاتتادى. كەلىنشەك اعىتىلىپ جىلاپ كەلە جاتقان.
تىزىلگەن كوشكە تاقاپ كەلگەندە تىزگىنىڭ تارتتى.
تۇيەلەردىڭ تىزبەگىنە كوز سۇرىنەدى، سوڭى قىرقانىڭ استىنان ءالى شىقپاپتى، باسقى نارلار كەلەسى قايقاڭعا كوتەرىلگەن. تەڭ-تەڭ جاساۋ، جيھاز ارتقان قۇباقان ءتۇستى تۇيەلەر. قالىڭدىقتىڭ قاي جەردە ەكەنىڭ اڭعارا المادى، باسقى ناردىڭ بەلىندە بالاقانا بارتىن، ىشىندە ۇلپەرشەكتەي ۇلبىرەگەن سۇلۋلار وتىر، قايسىسىنا كوز سالسا دا ءىشى قىجىلداپ قيساپسىز بايلىق بەتىنە باسىلا بەردى. سالتاناتى ءسۇرىندىردى. ءوزىنىڭ جاستىق شاعىن ەسكە الدى... قولىنان قىرانى تۇسپەيتىن اڭشى اكەسى دۇرىستاپ كيىندىرە دە الماعان. ۇزاتىلعاندا جاساۋ ورنىڭا ون باتپان استىق بەرگەن. قۇداي-اۋ، ەندى ويلاسا وزىنە مىنا تاعدىر ابدەن كۇلىپتى عوي! قورلاپ كەلىپتى عوي!
ەندى اڭىستادى، بارشىن سۇلۋ بالاقانادا ەمەس، سالت اتپەن باتىرمەن ۇزەڭگىلەس كەلە جاتىر ەكەن. وسى مەزەتتە قالىندىق سىڭعىرلاي كۇلدى، كەلىنشەك ءىشىن تارتا قالدى. جاس جۇبايلار وزىنە كۇلىستى دەپ جورىدى. جانارى سالقىندانىپ سۇرلانا ءتۇستى.
الگىدە عانا وشاقباي قالىڭدىعىنا اڭگىمە ايتقان. سويتسە، بارشىندى كىم كورىنگەننەن قىزعانىپ ءجۇرىپتى، امىرشىدەن دە قورىعان، استىرتىن اندىپ باققان: ءبىر كۇنى جاۋىرىنشى جالاڭاش بۇعان سىر ايتقان: "يلانشىنىڭ بالاسى شاھار شەتىنە، ارىس جيەگىنە شاتىر تىككەن، بارشىن سۇلۋ ەكەۋى سول شاتىردا كەزدەسىپ تۇرادى-مىس، ءامىرشى ارادىك حانشاعا بىلدىرمەي كوڭىل توياتتاتىپ قايتادى-مىس"، دەگەن. ونسىز دا ەلەگىزىپ جۇرگەن باتىر الگى سوزدەن جامان شوشىنادى. ءورت تيگەن قاۋداي بولادى. تۇلپارىنا ءمىنىپ جولعا شىققان. سابىلا شاۋىپ الگى شاتىردى تابادى، كولدەنەڭ ۇشىراسقان كۇزەتشىنى يتەرىپ جىبەرىپ، قىلىشىمەن پەردەنى ءتىلىپ قاراسا... قاسى-كوزى قيىلعان بەيتانىس سۇلۋ وتىر... قاراپ تۇرىپ-تۇرىپ كەرى قايتادى. جالاڭاش جاۋىرىنشى باتىردى امىرشىگە ارانداتقان ەكەن. ويلاماعان جەردەن باتىر مەن ءامىرشى اراسىندا ارازدىق تۋىپ كەتە جازدادى. ازەر ءتۇسىنىستى. وسى وقيعانى باتىر جاڭا عانا بارشىنعا ماعلۇمداعان؛ الگى كۇلكى سودان تۋعان ەدى.
قىراعى كەلىنشەك ات تىزگىنىڭ تارتتى.
— باتىر، سالاۋات سۇراۋعا بولا ما؟ — دەدى.
— كەلىنشەكتى بارشىن سۇلۋ دا تانىدى. وشاقباي اتىن ويقاستاتىپ تاقاي ءتۇستى. سالەمدەستى. كەلىنشەك تۇلپارىن تەبىنىپ كوشتەن جىراقتاي بەردى، باتىر دا ەرىكسىز سوڭىنان ىلەسكەن.
— جولاي كەزىككەن جولبيكەنى قۇشىپ جار تاۋىپسىڭ، باتىر! قوساعىنمەن قوسا اعار، قوڭسىڭ قايىرلى بولسىن!
باتىر سۇرلانىپ كەتكەن.
— تۇسپالداماي تۋراسىن ايت، قىراعى كەلىنشەك!
— العاشقى اق توسەگىڭدى ارمانسىز قىزىلداي الماي قاپىدا قالىپ جۇرمە دەگەنىم عوي، باتىر.
— العاشقى توسەگىمنىڭ ساۋابىن سەنەن سۇرامادىم ەندەشە!
— ول نە دەگەنىڭ! قىپشاق باتىرلارى نە توسەگىن قىزىلداپ قىز الۋشى ەدى، ە كوڭىل جاراستىرىپ توسەك جاڭعىرتۋشى ەدى، قىز ەمەس، ايەل ەمەس، ەركەكشورانى قۇشىپ نە كۇيگە تۇسكەنىڭ دەگەنىم دە، باتىر! كوڭىلىڭە الما! سەنى ءسۇيىپ ەدىم، قايىر-قوش بول!
وسىنى ايتتى دا قىراعى كەلىنشەك تىزگىنىڭ بارىنشا بوساتىپ بەتالدى شابا جونەلدى. باتىر اڭىرىپ قالدى. الدەن ۋاقىتتا بارىپ ەسىن جيدى. سۇلەسوق ءىلبىپ كەلىپ، كوشكە قايتا قوسىلدى، جاس قالىڭدىعىنىڭ مۇڭدى جۇزىنە تىكتەپ قاراعان جوق، قاراي الماس تا ەدى.
كۇن قان قىزىلدانىپ باتىپ بارا جاتتى.
مەڭىرەۋ دالادا قىراعى كەلىنشەك كوپ سەندەلگەن؛ ات تىزگىنى قالاي اۋسا، سولاي بۇرىلىپ، ماڭگۇرت كۇيگە ءتۇسىپ، باسى اۋعان جاعىنا كەتە بەردى. بوز دالا كوز الدىڭدا مۇنارتىپ جاتتى: ارىدە اڭ با، الدە جىلقى ما جوسقىنداپ وتەدى، كوڭىل اۋدارىپ جاتقان بۇل جوق، ات تۇياعى وپپاعا ءتۇسىپ ءسۇرىنىپ كەتكەندە بارىپ تۇڭعيىق ويدان مالتىپ شىعىپ ماڭايىنا قارايدى. تاعى ەڭسەسى ەزىلەدى، تاعى ماڭگۇرت كۇيگە تۇسەدى. جىلاي-جىلاي كەۋدەسى بوساپ جانسىزدانىپ قالعان ءتارىزدى، ەندىگى ءومىرى قىزىقسىز، تاتۋسىز قۇر اۋرەشىلىك قانا؛ سول قۇر اۋرەشىلىكتى تەزىرەك تاۋىسۋعا ءتيىس ەدى-اۋ، ماڭايىنا قارادى، ارقاسىنا دەيىن شىمىرلاپ كەتتى، تۇلا بويىن مۇزداي تەر جاپتى، جانارىن ۋقالادى.
تاپ الدىڭدا ەرتتەۋلى ات تۇر، ەرىنىڭ باسىنا قازانداي-قازانداي قوس دابىل ىلىنگەن.
دابىل ىلگەن يەسىز تۇلپاردى كورگەندە كەلىنشەكتىڭ تۇلا بويى تۇگەل قالشىلداپ كەتتى.
شىندىعىندا يەسىز تۇلپاردىڭ ءتۇرى جان شوشىرلىق ەدى. جال-قۇيرىعى ۇيىسىپ، شور-شور بولىپ قاتىپ قالعان. تەردەن بە، شاڭنان با ات ساۋىرى تەڭبىل الا. ەردىڭ قاسىنا، قانجىعاسىنا باتتاسىپ قان جۇققان. تارتپا اتتىڭ باۋىرىن كەسىپ تەرەڭدەپ تەرىسىنە ءسىڭىپ كەتكەن. كوپ ۋاقىت ەرى الىنباسا وستەدى. ات جانارى دا كىسى شوشىرلىق، اق پەن الاسى ارالاسىپ، الدەبىر الا قۇيىن وڭازا كۇيدى تانىتادى. اۋىزدىعى قيىلىپ ءتىپتى، ەكى جاعىندا قۇر سالبىراپ ءجۇر. دابىلدىڭ بەتى شىتىناپ تورلاعان.
قىراعى كەلىنشەك مارعاۋلاپ ەسىن جيدى، قورقىنىشىن باستى. يەسىز تۇلپاردى ۇستاپ الۋدى ويلادى.
استىڭداعى تۇلپارى شوشىنىپ جولايتىن ەمەس، ەندى قايتپەك، ءسال كىدىرسە جۇمباق ات جوسىپ جونەلگەلى تۇر. جابايى بولىپ قالعان. ءوزى تاقىلەتتەس ءتورت تۇياقتىنى اسا ساعىنىپ، ءارى اسا شالدىعىپ امالسىز قايىرىلعانى ەدى.
كەلىنشەك ات موينىنان شىلبىرىن شەشىپ الدى. شۋماقتاپ قولىنا جيدى. شىلبىردىڭ ءبىر باسىن ءتۇيىپ تۇزاق جاسادى. تاۋەكەل دەپ تاستاپ كورمەكشى. شىلبىردىڭ كەلەسى ۇشىن بەلىنە بايلادى.
بەلىن ساداقشا بۇگىپ وڭ قولىن سەرپىپ قالدى، ات موينىڭا تۇزاقتى ءدال ءتۇسىردى. يەسىز تۇلپار پار ەتىپ ۇركىپ جوسا جونەلدى. "كەلىنشەكتىڭ قولىنان قىل ارقان شىعىپ كەتتى. ارقاننىڭ ءبىر ۇشى تۇلپار موينىڭدا، كەلەسى ۇشى ءوز بەلىندە ەدى، اتىن تەبىنىپ قالدى، ءوز ويىنشا سوڭىنان قۋا شاپپاقشى بولدى، ءسويتىپ شىلبىردى ساۋمالاپ قايتا تۇتپاقشى ەدى. استىڭداعى اتى وپاسىزدىق ەتتى، جالت بۇرىلدى، كەرى تايقىدى. تىرسىلداپ كەرىلگەن ارقان كەلىنشەكتى ەر ۇستىنەن جۇلىپ اكەتتى. كەلىنشەك سۇيرەتىلە قۇلادى، سويتسە دە شىلبىردى قارماپ ۇلگەرگەن. ساۋمالاپ وزىنە تارتا باستادى. يەسىز تۇلپار ىشقىنا شاپتى. از ۋاقىتتا ارقاندى بوساتىپ ەڭسەسىن كوتەرىپ الماسا ءحالى مۇشكىل، كيىمى جىرتىلىپ، جۋسانعا شاباقتالادى، ارعى جاعى انىق اجال. العاشىندا كەلىنشەك ات ارىنىڭ ازداپ كەمىتكەندەي بولدى، ارقاندى شىرەي تارتىپ، كەۋدەسىن كوتەرە بەردى. ەندى ءبىر مەزەتتە تىزەرلەدى، قاتتى جۋسان كويلەگىن قاق ايىرىپ سانىڭ شاباقتاپ كەتتى، تىزەسى ۋداي اشىپ اۋىردى. سۇيەگى قان قاقسادى. ەندىگى مەزەتتە قارعىپ تۇرەگەلمەكشى ەدى، ات ەكپىنى كۇشەيىپ كوتەرىلە المادى، بۇگىلىپ قۇلاي بەردى، ەكى مارتە ۇمتىلدى، ەكەۋىندە دە تىزەسىن جازا المادى. ەندى جالعىز امال شىلبىردى بەلىنەن شەشىپ جىبەرۋ. ساۋساعى قارىسىپ شيەلەنىپ قالعان ءتۇيىندى بوساتا باستادى تىرناعىنىڭ كوبەسى سوگىلدى.
كەلىنشەك بەلىندەگى قىل ارقاننىڭ شيەسىن شەشكەندەي بولعان، ءال دارمەنى ءبىتىپ قولى بوساپ كەتتى. ەندى بار دەنەسىمەن سۇيرەتىلدى. قاس قاعىم ۋاقىتتا كوز الدىڭا وشاقباي ەلەستەدى، الىپ دەنەلى، اسا سۇستى، اڭقىلداعان بالا مىنەزدى قىزىق قالپى، ءوزىنىڭ اسىق جانى، ءۇمىتى مەن تىلەگى. كەلىنشەك قوس قولىن سوزىپ باتىرعا ۇمتىلادى. ەندىگى ءبىر مەزەتتە باتىر ءوزىن سۇيرەتكەن يەسىز تۇلپارعا ءمىنىپ الىپ اياۋسىز قامشىلاپ جوسىتىپ بارا جاتقانداي بولادى. كەلەسى ءبىر مەزەتتە باتىر دالانى بورىكتىرىپ دابىل ۇرادى. كەلىنشەكتىڭ قۇلاق تۇسى شاعىپ شىڭىلدادى. تاڭدايىنا ءومىر ءدامى ءبىلىندى، دەرمەنە دانىڭدەي اششى، اۋزىن قۋىرىپ بارادى. ءومىردىڭ ءوز تاڭدايىنا مۇنشاما اششى سەزىلەرىن بىلمەي كەلىپتى عوي. ودان ارعىسىن كەلىنشەك سەزىنۋدەن قالدى، ساناسى الاي-تۇلەي كۇيگە ءتۇسىپ قاراڭعى تۇڭعيىققا شىم باتىپ جوعالدى.
ەرىنىڭ باسىنا دابىل ىلگەن يەسىز تۇلپاردى بىرنەشە كۇننەن سوڭ قاراسپان تاۋىنىڭ جىلقىشىسى كورىپتى، جىلقىنىڭ موينىڭدا جىلانداي يرەتىلگەن قىل شىلبىر عانا بار دەسەدى. سابىلا قۋىپ جابايى بولعان جانۋاردى ۇستاي الماي قالىپتى.
بەسىنشى سارىن
تاڭعۇت سۇلۋىنىڭ قاسىنان شىققان ءامىرشى ات باسىن شاھاردىڭ تۇستىگىنە بۇردى. مۇندا جاڭا سالىنا باستاعان ارىستانباب ىمىراتى بار ەدى. سونى كورمەكشى، باس زەرگەرمەن تىلدەسپەكشى. ىمىراتتىڭ ەڭسە كوتەرە باستاعانىڭا جىلدان اسقان. قورجىن تەكتەس قوس قاناتى، ورتاڭعى بولمەلەرى ءبىتىپ، ەندى كۇمبەز كەرەگەسى قاۋلانىپ جاتىر. قاقپاسى تۇستىككە قارايدى، قۇرىلىستىڭ ارتى تولى اۋليەلەر قورىمى، اينالدىرا تۇت اعاشى ەگىلگەن . ىمىرات تۇتاسىمەن تاستان قالانىپتى؛ اۋەلى كەرۋەن تارتىپ قاراتاۋدان تاس جەتكىزۋ، كەلگەن تاستى قاشاپ، سىندىرىپ ءبىر قالىپقا كەلتىرۋ كوپ ۋاقىتتى الادى ەكەن، ايتپەسە، قىشتان ورسە باياعىدا بىتەتىن ەدى. باس زەرگەر ۇستالىقتى سامارقاننان ۇيرەنىپ كەلگەن قىپشاق تۋماسى، جاسى ەلۋدى القىمداعان كورىكتى جىگىت ەدى، كوردى دە شاڭعا بوككەن جالپاق الاقانىڭ شەكپەنىنىڭ وڭىرىنە ءسۇرتىپ، امىرشىگە كەلىپ قول ۇسىندى.
تەڭ يىق ادامدارشا تىك تۇرىپ سالەمدەستى. بۇعان يلانشى قادىرحان شامدانعان جوق، قايتا ۇستانىڭ تاكاپپار قالپىنا تاڭىرقاي قارادى. زەرگەر ءامىرشىنىڭ تىزگىنىڭ ۇستادى، قولتىقتاپ اتتان ءتۇسىردى. كىزمەت كورسەتۋگە كەلگەن شاكىرتتەرگە تىزگىندى بەردى، ءامىرشىنى ىمىراقا باستادى. قاراتاس قالىپقا قۇيعانداي قىرلانىپ جىگى بىلىنبەي ءورىلىپتى. قاراپ كەلە جاتىپ: "قالاۋىن تاپسا قوج-قوج تاس تا قىش سەكىلدى ارلەنىپ كەتەدى ەكەن-اۋ" دەپ ويلادى ءامىرشى. وسى ۇستامەن ەسكى داربازا شاھارىندا، سوسىن توبە قۇدىقتا تانىسقانىڭ ەسكە الدى... ەسكى داربازا وتىراردىڭ تۇستىگىندە بوگەن تاۋىنىڭ ەتەگىندە ورىن تەپكەن قىپشاقتار پومپەيى. جاقىنداپ بارعان كىسىنىڭ كوزىنە اۋەلى تابيعي جارتاستار شالىنادى. جارتاس كىلەڭ بوركەمىك اق تاستار عانا. باياعى ءبىر زاماندا ەڭسەلى تاۋ بولعانعا ۇقسايدى. جارتاس اراسىنا ەنگەن سايىن اسا ۇلكەن شۇڭەيتكە كەزىگەسىز. شۇڭەيت كادىمگى شار اياق سەكىلدى. كەنەرەسى دە، ءتۇبى دە اق قايراق تاس. شۇڭەيتتىڭ تۇستىك باعىتىن الا ىشكەرى وزعان كىسى جارتاستان ويىپ جاسالعان تاس ۇيلەرگە كەلەدى. ۇيلەر اسا كوپ. كولەمى دە، ءپىشىنى دە قازاقتىڭ كيىز ۇيىنە ۇقسايدى. كەنەرەسى دوڭگەلەنىپ ويىلعان، جوعارى بيىكتەگەن سايىن كۇمبەزدەنىپ، كەرەگەسى قۋسىرىلىپ كەتەدى، توبەدە جارىق، تازا اۋا ەنىپ تۇراتىن تەسىك بار. زەر سالىپ قاراعان كوزگە قابىرعادان ادەمى ورنەكتەر ەلەس بەرەدى. وسى تاس ۇيلەردىڭ بارشاسى باس زەرگەردىڭ سىزۋىمەن جاسالعان دەسەدى. قۇرىلىس بەلگىلى ءبىر جۇيەگە، ونەر زەرى مەن قول بەدەرىنە باعىنعان. داربازا شاھارىن تاماشالاپ بولعان سوڭ يلانشى قادىرحان باس زەرگەردى شارق ۇرىپ ىزدەتەدى. قول بەدەرىنە اسىق جاندى وتىرارعا الىپ كەتپەكشى بولادى. اقىرى باس زەرگەر جوعارعى جاقتىعى توبە قۇدىق دەگەن جەرگە كەتىپتى دەگەندى ەستيدى. توبە قۇدىق - اينالاسى ات شاپتىرىم تاقتايداي جازىق ءۇستىرت. ءۇستىرت تورىنەن تاستى تەسىپ بۇلاق اعادى. سول بۇلاقتىڭ جاعاسىندا الىستان قاراعان يلانشى قادىرحان كوزىنە جايىلىپ جۇرگەن تۇيەلەر كورىندى. تاقاپ كەلگەندە شوگىپ جاتقان تاس تۇيەلەر ۇشىراستى. كولەمى كادىمگى ءتىرى تۇيەدەن ۇلكەن. تۇتاس تاستان قاشالىپ جاسالعان. بەلشەلەر مۇلدە ءمالىمسىز اسا بەرىك ەرىتىندىمەن سىلانعان. ءتۇسىن بەرمەي جىلتىراپ تۇر. بۇل سىردى زەرگەر ءمۇسىندى ساقتاۋ ءۇشىن ەمەس، قۇيىپ كەلتىرگەندەي ءمىنسىز، ادەمى بولۋى ءۇشىن پايدالانعان. كۇن باتۋعا بەت العان ەدى. الگى تۇيە كوزدەرىنە قىزىل نۇر كىلكىپ، دوڭكيىپ-دوڭكيىپ مىلقاۋ قالعان. مويىندارى اسەم يىرىلگەن، جوندارى جىلتىراپ، بۇلشىق ەتتەرى بىلەۋلەنىپ، تامىرلارى باتتيىپ، كوپ قاراي تۇسسەڭ تىنىستايتىنداي بولىپ كورىنەدى. يلانشى قادىرحان مەدرەسەدە وقىپ جۇرگەندە كونە رۋم ەلىندە ءمارماردان ءمۇسىن شاپقان ۇستالار بولادى-مىس دەگەندى ەستيتىن. سولاردىڭ تالانتىن ماراپاتتاساتىن. ەندى مىنە، قاتتى قارا تاستان-اق جابايى قايلامەن تۇيە مۇسىندەگەن ۇستاعا امالسىز باس ءيىپ تۇر. ءمۇسىننىڭ اسا ۇلكەندىگى، دالدىك پەن تەندىك زاڭىن زەر سالا ساقتاۋى تاڭ قالدىردى. مۇسىندەردىڭ اينالاسىنا قۇمالاقشالار شاشىلعان.
قۇمالاقشانى دا زەرگەر تاستان شاۋىپ جاساپتى. تاقتايداي بيىك ءۇستىرت، تەسىن تەسىپ اققان تاس بۇلاق، باتار كۇنگە مويىندارىن سوزىپ شوگىپ-شوگىپ قالعان الىپ تاس مۇسىندەر، تورعايداي شاشىلعان قۇمالاقشالار تۇتاس قوسىلىپ قازىعۇرتتىڭ قايتالانباس سۋرەتىنە عاجايىپ ساۋلەت قوسادى ەكەن. بۇگىنگىنىڭ كوزى كورىپ، كوڭىلى ءسۇيسىنسىن، كەلەر ۇرپاق ەسكەرتكىش تۇتسىن دەپ جاساعان قيال جەمىسى ەدى بۇل. تاستان قاشالعان تۇيەنىڭ ءۇش بىردەي ءمۇسىنىڭ كورىپ قايران قالعان يلانشى قادىرحان باس زەرگەردى قۇلاي قۇرمەتتەگەن، شەبەرلىگىنە ءتانتى تۇرعان، سودان وتىرارعا الىپ كەلگەن.
ارىستانباب ىمىراتىنىڭ ۇلكەن قاقپاسى، تەپە-تەڭ ەتىپ ەكى بۇيىرگە سوزىپ اكەتكەن ارقالىقتارى ەرىكسىز نازار اۋدارادى. باس قاقپانىڭ بيىكتىگى توعىز كوز. كەنەرەسى جۇمىرلانا ءورىلىپتى. بەينە ءبىر جۋان ەسىلگەن ارقان سەكىلدى. وسى قاقپانىڭ ماڭدايشاسى تاعى ءۇش كوزدەي بيىكتەتىلگەن دە كۇمبەزدەنىپ قوسىلعان. ىمىرات تابالدىرىعىنان اتتاعان جان بىردەن ەڭ ۇلكەن، اۋدانى ون سەگىز جارىم قۇلاش كەلەتىن ورتالىق بولمەگە ەنەدى. بولمەنىڭ ەكى بۇيىرىنەن قوس ەسىك كەتەدى. بولمە كۇننىڭ قاي مەزگىلىندە بولسا دا جارىق تارتىپ تۇرادى. كۇمبەزدىڭ استىن قۋالاپ كەتەتىن كەنەرەدە دوڭگەلەك تەرەزەلەر بار. قالانىپ بولماعان باس كۇمبەزدىڭ اۋدانى جيىرما بەس كوزگە تەڭ بولۋى كەرەك ەكەن. وسىعان سايكەس كۇللى قۇرىلىستىڭ ىشكى بولمەلەرى باس كۇمبەزگە تەپە-تەڭ تۇسەتىندەي ەتىپ ءورىلۋى ءتيىس. ورتالىق بولمە دوڭگەلەك سالىنعان كەڭ جاي، ورتادا ادەمى اۋىزگە ورىن قالدىرىلعان. كۇمبەز استى اشەكەي قاپتاعىشتارمەن قاپتالادى، ال قابىرعالار كوگىلدىر سىرمەن بويالماقشى ەكەن.
وسىنشاما الىپ قۇرىلىستى دالمە-دال ولشەپ سالۋعا نەندەي سىزىقتار مەن ولشەمدەردى قولدانارىن بىلگىسى كەلدى. باس زەرگەرگە ساۋال قويدى.
— قىپشاق ولشەمدەرى تۋرالى كىتاپ جازىپ ءجۇرمىن، — دەپ باستادى ءسوزىن باس زەرگەر. — قاي ۇلتتىڭ بولماسىن وزىندىك ولشەم زاڭى بار. قىپشاق ولشەمدەرى دە ەشكىمنەن كەم قالىسپايدى؛ ءقازىر قىرمان زەكەتىن، استىق ساۋداسىن تاباق، شاراياق، باتپان، قاپ، قانار، قۇمىرا دەپ ولشەپ ءجۇرمىز. بۇل ولشەمدەردىڭ ەڭ كىشكەنتايى كوزە، پيالاي، قاداق، مىسقال بولىپ كەلەدى. بۇلاردىڭ ءبارى كىم كورىنگەننىڭ ويشا الا سالعان ولشەمى ەمەس، جىلدار بويعى قالىپتاسىپ، تارتىپكە تۇسكەن ولشەمدەر. مىسالعا قىپشاقتىڭ ءبىر مىسقالى، حورەزم ديرحەمىنىڭ جەتى بولەگى، ياعني ديرحەمنىڭ ءتورت جارىمعا بولگەنگە تەڭ التىن سالماعى ەكەنى انىق. جەر كولەمىن تاناپ پەن باپ ولشەمدەرى ارقىلى انىقتايمىز. ەندى ۇزىندىقتى: شىناشاق ۇشى، بارماق، ەلى، سۇيەم، تۇتام، قارىس، قادام، تابان، شىنتاق، كەز، قۇلاش دەگەن بەلگىلى اتاۋلارمەن ەسەپتەيمىز. ۇزىندىقتىڭ ەڭ ۇزاعى فارساڭ دا، ەڭ قىسقاسى شىناشاق ۇشى بولادى. ءقازىر وسى قۇرىلىسقا قولدانىپ جۇرگەن ولشەمىمىز كوز، شىنتاق، قارىس، قۇلاش سەكىلدىلەرى. ءبىزدىڭ ءبىر كوزىمىز موعول ەلىنىڭ ءبىر شىنتاعىنا پاراپار. ءبىزدىڭ ءبىر قارىسىمىز حورەزمنىڭ ءبىر نادجابىنا تەڭ بولىپ كەلەدى... — باس زەرگەر ولشەم زاڭدارى تۋرالى كوپ تاپتىشتەدى. بۇدان يلانشى قادىرحاننىڭ ۇققانى الگى ولشەمدەر كەزدەيسوق كەلتىرىلە سالمايدى، ەل مەن ەلدىڭ، سالت پەن ءداستۇردىڭ ارا قاتىناسىنان قورىتىلىپ شىققان، ءبىر توقتامعا توقايلاسىپ الىنعان. "ايتپەسە بىرەۋدىڭ قارىسى ۇزىن دا كەلەسىنىكى قىسقا، وسىدان قالاي ورتاق ولشەم تۋدىرماقشى؟" دەپ ويلايتىن. كوپتەن كوكەيىندە جۇرگەن وسى ساۋالعا ەندى جاۋاپ تاپتى.
ارىستانباب ىمىراتىن ءالى تاماشالاپ جۇرگەن. ون قابىرعاداعى جارما قاقپادان ءوتىپ، كىشى بولمەگە ەندى. ءتورت قابىرعا دا جارىلعان قىزعالداق قاۋىزىنداي تەپە-تەڭ، جۇمىر قابىرعادان تۇرادى ەكەن. ءتورت قابىرعادان دا ىشكە قاراي ويىق ەتىپ ءبىر كوزدەي تاس ورىلگەن. تاستار جالپاعىنان قالانعان. ۇستالاردىڭ ىمىراتتىڭ ساندىگىمەن قاتار بەرىكتىگىن دە ويلاعانى ەدى. ەسكەرتكىشتىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى، كۇمبەز استىنا بىردە-بىر تۇعىر نە تىرەۋ قويىلماعان. ىمىراتتىڭ توبەسى قابىرعانىڭ ىشكى جاعىنان قىزعالداق قاۋىزىنداي ەكىنشى مارتە ءورىلىپ بيىكتەتىلگەن دە كۇمبەز قالپاعىمەن جاپسارلاسقان. وسىدان قۇرىلىس قابىرعاسى ەكى قابات بولىپ شىققان. باس زەرگەردىڭ قۇرىلىس ەسەبىنە جەتىك جان ەكەنىڭە ەندى كوز جەتكىزدى.
يلانشى قادىرحان مەن باس زەرگەر ءزاۋلىم ەسكەرتكىشتى كوپ ارالادى. سىرتقا شىققاندا كۇن شاقىرايىپ تاس توبەگە جەتكەن ەدى. كەرىمسال سوعىپ تۇر. شاكىرت ۇستالار ۇلكەن وردا ۇنتاقتاپ جاتىر ەكەن. بۇلاردى كورىپ ۇرادان شىعا باستادى. Ac تەگىستەيتىن بولات سۇرگىنىڭ ەرنەۋىنە كەلىپ جايعاستى. باس زەرگەر سۋسىن الدىردى. كوزە تولى تارى كوجەنىڭ سۋىن ءامىرشى ۇزاق ءسىمىردى، سالقىن، ءدامدى سۋسىن ماڭدايىنان تەر شىعاردى. مۇرتىن ءسۇرتىپ تىلگە كەلدى.
— سويىستارىڭ تۇگەسىلگەن جوق پا؟
— ازىرگە جەتەدى.
— سۇرايتىن نە مۇعدارىڭ بار؟
تاعى ءبىر كەرۋەن قوسساڭىز. بۇرىنعى ءۇش كەرۋەن شالدىعىپ شاھارعا ازەر جەتەتىن بولىپ ءجۇر، يت ارقاسى قيا نان تاس تاسۋ وڭاي ما؟
— ەرتەڭنەن باستاپ سەكسەن تۇيەلىك كەرۋەن قولىڭا كەلەدى.
— اللا رازى بولسىن!
— ىمىراتتى قاي مەزگىلگە تامامدايسىڭدار؟
— داتكە قۋات بەرسە ايدىڭ التىنشى جاڭاسىندا سوڭعى تاستى قوياتىن شىعارمىز.
يلانشى قادىرحان قاباعىن ءتۇيىپ ويلانىپ قالدى، قولىنداعى كوزەنى شاكىرت ۇستاعا ۇسىندى. باس زەرگەر جۇمىستى وسىنشاما سوزعانعا ءامىرشى رەنجىگەن بولار دەپ ىشتەي ءقاۋىپ ويلادى. ولشەۋىش ءجىپتى بىلەگىنە وراي ءتۇستى. اق جارعاق ءماسىسىنىڭ باسىنا قارادى. يلانشى قادىرحان ىمىرات قۇرىلىسىنىڭ ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلعانىڭا نازالانعان جوق-تى، ءوزى دە تۇسىنەدى، ىمىراتتىڭ سالىنۋى قانشاما قيىن وتسە، قۇرىلىستىڭ داۋىرلەۋى دە سونشاما ۇزاق بولادى. اسىعىس سالىنعان قۇرىلىس تەز توزادى. جو-جو. ءامىرشىنى قيناعان بۇل وي ەمەس-تىن. شەكەسىنەن وتكەن ىستىقتان دا شاعىرماق ءام ساناسىن تورلاپ، ەڭسەسىن ەزگەن ءىس بار ەدى.
تاپ كۇنى كەشە تارازىنىڭ قىپشاقباي دەگەن نايزاگەر جىگىتى كەلگەن. كەلگەن بويدا كۇمبەز سارايعا ەنىپ امىرشىگە باس يگەن، اياعىنا جىعىلىپ ارىزىن ايتقان. اعايىنمەن ارازداسىپ جەتىپتى. يسپيدجاب بەگى وعىل بارىس سۇيەگىنە تاڭبا سالىپ، نامىسىنا ءتيىپتى.
قىپشاقبايدىڭ ەت جاقىن باۋىرى وعىل بارىستىڭ قارىنداسىنا عاشىق، بولىپتى. اعاسى قىزدى حورەزمدىك باتىر تەمىرمالىككە اتاستىرىپ، قالىڭ مالىن الىپ قويعان ەكەن. انى-مىنە ۇزاتامىز دەپ وتىرعاندا تارازىلىق جىگىت قىزعا استىرتىن ۇشىراسادى، ولەردەگى اسىق ءسوزىن ايتادى. جاس قىز تارازىلىق جىگىتتى شىن سۇيەدى ەكەن. "قولىڭنان كەلسە قۇتقارىپ قال"، — دەيدى. نامىسىنا بەكىنگەن جىگىت تاۋەكەل دەپ ۇلان-اسىر توي كۇنى قىزدى جابىقتان سۋىرىپ الىپ اتقا وڭگەرىپ قاشقان دەيدى. بەكتىڭ جىگىتتەرى سەزىپ قالىپ سوڭىنان قۋادى. قوس عاشىق قاشىپ شىققاندا الاكەۋىم تاڭ ەكەن، كۇن ەكىندىگە تاقاعانشا قارا كورسەتپەپتى. اقىرى اتتارى بارلىعادى، ارتىنان سالعان جىگىتتەر ات اۋىستىرىپ ءمىنىپ قۋا بەرەدى. قوس عاشىق قۇتىلماسىن بىلەدى. سوندا ءتورت اياعى ءتورت جاققا كەتىپ تۇرالاپ قالعان اتتى قۇشىپ جىلاپ تۇرعان جىگىتكە قىز كەلىپتى دەيدى. "جاستىق جەلىكپەن ەمەس، جانىڭدى ۇعىپ قالاپ ەدىم، قۋعىنشىلار قۇتقارار ەمەس. بوركەمىك بولما، بويىڭدى قاتايت! ەتەگىمدى تۇڭعىش كوتەر دە، ءوزىڭ قۇتىل"، دەپتى. سوندا شىن اسىقتار ات كولەڭكەسىندە البىرت كوڭىلدىڭ ماۋقىن باسىپتى... ارتتان قۋعىنشى جەتىپ قىزدى كولعا تۇسىرەدى. جىگىت تاۋعا شىعىپ كەتەدى. قۋعىنشىلار ىشىندە وعىل بارىستىڭ ءوزى دە بار-مىس. قارىنداسىنا قىل بۇراۋ سالىپ ازاپتاعان دەيدى. مۇنى الىستان بايقاعان جىگىت جازىقسىز قىزعا جانى اشىپ قايىرا كەلىپ كولعا ءوزى ءتۇسىپتى. ءقازىر قوس مۇڭلىقتا يسپيدجاب زىندانىڭدا تۇتقىندا جاتقان كورىنەدى.
جالالى بولعان ءىنىسىن ىزدەپ كەلگەن قىپشاقباي سۇمدىقتىڭ ۇستىنەن تۇسەدى.
بارشا يسپيدجاب شاھارى بۇلىنگەن دەيدى. قالىڭدىعىنان ايىرىلعان تەمىرمالىك ءبىر تۇندە بەكتىڭ تىنىش شاھارىنا ات قويىپتى، ادامدارىنا تيمەگەن، ۇيلەرىن ورتەمەگەن، ساربازدارىن جاۋىپ جىبەرىپ باي ۇيلەردى توناتقان. توناعاندا: "بەكتىڭ قارىنداسىنا بەرگەن قالىڭ مالدىڭ ەسەسى بۇل" دەپ تايىپ تۇرعان. ىستەرىن ايتىپ ىستەپتى. جامان مۇقاتىپ كەتىپتى.
مال اشۋى — جان اشۋى دەگەن ەمەس پە. ءارى قارىنداسىنىڭ قورلىعىنا كۇيىنگەن، ءارى ۇيلەردىڭ تونالعانىڭا وپىنعان وعىل بارىس ءنار تاتپاي باۋىرىن سىزعا توسەپ تاۋلىك بويى جاتىپتى. كوڭىلىن سۇراي كەلگەن قاريالارعا ءتىل قاتپاپتى. جۇرت باتىردىڭ جاتىسىنان شوشىپتى. "تونالعان مۇلىكتى ەل بولىپ جيناپ يەلەرىنە قايتارالىق"، دەسىپتى. باتىر ىڭىرانىپتى دا قويىپتى. تارازىعا ەلشى اتتاندىرالىق، نە بۇزىعىن تىيىپ ايىبىن تولەسىن، نە قىزىمىزدى الىپ قالىڭ مالىن بەرسىن"، دەسىپتى. بەك ءۇنسىز جاتا بەرىپتى. قاريالار وعىل بارىستىڭ بۇل مىنەزىنەن ءتۇڭىلىپ جايىنا كەتەدى. كۇن وتەدى، كەلەسى ءتۇنى جىگىت ەڭسەسىن جيىپ ورنىنان كوتەرىلەدى. كورگەن كىسىلەر باتىردىڭ ءتۇرى جان شوشىرلىق كۇيگە ءتۇسىپ قارايىپ كەتىپتى دەسەدى. جىگىتتەرىن شاقىرىپ الىپ جارلىق جاسايدى. زىندانداعى مۇڭلىق جىگىتتى الدىڭا الدىرادى.
تارازىلىق جاس جىگىتتى تىرداي جالاڭاش ەتىپ شەشىندىرەدى دە تەمىر توسكە شالقاسىنان جاتقىزىپ تاڭىپ تاستايدى. نوكەرى كۇللى سۇمدىقتى كورىپ تۇرادى. وعىل بارىس بىلەگىن سىبانىپ جىبەرىپ قولىنا ۇزىن قوس شي الادى. الگى قوس ءشيدىڭ باسىنا ماكتا وراپ تۇتقىن جىگىتتىڭ ۇرپىنە جۇگىرتەدى.
قىپشاقباي ءىنىسىنىڭ وسى ازابىنىڭ ۇستىنەن تۇسكەن.
اراشا ءتۇسىپ ۇمتىلعان ەكەن، بەكتىڭ جىگىتتەرى جىبەرمەپتى. دۋلات باتىرىق. مۇنى ەستىگەن ءامىرشى يسپيدجابقا جاۋشى جىبەرىپ وعىل بارىستى كۇمبەز سارايعا شاقىرتقان. بۇگىندەرى كەلىپ قالادى. باتىرلاردى بەتتەستىرىپ، شايقالىپ كەتكەلى تۇرعان قوس شاھار شاڭىراعىن قورعاشتاپ كورمەكشى... جاڭا الگىدە باس زەرگەرمەن قوسىلىپ ءزاۋلىم ىمىراتتى ارالاپ شىققانداعى قۋانىشىن سۋ سەپكەندەي باسقان، ەڭسەسىن ەزگەن وسى جاي ەدى.
يلانشى قادىرحان ورنىنان تۇرىپ باس زەرگەرمەن قايىر-قوش ايتىستى. شاكىرت ۇستا اكەلىپ كولدەنەڭ تارتقان اتقا قوندى. تىزگىندى شىرەي تارتىپ تۇرىپ ەر ۇستىندە كوتەرىلىپ ماۋتى شاپانىنىڭ شالعايىن جيدى. ات باسىن بۇرىپ ىمىراتتان اينالا بەردى. توتەلەپ كۇمبەز سارايعا تارتتى. ۇلكەن كوشەنىڭ توپىراعى قوپسىپ كەتىپتى. "ۇستىنەن سۋ جىبەرىپ، سىپىرتىپ العان ءجون-اۋ" دەپ ويلادى. سايگۇلىك "شاشاسىنان شاڭ شىقتى. وڭ سامايىن كۇن كۇيدىرە ءتۇستى. سارايعا تاقاپ كەلگەندە بايقادى، جيدە اعاشتارىنىڭ كولەڭكەسىنە تارتىلعان ۇزىن كەرمەدە جىلقى تولعان. كەرسەنى كۇمىسپەن كۇپتەلگەن موعول ەرى، ۇيرەك باس قىپشاق ەرى، اق قايىن ارعىن ەرى ارالاس، ساۋىرلارى كوبىككە بوككەن، ساۋدىراپ ارىپ قالعان. جۇگىرىپ جەتكەن ات ۇستار جىگىتتىڭ قولىنا تىزگىندى تاستادى، اتتان ءتۇستى، ءجىتى ادىمداپ سارايعا بەتتەدى. ءمارمار باسقىشقا اياعى تيگەندە جۇرەگى قاتتى سوعىپ قۋناپ كەتتى. جان دۇنيەسىن جىگەر بيلەدى. دىتتەگەن ويعا شىن بەكىنگەن جاننىڭ سىڭايى ەدى بۇل. كۇتۋشىلەر قاقپانى اشتى. بۇل ورتاداعى سالتانات سارايىنا سوقپاي قۇپيا ەسىك ارقىلى تۇكپىرگى بولمەگە ءوتتى. ءۋازىر شال: "سارايدا وعىل بارىس پەن قىپشاقباي وتىر، سولاردىڭ باتاگويلەرى كەلگەن"، دەدى. ۋاكىل ءۇندى جىگىتى ءامىرشىنىڭ جول كيىمىن شەشتى،'يىعىنا اسەم شاپانىڭ جاپتى. سۋسىن كەلتىرۋگە پۇرسات سۇرادى، اكەلدىرگەن جوق. سالتانات سارايىنىڭ توردەگى جارما ەسىگى قاق ايىرىلىپ اشىلعاندا تۇنىپ وتىرعان جۇرت دۋ ەتىپ ورىندارىنان كوتەرىلدى. ءامىرشىنى كورىپ جاپپاي ءيىلىپ سالەم بەردى. يلانشى قادىرحان بيىك تاققا جايعاستى. قول قۋسىرىپ تۇرعان جۇرت جاپىرلاسىپ قايتا وتىرىستى. جانارلارىن جەردەن الىپ ءتوردى ءسۇزدى. امىرشىدەن سالاۋات سۇراستى، اعايىندارشا اماندىق ءبىلىستى.
— اعايىندار، ۇلكەن شاڭىراققا كەتىسىپ ەمەس، كەلىسىپ كەلگەنىڭدى تىلەمەپ پە ەدىم! بۇل داۋلاساتىن ەمەس، ءباتۋالاساتىن جەر ەمەس پە؟ قيلى زاماندى قولدارىڭنان جاساپ جەتىپسىڭدەر، كانە نە دەيسىڭدەر؟!
يلانشى قادىرحاننىڭ بۇل ءسوزى اسا ىزعارلى شىقتى. ەكى جاقتا جانارلارىنا قان تولىپ وتىرعان قوس باتىر ءۇنسىز قالدى. وڭ قاناتتان اقساقالدى باتاگوي شال قامشىسىن الدىڭا تاستادى. ءامىرشى سويلەۋگە پۇرسات ەتتى. شال وعىل بارىستىڭ داۋگەرى بولىپ شىقتى.
— حان نەم، جۇگىنسەك، تەنتەكتى تىيىپ، ايىپكەردى جىعىپ بەر دەپ جۇگىنەمىز. بولعان جايدى ءبىلىپ وتىرسىز. وعىل بارىس بۇزىلعان قارىنداسىنىڭ جوعىن جوقتامايدى، ايىپكەردى جازالاپ كەگىن قايىردى؛ ەندى سۇرايتىنى كەك قۇنى ەمەس، ايىپ قۇنى؛ ەلدى بۇلدىرگەن بۇزىقتان ايىبىن الىپ بەرىڭىز!
سول قاناتتاعى جالپاق باس كوسە تارازىلىق ءسوز الدى.
— بولە تارتار ەشتەمە جوق؛ جازاعا جازا!.. ەر جىگىتىمىزدى قورلاپ جازالاعان ەكەن، ەندى جازعىرارى كانە، وزدەرى ايىپكەر. كۇيلەگەن سايقالدى قولىمىزعا بەرسىن، ءبىز دە كۇنتيمەسىنە كوسەۋ قىزدىرىپ باسىپ كەگىمىزدى قايتارامىز.
سول قاناتتاعىلار قاتتى داۋرىعىستى.
— ايىپ تۋرالى سوسىن سويلەسەمىز!
— جازاعا - جازا، كەككە كەك!
— باسى تەگىن جىگىتىمىز جوق!
يلانشى قادىرحان الاقانىڭ قاتتى سوعىپ قالعانىڭ ءوزى دە سەزبەدى، شىن اشۋلاندى، تاق شىتىنارداي بولىپ سىقىرلادى. داۋرىقپا ساپپا باسىلدى. ءامىرشىنىڭ قاھارىنا ىلىگىپ قالارمىز دەسىپ باتاگويلەر اۋىز جاپتى.
— داۋگەرلەردىڭ ءوزىن تىڭدايىق! - دەدى ساڭق ەتىپ. وعىل بارىس ەڭسەسىن كوتەردى.
— حان يەم، وشاقتاعى شوققا قولىمدى ءبىرىنشى تىققان - ءوزىم. جات ەلدىڭ تاباسىنا قالعان دا ءوزىم. ايىپ سۇراسام دا، كەك قايىرسام دا مەنىكى ءادىل. ەكى شاھاردىڭ تۇندىگى جەلپىلدەپ ءبۇلىنىپ كەتكەلى تۇر. مەن بۇگىن ءوز نامىسىمدى ءوز قۇيرىعىمنىڭ استىنا باسقان جىلاۋلىمىن. جىلاۋلىنى تابالاماس بولار. اشىندىرماي، ايىپكەردى جىعىپ، ايىبىن تولەتىڭىز. سوندا عانا ەل بەتىنە تۋرا قاراي الامىن، سوندا عانا جاتقا تابا، دوسقا كۇلكى بولمايمىن، - دەدى.
قىپشاقباي باتىر سويلەۋگە پۇرسات الدى.
— حان يەم، مەنىڭ جانىما باتاتىنى جالعىز ءىنىمدى قالىندىقتىڭ بوداۋىنا كەلگەن قۇلداي-اق سۇراۋسىز، ءباتۋاسىز بىلگەنىڭ ىستەپ جازالاعانى. ارتىنان ىزدەپ كەلەر جۇرتى جوقتاي ەركىنسىگەنى. ەلىمىزدىڭ ارۋاعىن باسقا تەپكەنى. بىلە بىلگەن باتىر بولسا اۋەلى ايىپقا جىگىتتىڭ جۇرتىن جىعار ەدى، سۇراۋسىز جانداي سۇيەگىنە تاڭبا سالماس ەدى. ەندى وعىل بارىستىڭ ىسىنەن ءباتۋا، سوزىنەن دۋا كەتتى. بىلمەي ىستەدى. بىلمەي ىستەگەنگە ايىپكەر جوق، ايىپتى ءوزى، — دەدى.
زەردەگە سالىپ قاراسا ەكى جاقتىكى دە ءجون سەكىلدى، وعىل بارىستى جىعىپ بەرگەلى تۇرعان نارسە ونىڭ اسىعىس، ويلانباي ىستەگەن ءىسى دە، قىپشاقبايدى مويىنسىندىرار نارسە ءبىر ەلدىڭ سالتاناتى مەن دۋمانىڭ ىرىتكەن ءىنىسىنىڭ تەنتەكتىگى. بەزبەندەپ كەلسە بىرىنەن-بىرى اسارى جوق، ءبىرىن-بىرى باسارى جوق ءپاتۋاسىز پالەكەت، سۇرقىلتاي زاماننىڭ سۇڭقىلى. تىنىشتىقتىڭ جول توسار باسى.
ساراي ءىشىن ءبىراۋىق مەڭىرەۋ تىنىشتىق باستى. وتىرعانداردىڭ كوبى قاراتاۋ قويناۋىنداعى ايگىلى قاتىنقامال ۇڭگىرىن كورگەنى بار. تابانىڭا مۇك ءوسىپ، توبەسىنەن سۋ تامشىلاپ، اۋاسى ىزا تارتىپ تۇراتىن جەر استى مەكەن-جايعا تۇسكەن كىسى ەڭ اۋەلى قۇلاققا ۇرعان تىنىشتىقتى سەزىنۋشى ەدى. سودان سوڭ بويىن ۇرەي جايلايتىن. تاپ ءقازىر دە ساراي ءىشىن ءۇنسىز ۇرەي كەزدى. كۇللىسىنىڭ ءتىلىن تۇساپ، قۇلاعىن تۇندىرىپ تاستاعان سەكىلدى. ءامىرشىنىڭ داۋسى شىقتى. — ەكى جاقتىڭ دا جوقتاپ كەلگەنى ەر نامىسى، ەل نامىسى ەكەنىڭ بىلەمىن. قوس باتىردىڭ الدىڭا اتادان قالعان سالتتى تارتامىن، سول سالتتى ورىنداڭدار دا، سوڭدارىڭنان جەلپىلدەپ كەلگەن باتاگوي داۋگەرلەردى تىيىندار، ءباتۋاعا كەلىندەر، بىتىسىڭدەر.
از كىدىرىپ ءسوزىن ءارى جالعادى.
— ەرتەڭ وسى سارايعا جالالى جىگىت پەن قىزدى الدىرامىن.
سوسىن قوس باتىردى كۇمبەز ساراي الدىڭداعى اشىق الاڭعا شىعارىپ قولدارىنا ساداق بەرەمىن، قورامساعىنا سىڭار جەبە سالامىن. وعىل بارىس باسىنا قارىنداسىنىڭ ساۋكەلەسىن كيەدى، قىپشاقباي باسىنا ءىنىسىنىڭ قوقايما قالپاعىن كيەدى. سوسىن سەكسەن قادام جەردەن بىر-بىرىنە قارسى قاراپ تۇرىپ اتىسادى، اتىسقاندا قارسىلاستىڭ ءوزىن ەمەس باس كيىمىن تۇسىرگەنى ءجون.
ىشەك تۇسكەن جىگىت ءبىرىنشى بولىپ جەبە تارتادى. سونداعى قويىلار شارت مىناۋ: تيگىزە الماسا — ءوز وبالى وزىنە، قارسىلاسىنىڭ قۇقىن ورىنداۋعا مويىنسۇنادى. باس كيىمدى اتىپ تۇسىرسە جالالى جىگىت پەن قىز سونىكى، قۇنى سۇراۋسىز، نە ىستەيمىن دەسە دە ءوزى بىلەدى. ال قارسى قاراپ تۇرعان باتىردىڭ باس كيىمىن ەمەس، ءمۇلت كەتىپ ءوزىن اتىپ مەرت ەتسە؛ ەردىڭ قۇنى ەكى ءجۇز جىلقى، ايىپ وتەۋى جانە ءجۇز جىلقى، وپات بولعان باتىر جاعىنا ءۇش ءجۇز جىلقى وتكىزەدى. سونىمەن ەل اراسى بىتىسەدى.
ءامىرشى شارتىن ماعلۇمدادى. جىنىككەن توپ سۋ سەپكەندەي باسىلدى. ەكى جاق تا اۋىر سىنعا تۇسكەلى تۇر، وسى جولدا باتىرىنىڭ نە مەرت بولارىن، نە قۇن الىپ قايتارىن انىق سەزگەندەي. باتاگوي داۋگەر شالدار كەسىپ-پىشىپ ەشتەمە ايتا المادى، ءسوز اڭىسىن يتكە تاستاعان سۇيەكتەي قىپ باتىرلاردىڭ ەرىنە ىسىردى. اتا سالتىنان شىعارىم جوق، - دەدى وعىل بارىس.
— اتىسۋعا مەن ءازىرمىن، — دەدى قىپشاقباي.
وسى سوزبەن القا جۇرت الاقان جايىپ باتا جاسادى، ۋادەنى بۇزبايتىن بولىپ سەرتتەستى، ەرتەڭگى بولار قاندى شايقاستى كۇتىستى.
يلانشى قادىرحان يسپيدجاب شاھارىنا شابارمان جىبەرىپ جالالى بولىپ تۇتقىندا جاتقان جىگىتپەن قىزدى ورداعا الدىردى. بالاحانالى قوس ۇلەك وتىرارعا ەرتەڭىنە ساسكە تۇستە جەتكەن. ۇلەكتىڭ الدى-ارتى قوس-قوستان سارباز، ەشكىمدى جاقىنداتپاي، ەش جەرگە كىدىرمەي سۋىت ءجۇرىپ سارايعا ءبىر-اق ماڭداي تىرەگەن. جالالى جولاۋشىلاردى قارسى الۋعا ەشكىمنىڭ ءداتى شىدامادى. ءامىرشىنىڭ تاپسىرۋىمەن ماقسۇت شىعىپ تۇيەلەردى شوگەردى، بالاحانانىڭ شىمىلدىعىن اشتى، جىگىتتەرگە جارلىق جاساپ شارۋاعا جەكتى. قىز تۇيەدەن ءوزى ءتۇستى، بەتىن ەشكىمگە كورسەتپەدى، باسىنا قارا جامىلىپ الىپتى، قىزمەتشى جىگىتكە جاي ىلەسىپ سارايعا بەتتەدى. ءجۇرىسى سالعىرت، سامارقاۋ. جالعىز-اق قوس ەتەك جىبەك كويلەكتىڭ دىرىلىنەن سۇلۋدىڭ مىقىندى ەكەنىڭ اڭعارىستى. كەلەسى بالاحاناداعى جىگىت تالىقسىپ جاتىر ەكەن، قىزمەتشىلەر اق كيىز اكەلدى، سوعان كوتەرىپ سالدى. شەت-شەتىنەن قاۋمالاي ۇستاپ ىشكە اكەتتى. ماقسۇت امىرشىدەن ماۋلەت سۇراپ شاھار شەتىندەگى حانشا سارايىنا شاپتى. حانشا مەكەنىڭدە ءتاۋىپ شال بار ەدى، سونى اكەلمەكشى، تارازىلىق جاس جىگىتتى كورسەتپەكشى.
تاڭ قۇلان يەكتەنە كۇمبەز ساراي الدىڭداعى اشىق الاڭعا كەشەگى باتاگوي، داۋگەر شالدار، شابارمان ءام اتويشى جىگىتتەر جينالا باستادى. ءبارىنىڭ دە ءجۇزى كەلىگە سالىپ ءتۇيىپ-تۇيىپ العان تارى قاۋىزىنداي، الەم-جالەم سۇسپەن قارايدى. تۇنىمەن ۇيقىسىز وتكىزگەن كوزدەرى دومبىعىپ كەتىپتى. ەكى جار بولىپ ءۇيىرىلىپ تۇر. جاراق اسىنعان باتىرلار دا كورىندى، جۇرت سولاي قاراي ويىستى. حال سۇراسىپ سالەمدەسىپ جاتىر. باتىرلار تىلدەن قالىپ تۇڭعيىق كۇيگە تۇسكەن. كەلدى دە ۇرىسقا ازىرلەنە باستادى. اۋەلى بويىنداعى قورامساق، قىلىش سەكىلدى جاراقتارىن شەشتى، سوسىن كىرەۋكەلەرىن اعىتتى، قىزمەتشى جىگىتتەر ساۋىتتى سىپىرۋعا كومەكتەستى. ەندى جالاڭباس، جەلەڭ كويلەك، جەڭىل دامبالمەن عانا قالدى. بۇرىنعى ايبار-رۋحىن جالعىز-اق اياقتاعى اق ەزۋ ساپتاما ەتىك ايعاقتاپ تۇردى.
قاقپا اشىلىپ ارعى جاعىنان ءامىرشىنىڭ ءوزى كورىندى. قولىندا قىزىل توبىلعىدان ءيىپ، ەكى ۇشىنا ءمۇيىز ورناتقان ۇلكەن ساداق بىلەگىندە سالپىلداعان ءداۋ قورامساق؛ قورامساق ىستەگەن ءىسى دە، قىپشاقبايدى مويىنسۇندىرار نارسە ءبىر ەلدىڭ سالتاناتى مەن دۋمانىڭ ىرىتكەن ءىنىسىنىڭ تەنتەكتىگى. بەزبەندەپ كەلسە بىرىنەن-بىرى اسارى جوق، ءبىرىن-بىرى باسارى جوق ءپاتۋاسىز پالەكەت، سۇرقىلتاي زاماننىڭ سۇڭقىلى. تىنىشتىقتىڭ جول توسار باسى.
ساراي ءىشىن ءبىراۋىق مەڭىرەۋ تىنىشتىق باستى. وتىرعانداردىڭ كوبى قاراتاۋ قويناۋىنداعى ايگىلى قاتىنقامال ۇڭگىرىن كورگەنى بار. تابانىڭا مۇك ءوسىپ، توبەسىنەن سۋ تامشىلاپ، اۋاسى ىزا تارتىپ تۇراتىن جەر استى مەكەن-جايعا تۇسكەن كىسى ەڭ اۋەلى قۇلاققا ۇرعان تىنىشتىقتى سەزىنۋشى ەدى. سودان سوڭ بويىن ۇرەي جايلايتىن. تاپ ءقازىر دە ساراي ءىشىن ءۇنسىز ۇرەي كەزدى. كۇللىسىنىڭ ءتىلىن تۇساپ، قۇلاعىن تۇندىرىپ تاستاعان سەكىلدى. ءامىرشىنىڭ داۋسى شىقتى. — ەكى جاقتىڭ دا جوقتاپ كەلگەنى ەر نامىسى، ەل نامىسى ەكەنىڭ بىلەمىن. قوس باتىردىڭ الدىڭا اتادان قالعان سالتتى تارتامىن، سول سالتتى ورىنداڭدار دا، سوڭدارىڭنان جەلپىلدەپ كەلگەن باتاگوي داۋگەرلەردى تىيىندار، ءباتۋاعا كەلىڭدەر، بىتىسىڭدەر.
از كىدىرىپ ءسوزىن ءارى جالعادى.
— ەرتەڭ وسى سارايعا جالالى جىگىت پەن قىزدى الدىرامىن.
سوسىن قوس باتىردى كۇمبەز ساراي الدىڭداعى اشىق الاڭعا شىعارىپ قولدارىنا ساداق بەرەمىن، قورامساعىنا سىڭار جەبە سالامىن. وعىل بارىس باسىنا قارىنداسىنىڭ ساۋكەلەسىن كيەدى، قىپشاقباي باسىنا ءىنىسىنىڭ قوقايما قالپاعىن كيەدى. سوسىن سەكسەن قادام جەردەن بىر-بىرىنە قارسى قاراپ تۇرىپ اتىسادى، اتىسقاندا قارسىلاستىڭ ءوزىن ەمەس باس كيىمىن تۇسىرگەنى ءجون.
ىشەك تۇسكەن جىگىت ءبىرىنشى بولىپ جەبە تارتادى. سونداعى قويىلار شارت مىناۋ: تيگىزە الماسا — ءوز وبالى وزىنە، قارسىلاسىنىڭ قۇقىن ورىنداۋعا مويىنسۇنادى. باس كيىمدى اتىپ تۇسىرسە جالالى جىگىت پەن قىز سونىكى، قۇنى سۇراۋسىز، نە ىستەيمىن دەسە دە ءوزى بىلەدى. ال قارسى قاراپ تۇرعان باتىردىڭ باس كيىمىن ەمەس، ءمۇلت كەتىپ ەزىن اتىپ مەرت ەتسە؛ ەردىڭ قۇنى ەكى ءجۇز جىلقى، ايىپ وتەۋى جانە ءجۇز جىلقى، وپات بولعان باتىر جاعىنا ءۇش ءجۇز جىلقى وتكىزەدى. سونىمەن ەل اراسى بىتىسەدى.
ءامىرشى شارتىن ماعلۇمدادى. جىنىككەن توپ سۋ سەپكەندەي باسىلدى. ەكى جاق تا اۋىر سىنعا تۇسكەلى تۇر، وسى جولدا باتىرىنىڭ نە مەرت بولارىن، نە كۇن الىپ قايتارىن انىق سەزگەندەي. باتاگوي داۋگەر شالدار كەسىپ-پىشىپ ەشتەمە ايتا المادى، ءسوز اڭىسىن يتكە تاستاعان سۇيەكتەي قىپ باتىرلاردىڭ ەرىنە ىسىردى. اتا سالتىنان شىعارىم جوق، - دەدى وعىل بارىس.
— اتىسۋعا مەن ءازىرمىن، — دەدى قىپشاقباي.
وسى سوزبەن القا جۇرت الاقان جايىپ باتا جاسادى، ۋادەنى بۇزبايتىن بولىپ سەرتتەستى، ەرتەڭگى بولار قاندى شايقاستى كۇتىستى.
يلانشى قادىرحان يسپيدجاب شاھارىنا شابارمان جىبەرىپ جالالى بولىپ تۇتقىندا جاتقان جىگىتپەن قىزدى ورداعا الدىردى. بالاحانالى قوس ۇلەك وتىرارعا ەرتەڭىنە ساسكە تۇستە جەتكەن. ۇلەكتىڭ الدى-ارتى قوس-قوستان سارباز، ەشكىمدى جاقىنداتپاي، ەش جەرگە كىدىرمەي سۋىت ءجۇرىپ سارايعا ءبىر-اق، ماڭداي تىرەگەن. جالالى جولاۋشىلاردى قارسى الۋعا ەشكىمنىڭ ءداتى شىدامادى. ءامىرشىنىڭ تاپسىرۋىمەن ماقسۇت شىعىپ تۇيەلەردى شوگەردى، بالاحانانىڭ شىمىلدىعىن اشتى، جىگىتتەرگە جارلىق جاساپ شارۋاعا جەكتى. قىز تۇيەدەن ءوزى ءتۇستى، بەتىن ەشكىمگە كورسەتەدى، باسىنا قارا جامىلىپ الىپتى، قىزمەتشى جىگىتكە جاي ىلەسىپ سارايعا بەتتەدى. ءجۇرىسى سالعىرت، سامارقاۋ. جالعىز-اق قوس ەتەك جىبەك كويلەكتىڭ دىرىلىنەن سۇلۋدىڭ مىقىندى ەكەنىڭ اڭعارىستى. كەلەسى بالاحاناداعى جىگىت تالىقسىپ جاتىر ەكەن، قىزمەتشىلەر اق كيىز اكەلدى، سوعان كوتەرىپ سالدى. شەت-شەتىنەن قاۋمالاي ۇستاپ ىشكە اكەتتى. ماقسۇت امىرشىدەن ماۋلەت سۇراپ شاھار شەتىندەگى حانشا سارايىنا شاپتى. حانشا مەكەنىڭدە ءتاۋىپ شال بار ەدى، سونى اكەلمەكشى، تارازىلىق جاس جىگىتتى كورسەتپەكشى.
تاڭ قۇلانيەكتەنە كۇمبەز ساراي الدىڭداعى اشىق الاڭعا كەشەگى باتاگوي، داۋگەر شالدار، شابارمان ءام اتويشى جىگىتتەر جينالا باستادى. ءبارىنىڭ دە ءجۇزى كەلىگە سالىپ ءتۇيىپ-تۇيىپ العان تارى قاۋىزىنداي، الەم-جالەم سۇسپەن قارايدى. تۇنىمەن ۇيقىسىز وتكىزگەن كوزدەرى دومبىعىپ كەتىپتى. ەكى جار بولىپ ءۇيىرىلىپ تۇر. جاراق اسىنعان باتىرلار دا كورىندى، جۇرت سولاي قاراي ويىستى. حال سۇراسىپ سالەمدەسىپ جاتىر. باتىرلار تىلدەن قالىپ تۇڭعيىق كۇيگە تۇسكەن. كەلدى دە ۇرىسقا ازىرلەنە باستادى. اۋەلى بويىنداعى قورامساق، قىلىش سەكىلدى جاراقتارىن شەشتى، سوسىن كىرەۋكەلەرىن اعىتتى، قىزمەتشى جىگىتتەر ساۋىتتى سىپىرۋعا كومەكتەستى. ەندى جالاڭباس، جەلەڭ كويلەك، جەڭىل دامبالمەن عانا قالدى. بۇرىنعى ايبار-رۋحىن جالعىز-اق اياقتاعى اق ەزۋ ساپتاما ەتىك ايعاقتاپ تۇردى.
قاقپا اشىلىپ ارعى جاعىنان ءامىرشىنىڭ ءوزى كورىندى. قولىندا قىزىل توبىلعىدان ءيىپ، ەكى ۇشىنا ءمۇيىز ورناتقان ۇلكەن ساداق بىلەگىندە سالپىلداعان ءداۋ قورامساق؛ قورامساق ىشىندە قۇس قاۋىرسىنىڭ بەكىتكەن قوس جەبەنىڭ كىرەسى قىلتيادى. جاقىنداپ كەلىپ باتىرلاردىڭ جۇزىنە قارادى؛ از-كەم اڭىستى اندادى: "قۇرىم قاپ كيگىزىڭدەر"، دەپ جارلىق جاسادى. سوڭىندا شۇباپ كەلە جاتقان قىزمەتشىلەرى ازىرلەپ العان قۇرىم قاپتى باتىرلارعا بەردى، بۇل جەبەنىڭ كەۋدەدەن ەركىن ءوتىپ كەتپەۋىنە سەپتىك. ساۋىتتى شەشىپ، قۇرىم كيگىزۋدىڭ ءمانىسى - ساۋىت كيىپ اتىسۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلەر ءىس، باتىلدىعىنا سىن تۇسپەيدى، ال جەڭىل قۇرىم كيگەن، جىگىتتىڭ جۇرەك جۇتقانى بولماسا كوپشىلىگى وزىنە كەز كەلگەن جىلان باس جەبەدەن تالىعارى حاق. بىلە تۇرا ادەيى ىستەدى. باتىلدىعىن سىنايدى. جىگىتتەر كەۋدەسىنە جەڭىل قۇرىم قاپتى كيدى.
القا توپ كەيىن سەرپىلىپ كەتتى. ءامىرشى ورنىنان تاپجىلمادى، ءالى دە بىردەڭەنى كۇتەتىن سەكىلدى. سارايدان ماقسۇت كورىندى، قولىندا وراۋلى زاتى بار، ورتاعا كەلىپ شۇبەرەكتى شەشكەندە كوردى، قوس عاشىقتىڭ باس كيىمدەرى ەكەن، قىپشاقباي ءىنىسىنىڭ اق جيەك كيىز قالپاعىن، وعىل بارىس قارىنداسىنىڭ ۇكى ساۋكەلەسىن كيدى. سوسىن بارىپ ءامىرشىنىڭ الدىڭا بارىپ ءيىلىپ، وزدەرىنىڭ ءازىر ەكەنىڭ ءبىلدىردى.
يلانشى قادىرحان جانىنداعى ماقسۇتتىڭ قورامساعىنا قول سالدى، ىشىنەن ءبىر جەبەنى سۋىرىپ الدى دا، ورتاسىنان قاق ءبولدى، "جەبەنىڭ ءۇش جاعىن العانىڭ اۋەلى اتاسىڭ"، دەدى. سوسىن اينالىپ كەتتى، ەكى تاياقشانىڭ سىنى قۇشىن بىردەي ەتىپ تەڭەستىردى دە، كەلەسى جاعىن جەڭىنە سۇڭگىتىپ جىبەردى. جىگىتتەرگە بۇرىلدى. جەبەنىڭ قوس سىنىق ۇشى تۇتامىنان قىلتيىپ قانا شىعىپ تۇردى. اۋەلى قىپشاقباي ۇمتىلعان. سۋىرىپ الدى. قولىندا جەبەنىڭ تۇقىل ءتۇبى تۇردى. جىگىتتىڭ «ءجۇزى ءبىرتۇرلى بۇزىلىپ، كۇرەڭىتىپ كەتتى.
يلانشى قادىرحان اۋەلگى جەبە مەن ساداقتى وعىل بارىسقا ۇسىندى. ماقسۇت سەكسەن قادام جەر ولشەدى. باتىرلار سىزىقتىڭ باسىنا كەتتى. سەكسەن قادامدىق قاشىقتىق توبىلعى، ساپتى، قايىس كىرەلى قىپشاق ساداعى ءۇشىن ونشا الىس جەر " ەمەس، ءدال وسىنداي جەردەن جاۋىن وڭاي تۇسىرە بەرەتىن. ءبىراق بۇل جولعى سىن مۇلدە وزگەشە، ءمۇلت جىبەرمەي باس كيىمگە عانا تيگىزۋى كەرەك. سەكسەن قادام جەرگە جەتتى دە، وعىل بارىس كىلت بۇرىلعان. قىپشاقباي مەجەگە بۇرىن جەتىپ قاسقايىپ قاراپ تۇر ەكەن.
وعىل بارىس جەرگە ەڭكەيىپ الاقانىڭ توپىراققا كوسىدى. قونىشىنا قاقتى. جەبە تارتىپ جۇرگەندەگى ءتاسىلىن ويلاندى. قازاق سالتىڭدا ساداق تارتقىشتار "كوز مەرگەن"، "قول مەرگەن" بولىپ ەكىگە بولىنەتىن. كوز مەرگەندەر جەبەنىڭ ۇشىن مەجەگە انىق كوزدەپ المايىنشا اتپايتىن، ال قول مەرگەننىڭ بار — كەرەمەتى تۇسپالىندا بولاتىن، ساداق ۇستاعان سول قولى مەڭ ادىرنا تارتار وڭ قولى ءبىر دەڭگەيدەن تابىلسا-اق جەبەنى جىبەرە بەرەتىن، ءوستىپ-اق ءمۇلت جىبەرمەيتىن. قول مەرگەندەر كوزدەپ ەمەس، كەزەپ اتاتىن. وعىل بارىس قول مەرگەن ەدى. سوڭىسىنان سەكەم الدى.
قۇلاشىن بارىنشا كەرىپ، بەلىن جازىپ كوز ۇشىنداعى قالپاقتى ىزدەگەن. كوزبەن ەمەس، جەبەنىڭ ۇشىمەن ىزدەدى. كوڭىلى تاعى سەكەم الدى، ساداقتى تەمەن ءتۇسىردى. بۇرىن كەزەپ قانا اتىپ جۇرگەن جانعا سىقسيا كوزدەۋ اسا قيىن ەكەن. الىستاعى الاقانداي قالپاقتى كەزدەپ اۋرە بولمايدى. ماڭدايىنان تەر شىققانىڭ سەزدى، سامايى شىبىن قونعانداي جىبىرشىدى. قۇلاشىن ەكىنشى مارتە كەردى، ەكىنشى مارتە جەبەنىڭ ۇشىمەن جاۋىن ىزدەدى. جەبەنىڭ جىلان باسى جىگىتتىڭ كەۋدەسىنەن سىرعىپ كوتەرىلىپ بارا جاتتى، تاماعىنا جەتتى، كۇرەڭىتكەن جۇزىنە جەتتى، سۋماڭ قاعىپ ماڭدايعا ەرلەدى، جالعىز ەلىدەي جانە كوتەرىلگەن. وعىل بارىس تارتىپ جىبەردى.
كوزىن جۇمىپ قايتا اشقاندا كوردى، اق جيەك كيىز قالپاق جەردە دومالاپ جاتىر ەكەن.
ارتىڭدا دەمىن ىشىنە تارتىپ تۇرعان داندامايى جامىراپ كەتتى. باتىردىڭ ارۋاعىنا سىيىنىپ شۋىلداستى، مەرگەندىگىن ماراپاتتادى. جۇگىرىپ جەتىپ قولىنان ساداعىن الىپتى، سالدەلەرىنىڭ ۇشىمەن تەرىن ءسۇرتىپ، قولىنان ءتاۋ ەتىپ بولىپ جاتىر.
يلانشى قادىرحان ساداق پەن جەبەنى قىپشاقبايعا بەردى.
قىپشاقباي كوز مەرگەن دە، قول مەرگەن دە ەمەس-تى، جاقسى نايزاگەر، جاۋىرىنى جەرگە تيمەس پالۋان بولاتىن. ساداقتى قۇلاشىن كەرە تارتقاندا كوز الدىڭدا ەشتەمە كورىنبەي كەتتى. ءامىرشىنىڭ: "دات!" دەگەن داۋسى شىقتى. "باتىر، كوزىڭە قان تولىپ تۇر، ازىرشە اتپا"، دەدى. قىپشاقباي ساداعىن تەمەن ءتۇسىردى، جىلان باس جەبەنى كىرە قايىستان شىعارىپ الدى. جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلىن باستى. الگىدە عانا قولدى بولىپ باس بيلىگى بوگدەگە كەتىپ بارا جاتقان ءىنىسىن ويلاعان، عاشىقتىققا بولا وپات بولعان جاس قىرشىندى جوقتاعان، تاۋەكەل دەپ كەك الىپ تىنباقشى ەدى. ءامىرشى ساداق تارتۋعا ماۋلەت بەردى. قۇلاشىن قاتتى كەرىپ، جەردەن قايىرا كوكپار العانداي بەلىن جازىپ كوتەرىلە ءتۇستى. جەبەنىڭ ۇشى توبىلعى ساپقا ءتيدى. كوز الدىڭدا ات ۇستىندە جانتايا جاتىپ نايزا سالعانى ەلەس بەردى، اياعىنىڭ استىڭداعى جەر كەيىن لىقسىپ بارا جاتقانداي سەزىلدى. تاعى دا سەكسەن قادام جەردەگى قاسقايىپ تۇرعان قاس باتىر بۇلدىراپ قانا كورىندى. باسىنان ۇكىلى ساۋكەلەسىن ىزدەگەن. "دات! دەگەن داۋىس تاعى شىقتى. سەلك ەتىپ جەبەنى جىبەرىپ قويا جازدادى. قارسىلاسىنىڭ شاشباۋىن كوتەرگەندەر شۋلاسا جونەلدى.
— قىپشاقبايدىڭ قولىن قان تارتىپ تۇر!
— باتىرىمىزدى وپات قىلماقشى!
— ويى بۇزىق، قانى قاس!
قىپشاقباي تەرەڭ-تەرەڭ تىنىستادى. ءسال بۇگىلە ءتۇسىپ قۇلاعىنىڭ شىڭىلىن باستى. الاقانى تەرشىدى، جەبەنى تىسىنە باسىپ تۇرىپ، قۇرىمعا قولىن ۇيكەپ-ۇيكەپ ءسۇرتتى. ۇزىن جاراقتى ادىرنا قايىسقا قايىرا سالىپ جاتىپ قارسىلاسىنا كوز جىبەرگەن. وعىل بارىستىڭ تىزەسى ءدىر ەتە قالدى. انىق اجال ەلەستەپ كەتكەن. ءوز كەۋدەسىنە ول ەكى مارتە وق جىلان بولىپ اتىلۋعا شاق قالعان. ەكى مارتەسىندە دە ءامىرشىنىڭ "دات!" دەگەن داۋسى قۇتقاردى. ەندى ۇشىنشىدە ەشكىمنىڭ "دات!" دەمەسىن سەزگەن، سەزگەن دە وزىنە كەزەلگەن جىلان باس جەبەدەن جامان شوشىعان. دۋلات باتىرى ەندى ەشتەمەگە قاراماي تارتىپ جىبەرەرىن بىلگەن.
ساداق سابى سىنارداي بوپ بۇگىلدى، ادىرنا قايىس تىرسىل قاقتى. قۇلاشقا جۋىق ۇزىن جەبە جىگىت قۇشاعىنا سولايىمەن جۇتىلدى. قىپشاقبايدىڭ كوز ۇشىندا قارسىلاسىنىڭ تۇگى شىققان ءجۇزى، سوسىن اجال ەلەسى تولعان الەمىش جانارى كورىندى. ساداق سابى جوعارىلاي بەردى. جىگىتتىڭ قويۋ قاسىنان ەلى اسقاندا جەبەسى قورعاسىن بايلاعانداي ءزىل تارتىپ كوتەرىلمەي قويدى. جىلان باس جەبەنى قالىڭ قاستىڭ اراسىنان الىپ كەتە الماسىن ەندى سەزدى. ەشكىم دە ايقايلاعان جوق، ەشكىم ارا تۇسپەدى. قىپشاقباي ساداق كەرگەن قۇلاشىن تومەن ءتۇسىرىپ جىبەردى.
وعىل بارىستى مەرت قىلىپ وپا تاپپاسىن ءتۇسىندى. اتا سالتىنان اتتاپ ءوتىپ ءادىل ايقاستى قانداعىسى كەلمەدى. قارسىلاسىنىڭ ءومىرىن قيمادى، ءوز نامىسىن قيدى. اتا سالتىن ادالداپ جەڭىلدى.
وسى مەزەتتە وعىل بارىس كەڭ ادىمداپ كەلىپ قىپشاقبايدى قۇشاقتاي الدى. كەك بۋعان قوس ارىس ءتوس قاعىستىرىپ تۇرىپ قالدى.
يلانشى قادىرحان دا تاقاپ كەلگەن. ەرلىك پەن ەزدىكتى، تارازىلار سىنىنىڭ ءدال وسىلاي اياقتالارىن بولجاماعان. نامىس جەلىگى جۇيكەسىن مەڭدەپتى. جاڭا الگىدەگى ءتانىڭ قۇياڭداي بۋىپ تۇرعان جامان ويلار ىدىراپ جۇرە بەردى. بىلايعى جۇرت تا تىلگە كەلدى. ەكى جىك اراسىنداعى مۇز قۇرساۋ سوگىلدى. سەڭ جۇرگەندەي سەزىلدى. جاندايشاپ توپ جايدارى كۇيگە ءتۇسىپ، جامىراسىپ، ارالاسىپ كەتتى. شۇرقىراسىپ كەرىسىپ جاتىر.
ءامىرشى سايىس ءباتۋاسىن ءبىلدىردى.
— قوس باتىر، ەندى باياعىداي تۋىس بولدىڭ! اتا سالتى كوڭىلدى جاراستىردى، جاراقاتتى — ءبىتىستىردى. ەندىگى ءسوزدى سەندەردەن ەستيمىز.
وعىل بارىس كۇركىرەي كۇلدى.
— الاسىم جوق، كەگىم قايتتى. مەرگەندىگىم قىپشاقبايدىڭ جولىنا پيدا. جاستىق جەلىك تايعاق جولعا تۇسىرگەن ەكى بالانىڭ بيلىگىن باتىرعا بەردىم. ءوزى شەشسىن، ءوزى تۇيىندەسىن!
مىنا سوزگە قىپشاقباي مورت سىنارداي يلاندى.
— قيلى زامان قىساڭىنان ءىز تاپتىق. جەبەمىزدى كەزەيتىن ءبىر-بىرىمىزدىڭ كەۋدەمىز ەمەس، كەرمالداسىپ كەلەر جاۋ بولسىنشى،— دەدى.
تارازى مەن يسپيدجاب شاھارىنىڭ قوس باتىرىن قولپاشتاعان جۇرت ات بايلاعان كەرمەگە بەتتەدى، امىرشىمەن ءتوس قاعىستىرىپ قايىر-قوش ايتىستى؛ بۇدان بىلاي جاقسى كۇندەردە، قۋانىشتى باتۋامەن عانا تابىسايىق دەپ تاراسىپ بارا جاتتى.
التىنشى سارىن
"كورىسكەنشە كۇن جاقسى بولسىن".
جەر كىندىگىن جايلاعان ماڭعۇل ۇلىسىنىڭ قاھارلى قاعانى شىڭعىسحاننىڭ كوگىلدىر كەرۋەن بويىنداعى ورداسى قاراقورىمنان دەشتى-قىپشاق ەلىنە ەكىنشى مارتە ەلشى كەرۋەن شىقتى. كەرۋەندى ءۇش كۇنشىلىك جەرگە دەيىن شىعارىپ سالعان يۋسۋيۋ كانكانىڭ ءوز ارىپتەسىنە ايتقان ءسوزى الگى ەدى. قاتەرلى ساپارعا باسىن تىگىپ، نەعايبىل ءىستىڭ كۋاسى بولۋعا جول العان ءتورت ءجۇز ەلۋ كىسىنىڭ كوكەيىندەگى ويى دا وسى. كوكتەمنىڭ جىلبىسقى جولىمەن مۇنشا جۇرتتىڭ نە ماقساتپەن شاتقاياقتاپ جوسىلعانىڭ قاعان مەن كەرۋەنباسى ومار قوجادان وزگە ەشكىم بىلمەدى. "كورىسكەنشە كۇن جاقسى بولسىن". بۇل كەرۋەنشى پاقىرلارىڭ بەينە جورىقتاعى باتىردىڭ حابارىن كۇتكەن اسىل ارۋداي: نە، تامىر ۇستاعان ءتاۋىپتىڭ اۋزىن باققان سارجامباس ارۋداي جاقسى كۇندى كۇنىن ۇيرەنگەن. بال اشىپ شاقىرعان، جەرىك اسىنداي ساعىنعان. دومالاق جەردىڭ ءۇستىن تىنىشتىق كەزگەلى كوپ بولعان جوق-تى. ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىمەن كەرۋەن تىزبەگى ءالى شۇباپ جاتقان. ايتسە دە مۇحيت سۋىنىڭ دۇلەي شاقىرىپ كوتەرىلەر كوزىندەي ءىشىن تارتقان سۇراپىلدىڭ سۋىق لەبى سەزىلە باستاعان. سول شانشۋ لەپ ەرتە تۇرعان ەلگەزەك جاندى تىتىركەندىرۋشى ەدى. ەلىن ويلاعان باتىردىڭ ۇيقىسىن بولەتىن ەدى. ۇلى جول دا قازىنالى شەرۋدى ەمەس، قان جوسا سابىلىستى كۇتەتىن ءتارىزدى.
وسىنداي الامان الدى قىساس كۇندەردىڭ بىرىندە قاراقورىمنان بىجىناپ شىققان كەرۋەن جول بويعى ەلدى جامان شوشىتتى. شوشىتقان تىرنا تىزبەكتىڭ مولدىعى ەمەس، سۋىت ءجۇرىسى ەدى. بەس ءجۇز تۇيەلىك كەرۋەن اۋەلى تۇستىككە، سوسىن باتىسقا بۇرىلىپ اپتا جۇرگەندە كولىك ساۋىرىن سابالاعان كودىرەڭ كودە سيرەپ بارىپ ۇلى جىبەك جولىنا قوسىلعان. ساپارشىلاردىڭ جيھازى مول، سالتاناتى كوز تارتادى. ۇزىنا جولدىڭ سۇرەڭسىز سۇرقىنا قىزىلدى-جاسىلدى رەڭ قوسىپ، بەينە شۇبالعان وت كەڭ قيىرمەن اقىرىن ءجۇزىپ كەلە جاتقانداي ەدى. باس تۇيە مەن كەلەسى قوس قوسپاقتا ءۇش بىردەي كۇمىس بالاحانا تەڭسەلەدى. الدىڭعى بالاحانادا بەتىنە جەل تيمەگەن ماڭعۇل قىزى بار، ول كەرۋەنباسىنىڭ جولبيكەسى ، كەلەسى تۇيەلەردە كۇتۋشى كۇندەر — ولارداعى كىلەڭ قۇيىن ەتەك سۇلۋلار. قونالقىعا جەتىپ، تۇيەلەر تىزە بۇككەنشە ايەلدەر كوپ كوزىنە تۇسپەيدى. تاۋدىڭ سارامان تاسىنداي بوز قوسپاقتار ءبىرىنىڭ قۇيرىعىنا ءبىرى تىركەلىپ، بايىپپەن، باپپەن ىرعالا شەرۋلەيدى. تۇيە سايىن قوس تەڭ، تەڭ ىشىندە نەندەي قازىنا بارى بەيمالىم، ايتەۋىر كولىكتىڭ بەلىن ەزىپ قايقاڭ قاقتىرادى. جۇك ءۇستى تۇكتى كىلەممەن جابىلعان. ءار تۇستا جەل قاعىپ، كۇن جەگەن اسپاز، كىرەكەش، تۇيەكەش، قۇل، قۇتاننىڭ باسى قىلتىلدايدى.
كەرۋەنباسى - وتىرار تۋماسى ومار قوجا دەگەن. جۇمىر باسىن سان قاتەرگە تىگىپ ءجۇرىپ قاعاننىڭ سەنىمىنە وتكەن جاۋجۇرەك جان. جەبە جەتەر بويى ىلگەرى كەلەدى، استىڭدا جال-قۇيرىعى توگىلگەن قىپشاق تۇلپارى، تىزگىنىڭ ءسۇزىپ سوڭىنداعى تىزبەكتەلگەن ساۋمەندەگەن مالاياق پاقىرلاردان وزىپ-اق كەتكىسى بار. يەسى جىبەرمەيدى. ومار قىرىققا ەندى شىققان، الىپ دەنەلى، اسا نۇسقالى، كورىكتى كىسى ەدى. ونىڭ ۇستىنە باسىنداعى اق جىبەك سالدەسى رەڭىن اشىپ، كەرە قارىس ماڭدايى مەن قويۋ قاسىن ايقىنداي تۇسەدى. قىر مۇرىندى، شوقشا ساقالدى، جانارى وتكىر. بەتكە ايتار تىك مىنەز. بەرىلسە قۇلاي سۇيەدى، كەتىسسە مورت سىنادى. جارعاق شالبارى اق جەم، كوپتەن بەرى اتتان تۇسپەگەنى بايقالادى.
وڭ جاعىندا كەسپەكتەي جۋان حاممال مەراگي كەلەدى، ارتىنا قارار بولسا تۇتاس دەنەسىمەن بۇرىلادى. ەل بۇلدىرگەن دۇرەگەي جان. وماردىڭ ەستۋىنشە وسى جاسىنا دەيىن ءتورت پاتشانىڭ سەنىمىنە كىرىپ، توعىز مارتە ەلشىلىككە ءجۇرىپتى، بىرەر باتىردىڭ باسىن جۇتىپتى. قاي رۋ-ۇلىستان شىققانى بەلگىسىز. ونىسىن ءتىس جارىپ ەشكىمگە ايتپايدى، سونىسىنا قاراماي قالپاعىنىڭ ىشىنە نان پىسكەن ماقتانشاق. وسى ساپارعا ءجۇز كىسىگە تاتىرلىق ايلا-امالى ءۇشىن الىپ شىققان. الىستان كورىنگەن جولاۋشىنىڭ اتقا وتىرىسىنان پيعىلىن تانيدى؛ جيەگىندەگى ءشوپ باسىنا قونعان شاڭىنان كىمدەر ءجۇرىپ وتكەنىڭ قاپىسىز بىلەدى؛ اسپانداعى قىراننىڭ قانات قاعىسىنان جەل باعىتىن ايىرادى؛ قونالقىنى كۇنشىلىك جەردەن باعدارلايدى. جىبەك جولىنىڭ بويىمەن بۇلكەكتەگەن ءبورى مىنەز جان.
بۇلاردان كەيىندە، كەرۋەن قاتارىندا قارا جورعاسىن اياڭداتىپ پاقىريددين ديزەكي كەلەدى، قىپشاق سالتىمەن جەڭىل كيىنگەن، اياعىندا راقتيان ەتىك، بۇتىڭدا جارعاق شالبار، كەۋدەسىندە جالاڭ شەكپەن، باسىندا ەلتىرى بورىك. التىن ىدىستاي تازا كىسى، قالتاسىنان ارشادان جونعان ءتىس شۇقىعىشى تۇسپەيدى. وقىعانى مول، ءتىلى مايدا، سىپايى. ەكى بەتىنىڭ نۇرى تامىپ، شىرايلانىپ تۇرادى. قورجىنىنان قاعازى، قاۋىرسىنى، ءداۋىتى قالمايدى. جىبەك جولى تۋرالى كىتاپ جازعالى ءبىراز بولدى. بۇل ساپاردىڭ حاتشىلىعىنا مەركىتتەردىڭ حارا-حوتو قالاسىنان كەلىپ قوسىلعان. جولعا كونبىس، ەرتەدەن قارا كەشكە ءبايىتىن ايتىپ، سازىن ىڭىلداپ، كوزىن جارتىلاي جۇمىپ بۇلكىلدەيدى دە وتىرادى.
كەرۋەننىڭ بەل ورتاسىندا ساۋىت-سايمانى سىڭعىراپ كەلە جاتقان امين اد-دين حەريەۆي باتىر. زاتى تاجىك، ءدىڭى مۇسىلمان. وتىزعا جاڭا جەتكەن شاعى. جەبە تارتۋعا، نايزا سالۋعا ايتۋى جوق شەبەر، وسى كەرۋەننىڭ بەتكە ۇستار قالقانى. ءجۇز كىسىگە قايمىقپاي قارسى شىعا بەرەتىن جاۋجۇرەك، ارقاسى بار ادۋىن. دۋلىعاسىنىڭ استىنان ءالى كۇن جەپ قارايماعان قىلشا موينى كورىنەدى، ساپار سوڭى وتىرارعا جەتكەنشە قۇرىم كيىزدەي كوڭىرسۋى حاق.
جىلىمىق كەز. تۇستىكتەن جىلى ەسپە جەل ءوتىپ جوننىڭ قارىن اكەتىپتى. اۋا تاڭ اسقان سۇتتەي كىرشىكسىز تازا. قيىردان قورعاسىنداي اۋىر نوسەر بۇلتى كورىنەدى، جەر باۋىرلاي جىلجىپ - تەرىستىككە كوشىپ جاتىر. جىبەك جولىنىڭ ءون بويى قوزعا تۇسكەن ءسامبى تالداي بىلقىلداي باستاپتى، ات شاشاسىنان سازعا باتىپ، تۇيە قامىر باسقانداي قايقاڭ-قايقاڭ ەتەدى، جىبەك جولى كونە جىر سەكىلدى.
اۋەزى ىلكىدەن باستالىپ، جولاۋشىنى تەرەڭ تەبىرەنتەر ماسليحاتىمەن باۋرايدى. سۇرلەۋدىڭ تەرىستىك جاق جيەگى ىلعي الاعات، اقتاڭداق. بۇل باتىسقا شەرۋلەگەن كەرۋەننىڭ كوپتىگىنەن، جوسقىننىڭ مولدىعىنان ەندى تۇستىك جاق ەرنەۋىنە كوك ءشوپ تەبىندەي باستاپتى، بۇل باتىستاعى حورەزم، دەشتى-قىپشاق، كييەۆ ۇلىستارىنان كەلىپ جەتەر كەرۋەننىڭ سيرەۋى، ۇزىلە باستاۋى بولاتىن. جول سىرىنا قانىق كىسىنىڭ باتىس پەن شىعىس اراسىنداعى سەلقوس مىنەز، شالىس ساياساتتى سۇرلەۋ سۇلدەسىنەن تانۋى وڭاي. يرەلەڭ، بۇرالاڭى مول سارتاپ جول كوز سۇرىنتەر قيىرعا دەيىن جىلانشا جىلجىپ كەتىپ جاتادى. بەينە مولدانىڭ وقۋىنا ۇشىراپ جان كەشكەن، ەتى اعىپ، قاڭقاسى عانا قالعان جىلان با دەرسىڭ. سول ءولى جىلان قىردىڭ قابىرعاسىن، بەلدىڭ بەلىن وراي ءتۇسىپ، قياعا قايقاڭداپ، تاۋ مەن وزەننىڭ اڭعارىن جاعالاي سىرعيدى دا وتىرادى. شولگە ىلىنسە قۇمنىڭ قويناۋىن قىراعاتتايدى. تاقىرعا شىقسا اقبوكەننىڭ سوڭىنا ىلەسكەن قۇيىن ىسپەتتى كوكجيەككە جەتكەنشە تىكە جوسيدى. نۋعا كىرسە مىڭ بۇلقىپ، شىعار جول ىزدەي بۇراتىلادى كەپ. جول — جىلاننىڭ اۋناپ ءتۇسىپ، كەيدە تاپا-تال تۇستە كوز جازدىرىپ كەتەتىن كەزى دە بولادى. وندا كەرۋەنشى پاقىرلار ءار قىراتتىڭ باسىنا ۇيگەن مولا تاستاردى بەتكە ۇستايدى. بەت العان باعىتتا تاس نە تاۋ بولماسا، قيىردىڭ ءار تۇسىنا بالبال قوندىرادى. بالبالدى زەرگەر ۇستالار تاستان قاشاپ جاسايدى. ىلكى جولاۋشىنىڭ كەلەر كۇنگە تۇيە جەتەلەپ جەتەر بۋىنعا ارناپ قالدىرعان ءتىلسىز مۇراسى بۇل.
ۇلى جىبەك جولىنىڭ ۇزىنا بويى "كۇنشىلىك" نە، فارساڭ دەگەن كولىك جۇرىسىمەن ولشەنەتىن. سول بەلگىنى مەدەۋ تۇتقان كانىگى كىرەكەشتەر قونالقىدان تاڭ بوزىنان باس كوتەرەر ەدى. تىزدەۋلى قالعان تۇيەلەردى اكەلەدى، شوگەرەدى، قومدايدى، جۇك ارتادى. سودان سوڭ قوس باسىنا جۇگىنىسە كەتىپ، ازىناپ، ۇلىپ تۇرعان اش قارىنعا ەل قوندىرادى. كەرۋەنباسى ومار قوجا سەرىكتەرىن جانىڭا الىپ وقشاۋ وتىرادى. كۇزگى قۇندىزداي جونى جىلتىراعان كۇرەڭ مەستەن دونەن قىمىز جۇتادى، قويدىڭ سۇبەسىن جەپ، جال قايزايدى. جولبيكە مەن كۇتۋشى كۇڭ كۇندىز ۇيىقتاپ، تۇندە ەركەك جانىڭا جاتىپ ۇيرەنگەن؛ الگىدەگى تاڭ الەتىنە دەيىنگى سوزىلعان ماحاببات ءلاززاتىنا ماس بولىپ باسى زەڭگىپ، اسقا تابەتى شاپپايدى. ساۋمالعا ىرىمشىك ءجىبىتىپ جەگەن بولادى. كۇن كورىنگەن قىلدىرىقتاي تاماعىنان ازەر وتەدى. كىرەكەشتەر قۇنان قىمىزدىڭ قويىرتپاعىن جەپ، قۇرت تالماپ، مەسكە جولاي قۇيىپ العان سالقىن سۋدى ىشەدى. تازا اۋادا كاۋساردان ەركىن سىمىرگەن سۋدىڭ ءوزى شيپا. سوسىن تىرنا تىزبەك كەرۋەن جول الادى. كۇن تىرمىسىپ اۋەلى قارا قۇستى قىزدىرادى، تاس توبەگە جەتىپ سامايدان تەر اعىزادى،، تۇيە شابىنان اق كوبىك كورىنەدى، كىرەكەشتىڭ كيىز قالپاعى ەرنەۋىندە يرەك ساعىم وينايدى. باس ماڭگىرىپ، كوز قاراۋىتادى. باقانا پەردەسىن دە ءۇپ ەتىپ شايقاپ وتەر لەپ بولمايدى. كەرۋەن ءتۇس كەزىندە كولىك شوگەرمەيدى، ويتسە، تۇيەنىڭ ءسىڭىرى تارتىلادى؛ ىستىق كۇندە جۇكتى ءتۇسىرىپ، كەرى تيەۋ عازاۋاتتىڭ ءىسى. كىرەكەش بىتكەندى تۇرالاتار تىراقى جۇمىس. كانىگى جولاۋشىلار كۇن اۋا عانا دامىلدايدى، كولىكتى وتقا قويىپ، از-كەم مىزعيدى، اياعىن سوزىپ، جۇيكەنى جەگەن ىرعاڭ ءجۇرىستى ۇمىتقىسى كەلەدى. تۋعان جەر، ۇمىت ولكە وسىندايدا ويعا ورالادى. "ءباتىر-اۋ، مەنەن وزگە جۇرت قاتىنىنىڭ قاسىندا، بالالارىنىڭ ورتاسىندا ومالىپ وتىرىپ-اق كۇنەلتەدى. كۇنەلتەدى ەمەس-اۋ، قۇرتقا تويعان قارعاشا تالتاڭداپ ءجۇرىپ عۇمىر كەشەدى. ەرتەڭ نە پالەگە ۇشىراپ قالام-اۋ دەپ تۇنىمەن تىزەسىن قۇشاقتاپ دىرىلدەمەيدى. ءبىز عوي، كىرەكەش دەگەن پاقىرىڭ، پاقىرى نەسى، تاس ماڭداي بايعۇستىڭ بۇرالقى يتتەي جات جەردى كەزىپ، كورىنگەنگە تەلمىرىپ جۇرگەنىمىز. ناقا ءبىر اكەدەن قالعان بايلىقتى بازارعا سالعانداي دەلدالمەن كەرگىلەسەمىز، ۇرىمەن پەرگىلەسەمىز، جول بويعى سۇركىل بەينەت نەگە تۇرادى. اي جۇرەسىڭ، جىل جۇرەسىڭ، ىرعاڭداپ كەلە جاتىپ ۇيىقتايسىڭ، الدىڭا قويعان استى دا تەڭسەلىپ وتىرىپ قىلعىتاسىڭ، ىرعاڭمەن ءان سالاسىڭ، ىرعاڭمەن ارماندايسىڭ. قىرانشا قالىقتاعان اسقاق قيالىڭ ءبىر كۇنى جۇيكە جەگەن ىرعاڭباي ءالاۋلايدان، ءپاس ويدان ءارى اسپايدى. سونداي ءبىر سۇرقىل ساپاردان ورالىپ، ايەلىمەن جەكە قالعاندا جامان قىسىلعانى بار، ول: "باتىر-اۋ، بەلى كەتكەن تۇيەدەي ىرعاڭىڭا جول بولسىن"، — دەگەن. سوندا بايقاعان: وتىرسا دا، تۇرسا دا، جۇرسە دە، ءتىپتى جار توسەگىنە قيسايسا دا تىرشىلىگى ىرعاڭنان ارتپايدى ەكەن. سۇمدىق شوشىنىپ، جاعاسىن ۇستاعان. كىرەكەش بولعانشا باتپاق يلەپ يتقورا سالعان كەش ىلگەرى دەپ تۇيگەن. وسى ساپار امان ورالسا تۇيەنى جەلكەسىنىڭ شۇقىرى كەرسىن، قۇتىلادى، ءتىپتى بولماسا قاشىپ جوعالادى"... كىرەكەشتى كەرۋەنباسىنىڭ اقىرعان ءۇنى سەلت ەتكىزدى، تىپىڭ ەتىپ ورنىنان تۇردى، ءا دەگەنشە-اق جەردە جاتقان ءزىل تەڭدى لىپ ەتكىزىپ ارقالاي جونەلگەنىڭ ءبىلدى، بىلسە دە ءوزىن-وزى توقتاتا المادى. قولى دا، بەلى دە، سيراعى دا مۇنىكى ەمەس، كەرۋەن باسىنىكى سەكىلدى؛ قالاي بۇيىرسا سولاي جۇمىلادى. كىدىرگىسى كوپ كوردى، ەرىك كۇشى جەتپەدى، قاشان جۇك تۇگەل ارتىلىپ، قوسپاقتار ءتىزىلىپ جولعا شىققانشا ءوزىن-وزى كىدىرتەر قۇدىرەتى بولمادى. سوسىن ءبىر تۇيەنىڭ موينىڭا جارماستى، يىرىنە اياعىن قويىپ، وركەشكە تىرمىستى، قوس وركەشتىڭ اراسىنا جايعاسقاندا بارىپ ۋھ دەپ جان شاقىردى. كۇتۋشى كۇڭ مەن جولبيكە قىزدىڭ كورگەن كۇنى كىرەكەشپەن سالىستىرعاندا جۇماققا پارا-پار ەدى. ولار كۇنى بويعى جۇرىسكە بەيىل بەرە بالاحانا ىشىندە ۇيىقتايدى، قونالقىعا جەتكەندە بارىپ باس كوتەرىپ ماڭىنا قارايدى، اس ىشەدى، سىلانىپ-تارانادى، بار ارمانى - قوجالارىنا ۇناۋ، سولاردىڭ كوڭىلىنەن شىعۋ. ۇزاق جۇرىسكە شىداماي شارشاپ، نە جاپان تۇزدەن جالىعىپ ەلىرمە بولعان جولبيكەنى كەرۋەنباسى جولاي ساتىپ تا كەتەدى. ونداي كۇيگە ۇشىراعان قىزدىڭ كۇنى قاراڭ.
جىبەك جولى جەتىسۋ ۇستىنەن وتكەندە جولاۋشىلاردى كوپ قاجىتتى. قولدىڭ سالاسىنداي بولىپ تۋلاپ اعىپ جاتقان وزەندەر ءجيى ۇشىراستى، ەتكەل ىزدەپ جوعارىلى-تومەن سىرعىپ، ءجۇرىپ قالادى. ونىڭ ۇستىنە جولبارىس، قابىلان جورتقان جىمى كەپ، قونالقىدا شەتكە شىققان تۇيەنى جارىپ كەتىپ جاتادى. قالىڭ ەلدىڭ سۇعاناق كوزى جانە بار. كۇزەتشى قولى جوق، جيھازى مول كەرۋەندى توناپ الۋعا دامەگويلەر دە تابىلار. سودان ومار قوجا جەتىسۋ جەرىنە كەلگەندە جىبەك جولىنىڭ سىرت تارماعىن قالادى، بۇل تارماق ىلە بويىنىڭ سول جاعاسىن قىراعاتتاپ بارىپ شاعىل قۇمدى كەشىپ وتەتىن، سودان تالاس بويىنىڭ بالا ساعىن، ورتا ساعىن، باس ساعىن اتتى ءۇش شاھارىنا جەتكەنشە قوپالى دالامەن جۇرەتىن، اق شاعىل شولەيتتى كەزەتىن.
كەرۋەن باس ساعىنعا سەگىز فارساڭ جەر قالعاندا دۇلەي داۋىلعا ۇشىرادى. بۇلت اقىراش تەڭىزى جاقتان كوتەرىلگەن. اپ-ساتتە ماڭاي قارا تۇنەككە اينالىپ، ازىنادى دا كەتتى. تۇيەلەر ءتورت تاعانداپ تۇرىپ الدى، بوزداپ، جەر تارپىدى. دەرەۋ دوڭگەلەتىپ شوگەرۋگە بۇيىردى. ورتاسىنا بالاحانانى ءتۇسىردى، اتتاردى قاڭتاردى، شەتكە تەڭدى ءۇيدى. وسى جانتالاس ارەكەتتەن بايقاماپتى، ۇلىعان جەل سۇراپىل جاۋىنعا ۇلاستى، جاڭبىر ەمەس بۇرشاق بولار دەپ جورامالداعان. ومار سالدەسىنەن الدە ءبىر جىلبىسقى ماقۇلىقتى الىپ لاقتىرىپ جىبەردى، لاقتىرعانى قايىرا ۇشىپ كەپ بەتىنە تيگەندەي سەزىلدى. بالاحانا ىشىندەگى قىزدار قۇلىنداعى داۋسى قۇراققا شىعىپ شىڭعىردى كەپ. كىرەكەشتەر مەن تۇيەكەشتەر دۇرلىكتى، اتتار ۇرىكتى، كەرۋەندى ۇرەي جايلادى. باتىر ەمەس پە، ەن اۋەلى امين اد-دين حەريەۆي سەزدى، سەزىپ قانا قويماي، ەكى-ۇش ماقۇلىقتى ەزىپ الدى. "ومەكە، اسپاننان باقا جاۋىپ تۇر"، دەدى قاتتى داۋىستاپ. ەكى ارىس ونسىز دا دۇرلىگىپ جۇرگەن جۇرتتى شوشىتپايىق دەستى، ناردىڭ ىعىنا جايعاسپاق ەدى، وتىرار جەردە مۇندار ماقۇلىق بىجىناپ ءجۇر، باس تۇيەنى پانالادى. ومار ويىنداعى كۇدىگىن جاسىرمادى: جامانشىلىققا كورىنبەسە يگى ەدى. باتىر جۇباتۋ ايتتى: "ومەكە، تاۋەكەلگە بەل بۋدىق. ءبىر تۇيەنى شالىپ تاڭىردەن باتا سۇراساق قايتەدى؟ ابدەن ارىعان كولىك ونسىز دا جۇكتى اۋىرلاپ كەلە جاتقان جوق پا، ومەكە؟ مۇنداي سۇمدىقتى بۇرىن-سوندى ەستىگەنىڭ بار ما؟ جوق، ومەكە، جولىمىز بولماس دەپ ويلايمىن. كەشە ىمىرت ۇيىرىلە بايقاعان شىعارسىن، الدىمىزدى جولبارىس كەسىپ ءوتتى عوي".
دۇلەي جەل باتىر مەن كەرۋەنباسىنىڭ ءسوزىن ءۇزىپ-جۇلقىپ ارەدىك ەسىتتىرەدى. باقا جاۋىنى ءسۇت ءپىسىرىم مەزگىلگە سوزىلدى. سوڭىنان قۇم سۋىردى، ءىشىن تارتىپ جەل ىشقىندى، جولاۋشىلاردىڭ ازان-قازان سۇرەڭى باسىلا بەردى. بۇلت وتە داۋىل باسىلدى. باتىس جاقتان قان قىزىل بولىپ باتىپ بارا جاتقان كۇن تاباعى كورىندى. جوساعا مالىپ العان قالقان سەكىلدى. ءىلىنىپ تۇردى-تۇردى دا تۇڭعيىققا باتىپ جوعالدى. ومار قوجا ەندى بايقادى، جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ ءتۇسى كۇرەڭىتىپ ەتىپتى، الەم-جالەم، جاڭاعى قان قىزىل كۇننىڭ تۇسىنە سونشاما ۇقساس. ىشىنەن ءتاۋباسىن اتادى. كىرەكەشتەرگە جۇك تيەۋگە جارلىق جاسادى. تابان استى بىلقىلداعان جامان جەردەن ءىڭىر ۇيىرىلمەي تەزىرەك اتتانعىسى كەلدى.
بالاحاناداعى قىزدار ەستەن تانىپ جاتىر ەكەن. اح شاتىردى تۇيە ۇستىنە قايتا قوندىرىپ، قايقاڭعا جەتەلەپ شىققاندا بارىپ دىبىستارى شىعىپ، اقىرىن داۋىستاپ كومەككە شاقىرا باستادى. كەرۋەنباسى جولاعان جوق وزگەلەرى بالاحاناعا رۇقساتسىز باس سۇعا المايدى. جۇك ولپى-سولپى تيەلگەن بە، اۋىپ تۇسە بەردى، تۇيەلەردە دارمەن جوق، كوزىن توزاڭ تۇتىپ، تالتىرەك قاعادى. جىبەك جولىنىڭ بويىندا جاتقان قاڭلىلاردىڭ باس ساعىن اتتى ساۋلەتتى شاھارىنا جەتە المايتىنىڭ ومار قوجا ەندى سەزدى. وزەگى ورتەنە وكىندى. "اتتەگەن-اي، جول تورىعان ۇرىعا جەم بولىپ جۇرمەسەك جارار ەدى"، دەپ ءقاۋىپ ويلادى. ايدىڭ ەسكىسى، ازىرگە تۋمايدى. ءوستىپ كەتە بەرسە تۇيەلەردىڭ تابانىڭ الدىراتىن، جىقپىلى مول سەكسەۋىل توعايىنىڭ ىشىنە ەندى دە كەتتى، نەدە بولسا كىدىرگەنى ءجون. ازەر دەپ اشىقتاۋ الاڭ تاڭدادى، باقا جاۋعان جوننان ۇزاپ شىققانىڭا قۋاندى. تۇيەلەردى قايىرا شوگەرىپ، جۇكتى ءتۇسىردى. ورتاعا وت جاعۋدى ويلادى. ءبىر كىرەكەشتى سەكسەۋىلگە جۇمسادى، بۇل باياعى جىلى وشاعىن ساعىنىپ، ماڭگۇرت بولۋعا اينالعان بايعۇس ەدى. اناداي جەردەگى ءتۇپ سەكسەۋىلگە باردى دا پاتىرلاتىپ بۇتا سىندىرا باستادى. كەنەت جان داۋسى شىقتى. جىگىتتەر دۇرلىگىپ سولاي قاراي جۇگىردى. الگىنىڭ داۋسى جەر استىنان شىققانداي اسا ءزارلى ەستىلدى.
— جىگىتتەر، مەنى ءبىر پالە كەۋدەمنەن وراپ الدى. قۇتقارا كورىڭدەر، - دەدى. ءۇنى ىڭىرسىپ بارىپ باسىلدى.
كىرەكەشتەر اعاش باسىنا شۇبەرەك وراپ دەرەۋ وت قويدى دا، الگى بەيشارا قۇلاعان جەرگە تاقادى. جىعىلىپ جاتقان جولداسىن كوردى.
— جىگىتتەر، جاقىنداي كورمەڭدەر! اياق باسساڭدار تەمىر قۇرساۋ قىسا تۇسەدى. تىنىسىم تارىلىپ بارادى. كىرەكەشتىڭ ءۇنى ءۇزىلىپ كەتتى. جانىڭدا جاندى ماقۇلىق بايقالمايدى.
— پاقىريددين جارىقتىقتى شاقىرىڭدار!
— سول كىسى كورسىن!
— اۋليەنىڭ تۇياعى عوي ساداعاڭ كەتەيىن!
شەكپەنىنىڭ ەتەگىن بەلىنە بۋىپ پاقىريددين جەتتى. اناداي جەردە سىڭىرلەنىپ بىتكەن ءبىر ءتۇپ سەكسەۋىل. سەكسەۋىل تۇبىندە كىرەكەش جاتىر. كەرمەگە سالعان تەرىدەي سىرەسىپتى دە قالىپتى، قيمىلسىز، ءولىپ كەتكەنگە ۇقسايدى. قارت عۇلاما جارىقتى جوعارىراق كوتەرۋگە جارلىق ەتتى، جاقىنداعان جوق. دەنەسىمەن تىتىركەنىپ دىرىلدەپ كەتتى. كىرەكەشتىڭ كەۋدە تۇسىندا جەڭدى بىلەكتەي جۋان بەلدىكتى كوردى. الگى بەلدىك جارىققا شاعىلىسىپ جىلت-جىلت ەتەدى. كۇبىرلەپ ازەر ايتتى.
— سەكسەۋىلدىڭ يەسى بار ەكەن عوي. تۇبىندە جاتقان ايعىر جىلان جىگىتتى وراپ الىپتى. ونىڭ باسىن تاپپاساق ولتىرە المايمىز.
— استاپىراللا، نەتكەن ۇلكەن ماقۇلىق ەدى!
— شاقپاعانىڭا قايرانمىن!
— جارىقتى كوبەيتىپ قورشايىقشى! سەكسەۋىل تۇبىنەن ءالسىز ءۇن تاعى شىقتى. جىلجىعان توبىر قالت كىدىردى.
— جاقىنداي كورمەندەر... كەۋدەمدى سىعىپ بارادى!
پاقىريددين جىگىتتەرگە توقتاۋ سالدى.
— تاقاماڭدار! ءولتىرىپ الارمىز.
وسىلايشا جولاۋشى بىتكەن جولداسىن جىلاننان قالاي ايىرىپ الۋدى ويلادى. سەكسەۋىلگە وت قويۋعا بولمايدى، كىرەكەشتى قوسا مەرت ەتەدى. امين اد-دين حەريەۆي ساداعىن الىپ كوزدەپ تە كوردى، باسىن شايقاپ، جەبەنى ادىرنادان قايتا الدى. "جىلاننىڭ كەۋدەنى وراعان ورتان بەلىنەن وزگە جەرى كورىنبەيدى، جەبە ماقۇلىقتى شانشىپ ءوتىپ كىسىنى مەرت ەتەدى. باستان تيمەگەن جەبە ءبارىبىر ولتىرە المايدى"،— دەدى. جىگىتتەر جىلاننىڭ باسىن ىزدەپ جاقىنداي تۇسەدى، كىرەكەشتىڭ جان داۋسى شىعادى. "قادام باسساڭدار سىعا تۇسەدى، جولاماڭدار" دەپ بەزەك قاعادى. جۇرت تاعى كىدىرەدى. سارساڭعا تۇسكەن مەزەتتە پاقىريددين اقىل بەردى. "تاڭعا دەيىن كۇتەلىك. جىلان ءبارىبىر الدىرمايدى"، دەدى. كەرۋەنشىلەر كەرى تايقىپ تۇيەلەرىنىڭ قاسىنا كەتتى.
جىلان وراعان كىرەكەش ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن جولداستارىمەن داۋىستاپ سويلەسىپ جاتتى. كەۋدەسىن ەزگەن سالماقتىڭ ازايعانىڭ ايتادى. الىستا ءتىرى جەتىم بوپ قالعان بالالارى مەن ءتىرى جەسىر ايەلىن اڭگىمەلەيدى، سولاردىڭ قامى ءۇشىن قاڭعىرىپ جۇرگەنىڭ ايتادى. تاڭ الەتىندە ءپاقىريدديننىڭ كوزى ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن. قالعىماۋعا تىرىسىپ-اق وتىر ەدى، كوپ كۇنگى جوسقىن ءجۇرىس، ودان بەرگى ۇشىراسقان قورقىنىشتى وقيعالار تيتىقتاتىپ كەتكەن سەكىلدى، از عانا ۋاقىت ءتاتتى ۇيقىعا شومدى. ءتۇس كورىپتى. ماڭايدىڭ ءبارى قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنشي قالىپتى. ءتىپتى تۇيەلەردىڭ كۇيىس قايىرعانى، اتتاردىڭ پىسقىرعانى دا بىلىنبەيدى. اينالاسىندا پىرداي بولىپ شاشىلىپ ۇيىقتاپ جاتقان كىرەكەش، تۇيەكەشتەردىڭ دە تىنىستاعانى سەزىلمەيدى. سەرەيىپ قاتىپ قالعان سەكىلدى. تىنىشتىق تا سۇمدىق قورقىنىشتى بولادى ەكەن. جانسىز سۋرەتتىڭ ورتاسىندا تۇرعانداي سەزىنىپ، كومەيى كوتەرىلىپ، قاتتى دا قالدى. دىبىس شىعارۋعا دارمەنى بولماي، تىنىسى تارىلىپ، شوشىپ وياندى. جاستانىپ جاتقان ەردەن باسىن جۇلىپ الدى، الدەقايدا الىستان بوزتورعايدىڭ ءالسىز شىرىلى ەستىلەدى، ونىڭ دا بىرتە-بىرتە ءۇنى ءوشتى. ورنىنان اتىپ تۇرىپ ماڭايىنا قارادى، الگىدەگى تۇسىندە كورگەندەي، جىگىتتەردىڭ ءبارى شاشىلىپ ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. ورتاداعى ۇلكەن بالاحانانىڭ جىبەك شىلتەرى ءتۇسىرۋلى، ءدىر ەتىپ قوزعالمايدى. جۇگىرىپ تۇندە جىلان وراعان كىرەكەش جاتقان جەرگە جاقىندادى. الگىدە عانا سارناپ سويلەسىپ جاتقان بەيشارا سۇلىق قالىپتى. جۇرەگى جامانشىلىقتى سەزىپ جانشىلا سوقتى. ەشتەڭەدەن سەسكەنبەي ءعارىپ جانعا جەتىپ كەلدى، تۇندەگى قايىس بەلبەۋدەي كەۋدەسىن قىسىپ جاتقان الىپ جىلان ءىزىم-عايىم جوعالىپتى، جىگىت ارىستاي بوپ جان كەشىپ جاتىر. قولىنان ۇستاپ كوتەرىپ ەدى، شەكپەنىنىڭ قولتىعىنان ۇڭىرەيگەن ويىقتى كوردى، تۇندە جىلاننىڭ باس سۇققان جەرى وسى! امين ءاد-ديننىڭ ۇشكىر جەبەسىنەن قورعالاپ زالىم ماقۇلىق باسىن كىرەكەشتىڭ قولتىعىنا جاسىرىپتى.
دۇرلىگىس باستالدى، بولعان ءىستى كوزىمەن كورىپ جاعاسىن ۇستادى. تۇنىمەن ءعارىپ جاننىڭ ءحالىن ءبىلىپ، انادايدان ساۋالداسىپ شىققان كىرەكەش كۇڭىرەنە داۋىس سالدى. جوقتاۋ ايتىپ جامان ىرىمعا باستادى. جۇرت شەيىت بولعان بەيباقتى ارۋلاپ جەرلەدى.
جىبەك جولىنىڭ بويىندا تاعى ءبىر تومپەشىك پايدا بولدى. ەندى قاشان جەل ءۇرىپ، قۇم باسىپ قالعانشا وتكەن-كەتكەننىڭ كوڭىلىن اۋدارىپ، كوزىن تارتىپ جاتقانى.
باس ساعىن شاھارى ات شاپتىرىم جەردە ەكەن. كەرۋەن كوتەرىلە ءتىزىلىپ، اياق جاعى جولعا شىققانشا العى تۇيەدەگىلەر الىستان شاعالاداي بولىپ شۇپىرلەگەن قالا كۇمبەزدەرىن كورىپ قۋانىستى. شاھار اسىرەسە اتقان تاڭمەن ساۋلەتتەنىپ كەتەدى ەكەن. ات شاپتىرىم اۋماعىن قوس ساقينا قورعان ورايتىن. سىرتقىسى كونە بالشىق دۋال. ىشكىسى ساڭعىراعان اققىشتان ورىلگەن اسا بيىك قابىرعالى قورعان. ءار جەرىندە ۇڭىرەيگەن، وقپانى بايقالادى. سول بيىكتىڭ قاقپاعا تاقاۋ بەتىندە ايقىش-ۇيقىش سىزىق، شۇبار الا داق كوزگە ۇرادى. بۇل ءبىر كەزدەگى قانقۇيلى سوعىستىڭ ءىزى ەدى. ومار قوجا لەكىپ كەلە جاتقان كەرۋەندى جانىنان وتكىزىپ، سوڭىن توستى. امين اد-دين حەريەۆي اتارلاسا بەرگەن. ءبىر ءتۇرلى جۇدەپ، تۇتىگىپ كەتىپتى، تۇندەگى وقيعانىڭ اسەرى باتىر جانىڭ قاتتى قوزعاعان. كەرۋەنباسى سەرىگىنە ساۋال قويدى.
— ساداق تارتار بولساق، جەبەڭ سوناۋ قورعان باسىنداعى كۇزەتشىنى قاعىپ تۇسىرە الار ما؟ باتىر بيىكتى ءدال مولشەرلەدى.
— ماڭعۇل جەبەسى جەلدى عوي، جەتۋىن جەتەر-اق، ءبىراق كىرەۋكە كيگەن كىسىنى الا الماس. مۇندايدا جاقىنعا ۇشسا دا تيگەن جەرىن قاقىراتىپ كەتەتىن قىپشاق ساداعىنا نە جەتسىن؟!
باتىر كەرۋەنباسىنىڭ نەگە مۇنداي ساۋال قويعانىڭ تۇسىنبەدى.
ەلشى كەرۋەن ءتاسپىنىڭ تاسىنداي سورعىپ كەلىپ قالانىڭ تەرىستىك جاعىنداعى اۋماقتى كەرۋەن سارايعا بۇيدا تارتتى. تىرانداي جايعاسىپ جاتقان. ۇلكەن ءاۋلىنىڭ ءىشى جيھانكەز جولاۋشىعا لىقا تولعان. سارقىراپ اعىپ جاتقان تاس بۇلاقتىڭ ەكى جاعاسىنا تەكەمەت جايىپ جىبەرىپ، مالداس قۇرىپ، ءماسليحاتتاسىپ، اس-سۋىن ءىشىپ، دەمالىپ جاتقاندار قانشاما. ەندى بىرەۋلەر مەيماندوس شاھارعا توڭ-تورىس وكپەلەگەندەي تۇيەسىن جادىلاپ، جۇگىن ارتىپ، جولعا شىققالى جاتىر. ءاۋلىنىڭ ءتورى بازارعا اينالعان. تەڭىن اشىپ، دۇنيە-مۇلكىن جارقىراتا جايىپ، كوزدى قىزىقتىرادى. جۇرت قىزىلدى-جاسىلدى جىبەككە، پۇلىشكە، ماساتىعا، باتسايىعا؛ التىن، كۇمىس زەرگەرلىك بۇيىمعا: جاقۇت، ءدۇر، مارجان، گاۋھار، زۋحرا سەكىلدى اسىل تاستارعا سۇعىنا، ىنتىعا قارايدى. كورگەنىنىڭ ءوزى داتكە قۋات سەكىلدى. بىلەگى بۋرانىڭ سانىڭداي كۇل مەن ۇكىنىڭ قاۋىرسىنىڭداي ۇلپىلدەگەن قىز ساتىپ، كوڭىلى كۇپتى بوپ، توڭايعان ساۋداگەر كەرۋەن اراسىمەن توك بورىشە بۇلكىلدەيدى. جەمتىكتەس دەلدالدى جۇرت اراسىنان ءا دەگەننەن-اق جىعا تانىپ الادى، اۋەلى ىمداسادى، سىبىرلاسادى، سوسىن قۇنجىڭ ەتىپ قول سوعادى؛ بۇل كەلىسكەنى، كەتىسسە — الا كوزىمەن ىشىپ-جەپ، كورگە تۇسكەن شەك ورمەستەي بولىپ اجىراسادى. سوڭىنان ايباراقتاپ توپىراق شاشادى.
ومار قوجا جانىڭا حاممال مەراگيدى الىپ قالا امىرشىسىنە سىي تارتۋعا جونەلدى. ءداستۇر سولاي. ءجون بىلەر، سالت تانىر تەكتى جولاۋشىلار شاھار امىرشىسىنە ءاماندا تارتۋ-تارالعى اپارادى. سۇحباتتاسىپ، الەي بولسىن ايتادى. اقساقال، قاراساقال امبيلەردىڭ الدىنان وتەدى. سوندا عانا باس ساعىن قالاسىنان ابىرويمەن اتتانارى ايعاق. ساراندىق قىپ سىي تارتپاعان كەرۋەنباسىنى ءامىرشى جەك كورەدى: جەك كوردى دەگەنشە بالە جابىستى دەي بەر، تۇيەڭنىڭ جۇگى اۋعىش بولادى، ىلگەرى باسقان اياعىڭ كەرى كەتكەندەي ءجۇرىسىڭ ونبەيدى، جولاي "اۋدارىسپاق وينالىق" دەپ جۇلىنىپ شىققان جول-توسارلار كوبەيەدى: قويشى، ايتەۋىر، ىشىرتكى ىشكەندەي ءىشىڭ قابىسىپ كۇر قول قالارىڭ انىق. وسىنى ىلكىدەن سەزگەن ومار قوجا باس ساعىننىڭ امىرشىسىنە ءوزىنىڭ ناق سۇيەر جولبيكەسىن اكەتتى، الدىڭا تامىلجىتىپ اپارىپ، سۇلۋدىڭ بەتىندەگى پەردەسىن اشىپ جىبەرگەندە الگى ادامنىڭ كوزى اقشاڭداپ كەتپەسىنە كىم كەپىل. ءارى جولبيكە جولداعى سۇركىل بەينەتتەن بە، الدە قورىقتى ما، ىلە توعايىنان وتكەن كۇننەن باستاپ ايكەزبە اۋرۋىنا ۇشىراعان. تۇنەمەسىنە، اي تۋسا-اق توسەگىنەن تۇرىپ كەتەدى، سودان تۇيەلەردىڭ وركەشىنە ورمەلەپ، جولدى جاعالاپ جىرقىلداپ جۇرگەنى، اي باتقاندا باعىپ ورنىڭا كەلىپ جاتادى. ومار كەلەسى اي تۋماي تۇرعاندا قۇتىلايىن دەدى مە، ايتەۋىر، كەرۋەن تىزە بۇكپەي جاتىپ جاۋدىرەگەن اقتاماق سۇلۋدى جەتەلەي جونەلگەن.
كۇن ەڭكەيە كەرۋەنباسى قوسقا قايتا كەلگەن. پاي-پاي، قىزارا ءبورتىپ العان، ىقىلىق اتادى، تارىدان سالعان ۋىتتى، بوزاعا سىلقيا تويعانى كورىنىپ تۇر. كەلدى دە كەرۋەندى جولعا شىعارۋعا جارلىق ەتتى. توپىر باستالدى. قۇرىسقان بەلىن جازىپ، شاعىن شايلادا قاۋىرسىنىڭ سۋسىلداتىپ، ساپارناماسىن كوشىرىپ وتىرعان پاقىريددين ديزەكي جامان قاپالاندى. قاپالانباي ءقايتسىن، دامىل جوق قوي، دامىل جوق؛ كىرەكەشتەردىڭ موينى قامشى سابىنداي بولىپ سورايىپ كەتتى، تۇيەكەشتەر ەكى-ۇش كۇننەن بەرى كوز ىلمەگەن. ەندى عوي تۇيەنىڭ جادىسىنا قوسا تاڭىپ تاستاماسا جۇرە المايدى، قالعىپ كەلە جاتىپ جىعىلۋى حاق. الگىدە عانا جۇرتقا تاماق ىستەپ بەرگەن اسپاز تاباققا ەندى عانا قولدى سالا بەرگەن-دى. قوجاسى اڭگىرلەپ اكەتىپ بارادى. بۇل اڭگىرلەك جۇرت قۇساپ، جولاي كەزىككەن شاھارعا قونسا قايتەدى، كولىكتەرىن تىنىقتىرسا، كىرەكەشتەرىن ۇيىقتاتسا قايتەدى؟ جوق... قاساقانا كەرى جۇرەدى. جۇكتى ءتۇسىرىپ، ەندى تىرايعان شاعىندا "جۇرەمىز" دەيدى. سودان كۇن استىڭدا كوڭىرسىپ كەتە بارعانىڭ. كۇن اۋىپ، دالا سالقىن تارتادى. كولىكتىڭ ءجۇرىسى ەندى ونەدى. سوندا "قونامىز" دەيدى. قونالقىدا تىنىشتىق بەرسە جاقسى ەكەن-اۋ؛ "تۇيەنى ءارى ايدا، بەرى ايدا!.. وتتى تۇنىمەن جاعىپ وتىر!.. كۇزەتكە تۇر! كوز ىلمە!.. قىردى شولىپ قايت!.. Ac ءپىسىر!.. دارەت الاتىن سۋ جىلىت!.. جاينامازدى اكەل!.. قۇماندى اپەر!. تۇيەنى قايىر!.." وسىنداي جارلىق ساندىراق سەكىلدەنىپ ءبىر تىنبايدى. كۇتۋشى قۇلداردىڭ قۋ سۇيەگى قالادى، قۇلاعىڭ قايسى دەپ سۇراساڭ كوزىن كورسەتەدى. تۇنەمەسىنە جەر باۋىرلاپ جولبيكەسىنە بارىپ، وڭكەڭدەگەن داۋسى اتتاردى ولەڭدەتەر، ۇيات جوقساۋىعىن قۇرار، سايراندار. وسىنى ويلاپ قوي پاقىريددين ديزەكيدىڭ زىعىردانى قاينايدى، "مۇنشاما كەرى كەتكىر ءزانتالاق جولاۋشىعا جولداس قىلعان قاي قۇداي" دەپ ناليدى. اڭگىرلەكتىڭ الدىنان شىقتى.
— ۋا، باتىر، كۇن بولسا باتىپ بارادى. جۇرگىنشىنىڭ جولى قيىن، الدىمىزدا تالاستىڭ تاۋى جاتىر. كولىكتى تىنىقتىرىپ الماسا قاسۋدان اسا المايدى، كىرەكەشتىڭ"بەلى كەتكەن، كۇتۋشىنىڭ وڭىنە ۇيقى تەپكەن.
— تۇيەنىڭ ارقاسىندا وتىرىپ-اق ۇيىقتايدى. ۋاقىت تىعىز، جول ۇزاق، - دەيدى اڭگىرلەك.
— جاۋ قۋىپ بارا ما تۇگە، الدە بۇل شاھاردان سۋ شىقتى ما؟
— وندا نە اكەڭنىڭ قۇنى بار؟! قاۋىرسىنىڭدى قولتىعىڭا قىس تا تومپاڭداپ جولعا ءتۇس. ايتپەسە اسقاباقتاي باسىندى قورجىنىڭا سالىپ بەرەمىن!
زيالى جان جامان جۇدەيدى. اكىرەڭدەكپەن ايتىسىپ ابىروي تاپپاسىن جانە بىلەدى، ول ناكاسقا قىلىشپەن كىسى شابۋ دەگەن جولبيكەنىڭ قوينىڭا بارعاننان دا وڭاي. ايتتى ءبىتتى. كىرەكەشتەر قۇراق ۇشىپ ءجۇرىپ جۇك ارتتى، تۇيەنى بۇيدالاپ، بىر-بىرىنە ىركەس-تىركەس ءتىزىپ، كەرۋەن جولعا ءتۇستى.جەتىسۋ پۇشپاعىنىڭ قارا بارقىن كەڭ جازيراسى جەتىم كەرۋەندى دەمدە جۇتىپ اكەتتى. اياق استىڭداعى جىبەك جولى ازەر-ازەر بىلىنەدى. جول تاۋىپ كەلە جاتقان حاممال مەراگيدىڭ تاپقىرلىعى. ءجۇرىس سۋىت. ومار قوجانىڭ كەرۋەندى مۇنشا نەگە سۇركىلگە سالعانى بەلگىسىز، ايتەۋىر جاي ءجۇرىس ەمەس بۇل. ارادىك ارتىنا قايرىلىپ: "تۇيەدەن اۋىپ تۇسكەنىڭدى جارىپ كەتەم"، دەپ ايقايلاپ قويادى. جان شوشىتار جامان سوزدەر ايتادى.
زيالى عۇلاما پاقىريددين ديزەكي امالدىڭ جوقتىعىنان ىلەسىپ كەلەدى، مانا-اق ات قۇيرىعىن كەسىسەر ەدى، اڭگۇدىك كەرۋەنباسىمەن كەتىسەر ەدى؛ ارتىڭدا، ايشىلىق جول كەيىندە قالعان بالالارىنىڭ قامىن ويلادى. سولاردىڭ كوز جاسىنان قورىقتى. مىنا ومار قوجاداي قايراتتى جىگىتتى تۋعان جەردەن ايىرىپ، وسىنشاما بەينەتكە جازىپ، قايقاڭداتىپ قويعان شىڭعىسحان قاھارى مۇنى تاپپاس دەيمىسىڭ. ەرتەسىنە دۇنيەنىڭ قاي قۋىسىنا تىعىلسا دا قۇرىعى جەتەر. بۇعالىقتاپ تۇرىپ ساۋالداسار. "ۇمبەتىم، نەگە وپاسىزدىق ەتتىڭ؟ العان جولدان نەگە قايتتىڭ"،— دەر. سوندا عوي ومار قوجاداي سۇم اجىراتىپ الار دەيمىسىڭ، "قايتا شوق-شوق ايتىپ، ارىستاننىڭ اۋزىنا يتەرە تۇسەر. سودان قورقادى. كەسىرىم ايدالادا، حارا-حوتو شاڭىنىڭ اراسىندا ىڭگالاپ قالعان بالالارىما ءتيىپ كەتپەسىن دەيدى.
ءوستىپ كۇڭىرەنىپ كەلە جاتقاندا اسۋعا ىلىكتى. قيا جارتاستان قىلداپ ەتۋ قيىنعا ءتۇستى، سول قول جاعى بيىك جارتاس، ون تىزەنىڭ استىڭدا شىڭىراۋ قۇزار، اياقتى شالىس باسساڭ-اق شىڭىراۋعا قۇلاعانىڭ. ومار قوجا تۇيەلەردى بىر-بىرلەپ جەتەلەپ جۇرۋگە جارلىق ەتتى. ارقا تۇستان اي تۋدى. بۇل دا بولسا جولاۋشىعا ۇلكەن مەدەت ەكەن، اياق استىنا قاراپ، انداي باسۋعا سەپتەستى. تاس تەرلەي باستادى، مۇنى پاقىريددين ديزەكي جارعا سۇيەنگەن سول الاقانىنان سەزدى. ەندى نە دە بولسا العى تۇيەنىڭ سوڭىنان تىرمىسىپ قالماۋى كەرەك، كىدىرسە-اق تومەندەگى قۇزارعا قارايسىڭ، ويتسەڭ باسىڭ اينالىپ جۇرە بەرەدى. تىزەسىنىڭ سارى سۋى بار ەدى، دىرىلدەي باستادى، الدىڭدا بارا جاتقان كىرەكەشتىڭ اۋىر تىنىسىن ەستىدى. بايقۇس ىڭقىلدايدى، ىڭىرسيدى. ومار قوجانىڭ "جارىپ تاستايمىن" دەگەن قوقان-لوقىسى قۇلاق جارادى. اۋىرىپ كەلە جاتقان كىرەكەش شىدامادى بىلەم.
— جارىپ تاستا!— دەپ ايقايلاپ جىبەردى،— جارىپ تاستا!
— جارىپ تاستايمىن!— دەپ كەرۋەن باسىنان ومار اقىردى. كىرەكەش تىستەنە ىڭىرسيدى.
— جارىپ تاستا... لاعنەت... ءبۇيتىپ سۇرگەن ءومىردى يت جەسىن...
كەرۋەن كىدىرىپ قالدى. ومار تاپ ءقازىر قيا جولمەن قىرعا تىرمىسقان كەرۋەندى سىنالاپ كىرەكەشكە كەلە الماس ەدى. زىعىردانى قايناپ نە قىلارىن بىلمەي تۇر. اشۋ-ىزادان ءورت بولىپ قان تۇكىرەدى. بارا-بارا اقىلعا، توقتامعا كەلە باستادى، ءوستىپ ءجۇرىپ كۇللى كەرۋەندى وپات قىلارىن ءبىلدى. زورىققان كوشتى قورقىتىپ تا، جالىنىپ تا كوردى، ەشتەمە وندىرە المادى.
— ماڭگى باستار وڭشەڭ! جەتەسىزدەر، قۇنسىزدار! سەندەردىڭ جولىندا التىن باسىمدى اياققا تەڭەپ مەن جۇرەمىن. ءميعۇلالار!
قۇيرىقتارىڭا ۇسكى سۇققانشا ەشتەمەنى سەزبەي بەرەسىڭدەر. الگى قاڭلىنىڭ قالاسىنان جەدەل كەتپەگەندە قاندارىڭ سۋ بوپ اعاتىن ەدى. قۇنىڭ الدەقاشان تولەنگەن، وتەلگەن، جالعىز باقىر دينارعا دا تۇرمايدى. وتىرارعا جەتپەي دامىلداۋعا حاقىمىز جوق! كور سوقىر كەششەلەر وڭشەڭ! وسى جولدا قاعان جارلىعىن ورىنداي الماساق تۋعان جەردى قايتىپ تاباندارىڭ باسپايدى.
كەرۋەن سۇلەسوق ءىلبي باستادى. وماردىڭ الگىدەي اشىنىپ ايتقان سوزىنەن ەمەس، پاقىريددين ديزەكيدىڭ قول سەپتىگىنەن ەدى. عۇلاما شال انادايدا جەر باۋىرلاپ جىلاپ جاتقان ەڭگەزەردەي كىرەكەشكە بارعان، باسىن كوتەرگەن. بەيشارا جىگىتتىڭ كوزىنەن قاجىعان، قارايعان، مىسى قۇرىعان ادامدا عانا بولاتىن سۇمدىق ءسوزدى وقىدى. ول ءسوز وزەگىنە كۇرت تۇسكەن دىمكاس جاننىڭ جانارىندا بولۋشى ەدى. سول ءسوزدى اۋىر جارالانىپ، اقتىق رەت باقۇلداسقان باتىردىڭ كوز شاراسىنان كورۋشى ەدى. كىرەكەشتەن سونى وقىدى. اجال اتتى وت كوزدى اجداھانى، ەكى باستى جانالعىشتى كوردى. كوردى دە سۇمدىق شوشىنىپ، كىرەكەشتى قولتىعىنان سۇيەدى. دەمەپ ورنىنان تۇرعىزدى، توقتاۋ ايتىپ، جۇباتتى. كىرەكەشتى ءىلبىتىپ اكەلىپ قاتارعا قوستى. جازمىشتىڭ جىبىندەي ەتىپ قولىنا بۇيدانى ۇستاتقان.
كەرۋەن اسۋدان اسىپ جەلى ازىناعان جون ۇستىنە دامىلداعان. وماردىڭ اشۋى تارقادى بىلەم، ەشكىمدى جارعان دا، شاپقان دا جوق، تۇيەلەردى شوگەرۋگە جارلىق ەتتى دە، تاس ىعىنا ورانىپ جاتىپ قالدى. جۇرت تۇنىمەن ىزعىپ شىقتى. ىزعىماي ءقايتسىن، ەرتە كوكتەمنىڭ ىسقىرعان جەلى اش قۇرساق، دارمەنى از، ارىق توپتى دىردەكتەتسىن كەپ. ارى-بەرىدەن سوڭ كەڭتەرلى تۇيەلەرىڭ بوزداپ كەتتى. اتتار شۇرقىراي كىسىنەسىپ تىزگىندى ۇزە جازدادى. تاڭ سەلبەلەپ اتقاندا كەرۋەن قايتا قوزعالدى.
جىبەك جولى كوگىلدىر ىلديعا قۇليادى ەكەن. اتقان تاڭنىڭ نۇرىمەن جون ءۇستى، ودان ارعى ادىرلار، كوكجيەكپەن ەرنەۋلەسكەن ميداي جازىق پەردەسىن ىسىرعان قىل قالام سۋرەتىندەي ەلەس بەردى. پاقىريددين ديزەكي قاراپ تۇرىپ قايران قالدى. قىپشاق جەرى مۇنشا سۇلۋ دەپ بۇرىن-سوڭدى ويلاماعان ەدى. كۇن ساۋلەسىنىڭ ءوزى كوركەم دۇنيەنىڭ بەتىمەن سىلاڭداي سىرعيتىن سەكىلدى. ساعىم با، مۇنار ما دەرسىڭ، شىندىعىندا ەكەۋى دە ەمەس، شەكسىز قيىردىڭ ۇستىمەن سايرانداعان سۇلۋلىق قانا ەدى. سول سۇلۋلىق تاۋ-تاۋدىڭ اراسىمەن سىناپتاي سىرعىعان وزەن يىرىمىندە ەدى. سول سۇلۋلىق كەۋدەڭدى كەرىپ بارا جاتقان كىرشىكسىز اۋادا ەدى. جازىققا بىرەگەي ءوڭ بەرىپ بارقىت تۇگىندەي بوپ قىلتيىپ كەلە جاتقان كوك شوپتە ەدى. شۋدا بۇلتتىڭ ويقاستاپ جوڭكىلۋىندە ەدى. جولاۋشىنى كۇتكەن اۋىل قارياسىنداي ءار جەردە قاراۋىتقان بالبال تاستىڭ بەدەرىندە بولاتىن. الگىدەگى كۇللى ادەمىلىك، اسەمدىك اياق استىڭدا ءجۇز بۇرالىپ، تىنباي تولقىپ وتىرار جەرىنە اكەلە جاتقان جىبەك جولىندا ەدى. جىبەك جولى جۇرگەن سايىن جولاۋشىنىڭ ەت جاقىن باۋىرىڭداي بولىپ ەتەنە جاقىنداسىپ، سىرلاسىپ، سىيلاسىپ كەتەدى. كەرۋەنشىنىڭ ۇلى جولدى تۇسىندە كورىپ، وڭىندە اڭساپ جۇرەتىنى تەگىن ەمەس؛ الگى سۇلۋلىقتى، ەلدىڭ قاسيەتىن، تۋعان جەردىڭ تاتتىلىگىن سەزدىرەتىن دە، تۇششىناتىن دا وسى جول ەكەن. ۇزاق جولدان قاجىپ كەلگەن جولاۋشىنىڭ ۇيىنە بۇرىلار مەزەتىندە كولىگىنەن تۇسە سالىپ ۇلى جولدىڭ جيەگىن قۇشاقتاپ جىلايتىنى سودان بولار. كوپكە دەيىن اۋلىسىنەن اتتاپ شىقپاي قاڭتارىلىپ قالعان ساۋداگەردىڭ اقىر سوڭىندا كەرۋەن تارتىپ، وسى ۇلى سوراپقا قايىرا كەلىپ قوسىلعاندا تۇيەسىنەن دومالاپ ءتۇسىپ اق شاڭنان ءتاۋ ەتەتىنى سودان شىعار. جىبەك جولىنىڭ ايتىلماعان ءداستۇرى، جىرلانباعان جىرى مول، الىس-جاقىندى كورىپ ۇيرەنگەن كانىگى جولاۋشى ءاماندا وعان ارناپ قۇرباندىق شالادى. ءسويتىپ باس تۇيەسىنىڭ تىزەسىن قاندايدى. ارتقى كولىكتىڭ موينىڭا تۋعان جەردىڭ توپىراعىن تۇمار قىپ بايلاپ قويادى. امان-ەسەن قايتىپ ورالۋعا ءدام جازسىن دەپ باتا جاسايدى. مۇنىڭ ءبارى جىبەك جولىمەن كەرۋەن تارتىپ كەلە جاتقان زيالى جاننىڭ ويلاعانى ەدى.
ەلشى كەرۋەن قاراقورىمنان شىققانىڭا اتتاي اي تولعاندا ەجەلگى قىپشاقتىڭ تۋ تىگىپ، وردا تىككەن قاسيەتتى مەكەنى قاراسپان تاۋىنا ىلىكتى. تاقتايداي جازىقتىڭ ۇستىندە جاسىل بارقىتقا ورانعان ايبارلى بيىك ەدى. قارسى الدىنان نۇسقالانىپ شىعا كەلگەندە كەرۋەنباسى ومار شىداي المادى. كوڭىلى بوساپ، اتىن بوربايلاپ شابا جونەلدى. كوز جاسىن ەشكىمگە كورسەتپەۋگە تىرىستى. Iءشى-باۋىرىڭ اششى ءبىر وكسىك بۋى پ، زاپىران تاستاعانداي بوپ قوپارىلا سولىقتادى. ات جالىنا جاتىپ الدى. تەزى قاتتى، مورت مىنەز جاندى قورىتپاعا سالعانداي ەرىتكەن تۋعان جەردىڭ ساعىنىشى ەدى.
"ومارعا سىپالىقتى تاستاتقان، ەلشىلىككە ايداعان قاي سور دەسەڭشى".
دۇنيەدەگى ەڭ ءتاتتى تۇيسىك تۋعان جەردىڭ توپىراعىنان باس الادى ەكەن. رەنىش، وكپە، ناز، قۋانىش، ىڭكارلىك، اشۋ، جولدا كوشكەن كەر بەينەت، ءبارى-بارى نارت تاۋدىڭ نۇسقاسىن كورگەندە، كىرشىكسىز تازا اۋاسىن جۇتقاندا ۇمىتىلىپ جۇرە بەردى. كۇللىسى قوسىلىپ، ساعىنىش اتتى لۇپىلدەگەن سەزىمگە ۇلاستى. قاراسپان تاۋى دالا مۇحيتىندا جۇزگەن الىپ كەمە سەكىلدى ەدى.
تايانعان سايىن شوكتىعى كوتەرىلىپ، باسى بيىكتەپ ايبارلانا ءتۇستى، كوگىلدىر مۇنارى سەيىلىپ، تاسى دا، بۇتاسى دا، جىراسى دا سىمباتتى كەمەنىڭ سان بولشەگىندەي ەلەس بەردى. "نەتكەن ىستىق ەڭ، تۋعان جەر!" دەپ ومار داۋىستاپ جىبەردى. "ويحوي، زامان-اي، توسەگىندە شالجايىپ جاتقىزباي، سۇق يتشە سۇمەڭدەتىپ قويدىڭ-اۋ. ادامنىڭ باسى اللانىڭ دوبى دەگەن، مەنىڭ باسىم قاعاننىڭ قاڭباعى بولدى عوي. قالاي جۇمساسا سولاي ىعىپ دومالانا بەرەم. ءوستىپ دومالانىپ ءجۇرىپ سۇيەگىم قاي سايدا شاشىلار ەكەن. تىنىش ءۇي، جىلى توسەك بۇيىرمادى. بۇتىمنىڭ اقجەم، قۇيرىعىمنىڭ تۋلاق بولعانىڭ ەلەمەي اي جۇرەمىن، جىل جۇرەمىن، ايتەۋىر ءامىرشىنىڭ جارلىعىن ورىنداپ قايتامىن. قاھان تۇشكىرىپ قالسا، مەن "جاراكىم اللا" دەيمىن. جانقيار ەڭبەگىمدى ەسكەرۋسىز تاستاماس، وتىرارداي ءبىر شاھاردىڭ قوجاسى ەتەر".
وسى ۇمىتكە مالدانىپ ومار اجەپتەۋىر كوتەرىلىپ قالدى. ات تىزگىنىڭ تارتىپ، ەڭسەسىن جيناپ وتىردى. سوڭىندا بۇلكەكتەپ كەلە جاتقان كەرۋەندى توستى.
جاڭا بايقادى، اراسىندا جۇرگەندە بىلمەيدى ەكەن، قارسى الدىنان قاراعاندا كوز الدىڭا سۇمدىق سۋرەت اشىلدى. تۇيەلەر ابدەن ارىعان، مويىندارى قىلقىڭداپ، تاپىراقتاي باسادى. كىرەكەشتەر دە قاجىعان بىلەم، كولىك ۇستىنە تىك وتىرماي، ءيميىپ، بۇگىلىپ، جادى اعاشقا تاڭىپ قويعان دورباداي سالاقتايدى. كەيبىرى جانتايىپ جاتىپ الىپتى. اۋەن بە، ءان بە، تاناۋلارىمەن ىڭىرسي كۇڭىرەنەدى. كۇن قاقتاپ، جەل وتكەن جۇزدەرى وتقا ۇستاعان قاڭىلتىرداي. جاقتارىنا شىبىن تايىپ جىعىلعانداي. "مىنا تۇرىمىزدەن جۇرت شوشىنار" دەپ ويلادى كەرۋەنباسى. "وسى كۇيىمىزبەن وتىرارعا كىرسەك قوي، قالا داتقاسى تەڭ يىق بولىپ سويلەسۋ تۇگىلى ەسىگىنەن قاراتپاس. قاھارلى قاعاننىڭ جارلىعىن جەتكىزۋ مۇڭ بولار سودان. كەرۋەندى بىرەر كۇن تىنىقتىرىپ العان ءجون-اۋ".
قاراسپان تاۋىنىڭ قولتىعىن كەۋلەپ بارىپ بۇيدا تارتتى. تۇيەلەردى شوگەرىپ-شوگەرىپ، جۇگىن ءتۇسىرىپ، وتقا جىبەردى. كۇڭ مەن قۇل اس قامىنا كىرىستى. اياق استى بىلق-بىلق ەتەدى. جۋسان جاڭا ءبۇر جارا باستاپتى، جۇپار ءيىسى تاناۋدى قىتىقتايدى. ومار سىز جەرگە شەكپەنىڭ توسەپ تاستاپ شالجيىپ جاتا كەتتى. بۋىن-بۋىنى بوساپ، سوزىلىپ، سەرەيدى دە قالدى. جان راحاتىنا شومدى. جىلىگىنە قورعاسىن قۇيعانداي ءزىل تارتىپ، جۇيكەسى شىمىرلادى. تاس توبەدە، زەڭگىر كوكتە نوقاتتاي بولىپ قىران قالىقتايدى. قوس قاناتىن جايىپ جىبەرىپ جايمەن اينالادى، پاڭ، تاكاپپار.
قارا جەردە تىرايىپ جاتقان ءوزىنىڭ قانشاما قايراتتىمىن، قانشاما ەركىنمىن، ەرمىن دەسە دە قىرانمەن سالىستىرعاندا ەكى اياقتى؛ جول شانداتىپ، قارا جەردى مەزى ەتۋدەن اسپايتىن پەندە عانا ەكەنىڭ ءتۇسىندى. پەندە بولعاندا دا ەگىن سالىپ جەر كوگەرتىپ جۇرگەن ديقان ەمەس، قىش قۇيىپ ىمىرات تۇرعىزعان زەرگەر ۇستا ەمەس، انشەيىن عانا ەل-ەلدىڭ اراسىنا ءسوز تاسىعان، ءامىرشىنىڭ "الىپ كەل، بارىپ كەلى"، تۇيەنىڭ سورى. وزىندەي اقىلدى جىگىتتىڭ سورى. قيراتتىم، جاپىردىم دەپ ورەكپىپ جۇرگەنى پەندەشىلىك قانا. اركىمنىڭ-اق قولىنان كەلەتىن ءىس. بۇل كەۋدەسى اياققاپتاي، الدىنان قۇل مەن كۇڭ ءوتىپ كورمەگەن ومارىڭ، ومەكەنىڭ ەشقاشان دا سول پەندەشىلىك اتتى كۇيكى ومىردەن اتتاپ ءوتىپ، دۇنيەنىڭ بەتىنە ورلىكپەن تۋرا قاراي المايدى، كەڭ ارشىنداي المايدى. ءوز بەتىنشە سوقپاق سالا المايدى. جۇمىر باستى جۇرت، جۇرت بولعاندا دا ميى اشىپ، ماڭگۇرت بولۋعا اينالعان، ءسوز تاسىعان، جانسىزدىق ەتكەن ەلشى دەگەن قۋ اياق كەزبەلەردىڭ ىزىمەن كەتەدى عوي. ءسويتىپ كىسىلىك قالپىن قور ەتىپ وتەدى، وشەدى. جىبەك جولىنىڭ ۇستىندە شاڭى عانا قالادى.
وسى ويدان وماردىڭ تىنىسى تارىلىپ، جانارىنا جىلانكوزدەنىپ جاس تۇردى. كەۋدەسىن ديىرمەن تاسى ەزگەندەي سەزىلدى. تۋعان جەردىڭ جاس جۋسانىڭ جاستانىپ جاتىپ، قىمىزداي سالقىن، ءشاربات اۋاسىن ءسىمىرىپ جاتىپ جان كەشىپ كەتكىسى كەلدى. شەيىت ءولىمدى قالادى. كۇللى دەنەسىن جەر تارتىپ، ەت جۇرەگى باسەڭسي ءلۇپىل قاقتى.
ءوستىپ شالجايىپ جاتىپ شىنىمەن جان كەشسە قايتەر ەدى؟ سوڭىنان كىم جوقتاۋ ايتىپ، كۇڭىرەنە داۋىس سالار ەدى؟ ەلشى كەرۋەن تۇيە باسىن كەرلەن بويىنا قايتا بۇرار ما ەدى؟ قۇدىرەتتى قاعان ون كوزىندەي بولعان باتىر سەرىگىن جوقتاپ بارماعىن شاينار ما ەكەن؟ ءپالى-اي دەگەن. بارماق تىستەپ كۇيىنەتىن قاعاندىق ورسەڭ-اۋ، كۇيىنبەك تۇگىلى مۇرتىنان كۇلەر، "ماندايىن تاسقا سوققانشا تۋرالاپ تارتا بەرەتىن ءباتشاعار ەدى، وزىنە دە سول كەرەك" دەر. كەرۋەننىڭ دە قالىبى قيسايماس، جۇگىن تەڭدەپ، كولىگىن ونداپ الىپ بۇلكەكتەي وتىرارعا تارتار. ەشكىم دە ولىمىنە قابىرعا قايىستىرماس. ءبىر بۇتانىڭ تۇبىنە ءجۇزىن جاسىرا سالار. انە ءبىر جۇيكەسى توزعان، اسۋدان وتكەندە جەردى قۇشىپ جىلاعان كىرەكەش: "ومەكەڭ و دۇنيەگە اتتانىپ كەتىپتى دەگەندى ەستىگەندە جۇرەگى جارىلا قۋانار. ول عانا ەمەس، وسىنداعى ارىپ-اشىپ، توزعان، شارشاعان كىرەكەشتىڭ كۇللىسى ىشتەرىنەن ءتاۋبا ايتىپ: "قىزىل كوز، قۇرىعى قاتتى پالەدەن قۇتقارعانىڭا مىڭ شۇكىرشىلىك" دەپ قۋتىڭداپ قالار. جىمىڭداسىپ، ىرجىڭداسىپ كەرۋەندەگى اسىل قازىنانى بولىسەر، ءسويتىپ كوزدى اشىپ-جۇمعانشا توز-توز بوپ جوعالار.
شالقاسىنان جاتقان وماردىڭ جانارىنا قالىقتاپ ۇشقان قىران شالىندى. ەندى اڭعاردى، قىران مانادان بەرى ءوزىنىڭ تاس توبەسىنە شۇيلىگە ۇشىپ ءجۇر ەكەن. قۇزعىن ەمەس، ەر ادامنىڭ باسىن اينالىپ بالە شاقىراتىن. قاناتى اسىل، قايراتى قاتتى، سەرى مىنەز ءتۇز تاعىسىنىڭ مىنا توسىن ۇشۋىنا ءجون بولسىن. اسىل قىران اسپاندا ءجۇرىپ-اق ەكى اياقتىنىڭ ويىن تانۋشى ەدى عوي. ەندەشە ءدال سولاي! قاۋىرسىنى سۋسىلداعان سەرى مىنەز، اسىل قىران تۋعان جەردىڭ توسىنە جاتا كەتىپ، قيلى قيالعا شومعان وماردىڭ ويىن وقىپ ءجۇر. شارشاعان، شالدىققان جەرلەسىنىڭ بويىنا ءال قوسىپ، جۇيكەسىنە جىگەر بەرگىسى كەلگەنى.
كەۋدەسىنە قىران كۇشىنىڭ شىمىرلاپ قۇيىلىپ جاتقانىڭ سەزىندى. سەزىنگەن سايىن ءومىر ءدامى تاڭدايىنا تاتتىلەنە ءتۇستى، تىمىرىنا قوسىمشا بۇلكىل قوسىلدى، بويىمەن قىزۋ جۇگىردى، سۇيەك-سۇيەگىنە دەيىن سىزداپ، قايراتقا تولدى.
جىبەك جولىنىڭ شاڭى بولعالى جاتقان جىگىتكە قىران كۇشى سۇمدىق اسەر ەتتى.
كەرۋەنباسى ورنىنان قارعىپ تۇردى.
— تۇيەنى اكەل! جازىلا! قۇمانداعى سۋدى جىلت! قوستى جىق! وتتى ءسوندىر! تەندەردى تۇيەگە ارت! سۋسىن ءىشىپ ال! كۇندەر بالاحاناعا كىرسىن. كىرەكەش، بۇيدا تارت! حاممال مەراگي، جولدى باعدارلا! كەرۋەندى باستا!
كەرۋەندەگى جولاۋشىلاردىڭ جارلىقتان قۇلاعى تۇندى. سارى بۇلكەك باستالدى. ەلشى كەرۋەن تىرناداي ءتىزىلىپ كەلىپ ۇلى سوراپقا قوسىلدى. بۇل تۇستاعى جىبەك جولى بەينە تۇكتى كىلەمدەي بۇيرا جۋساندى كەڭ الاپتى ارقادان وسىپ وتكەن قامشى ىزىندەي ۇزىنشا كەسىپ وتەتىن. قيىر تاۋسىلا قويمايتىن. ايتسە دە تۇيە تابانىڭ قاققان تاس، ىلگەرى باسقان اياعىن كەرى جىبەرگەن قۇم، تىرسەكتى ۇراتىن جىقپىلدى جىنىسى جوق؛ ۇلپىلدەپ جاتقان كۇرەڭ توپىراقتى شاشادان كەشىپ تارتاتىن دا وتىراتىن. قىپشاق. دالاسىنىڭ كەڭدىگىن كەرۋەنشىلەر ەندى سەزىندى. بۇل كەڭىستىك ءتوسىن جايلاعان جۇرتقا دا مول مىنەز بەرگەن ەكەن، كوز ۇشىنان ارادىك كورىنىپ قالاتىن جىلقىشى اۋىل، اۋىل ماڭىنداعى جەلىدە ءتاسپىنىڭ تاسىنداي تىزىلگەن قۇلىن، ۇيەزدەگەن جىلقى، قوڭىراۋلاتىپ سالعان ءان: كۇللىسى مىنا تابان استىڭدا كەرىلىپ جاتقان كەر دالاعا سونشاما ۇقساس. سونشاما مىنەزدەس. كىسىلەرىنىڭ ءۇيى قوڭىر، مىنەزى ورنىقتى، قيمىلى جاي. بويى بۇلاق باسىنا بىتكەن داراقتاي بيىك، ۇسقىندى، نۇسقالى، كىلەڭ كوز توياتتار سۇلۋ جاندار. جەل قاعىپ، كۇن وتكەن ءجۇزى قارا تورى كەلەدى. Aت جالىندا وينايتىن شاباندوز، قۇيىنمەن جارىسقان جەل اياق بايگەشىل، نايزا ۇشىمەن سارشۇناق تۇيرەگەن نايزاگەر، قاراقۇرىم جاۋعا قايمىقپاي كىرگەن جاۋگەر: ۇستىنەن كۇنى-تۇنى اعىلىپ ءوتىپ جاتاتىن دۇنيەلى كەرۋەنگە سۇعىن قادامايدى، كولىگىن تورىمايدى. "دەشتى-قىپشاق جەرىندە كەرۋەن تونالىپتى-مىس"، دەگەندى ومار ءوز باسى ەشقاشان ەستىمەگەن. تالاي مارتە جىبەك جولىنىڭ بويىندا جورىققا اتتانعان جاراقتى قولعا ۇشىراستى، ءبىراق ولاردان تيتتەي دە زالال كورمەگەن. اۋەلدە قارسى الدىنان قاپتاپ شىعا كەلگەن قولدان جاما-ا-ان سەسكەنەتىن، ءا دەگەنشە-اق الگى سامالاداي جىگىتتەر تۇسىنان ساۋسىلداپ وتە شىعاتىن، سودان جۇرەگى ورنىڭا ءتۇسىپ، جاعاسىن ۇستايتىن. قىپشاق قولىنىڭ مارتتىگىنە قايران قالاتىن. ماڭعۇل ساربازىنا كەزىكسە عوي، الدەقاشان تالاپايى شىعىپ تونالار ەدى، تۇيەدەن دە، جيھازدان دا ايرىلىپ، جول ۇستىندە اش بورىشە ۇلىپ قالار ەدى. ماڭعۇل جەرىمەن وتكەن كەرۋەننىڭ قاھاننىڭ تاڭبالى قايراق تاسىن الىپ، شىبىن جانىڭ شۇبەرەككە ءتۇيىپ جۇرەتىنى سودان، قايراق تاستى كورسەتسەڭ عانا جانكەشتى زۇلماتتار ەشتەمەڭە تيمەيدى، بوقتاپ-بۇرالاپ، ناقا قۇنى كەتكەندەي كەيىپ، كىجىنىپ جونىڭە جوعالادى. جانىڭدى قاعاننىڭ قايراق تاسى قۇتقارادى.
كەرۋەن قاراسپان تاۋىنان شىعىپ كۇن جۇرگەندە الىستان وتىرار شاھارىنىڭ دابىسى سارىنداپ جەتە باستادى. قۇلاققا ءومىر شۋىلى قۇيىلدى. جىبەك جولىمەن قارسى ۇشىراسقان كەرۋەن تىزبەگى كوبەيدى. كىلەڭ مول دۇنيەنىڭ قازانىڭا مالىپ العانداي الپىنشاق-سالپىنشاق، قىزىلدى-جاسىلدى الامان جولاۋشىلار.
جول الدەنەشە تارماققا ءبولىندى. بەينە كونە ءىنجۋ ۇگىز وزەنىنىڭ تەڭىزگە قۇيار كەزىندە سان تاراۋعا ءبولىنىپ، ەتەگى كەڭ جايىلىپ، ۇلكەن ايماقتى قامتيتىن اساۋ مىنەزىن ەلەستەتتى. شۇعىل تۇستىككە بەت الىپ، شاش شاھارىنا كەتىپ جاتقان كىشى جىبەك جولى: تەرىستىككە بۇرىلعان كۇمىس جول — قارا تاۋدىڭ ەتەگىن بوكتەرلەپ بارىپ كۇمىستىنىڭ اسۋىنان اسادى. سويتەدى دە شۋدى جاعالاپ كەلە جاتقان جاۋ جولىنا قوسىلادى، سودان تىكە تەرىستىككە تارتادى. سارىسۋ وزەنىڭ ورلەپ بارىپ، سارىارقانى كوكتەپ وتەتىن ايگىلى حان جولىنا اينالادى. قازىرگى ەلشى كەرۋەننىڭ سورعىپ كەلە جاتقان بۇتاعى باس جىبەك جولىنىڭ وتىرارعا بەت العان اقتابان سورابى ەدى. سوراپ جۇرگەن سايىن بىرەسە ونعا، بىرەسە سولعا بۇرىلىپ بەينە ءىنجۋ ۇگىز وزەنىنىڭ كەڭ قولتىقتى، كوپ قويناۋلى، تەرەڭ ءيىرىمدى اعىسىنداي بەكىنىسكە، قالاشىققا، سارايشىققا سوعا باستادى. سوققان سايىن ساقىرلاپ قايناپ جاتقان جويقىن تىرشىلىك تولقىنىڭا ىلەسىپ، ءجۇرىسىن جىلدامداتا ءتۇستى. كولىكتىڭ اياعىنا جەل ءبىتتى. كىرەكەشتەر موينىڭ سوزىپ، ءالسىن-الى كوكجيەككە تىگىلىپ، اتاعى جەر جارعان وتىرار شاھارىن كورۋگە اسىقتى. شارشاپ-شالدىققان جول بەينەتىن تارس ەستەن شىعاردى.
وتىرار توقسان جولدىڭ تورابىندا دۇم-دۇنيەنى جالماپ جۇتىپ جاتقان تارتپا شۇڭەيتتى، ءيىرىم اعىس ىسپەتتى ەدى. ءيىرىم تىم الىستان بايقالمايتىن. سىر اشپايتىن. كۇنشىلىك جەر قالدى دەگەنشە-اق كەرۋەنشىلەردىڭ اياعى تاسقاياقتاي توعىسادى، ارباۋعا تۇسكەن تورعايداي بولادى. تارتپا شۇڭەيتتىڭ كۇشى سەزىلە باستايدى. سول كۇشتىڭ ءدىڭ وزەكتى ورتاسىنا تاقاعان سايىن جۇرەكتى قوزعاپ، كوڭىلدى ورەكپىتەر الدەبىر قاسيەتتى اسەرى سەزىلەتىن. سول سەزىم كۇشەيە تۇسەدى، بارا-بارا تۇلا بويدى شىمىرلاتار تاعاتسىزدىققا تىرەيدى. ءسال دىبىسقا ەلىگەسىڭ، ءسال دۇبىرگە جەلىگەسىڭ. ماڭايىڭ قىزىق اڭگىمەگە تولادى. "مىنا كەرۋەن كەشە وتىراردىڭ قان بازارىنان شىعىپتى؟" "شىركىننىڭ جاساۋى كوزدىڭ جاۋىپ الادى تەگى!" "بالاحاناداعى ءۇر قىزى ما دەرسىڭ! ەكى اياقتىدان دا سونشاما سۇلۋلار تۋادى ءا!" "الاقانىڭا سالىپ قويىپ بەتىنە قاراپ وتىراتىن سۋرەت قوي!" "مىنا بەكىنىستىڭ قاراۋىل مۇناراسى نەتكەن بيىك ەدى، باسىنا شىعۋدىڭ ءوزى مۇڭ بولار!" "جولدىڭ ءوزى داليىپ كەڭىپ بارا جاتقان جوق پا؟!" وسىنداي گۋ-گۋ تاڭدانىستار قۇلاققا دامىلسىز جەتەدى. ءيىرىمنىڭ اياعىڭدى تارتىپ، شىر كوبەلەك اينالدىرىپ ءۇيىرىپ اكەتىپ بارا جاتقانىڭ بايقايسىڭ. تارتسا، تارتا تۇسسە ەكەن دەيسىڭ. وسى شاقتا ەشقاشان كەرۋەننىڭ باسىن باسقا باعىتقا بۇرىپ اكەتە الماس ەدىڭ. كۇشىڭ جەتپەس ەدى وعان. داڭقتى شاھاردى كورۋگە ىنتىعار ەدىڭ. بار بولمىسىڭدى ءيىرىمنىڭ ىرقىنا بەرەسىڭ.
— وتىرار! وتىرار! - دەپ كەرۋەن باسىندا بارا جاتقان حاممال مەراگي ايقايلاپ جىبەردى. جۇرت ەلەڭ ەتە ءتۇستى. كەرۋەندى جاي سوعىپ وتكەندەي بولدى. قالت كىدىرىستەپ قالدى.
— وتىرار! وتىرار!
كەرۋەندەگىلەردىڭ تاپ قازىرگى كوڭىل-كۇيى دۇنيەنى تولقىنىمەن تەربەپ جاتقان مۇحيت شەتىنە شىعۋعا زار بولعان تەڭىزشىدەي ەدى. كوكجيەكپەن استاسقان تەلەگەي كوزدى جەپ، جاندى جالىقتىرادى. تالاي تاۋ تولقىننىڭ استىڭدا قالىپ قويا جازدايدى. دۇلەيمەن الىسىپ جانتالاسادى. ەندى بىردە جەلكەن دىڭگەگىندە تۇرعان قاراۋىل-تەڭىزشى قۋانىشتان جۇرەگى جارىلا جازداپ "جەر! جەر!" دەپ ايقايلار ەدى. كوكجيەكتى قولىمەن نۇسقار ەدى. دالا مۇحيتىن اي بويى كەشىپ كەلە جاتقان كەرۋەنشىلەر ءدال سونداي اسەرگە بولەندى. جولباسشى حاممال مەراگيدىڭ ءسوزى سۇمدىق شاتتاندىردى.
ارقا تۇستان كۇن كوتەرىلىپ كەلە جاتىر ەدى. شاھار تاڭعى اپپاق نۇرعا مالىنىپ كوزدى قارىقتىردى. اۋەلى كوكتى شانشىعان اقشىل مۇنارالار شالىندى. سوسىن سال جىگىتتىڭ ۇكىلى بوركىندەي بولىپ كوركەم كۇمبەزدەر كوتەرىلدى. كۇمبەز بۇيىرىنە كۇن نۇرى شاعىلىسىپ جالت-جۇلت ەتەدى، جاقۇت تاسىن ورناتقان ساۋكەلەدەي قۇبىلادى. سوسىن ءمارمار تۇعىرعا تۇرعىزعان حان ورداسى كۇمبەز ساراي بوي كورسەتتى. بوياۋى اقشىل. ايبارى الىستان ايقىندالىپ، بەدەر-بەلدەۋى بىجىرقايلانا بەردى. قولدىڭ سالاسىنداي كوشەلەر: ونداعى ءساندى ساراي، مەدرەسە، گۇرتحانا، كۇشحانا، بازار، كەشەن، جادىگەر، ءدىڭ ءۇي، تاسبولات تام، مەشىت، ىمىرات ءۇي، كەرۋەن ساراي، ءاۋىز، قىلۋەت — كۇللىسى كوز الدىنان قالقىپ وتكەندە كەرۋەنشىلەر تاڭداي قاعىپ، "اھ" ۇرىستى. ومىرىندە مۇنداي سالتاناتتى كورمەگەندىگىن ايتتى. تامسانىپ، تاڭدانىستى. اسىرەسە وماردىڭ ءىشىن ورتەگەن شاھاردىڭ سىرتىن تۇتاس وراپ جاتقان ءزاۋلىم بيىك قىش قورعان ەدى. "مۇنداي دا بيىك قورعان بولادى ەكەن-اۋ"، دەپ سانىڭ سوقتى. "باسىندا قاراۋىل قاراعان ساربازعا ەشبىر جەبە جەتە الماس. قاقپاسىنىڭ ءوزى شىم شويىننان، قاراساڭ قالپاعىڭ تۇسەردەي! زاڭعار عوي، عازاۋات قوي! تاس اتقىش تاقىلداق تۇگىلى زىمىرانمەن اتىپ الا الماسسىڭ!" كەرۋەنباسى وز-وزىنەن كۇڭىرەنىپ بەي-جاي كۇيگە تۇسكەنى.
ەندى اڭعاردى، قورعان ىشىندەگى سالتاناتتى سۋرەت الىستان قاراعاندا عانا، كۇن ارقان بويى كوتەرىلگەندە عانا ايقىن كورىنەدى ەكەن. سودان بىرتە-بىرتە مۇنارعا باتىپ، بەرىدەگى دۋالعا بويتاسالاي بەرەدى. شاھار ءىشىن قورعان كولەگەيلەيدى. جولاۋشى جاقىنداعان سايىن قارسى الدىڭدا بەدىرەيىپ بەزەرگەن قىش قابىرعانىڭ ءوزى عانا قالادى. وڭگەسى جوق بولىپ كەتەدى. ومار بۇل سىرعا سۇمدىق تاڭىرقادى.
"قۇدانىڭ قۇدىرەتى، شاھار ءىشى الىستان الاقانعا سالعانداي بادىرايىپ تۇرىپ، تاقاعاندا ىزىم-عايىپ جوعالاتىنى قالاي؟ جىن جۇتتى ما؟ كيەلى جەر دەپ ەستىگەنىم ۇشقارى ءسوز بولمادى. ءىشى تولا كىتاپ اشىپ، جۇلدىز ساناعان قيالي دەگەنى راس ەكەن!"
ومار وتىرار ۇستالارىنىڭ جەر بەدەرى ءىلىمىن اسا تەرەڭ بىلەتىنىڭ، شاھاردى سول ءىلىمنىڭ كۇشىمەن قۇبىلتىپ سالعانىڭ سەزبەدى.
وتىرارعا ات شاپتىرىم جەر قالعاندا لەكىپ كەلە جاتقان كەرۋەندى كىدىرتتى. جىبەك جولىنىڭ جيەگىنە شىعۋعا جارلىق ەتتى. بۇل تۇستىڭ تۇگى تىقىرلانىپ، جەرى ءتۇياقشيىر تاقىرعا اينالىپتى. كىرەكەشتەر كۇللى تۇيەنى شوگەردى. سەرىكتەرى اتتان ءتۇستى.
ومار ۇلى جولمەن قوشتاسۋ ءراسىمىن جاساماقشى بولدى.
كەرۋەنباسى، سوسىن كىرەكەش، تۇيەكەش، قۇل-قۇتان تۇگەل تۇيەنى تاسالاپ ءىش دارەت الدى. جۋىنىپ-شايىندى. كەرۋەننىڭ باس جاعىندا كوسىلىپ شوگىپ جاتقان قارا ناردىڭ الدىڭا جايناماز جايىلدى. قارا ناردىڭ الدىڭدا اق قوزىنىڭ جۇنىنەن باسىلعان شاڭقان تەكەمەت. كەرۋەنباسى كەبىسىن شەشىپ شەتىنە شىقتى، قوس قولىن كەۋدەسىنە ۇستاپ ءسۇمپيىپ تۇرا قالدى. وزگە جۇرت جول جيەگىن قازداي ءتىزىلىپ تىزەرلەسە كەتتى. ومار قۇراننىڭ "جول" اتتى جيىرما ەكىنشى سۇرەسىن قوڭىر ماقاممەن داۋىستاپ وقي جونەلدى. توبە قۇيقانى شىمىرلاتقان سۇڭقىل ءۇن قۇلپىرا قۇيقىلجىدى. بۇل قوشتاسۋ ءانى سەكىلدى مۇڭدى ءبىر سۇرە ەدى. ۇيىپ تىڭداپ وتىرعان جۇرت كوزىنە جاس الدى.
جىبەك جولىمەن قوشتاسۋ قيىن.
ۇلى جول جولاۋشىنىڭ اناسى ىسپەتتى. الىسقا اتتانسا تىلەۋلەسى، جاقىندا جۇرسە سىرلاسى. تاعدىردىڭ ءبىز بىلمەگەن كوپ بۇرالاڭىنا سالىپ سۇركىلدەتەر، الىس-جاقىنمەن تابىستىرار، شارشاتار. ادام اتانىڭ قولىنان جەتەلەپ ءجۇرىپ وسىرگەن باتاگوي اقىلشىسى بۇل. قول قۋسىرىپ قارسى الار دوسقا دا، جول توسىپ اڭدىسقان قاراقشىعا دا بىرگە جولىعادى، بالەنى دە، جالانى دا قوسىلا كورەدى. جولى جامان جولاۋشى وتسە داعى بۇل سوراپقا سور ات جامالادى. "اۋىر جول"'دەپ اۋلاقتايدى. ءتىپتى "جاۋ جولى"، "ءبورى جاتاعى"، "قاراقشى سوقپاعى" دەگەن ۇرەي تۋعىزار اتتار دۇنيەگە كەلەدى. وسىنىڭ ءبارى ءجۇرىپ وتكەن جولاۋشىدان. اقىلگوي انا ونى دا كوتەرەدى: توسىنەن جورتىپ، شاڭ قاپتىرىپ كەتەتىن كەزبە مەن ساۋداگەردى ۇلىڭداي سۇيەدى، ارقاسىندا اۋناتىپ ەركەلەتەدى. كوز كورىپ، قۇلاق ەستىمەگەن ەلگە اداستىرماي اپارىپ، يگى جاقسىمەن تانىستىرار، جەكجات ەتەر. جول بولماسا تۋعان جەردىڭ ىستىق دەمىن، ءتاتتى ءدامىن، جاقسى-جامانىڭ پارىقتاي الار ما ەكەنسىڭ؛ جات ولكەدە ءجۇرىپ ساعىنىش اتتى قۇدىرەتتى تۇششىنا الار ما ەكەنسىڭ؛ كەيىنگى بۋىنعا ءاز ءسوزىڭدى قالدىرا الار ما ەكەنسىڭ؛ قايداعى ءسوز! قايداعى قۇدىرەت! جولسىز وتكەن تىرشىلىگىڭ كورمادىك، كوزسىز كۇنكورىس-داعى. جىبەك جولىنسىز قارا قازاقتىڭ التىن ورداسى، تورقا بولار توپىراعى، سالتاناتى، ءسانى — ۇلى وتىرار دۇنيەگە كەلمەس ەدى..
وماردىڭ قوڭىر داۋسى دىرىلدەپ بۇزىلىپ كەتتى. ەڭكەيىپ، جايناماز شەتىنەن ءبىر شوكىم توپىراق الدى. ماڭدايىنا باسىپ ءتاۋ ەتتى، كوز جاسىمەن شىلادى. كوپ ۋاقىت دامدەس-تۇزداس بولعان، وتكەن ءومىرىنىڭ جولداسى، ىلگەرگى ءۇمىتىنىڭ تىلەكشىسى بەك جولىنا جۇرەك العىسىن ءبىلدىرىپ، قايىر-قوش ايتىستى.
كەرۋەن جىبەك جولىمەن جىلاپ قوشتاستى. سوڭىنا قيماسىنداي قاراي-قاراي كەتتى.
ومار شاھارعا ەلشىلىككە حاممال مەراگي مەن امين اددين حەريەۆيدى اتتاندىردى. قالا امىرشىسىنە تارتۋ جونەلتىپ، سالاۋات ءبىلدىردى، شاھارعا كىرۋگە پۇرسات سۇرادى. پۇرسات كەلسە: وسىنشاما كىسىنى نەشەمە كۇنگى بەينەتكە جەگىپ، سۇركىلگە سالعان، باسىن قاتەرگە تىككەن جارلىقتى ورىنداماقشى. ول جارلىق — قاعاننىڭ قۇقى — قىپشاق قولىنىڭ سانىڭ، جاراق كۇشىن، شاھاردىڭ ءالسىز جەرىن ءبىلۋ: سۇراپىل تاسقىننىڭ الدىڭدا تۇرعان وتىرارداي تاس قامالدىڭ ىرگەسىن سوگۋ ەدى.
جانسىزدىققا جول العان.
شاھار ءامىرشىسىنىڭ "كىرۋگە پۇرسات" دەگەن قوس اۋىز ءسوزى ءتۇس الەتىندە كەلىپ جەتتى. ۇزىن كەرۋەن قۇلديلاپ كەپ قالانىڭ التىن قاقپاسىنان قۇيىلدى. قاقپاعا ەنىپ بارا جاتىپ ەلشى ومار ەرىكسىز ارتىنا بۇرىلعان. نەگە ەكەنى بەلگىسىز جىبەك جولى قان تۇستەنىپ قالىپ بارادى ەكەن. ەت جۇرەگى ءدىر ەتتى.
جەتىنشى سارىن
حيجرانىڭ التى ءجۇز ون بەسىنشى جىلى، جاڭاشا، كۇن كالەندارى بويىنشا مىڭ ەكى ءجۇز ون سەگىزىنشى جىلى، قازاقشا بارىس جىلىنىڭ كوكەك ايى ەدى. وتىرار ءامىرشىسى يلانشى قادىرحان حورەزمنەن، شاحتاردىڭ شاحى مۇحاممەدتەن جەتكەن جارلىقتى ورىنداۋعا كىرىستى؛ جارلىقتا كۇننىڭ شىعىسىنان، قاعان ورداسىنان ومار قوجانىڭ باستاۋىمەن كەلگەن ءتورت ءجۇز ەلۋ جانسىز ساۋداگەر، كىرەكەش، ەلشىنىڭ قاۋاق قۇرلى قۇنى جوق باسىن. الۋ كەرەك-تىن جانە ولاردىڭ قول استىڭداعى بەس ءجۇز تۇيەگە تەڭدەگەن اسىل جيھاز، تايتۇياق كۇمىس، جامبى، قۇيما التىنداردى بۇحارعا جونەلتۋ قاجەت-تى. مۇحاممەد شاح تاقاۋدا توسەك جاڭارتقان، جاس ءيىس پەريزات بۇحار تۋماسى ەدى، سونىڭ جاساۋىنا دۇنيە تولماي جاتقان. يلانش قادىرحاندى شاحتىڭ جارلىعىنان گورى، جاۋىنا دەگەن قىساستىق جەڭدى. جىلدار بويعى جۇرەگىنە بەرىش بولىپ جينالعان ىزاسى قانعا باستادى. جىمىسقى ساۋداگەرلەردى اق قورعان بەكىنىسىنىڭ جازىعىندا لاقشا باۋىزداتتى، قانىمەن جۋسان سۋاردى، جۇرتىنا "ەلىن ساتقان وپاسىز ءوستىپ ولەدى"، دەگەن ءتالىم ۇيرەتتى. الگىلەردىڭ ارام نيەتپەن اكەلگەن دۇنيەسىن قايىرا تەڭدەتىپ، بۇحارعا جونەلتۋگە جارلىق ەتتى.
بۇل كەرۋەندى باستاۋدى سەنىمدى قىزمەتشىسى ماقسۇتقا تاپسىردى.
كەرۋەن وتىراردان شىققاندا اۋا رايى اشىق بولاتىن؛ كۇن تاس توبەگە شانشىلىپ الىپ، جەردىڭ كونە قۇيقاسىن كوڭىرسىتىپ قۋىرا باستادى، جۋسان بىتكەن ءبىر ۋىس بولىپ جەرگە جابىسىپ العان. تۇيە تابانشامەن بىلق-بىلق-بىلق ەتىپ تاپتالادى دا، كەلەسى مەزەتتە بەل جازىپ قايتا تۇرەگەلەدى. ارادىك تۋعان جەرىن ساعىنىپ كەلگەن قۇستاردىڭ ادەمى ءۇنى ەستىلەدى. بيىلعى كوكتەم ەرتە شىققان، ونسىز دا قارى ماردىمسىز، سۇلەسوق، سارت ەسەك قىس قىر اسۋى-اق مۇڭ ەكەن، تىرنالاردىڭ تىراۋى كەرنەيلەتىپ قويا بەرگەن. سودان بۇل ولكەگە قاربالاس كيمىل كەلگەن؛ ديقاندار ەرتەمەن تۇرادى، ەسكى ارىقتاردى قايتا قىرنايدى، اتىزداردى بيىكتەتەدى، شىعىردى جوندەيدى، كەتپەن شىڭىلى كوبەيەدى. وتىرار شاھارىنا دا كۇننىڭ باتىسىنان دا، شىعىسىنان دا قازداي ءتىزىلىپ قوڭىراۋلاتقان ۇباق-شۇباق كەرۋەندەر توعىتىلا باستاعان، ەل-ەلدىڭ، قاتىناسى كوبەيىپ، دامىلسىز تىرشىلىكتىڭ دوڭعالاعىن قايتا ءبىر اينالدىرىپ جىبەرگەن.
انە جەردەن دە، مىنا جەردەن دە مال ايداعان، اساۋ قۋعان جىگىتتەردىڭ توبەسى قىلتىلدايدى، قاراسى كورىنەدى. سارى بيدايىق بەتەگە، يزەن، قازوتى قالىڭ شىققان. بۇيىرسا، مالعا دا، ادامعا دا راقىمى مول مامىرستان زامان بولعالى تۇر. جايباراقات تىرشىلىك، قارەكەتشىل حالىق، اسىقپاي اققان ءىنجۋ وزەنى، الىستان قاراۋىتقان قاراتاۋ، اياق-قولىن بارىنشا سوزىپ كەرىلىپ كەرەناۋ جاتقان دالا تابيعاتىڭدا وزگەشە قۇبىلىستى تىلەمەيتىن ءتارىزدى، الىس-جۇلىستى ۇمىتقالى نە زامان، وسى كۇي، وسى كۇنكورىس قانا جاننىڭ راقاتىنا اينالعان. ماڭ-ماڭ باسقان باس تۇيەدە كەلە جاتقان كەرۋەنباسى ماقسۇت وسىنى ويلاعان، كۇن قىزۋىنان ماۋجىراپ، قالعىپ-مۇلگىپ يت ءراسۋاسى شىعا باستادى. ارادىك داعاراداي باسى ءبىر جاعىنا اۋىپ ءتۇسىپ، سەلت ەتىپ كوزىن اشىپ الادى. ماڭايىندا ميداي جازىق، سوڭىندا شۇباتىلعان كەرۋەن، ول تاعى قالعيدى. قوڭىراۋلارى سىلدىراپ، ماڭ-ماڭ باسقان نار تۇيەلەر تاناۋىن شۋ-شۋ ەتكىزىپ، باستارىن شۇلعىپ قويادى. بىرنەشە اي ازاپتى جول ءجۇرىپ، سىڭىرلەرى سوزىلىپ وتىرارعا جەتتى دە، اپتا وتپەي الىس ساپارعا جانە شىقتى. بۇل جولى اياقتارىنا بايلاعان قۇرىم جوق، تاستى جەر، قىرات-قىرات اسۋلار الىستا قالعان، الدا تابانعا جۇمساق تيەر قىزىلقۇم، سولاي قاراي بەتتەپ كەلەدى. تابانعا بىلپىپ باسىلعان جول ءجۇرىستى مۇلدە سامارقاۋلاندىرىپ جىبەرگەن سەكىلدى، ءايت-شۋ، ارتتاعى قۇلداردىڭ ءۇنى كومەسكى شىعادى، شالا ەستىلەدى، تاعى ەسىنەدى.
كەرۋەنباسى ماقسۇت مىنگەن قارا نار مازاسىز، عۇمىرىندا نەشەمە كەرۋەن تارتىپ، جول باستاپ ۇيرەنگەن جانۋار جەر جايىن، جول جايىن كىسىدەن كەم بىلمەيدى. اۋا رايىن الدىڭ الا سەزەتىن قاسيەتى باردى. سول قاسيەتى الدەنەنى سەزدىردى مە، نە الىس ساپاردان شارشادى ما، ءجۇرىسى ماردىمسىز، اياڭى اڭعىرت، ەكى جاعىنا جالتاق-جالتاق قاراي بەرەدى. ءار كەزدە اۋىر باسىن قاتتى شۇلعىپ ماڭ كەتەدى. جانۋاردىڭ بۇل مىنەزىنە كەرۋەنباسى ماقسۇت اۋەلگىدە ءمان بەرە قويمادى. ويتكەنى ءوزى تالاي مارتە كەرۋەن باستاپ، تۇيە تارتىپ قىزىلدىڭ قۇمىن كەسىپ وتكەن، ۇرىعا ۇستاتپاي، قۋعىنشىعا ءىز قالدىرماي ۇيرەنگەن جىرىندى جىگىت ەدى. كەشەگى وقيعا ەسىنە ورالدى.
كەشە، كۇن اۋاردا پىشاقشىداعى بۇعان كۇمبەز سارايدان جاۋشى كەلىپ؛ "يلانشى قادىرحانعا جەت"، دەگەن جارلىق اكەلگەن. بۇل اسىعىپ-ۇسىگىپ سالتانات سارايىنا كىرگەندە ءامىرشى جالعىز كۇتىپ وتىر ەكەن. ءتۇسى سۋىق، قاسىنىڭ اراسى تۇتاسىپ قوسىلىپ كەتىپتى. اسا ءبىر جايسىز حابار ەستىسە ەستۋشى ەدى. ۇيقى كورمەگەن كوزى قىزارىپ، دومبىعىپ، تۇيلىگە قارايدى. مۇنىڭ سالەمىن ەرنىنىڭ ۇشىمەن "شۇكىرشىلىك" دەپ قانا قابىلداعان.
— ساعان عانا سەنىپ تاپسىرعالى وتىرعان جارلىعىم بار.
— امىرىڭىزگە قۇلدىق!
— كۇننىڭ شىعىسىنان كەلىپ جانسىز بوپ جازالانعان ساۋداگەرلەردىڭ بەس ءجۇز تۇيەلىك جيھازى قالدى. تەڭگە بۋعان التىن، كۇمىس قۇيمالارى بار. ارىنا سەنىپ تابىستايمىن. بۇراۋىن جوعالتپاي بۇحارعا جەتكىزەسىڭ، سونداعى مۇحاممەد شاحتىڭ قولىنا تيگىزەسىڭ. ال مىناۋ كەپىلدىك قاعاز، "الدىم" دەپ تاڭباسىن باسسىن، قوينىڭا تىگىپ العايسىڭ.
— تاقسىر، قول قوسىپ بەرەسىز بە؟ جول قيىن، قاتەرلى.
— بەرە المايمىن.
— قىزىلقۇم بۇل كۇندەرى جول توسقان ۇرىلاردىڭ جىمىنا اينالعان. زامان دا قاعىنىپ كەتكەلى تۇر. جول اۋىر، تاقسىر.
— كوپ كوزگە سەنىم از. تاۋەكەل دەپ كىرەكەشتەرمەن كەتە بەر.
ءوزىڭنىڭ دە ون كىسىلىك كۇشىڭ، سان كۇندىك ايلاڭ بار ەمەس پە، ساعان سەنەمىن دە.
— قاشان جول الۋعا جارلىق ەتەسىز؟
— كۇنى ەرتەڭ، تاڭ بوزىنان بۇيدا تارتىڭدار.
— اۋا رايىن اندامايمىز با، تاقسىر؟
— وعان پۇرسات جوق، قايتكەن كۇندە دە كەرۋەندى تەز جەتكىزگەن ءجون. اۋا رايى قۇبىلا قويماس. كوكتەمنىڭ كۇنى عوي، قۇمنىڭ تىنشۋ شاعى. قاۋپايلاماي اتتانىپ كەتىڭدەر.
— قۇبا-قۇپ!
— اللا جولىڭدى وڭعارسىن!
يلانشى قادىرحان ءيىلىپ تۇرعان ماقسۇتقا جول ساپارىنىڭ وڭ بولۋىن تىلەدى، باتاسىن بەردى.
كەرۋەنباسى قايتىپ سوزگە كەلمەي، بويىنا بىتكەن توڭ مىنەزبەن ىشىنەن ءتۇيىلىپ تەز بۇرىلىپ كەتكەن-دى...
ماقسۇت قانداي جولعا جۇمساسا دا دەشتى-قىپشاق ارۋاعىنىڭ، ونىڭ يلانشى قادىرحانداي اقىلدى ازاماتىنىڭ ايتقانىنان اتتاپ كەتە الماق ەمەس. سول جولعا جۇمىر باسى پيدا. سان قيلى قاتەرلى ساپاردا ءامىرشىنىڭ جولىنا باسىن تىككەن، قورعاپ قالعان، ەندى وسى جارلىعىن دا جان-تانىمەن ورىنداۋعا بەيىل. بۇل ءوزىنىڭ بويىنا سىڭگەن قاسيەتى. وعان قوسا جىگىت جىگەرى، العىر ويى، ادۋىن، اسقاق قايراتى جانە بار.
ەرتەمەن تاڭ بوزى بىلىنە باستاعاندا ماقسۇت توسەگىنەن تۇرىپ كيىندى، جاراعىن اسىندى، ءۇيىنىڭ توبەسىنە شىققان. كوگىلدىر زەڭگىرگە زەر سالا قاراعان. زاڭعار اسپاندا جانار تۇتار تۇلدىر جوق، كىرى اشىلعان كويلەكتەي سامال توسىندە جەلپىلدەپ تۇر. سامالدىڭ كەۋدەنى اشقان ادەمى جۇپارى بارتىن. كەنەت ماقسۇتتىڭ وڭ بۇيىرىنە شانشۋ قادالعانداي سەزىلدى، تۇستىكتى تۇگەل كومكەرىپ جاتقان ءىنجۋدىڭ ارعى جاعىنان، قىزىلقۇم اراسىنان الدەكىم بۇعىنىپ الىپ جەبە تارتىپ جاتقانداي. سۇپ-سۋىق ىزعىرىق ەسەدى. دەنەسى تۇرشىگىپ توڭازي باستادى. الدەنەدەن قاتتى سەزىك قىلادى، نەدەن؟ Heگe؟ ءوزى دە ونشاسىن بىلمەيدى. كۇننىڭ باتىسىنا، جاڭاعى ءبىر بۇيىرىنە شانشۋ بولىپ قادالعان ىزعىرىق سوققان تۇسقا ۇزاق ءسۇزىلدى. قارا مۇناردان وزگە ەشتەڭە كورە المادى. كىدىرۋگە بولمايدى، ءامىرشىنىڭ جارلىعى سولاي.
جەدەل باسىپ قان بازاردىڭ سىرتىنداعى كەرۋەن سارايعا جەتكەن. ساراي اۋلاسىندا قاۋىرت قيمىل، بەس ءجۇز نارعا جۇك تيەلىپ جاتىر. بۋرا ساندى، بالۋان بىلەكتى كىرەكەشتەر اياقتارىنىڭ ۇشىمەن باسىپ زىر جۇگىرىپ قىزمەت قىلادى. قولداسىپ كەپ، لىپ-لىپ ەتكىزىپ جۇك كوتەرەدى، نار بۇيىرىنە لىق ەتكىزىپ تەڭ قويادى. قىل ارقانمەن تارتىپ تاڭادى، جىڭعىل قازىقتان بۇراۋ سالادى. ماڭق دەگىزىپ بۇيداسىنان تارتىپ تۇرعىزادى دا ساراي قاقپاسىنىڭ سىرتىنا جەتەلەپ اپارىپ تىزە بەرەدى. وسى جۇلمىت قيمىل ءسۇت ءپىسىرىم مەزگىلگە سوزىلعان، كۇللى جۇك تيەلىپ، تۇيەلەر تىرناداي ءتىزىلىپ بولعان.
ماقسۇتتىڭ جانارىنا كۇننىڭ اۋەلگى شاپاعى شاشىرادى. بەس ءجۇز تۇيەلىك ايگىلى كەرۋەن تىزبەكتەلىپ داربازا قاقپادان شىققاندا كونە كوشەلەردىڭ قاربالاسى باستالعان. نامازعا تۇرعان اقساقالدار اڭىرا قاراسادى؛ بۇل قاقپامەن بۇرىن كەرۋەن جۇرمەيتىن، قول عانا وتەتىن، ءارى مىنا كەرۋەننىڭ ءجۇرىسى تىم سۋىت. از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ارىس كوپىرىنەن وتكەن. كەرۋەن باسىنداعى ماقسۇت تۇستىككە، ءىنجۋدى ماڭدايعا الىپ جەدەل جۇرۋگە جارلىق جاسادى. كۇن قىزىپ جەردى كوڭىرسىتىپ قۋىرا باستاعاندا باياعى مازاڭ ويدى ۇمىتىپ تا ۇلگىرگەن. ونىڭ ۇستىنە كەرۋەنشى اتاۋلىنىڭ نەشەمە قات زاماننان قالماي كەلە جاتقان سالتى بار؛ كەرۋەنباسى جولعا شىقسا جامانشىلىق شاقىرىپ ۋايىمعا بەرىلمەگەنى ءلازىم، ءار نارسەدەن شوشىنا بەرسە ويلاعانى جولدا شىن پالە بولىپ جابىسادى. نەدە بولسا كەرۋەن جولعا شىعىپ قويدى، العان بەتتەن قايتۋ جوق.
ءتۇس الەتىندە ۇزىن كەرۋەن ءىنجۋ وزەنىنىڭ جىم باسقان جاعالاۋىنا كەلىپ جەتتى. وزەننىڭ بۇل تۇسى وتكەل بەرمەيدى. بۇلار ءبىراز وزىڭقىراپ بارىپ جاعاسى جايپاق الپاۋىت وتكەلىنە ءتۇستى؛ ەنى اتشاپتىرىم بولىپ سوزىلىپ جاتقان وزەننەن ءوتۋ جەڭىل ەمەس، باعىتىڭنان ايىرىلىپ، تابان جازساڭ يىرىمگە ءتۇسىپ كەتەسىڭ، سۋدى اسا ساقتىقپەن كەشتى. جايپاۋىت جەرمەن جىلجىدى. ماقسۇت جول باستاپ اككىلەنىپ قالعان، "تۇيەنىڭ اياعى تايىپ، وپپا، نە شۇڭەيتكە تۇسەر بولسا بۇيداسىن قيىپ جىبەرىڭدەر"، دەپ كىرەكەشتەرگە جارلىق جاسادى. سۋ جىلانداي يرەتىلىپ، كوپ ءجۇرىپ جاعاعا دا شىقتى. سوڭعى تۇيە كەلىپ جەتكەنشە ءيىرىلىپ كۇتىپ تۇردى. سىرعي اققان كوك تۇڭعيىق سوڭىندا قالدى.
قارسى بەتى قىزىلقۇم، بۇيرات-بۇيرات، جال-جال بولىپ مۇحيتتاي تولقىپ جاناردى جەيدى، توبەدە زاڭعار اسپان ەتەكتە سۋسىلداعان ىستىق قۇم، ودان وزگە ەشتەمە جوق. ماڭ-ماڭ باسىپ ەسپەگە سىڭگەن سايىن سۇرلەۋ دە بۇرالاڭداي قاشىپ ەستى كەتىردى. سوڭىنا قارايدى. تۇيەلەردىڭ اراسىندا اندا-ساندا قىلت-قىلت ەتىپ كىرەكەشتەردىڭ باستارى كورىنەدى. مەڭىرەۋ ولكە بار قۇپياسىن قوينىڭا تىعىپ الىپ موماقانسىپ جاتىر. ارادىك الىستان شاڭىتىپ الدەنەلەر كورىنگەندەي بولادى، ءبارى بۇلدىر ەلەس، ءبارى بەيمالىم ساعىم.
كەرۋەن تىرناداي ءتىزىلىپ تارتا بەردى.
تاپ وسىلاي توقتاۋسىز ءجۇرىپ كوپ جول ءوندىرىپ تاستادى. ءبىرىنشى كۇنى تۇستەنبەي تارتىپ، قونالقىدا ءبىر-اق دامىلداماقشى. كۇن دە شالدىرىپ، مايى تاۋسىلعان شامعا ۇقساپ قىزارىپ كوكجيەككە ەڭكەيدى. اپتاپ ىستىق باسىلىپ قۇمنىڭ لەبى سالقىن تارتا باستادى. تۇيەلەر ءالى ءسىڭىرى سوزىلىپ شارشاماعان سەكىلدى، كىدىرىس بەرمەي لىقىلداپ سالىپ كەلەدى. تايلاق كەزىنەن باستىرىپ، كەرۋەن تارتىپ ۇيرەنگەن جانۋارلار جەر تابانىڭ قۋىرىپ ارشىنداي اياڭدايدى. ەڭسەنى باسقان، يىقتى ەزگەن اۋىر جۇككە ابدەن مويىنسۇنعان. ماقسۇتتىڭ قارا نارى جالعا كوتەرىلە بەرگەندە ارىرەكتەن الدەنە شانداتىپ جوسا جونەلدى، اڭ با، قۇيىن با، اڭعارا المادى. كوزبەن الىسقا ۇزاتىپ سالىپ قوناتىن جەردى مولشەرلەپ، باعدارلاپ، ءبىراز كىدىرگەن. سوڭعى تۇيەلەر تالتايىپ تۇرىپ قالدى.
كەرۋەن ايگىلى بەلقۇمعا كىرگەندە كۇن سارى مايداي ەرىپ قۇم تالقانىڭا ارالاسىپ ءسىڭىپ جوعالعان. ماقسۇت ىرقىلداپ ويعا ءتۇسىپ كەلە جاتقان قارا ناردىڭ بۇيداسىن تارتتى. ۇلكەن قۇم قويناۋدى قورعان تۇتا كەرۋەندى ءيىرىپ جىبەرىپ، ايالداۋعا جارلىق جاسادى. نار بىتكەن باقىرىپ شوگە باستادى. كۇللى تۇيە شوگەرىلىپ بولعان مەزەتتە قىزىل قويناۋعا جاڭا ءبىر شاھار ورناعانداي كورىندى. قاراۋىتىپ، ۇيمە-جۇيمە بولىپ، القاپتى تۇتاس الىپ كەتتى. كىرەكەشتەر ەندى تەندەردى شەشىپ تۇسىرە باستادى، ءبىرازى قاۋىرت قيمىلداپ سەكسەۋىل سىندىردى، وت تۇتاتتى، اس قامىنا كىرىستى. تەندەر تۇگەل ءتۇسىرىلىپ، جينالىپ بىتكەندە قاس قارايىپ ءىڭىر ۇيىرىلگەن ەدى. قىرقادان قىلتيىپ اي تۋدى. قىزمەتشى جىگىتتەر قورجىنداعى كەسەك-كەسەك پىسكەن ەتتى الىپ، وتقا جىلىتىپ، داستارقانعا سالىپ تۋراي باستادى. كۇنى بويى قاجالعان قۇيرىقتارىن جۇمساق قۇمعا سۇعىپ، كەيبىرى كوسىلە سۇلاپ، ەت جەپ، گۋلەسىپ وتىر.
— بۇل بەلقۇم قاراقشىنىڭ جىمى دەسەتىن. كوز ۇيقىعا كەتكەندە باس سالىپ قىلىشتاپ كەتىپ جۇرسە قايتتىك؟— دەيدى كەرۋەنگە وسى جولى عانا ىلەسكەن جاس كىرەكەش.
— قايداعىنى ايتادى ەكەنسىڭ، جارقىنىم!
— قارسى قايرات قىلاتىن قول دا جوق.
— نە قىل دەپ موڭىرەي بەرەسىڭ ەندى؟
— ساقتىقتا قورلىق جوق دەگەنىم عوي.
— باباڭ باتىر بولعان ەدى، ءوزىڭ قويانداي قالتىرايسىڭ، ءباتشاعار.
— ءداپ سول بابام ايتىپ وتىراتىن. بەلقۇم ۇرى مەن ءبورىنىڭ ۇياسى دەپ. كورە قال، ءار بۇتاسى ءار پالەگە اينالادى.
كەرۋەنباسى مىنا اڭگىمەنى ەستىپ جاتسا دا ۇندەگەن جوق. شاپانىڭ جامىلىپ، جادىنى جاستانىپ مىزعىعان بولىپ جاتا بەردى. شىنىڭدا دا جاس كىرەكەشتىڭ ايتقانى راس ەدى. جۇت جىلدارى وسى قۇمنىڭ ءار سەكسەۋىلى ءبىر-بىر بورىگە اينالىپ، ءار سوقپاعى جول توسقان باۋكەسپەنىڭ ءدال ۇستىنەن تۇسىرەتىن ەدى. تالاي مارتە كەرۋەن باستاپ ءجۇرىپ شايقاسقانى بار. ايتسە دە قونۋعا تۋرا كەلەدى، قاراڭعىدا جول ءجۇرىپ، تۇيەلەردىڭ تابانىڭ الدىرتقىسى جوق. تاڭ بوزىنان جول تارتىپ كەتسە ءتورت كۇن دەگەندە بۇحارعا جەتىپ بارارى كادىك. الدا ءالى اۋىر اسۋ، سۋسىز ساحار شەل جاتىر. سوعان كۇش ساقتاپ، سايلانىپ وتكەنى ءجون.
باسىن كوتەرىپ كىرەكەشتەرگە جارلىق جاسادى.
— جىگىتتەر، سەكسەۋىلدى مول قىپ ءۇيىپ الىڭدار، وتتى سوندىرمەڭدەر، تەڭگە كۇزەت قويىڭدار!
ماقسۇتتىڭ كوزى ءىلىنىپ-اق كەتىپتى.
اي كوتەرىلگەن سايىن ءوڭى بوزارىپ قانقىزىلدانا ءتۇستى، سەكسەۋىل شوعى دەرسىڭ، جالقىن ساۋلەسى ءا دەگەندە قۇمدى الاپتى قارىپ وتكەن. ماناعى جاس كىرەكەشتىڭ بويىن ءتىلسىز ۇرەي مەڭدەدى. "اي اعارىپ تۋسا بۇيتپەس ەدى-اۋ"، دەپ ويلادى ول. قيساپسىز قول سۇراپىل ۇرىستان سوڭ كەشكە سالىم دامىلداپ سۇلاي-سۇلاي كەتپەۋشى مە ەدى، مىنا جوتالار ءداپ سول؛ اي ەندى قان سىڭگەن قالقانعا ۇقسادى. القىزىل جالقىنعا بوككەن تورى بەلدەر كوز سالعان سايىن الابۇرتتى، جۇرەگىن كوتەردى. جامان ءبىر حالگە باستادى. وسى شۇبىرىندى كەرۋەن سورابىن "جاۋ جولى" دەپ اتايدى. جول ىلعي قۇم جوتاسىن بوكتەرلەپ، سەكسەۋىلى سيرەك شابىردى قامشىلار جاققا قالدىرىپ كۇنگەيگە تارتادى دا وتىرادى. ەرتەدە بۇل "جاۋ جولىمەن" جاس كىرەكەشتىڭ باباسى كەرۋەن تارتقان. ءىنجۋ بويىنداعى وتىراردان ەرتە اتتانادى ەكەن، كۇز تۇسپەي تۇرىپ بۇحار، سامارقان، ءارىسى باعدات، مىسىر ەلىن ارالاپ ساۋدا جاساپ قايتاتىن؛ ماملۇك قىپشاقتارىمەن قۇرداي قاتىناسىپ جاتاتىن. سونداي ۇزاق ساپاردا اڭىزاق شولدەن وپات بولماۋ امالىن جاسايدى-مىس. قونعان جەرىنەن تۇيە جانتاق دەگەن ءشول ءشوبىن ىزدەيدى ەكەن. تاپقان تۇيە جانتاقتىڭ قاۋجاعىن قىرقىپ، ساباعىن قالدىرعان، سول ساباقتىڭ وزەگىن باكىمەن قاق تىلەدى، اراسىنا ءشولقاربىزدىڭ شوپاعىن قوندىرادى ەكەن، سوسىن ساباقتىڭ بەتىن قۇممەن قايتا كومگەن. كەرۋەن كەيىن قايتار جولدا شىلدەنىڭ اڭىزاعىنا ۇشىرايدى، كىرەكەشتەردىڭ كوزىنە اجال ەلەستەيدى. ءولىپ-وشىپ كوكتەمگى قونىپ وتكەن جەرىنە جەتەدى.. قاراسا...جانتاق ساباعىنا وتىرعىزىپ كەتكەن داقىل ءدانى كوكتەپ، وركەن جايىپ، پالەك اراسىنان بۇلتيعان ءشولقاربىز كورىنىپ جاتادى. كىرەشىلەر جانتاققا بىتكەن شولقاربىزبەن سۋسىنداپ الىپ كەلەسى قونالقىعا جەتۋگە اسىعاتىن، سوسىن كەلەسىگە.
الدەن ۋاقىتتا ۇيقىداعى ماقسۇتتىڭ قۇلاعىنا الدە ءبىر ىزىڭ ەستىلگەندەي بولدى. الگى ىزىڭ بىلەۋ-بىلەۋ بۋرا سان قۇمداردى كۇڭىرەنتە جونەلدى. جۇرەگى قاتتى سوعىپ، ورنىنان ۇيقىلى-وياۋ قارعىپ تۇردى. دەنەسى ءمۇزداپ قالىپتى. تاماعى قۇرعاپ دىبىسى شىقپادى. العاشىندا كوزىنە ەشتەمە كورىنبەگەن، بىرتە-بىرتە قۇم شاعىلدارىنا جان ءبىتىپ كوتەرىلگەندەي سەزىلدى. مازداتا جاققان وت سونۋگە اينالعان، كۇزەتشى جىگىتتەر قالعىپ وتىرعان. كەرۋەن باستايتىن قارا نار ورنىنان وقىس تۇرىپ ۇزدىك-سوزدىق بوزداي باستادى. ماقسۇتتىڭ داۋسى ەندى شىقتى.
— جىگىتتەر، قۇم داۋىلى كەلەدى!
جەر دۇنيە الاساپىران كۇيگە ءتۇسىپ كۇڭىرەنە جونەلدى. اي دا جىلت ەتتى دە، سونە قالدى، ماڭايدى قارا تۇنەك باستى. ورە تۇرەگەلگەن كىرەكەشتەر العاشىندا ەستەرى شىعىپ دۇرلىگە بەردى، جاۋ شاپتى دەپ ويلادى، ماناعى جاس كىرەكەش "ءبورى، ءبورى!" دەپ بار داۋسىمەن ماڭايدى كوشىرە شىڭعىرىپ جىبەردى. بەلى كوتەرىلە باستاعان قۇم كوزىنە مىڭداعان ءبورى بولىپ كورىنگەن.
كەرۋەنباسى ماقسۇت وسى جامانشىلىقتىڭ بولاتىنىڭ الدىڭ الا سەزگەن ءتارىزدى ەدى، ءبىراق تاپ مۇنداي سۇمدىقتى تۇسىندە دە كورمەگەن. بۇل ءوز ءومىرى ىشىندە ەستىپ-بىلمەگەن سويقان، سۇراپىل قۇم داۋىلى ەدى. جەر-كوكتى سابالاپ، ىسقىرىپ، ءتۇتىپ جەپ بارادى.
— جىگىتتەر، تۇيەلەردى تۇرعىزىڭدار! قىرعا تارتىڭدار! — دەپ ايقاي سالدى.
جان ساۋعالاپ جۇرگەن جىگىتتەر تۇك ىستەي الار ەمەس. قۇم قاۋىپ، جەر تىرمالاپ دومالاپ قالىپ جاتىر. ءىشىن تارتىپ سوققان ىشقىندى داۋىل جاتقان تۇيەلەردى جالماپ جەدى، ماقسۇتتىڭ كوزى تۇكتى كورمەسە دە، باقىرىپ-بوزداپ قۇم سەلىنىڭ استىڭدا قالىپ جاتقان تۇيەلەردىڭ جايىن انىق سەزگەن. كىسىلەرىن دە باعدارلاي المادى، داۋىل ما، الدە سونىڭ شۋىلى ما، الدە جانى شىعا شىڭعىرعان كىرەكەش ءۇنى مە، قايداعى ءبىر جايسىز دىبىس ماقسۇتتىڭ قۇلاعىنان كەتپەدى. "داۋىل تۇرىپ تۇيە جىعىلسا، ەشكىنى كوكتەن ىزدە" دەگەندەي، دۇلەي كۇش ماقسۇتتىڭ ءوزىن دە لاقتىرىپ جىبەرگەن-دى. ول جەرگە ەتپەتتەي جاتىپ قانشا جابىسسا دا توقتاي المادى. دومالاپ بارا جاتىپ ءبۇيىرى قاتتى ءبىر نارسەگە سوعىلدى، جاندارمەن دەپ سوعان جارماستى، قارا ناردىڭ ارتقى سيراعى ەكەن. جانۋار جان دالباسامەن شاپشىپ، الاسۇرىپ، جوڭكي جونەلدى. كەرۋەنباسى ەندى اقتىق كۇشىن جيناپ، ناردىڭ ءيىر موينىنان قارمادى؛ قايراتتى مال مالتىپ، قارعىپ ءبىراز جەرگە بارعانداي بولعان، ماقسۇت ەسىنەن تانىپ كەتتى.
قۇم داۋىلى تاۋلىك بويى دامىلسىز سوقتى. بۇرىنعى بەلقۇم بۇل دۇنيەدەن جوعالدى. ولكە تىپ-تيپىل وزگە ءبىر قۇم تەڭىزىنە اينالعان. كەلەسى تاۋلىكتە دەمىن ىشىنە تارتىپ تىنشي قالعان وسى تەڭىز تولقىندارى اراسىنان قۇر سۇلدەرى عانا قالعان قارا نار مالتىپ شىعا كەلدى. كەشەگى الىپ تۇلىكتىڭ ورنىڭدا ساۋدىراعان ءتورت سيراعى، كاۋكيگەن باسى عانا ازەر قىبىرلاپ، كۇڭىرەنە بوزداپ كەپ ءجۇردى. ەستى جانۋار قۇم ەسپەلەرىن تابانىمەن تارپىدى، توپىراق بوراتتى، يەسىن ىزدەدى. اقىرى الدەبىر ەسپە اراسىنان ءولى مەن ءتىرىنىڭ ورتاسىندا ەسسىز جاتقان كىسىنى تاۋىپ الدى. بۇل كەرۋەنباسى ماقسۇت ەدى: كۇن كوزى جىلىتىپ، جەل لەبى ەسىپ، ەسىن جيعىزدى، كوزىن اشىپ، باسىن كوتەردى. ماڭايىندا قابىرعاسى ىرسيىپ مايا جوندانعان قۇم جوتالارىنان وزگە دانەڭە جوق، مەڭىرەۋ جاتقان وگەي دۇنيە. سۇيرەتىلىپ تۇرىپ قارا نارعا ءمىندى، قىرقاعا كوتەرىلدى، بۇل دا جەردەن كوزىن الماي الدەنەنى ۇزاق ىزدەگەن، ءىز كەسكەن، ءتىرى جان ۇشىراسپادى. قۇم تۇڭعيىعىندا قالىپ قويعانعا ۇقسايدى. اقىرى ماقسۇتتىڭ دا ميى اشىپ، ماڭگىرىپ جونىڭە كەتتى.
ول وسى ءبىر سۇمدىق وقيعانى وتىرار ءامىرشىسى يلانشى قادىرحانعا كەلىپ ماعلۇمداعان. ءامىرشى قاتتى وپىنىپ، قۇم جۇتىپ وپات بولعان كىرەكەشتەردى، بەس ءجۇز تۇيەنى، تەڭ-تەڭ التىن، كۇمىستەردى ىزدەۋگە بەل بايلادى. كورەگەن كەرۋەنباسى، جىرىندى ءىزشىل، كانىگى اڭشى، سارتابان جولباسشى قاريالاردى جينادى. ۇزاق جولعا ازىرلەندى. ءبىراق ويعا العان ءىستى ورىنداۋعا جازباعان ەكەن، بۇل جولعى سۇراپىل سويقان كۇننىڭ شىعىسىنان سوقتى.
سەگىزىنشى سارىن
عابباس كورەگەن بيىك شارتاق ۇستىندە ەتپەتىنەن جاتىپ كون كىتاپتى وقۋعا كىرىستى؛ اي سۇتتەي جارىق، تەرىستىكتەن مايدا سامال ەستى، لىقىلداپ دوڭ ۇستىڭدەگى ماسا مەن شىركەيدى ىلديعا قۋدى، جاۋھار قورعانىنىڭ كونە سۇلدەرى الىستان قاراۋىتادى، جەبە اتاتىن ويىق وقپاندارى اي ساۋلەسىمەن بادىرايا تۇسكەن. كورەگەننىڭ قولىنداعى حيسامەددين اقىننىڭ تاقاۋدا جازىپ تامامداعان "حيكايالار" اتتى داستانى ەدى، جاس اقىن ۇستازىنا اكەلىپ سىيعا تارتقان.
قارت وقىمىستى اي جارىعىنىڭ استىڭدا اقىننىڭ العىر قيالىنان تۋعان تولعاۋدى شولىركەي وقىدى. ءبىر بايقاعانى جاس اقىننىڭ جىر جولدارىندا تىلمەن ايتىپ جەتكىزە المايتىن سىرە مۇڭ جاتتى. سول مۇڭ جىردىڭ ايرىقشا التىن قاباتى سەكىلدى ەدى.
ءسوزدىڭ سۋرەتى كورىندى.
مۇندا كون كىتاپ جازعان اقىن تۋعان، مۇندا "نەگىزدەردى" تالداعان عالىم تۇرعان . بولسا ءتاڭىرىم ەكىنشى ءومىر قيعانداي سىعاناقتا كوز جۇمار ەك قينالماي. ەن دالادا مەكەندەگەن ەركىن، ەركە ەل ەدىك، جۇرتىمىزدى جەتى قاتتىڭ ىلىمىمەن جەبەدىك. دەشتى-قىپشاق كەڭىسىنەن كوتەرەدى كۇن كوزىن، تامىلجىعان نۇرعا مالىپ وتىراردىڭ كۇمبەزىن، تۋعان جەردى سۇيگەن سايىن كۇنگە ۇسايمىن كۇندە ءوزىم. ءوتتى تاريح سارى دالاعا جاساپ جاز، ەرلىك قانا بۇل دۇنيەدە جاسامپاز، ەشبىر اقىن سەندەگىنى تۇگەل تاۋسىپ جازا الماس. ىمىراتتىڭ جولبارىستاي بۇگىلەدى جوندارى، سان عۇلاما سول مەكەندە اسىل ويىن تولعادى، نامىسىمىز الماس قىلىش تات باسپايتىن قولداعى...
وسى جەرگە كەلگەندە كورەگەننىڭ ماقامى ءۇزىلدى، تاماعىنا تاس كەپتەلگەندەي بولىپ، سالدەسىنىڭ ۇشىمەن جانارىن ءسۇرتتى، تەرەڭ-تەرەڭ كۇرسىندى. كۇرسىنىستىڭ سىرى بار-تىن.
تاقاۋدا كورەگەن سۇمدىق وقيعانىڭ كۋاگەرى بولعان.
كۇللى ماۋەرەنناحرعا قاتەر ءتوندى، شىعىستان شىڭعىسحان قارا دۇلەي داۋىلداي جولىنداعىنىڭ ءبارىن جايپاپ كەلە جاتىر-مىس؛ اقىل ويدىڭ بيىك شىڭى بولعان تالاي عاسىرلىق سالتاناتتى ءزاۋلىم ىمىرات، زەرگەر قولىنىڭ بەدەرىن ساقتاعان ءساندى سارايلاردى كۇلگە اينالدىرىپ، حالىقتى قان جوسا ەتەتىن، ات اۋىزدىقپەن سۋ ىشەتىن، باتىر ەر ۇستىندە ۇيىقتايتىن زامان تۋدى، "ۇرگەنىشكە، دۋان-ارىزعا جينالىڭدار!"— دەگەن شاحتاردىڭ شاحى مۇحاممەدتىڭ جارلىعىن ەستىگەن. ەستىگەن دە قىپشاق قولباسىلارى مەن حاندارى ءماسليحات جاساعان. كوپ ويلاسىپ ۇرگەنىشكە يلانشى قادىرحان مەن عابباس كورەگەندى جىبەرگەن، بوسۋعا توسۋ بولار، دۇلەيدىڭ بەتىن قايىرار قول سۇرا؛ بىلەك قوسىپ كۇرەسەلىك دەسكەن، سانالى مامىلەنى كۇتىسكەن.
دۋان-ارز ءماسليحاتى اۋەلى شەت ەلدىك ەلشىلەردى قابىلداۋدان باستالعان. كۇننىڭ شىعىسىنان ءۇشىنشى مارتە ەلشى كەلىپتى.
بۇل جولى قاعان ءسوزىن ايتۋعا يبن كەفرەدەج بوگرا دەگەن جيرەن ساقال تاتار جەتىپتى، جانىڭدا شۇباتىلعان سەلەبە سەكىلدى ەكى كومەكشىسى بار. سالت بويىنشا اۋەلى ەلشىلەر ءسوز العان.
— ادال نيەتپەن جىبەرىلگەن قاعان ەلشىلەرى ومار قوجا، حاممال مەراگي، پاقىريددين ديزەكي ءام امين اد-دين حەريەۆي جازىقسىز مەرت بولدى؛ ونىمەن قوسا ءتورت ءجۇز قىرىق التى كىرەكەش، بەس ءجۇز تۇيە، نەشەمە قات اسىل جيھاز، قۇيما كۇمىس، التىن تۇيىرشىكتەرى جوعالدى. ادال ساۋداگەرلەردى ارانداتقان قىپشاق حانى يلانشى قادىرحان ەكەن. قاھان جازىقتىنىڭ باسىن سۇرايدى، قانعا قان، جانعا جان، سوندا عانا كەگى قايتادى.
يبن كەفرەدەج بوگرا ءسوزىن ايبات شەگە ايتتى، ساۋساعىمەن ساقالىن تاراپ سۇرلانىپ وتىرىپ قالدى. قولى تولى جاقۇت تاسىن قوندىرعان جۇزىكتەر ەكەن. موينىنداعى سالا قۇلاش ءتاسپىسى دە اسىل تاستاردان تىزىلگەن. جالتىلداپ كوز قارىقتىرادى.
شاحتاردىڭ شاحى وڭ قاناتتى كومكەرە جيەكتەگەن اقىلشى، كەڭەسشىلەرىنە بۇرىلدى، سولاردان شەشىم كۇتتى.
"يلانشى قادىرحاننىڭ وتىنا قول كۇيدىرىپ قايتەمىز. ءوزى ۇرلەگەن ەكەن ءوزى ءوشىرسىن. كىرىپتار بولىپ نە قىلامىز، شاح يەم"، دەستى.
"قۇدايا، كورەسىنى قىرىق پىشاق قىپشاقتان-اق كورىپ بولدىق-اۋ، جاۋعا شاپسا جىگىتتەرىمىزدى جەلىكتىرىپ سوڭىنا ىلەستىرەدى، جاۋدان قاشسا قىلىشقا ءبىزدى قۇربان ەتەدى، تاۋسىلمايتىن داۋ-دامايىن شەشەمىز دەپ شاقشاداي باسىمىز شاراداي بولدى؛ نە قىل دەيدى ەندى! ارىلىپ تىنايىقشى پالەلەردەن!" دەستى.
"ءتورت مۇسىلمان ساۋداگەرى باستاعان ەلشى كەرۋەندى قۇرتىپ كەلىپ، ەندى ءبىزدى كىرىپتار قىلماق. قۇنىڭ وزدەرى كوتەرسىن. تورەلىگىن ءبىز بەرەلىك!" دەستى.
سوسىن سالدەلەرى بىلعاڭداپ دۋىلدادى دەرسىڭ، ناقا ءبىر سارايدا زىكىر سالىپ، جاراپازان ايتىلىپ جاتقانداي بولدى، بارا-بارا يلانشى قادىرحان مەن عابباس كورەگەندى كوزگە شۇقىپ جەكىپ، تىلدەۋگە باستى؛ كۇز ايىندا قانى تولىپ جالى تارالعان جىلقىلار ءسال نارسەگە جەلىگە قاپ وسىلاي شۇرقىراساتىن، وسىلاي وقىرانار ەدى، سوسىن بەتالدى ماڭىپ جوسقىندار ەدى؛ مۇندايدا قايىس تاقىم جىلقىشىنىڭ قۇرىعى كەرەك. ءتور الدىڭدا ۇلكەن ءپىل سۇيەگىنەن ىستەلگەن تاقتا وتىرعان شاحتاردىڭ شاحى قاباعىن شىتىندى، كەڭەسشىلەرىنىڭ ءماندى ءسوز، توقايلاسار ءباتۋا تاپپاي كۇر شۇرقىراسقانىڭا قىنجىلدى. بوستەكى اڭگىمەگە قارنى اشتى. "بىلە بىلگەنگە حورەزم ەلىنە قاراقۇلاق بولىپ وتىرعان قىپشاقتار ەمەس، شىعىستاعى شىڭعىسحان ەمەس پە. قارىنى تويعانعا مارقايىپ قاراپ جاتپاي، جىمىسقى يتتەرىن جىبەرەدى كەپ، ول يتتەرى كىلەڭ مۇسىلمان تاعى. مۇسىلمان جۇرتىنىڭ ارۋاعىن قورلاپ قورقىتا ما-اۋ، قۇن سۇراي ما-اۋ، توبەنى تەسىپ بارادى. بۇل اتاڭا نالەتتەردەن قۇتىلاتىن كۇن بار ما، الدە كورەسىنى ەلشىدەن كورىپ وتپەك پە؟!" شاحتاردىڭ شاحى جامان اشۋلاندى، تەرىسىنە سىيماي تىرسىلداپ ىزاعا بۋلىقتى، جانارىن جالت ەتكىزدى، شۋىلداق ساۋرىكتەر جىم بولىپ باسىلدى.
— يلانشى قادىرحان بوتەنىمىز، ەمەس، جيەنىمىز. جامان قاسىنداعىسىن قاراقتار دەگەن. بىلگىش بولساڭ ەلشىگە ءۋاج قايتار! — دەدى شاحتاردىڭ شاحى شىداماي كەتىپ.
كەڭەسشىلەر ءسوز اۋانىڭ، وي ارناسىن اۋىستىردى، وزگە ارناعا ءتۇستى.
— وسى شىڭعىسحان دەگەن كەساپاتى كىم بولدى ەكەن؟!
— جورىق جاساپ قاعانىڭ شىققان جاتىرىنا قايتا ەندىرمەسە بولماس؛ جەر قايىسقان قولى بار-مىس دەگەنى شىپ-شيكى لاقاپ. باياعىدا قىزىل باستاردا وسىلاي كوكىگەن، شىنتۋايتتاپ مايدانعا تۇسكەندە كوردىك، كوبى بەلىن بۋىپ، بورىك كيگەن قاتىڭدار ەكەن، قارىق بولعانبىز.
— مەن ايتسام انىعى سول: باتىرىمىزدى قاپىدا ۇستاپ بايلاپ اكەتەدى، قۇل ەتەدى، بۇل ءبىر؛ يلانشى قادىرحانعا ۋادە ەتكەن انت بۇزارعا تاڭعۇت قىزىن جىبەرىپتى.تۇتقىن قىز انت بۇزارعا جۇرمەيتىنى انىق، شىڭعىسحاننىڭ مۇنىسى بىتىسەيىن دەگەندىك ەمەس، كەتىسەيىن دەگەنى، بۇل ەكى؛ قۇدىرەتى كۇشتى شاحتاردىڭ شاحى مۇحاممەدتى "ۇلىمداي جاقسى كورەمىن" دەپ جانە مازاق ەتتى، بۇل ءۇش؛ ءقازىر قاي بازارعا باس سۇقساق تا ءىنجۋدىڭ سارى ماساسىنداي ىزىنداپ وسەك تاراتىپ جۇرگەن جىمىسقى ساۋداگەرگە كەزىگەمىز، بۇل ساۋداگەرلەر قاعاندى ماراپاتتاپ، قۇدىرەتى كۇشتى شاحتاردىڭ شاحىن داتتاپ ءجۇر، بۇل — ءتورت. شىدامنىڭ دا شيرىعار، اقىلدىڭ دا ازايار، سابىردىڭ دا سارقىلار مەزەتى بولادى. سول مەزەت جەتكەن سەكىلدى، - دەستى.
— ەلشىنىڭ كىلەڭ مۇسىلمان بولىپ توتىقۇستاي سايراپ كەلەتىنى نامىسقا تيەدى. سوندا جەرلەستەرىمىزدىڭ يگى جاقسىلارىنىڭ ءبارى جانسىز بولىپ كەتكەنى مە؟ سوندا تاجىكەلەسەرىمىز كىم؟ قاراقۇلاق ماڭع ۇلى قايدا؟
— ەلشىمەن تاجىكەلەسىپ ابىروي تاپپاسپىز.
— يت تەرىسىن باسىنا قاپتايىقشى!
شاحتاردىڭ شاحى كەڭەسشىلەردىڭ ءسوزىن بولگەن جوق، كەرىسىنشە باس يزەپ، ەڭسەرىلە تىڭداپ ماقۇلداعان راي تانىتتى. ەندىگى مەزەتتە ەسىك جاقتا جەر بوپ جاسىعان يبن كەفرەدەج بوگرا شىداي المادى، قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرىپ سويلەۋگە پۇرسات سۇرادى. ءامىرشى باسىن يزەدى. ەلشى سول يىلگەن كۇيىندە قاتتى قارايىپ سويلەپ كەتتى. داۋىسى كىشى كۇمبەزدى جاڭعىرتتى.
— مۇحاممەد شاح، ەلشىگە ءتىل تيگىزۋ كەشىرىلمەس كۇنا، ايىقپاس قاتەر، كوڭىلگە تۇسكەن جارا. قاقپاڭنان قانداي قۇرمەتپەن كىرسەك، ءدال سونداي سياپاتپەن شىعارىپ سالۋ پارىزىڭ: كەل دەمەك بار، كەت دەمەك جوق. ءوز باسىم مۇسىلمان ەمەسپىن، ماڭعۇلدىڭ ءبىر رۋى "تاتار" دەگەن بولامىن. تاتارلار ەر جۇرەك، جاۋگەر، ەكى سويلەمەيتىن جاندار. تاتار تۇمەنى شىڭعىسحاننىڭ سەنىمدى تورعاۋىتتارى. قايسىڭمەن دە تەڭ يىق بولىپ سويلەسۋگە قۇدىرەتىم جەتەدى. مىنا شي بورىدەي شۋىلداعىڭدى تىيىپ، ءباتۋاعا كەل؛ نە قۇنىمدى قولىما بەر، نە كەتىسىپ كور! ەكىنىڭ ءبىرى.
— ءپالى، قالاي تانتيدى مىناۋىڭ؟!
— توبەمىزگە جاڭعاق شاعىپ، قۇدىق ويدى دەگەن وسى!
— كەتىسسە — قاراڭ قالدىق!
— قىپشاق قىلىشىمەن باۋىزدار ما ەدى!...
— ءسويت! - دەگەن داۋىس ءدۇيىم جۇرتتى سەلك ەتكىزدى. دابىرا ساپ باسىلدى. ءبارى توردەگى شاحتاردىڭ شاحىنا قارادى، ونىڭ شاتىناپ ىشىپ-جەگەن جانارىنان، جان شوشىرلىق ايبارىنان الاڭسىز ىقتى. اتىلۋعا ىڭعايلانعان جولبارىستاي بۇگىلە ءتۇسىپ، العا ۇمتىلتىپ، وڭ قاناتتا وتىرعان حورەزمدىك قولباسى تەمىرمالىككە تۇيلىگىپ كەتتى. سوڭعى ءسوزدى سول ايتقان. — ءسويت! ءوز دەگەنىڭدى كوز الدىمىزدا ءوزىڭ ورىندا! — شاحتاردى شاحىنا كەرەگىنىڭ ءوزى وسى ەدى، قۋلىق ويلاعان. ادال مىنەز اڭقاۋ قولباسى تەمىرمالىكتى كوپتەن ۇناتپاي جۇرەتىن، ونىڭ بەتكە ايتار تۋرالىعىن جاراتپايتىن، قيىپ تۇسەر قايسارلىعىنان قايمىعاتىن. اڭقاۋ باتىردى سۇرىندىرەر ور ىزدەپ جۇرگەن، سول ور وسى ماۋرىتتە تابىلدى. تەمىرمالىككە تاپ ءقازىر جازىقسىز ەلشىنى ولتىرگىزۋ ونى وماقاستىرۋمەن پارا-پار. سودان سوڭ شىعىستاعى شاتاق قاعان ەلشىسىنە قۇن سۇرايدى، سوندا "كىسىڭدى وپات ەتكەن وسى"، دەپ ۇستاپ بەرەدى. ءارى قىپشاق قىلىشى وسىندا وتىرعانداردىڭ ىشىندە-جالعىز يلانشى قادىرحاندا بار. ونى دا "قىلىش يەسى"، دەپ كىلمىسكەر قىپ كىرىپتار ەتۋگە بولادى. جالعىز جەبەمەن قوس قۇلاندى قۇلاتۋ دەگەن وسى... ءيا-ا- ءا... شاحتاردىڭ شاحى ىشىنەن جىميدى، سىرتى ءالى تۇلەن ءتۇرتىپ تۇرعان.
دۋان-ارز مۇشەلەرى قاتەردى سەزىپ توسىلىپ قالدى.
تەمىرمالىك ابايسىزدا قولىن وتقا تىعىپ العان بالاداي بەي-جاي كۇيگە ءتۇسىپ، تۇنەرىپ وتىرعان، وقىستا ايتقان سوزىنەن تايا المايدى. ەر ءۇشىن ەكى سويلەۋ ولىممەن بىردەي. ەلشىنى ولتىرۋگە قولى جانە بارمايدى. باتىرعا بارىنەن دە نامىسى قىمبات ەدى. ورنىنان ىرعىپ تۇرىپ سول قاناتتاعى يلانشى قادىرحانعا قاراي ءجۇردى. قىلىش سوندا. ءوزىنىڭ دە بەلىندە الداسپانى تۇرىپ، بىرەۋدىكىنە جاتا جارماسۋ جامان ەكەن. مايدانداس سەرىگىنىڭ الدىڭدا كۇنا جاساعانداي كىبىرتىكتەي بەردى. ساراي ءىشىن تىلسىم تىنىشتىق بيلەگەن.
وسى مەزەتتە رابباس كورەگەن جانىنداعى ءامىرشىنىڭ قىلىشىن جۇلىپ الدى، يەسى اڭ وتىرعان، جارماسام دەگەنشە بولمادى، شال قىلىشتى لاقتىرىپ جىبەردى. قىلىش شاحتاردىڭ شاحى وتىرعان تاكتىن ءدال الدىڭا ءتۇستى. كورەگەننىڭ ايلاسىن ءبارى ءتۇسىندى. يلانشى قادىرحان ءوز قىلىشىن كوزى تىرىدە ەشكىمگە ۇستاتپاس ەدى، شايناسىپ ولەر ەدى، ەندى قىلىشتى تەمىرمالىككە شاحتىڭ ءوزى بەرسىن.
شاحتاردىڭ شاحى تىرپ ەتىپ قوزعالعان جوق.
تەمىرمالىك بارىپ تاق ەتەگىنەن الماس قىلىشتى كوتەرىپ الدى. جالت بۇرىلىپ تومەندە تۇرعان ەلشىگە قاراي ءجۇردى. يبن كەفرەدەج بوگرا تايسالماي تۇرا بەرگەن، جانىنداعى ەكى سەرىگى جۇگىرىپ كەلىپ شاحتىڭ الدىڭا جىعىلدى، كەشىرىم سۇراپ جالىنا جىلادى، ماڭدايلارىمەن جەردى سوققىلادى. الگى سوزگە ەلشىنىڭ كىنالى ەمەس ەكەنىڭ، قاعاننىڭ جارلىعى سولاي بولعانىڭ جىر قىلىپ جونەلدى. قاسىق قانىڭ كي دەپ ءوتىندى. ەكى ەل اراسىنا ءورت تۇسەدى دەستى. قاعاننىڭ قاھارى جامان دەستى. شاحتاردىڭ شاحى دۇنيەدەگى ەڭ پاراساتتى، ەڭ كەشىرىمدى جان دەستى.
شاحتاردىڭ شاحى قانىڭ ىشىنە تارتىپ سازارىپ وتىرىپ الدى.
تەمىرمالىك جالتىراعان قىلىشتى تىسىنە باستى، اۋەلى وڭ قولىنىڭ، سوسىن سول قولىنىڭ جەڭىن ءتۇرىندى. جۇندەس بىلەگىن شىنتاققا شەيىن جالاڭاشتادى. قىلىشتى قولىنا قايتا الدى. اۋانى ءتىلىپ ەكى مارتە شىرق ءۇيىرىپ ءوتتى. سوسىن ەلشىگە اقىرىن باسىپ جاقىنداي ءتۇستى. ءبىر اتتادى، ەكى اتتادى، جەتتى، يبن كەفرەدەج بوگرا تاپجىلماي تۇرا بەردى، تەك ۇڭىلە قاراعان كىسى ەلشىنىڭ كوزىنەن سۇراپىل ارپالىستى سەزەر ەدى. وشپەندىلىككە تولى جاسىل ۇشقىندى كورەر ەدى. تەمىرمالىك كانىگى قيمىلمەن سول قولىمەن ەلشىنىڭ يەگىنەن قاپسىرا ۇستادى دا تەمىردەي ساۋساعىمەن قىسىپ، كوتەرە ءتۇستى، ەلشى تيتتەي دە قارسىلىق ءبىلدىرىپ قارۋدى سەرپىگەن جوق، سىلەيىپ تۇرا بەردى. ەركەك ءبىر قاتايماسىن، قاتايسا لىپىلداپ اققان قانىڭا دەيىن قويۋلاپ، قارايىپ كەتەدى بىلەم. ەلشى ءوز رۋىنىڭ سۇيەگىنە سىڭىرگەن مىقتىلىعىن مۇقاتقىسى كەلمەدى، ارۋاعىن قورلامادى، جانى ءۇشىن جالبارىنبادى، جاعىن اشپاي قارىسقان كۇيى تۇرا بەردى. مۇنىڭ اتى — ەركەكتىك ەدى. تەمىرمالىك وڭ بىلەگىن جايىمەن كوتەرە ءتۇستى. قىلىشتى جالت ەتكىزىپ كۇرە تامىرعا باسىپ تۇردى دا ەلشىنى باۋىزداپ جىبەردى.
شاپشىپ اققان قان كولباسىنىڭ ءوڭىرىن جاۋىپ كەتتى. ەلشى دەنەسى كەسكەن تومارداي گۇرس قۇلادى. تەمىرمالىك قىلىش جۇزىندەگى قاندى سۇرتكەن جوق، كەرى بۇرىلدى، الماس جاراقتى شاحتاردىڭ شاحىنىڭ الدىڭا تاستاي سالدى. قىلىش ماناعى كوتەرىلگەن جەرىنە قايتا ءتۇستى. تەمىرمالىك ورنىڭا وتىرعان جوق، قايرىلىپ سارايدان شىعىپ جۇرە بەردى.
شاحتاردىڭ شاحى نامازدىگەر كولەڭكەسىندەي بولىپ سورايىپ تاعىنان كوتەرىلدى. اياعىنىڭ استىڭدا باس ۇرىپ، جانىڭا ساۋعا سۇراپ جاتقان قوس ەلشىنى ءماسىسىنىڭ ۇشىمەن ءتۇرتىپ تۇرعىزدى. سوسىن وڭ جاعىندا تۇرعان كەڭەسشىسى نەسەبى ۇلى احمەدكە بۇرىلىپ الدەنەنى كۇڭك ەتىپ سىبىرلادى. ءوزى جىميىپ كۇلەدى. وسى ىسىنە كوڭىلى تولىپ توعايعان سىڭايى بۇل. ورنىڭا قومپايىپ قايتا جايعاستى.
نەسەبى ۇلى احمەد تىمپىڭداپ قولتىقتاعى قوسىمشا بولمەگە جۇگىرىپ كەتكەن. سالدەن سوڭ قايتىپ ورالدى. قولىندا جاڭا تۇتاتقان قىش شىراعدانى بار. شىراعداننىڭ مايىن الگىدە عانا قۇيعان بىلەم، بىلىگىنەن قاراقوشقىل ءتۇتىن شۇبالىپ شىعادى. سوڭىندا قوس قىزمەتشىسى سۇمەڭدەپ جۇرگەن، سولارعا بۇرىلىپ جارلىق جاسادى. ەڭگەزەردەي قىزمەتشى قۇلدار شاحتىڭ الدىڭدا دىرىلدەپ تۇرعان ەلشىنىڭ ءبىرىن قاپسىرا قۇشاقتادى، قولىن ارتىنا قايىرىپ ۇستادى. نەسەبى ۇلى احمەد قىش شىراعداندى كوڭىرسىتىپ تۇتقىنداعى ەلشىگە تاقاي بەردى.
ەلشىنىڭ ۇلكەن كۇرەڭ ساقالى بار-تىن، نەسەبى ۇلى احمەد سول ساقالدى شىراعدان جالىنىمەن پىشىرلاتىپ ورتەي باستادى. ساقال يەسىنىڭ شىرقىراپ جان داۋىسى شىقتى. شىراعداندى اينالدىرا ۇستاپ يەكتىڭ ۇشىنا جەتتى. يەك ۇشىنان سول جاقتى ورلەپ جوعارىلاپ سامايعا اپاردى، ەندى قايتا تومەندەپ كەپ وڭ سامايعا ورلەدى. كىلەم ۇستىنە ءۇزىلىپ-ۇزىلىپ كۇل تۇسە باستادى. نەسەبى ۇلى احمەد شىراعداندى اۋلاعىراق اكەتكەندە بايقادى، ەلشىنىڭ جاعى مەن يەگى ۇيتكەن تەرىدەي بولىپ بىرىسىپ قالىپتى، كۇيگەن ساقال تۇبىرتەگى قارايىپ-قارايىپ نوقاتتانىپ، كورىنەدى. ەلشىنىڭ ءتۇرى كىسى شوشىرلىق، جانارى شاتىناپ، بەت-اۋزى كۇلدى-كومەش، پىسپەي ۇزگەن بۇحار قاربىزىنداي بولىپ الاعاتتانىپ قالعان. اپپاق سولدەسى تومەندەگى الەمىش بەتكە مۇلدە كەرەعار كوپ سىڭايدى سيىقسىزداندىرىپ جىبەرگەن. قاراعان جۇرتتىڭ كوبى ىشىنەن كۇبىرلەپ كوزىن تايدىرىپ اكەتتى.
ەكىنشى ەلشىنىڭ ەبەلەك سەكىلدى اپپاق قاۋ ساقالى دا دەمنىڭ اراسىندا جوق بولدى. ورنىڭدا قىزىلشاقا كۇيەلەش الپەت قانا قالدى. ول نە دە بولسا بەيىل بەرىپ دىبىسىن شىعارمادى.
نەسەبى ۇلى احمەد ءىسىن تامامداپ كەرى تايقىعاندا بارىپ قوس ەلشىنىڭ ۋىلدەپ كۇڭىرەنگەنى ەستىلدى، ءالسىز كۇڭىرەنسە دە الدە قارعىس، الدە تاڭىرگە جالبارىنىش، توبە قۇيقانى شىمىرلاتقان جايسىز ءبىر ءۇن سارايدىڭ ءىشىن سىرقىراتتى. عابباس كورەگەن مىنا كورىنىستەن، سۇمدىق ۇننەن قۇلاعىن باسىپ بەزىپ جوعالعىسى كەلدى. قاسىنداعى امىرشىدەن قايمىقتى. ءامىرشى اسا قارايىپ، بالبال تاستاي قاتىپ وتىرعان. ونىڭ جان سەزىمىن انداۋ قيىن-دى.
شاحتاردىڭ شاحى اۋىر قوزعالىپ القا توپقا قارادى.
— مىنا ساتقىنداردى شەكاراعا دەيىن شىعارىپ سالىڭدار، ەندىگارى ەتەگىن سۇيرەتىپ سۇمەڭدەپ كەلمەيتىن بولسىن. شاتپاقتاپ شاتاق ىزدەگەن قاعانىڭا قاھارىمىزدى جەتكىزسىن،— دەدى.
ساقالى ورتەنگەن قوس كۇيەلەش ەلشىنى ەڭگەزەردەي شابارماندار كەلىپ سۇيرەلەي الىپ كەتتى. شاحتاردىڭ شاحى ورنىنان كوتەرىلىپ، تاقتان ءتۇستى. دۋان-ارز ءماسليحاتىنا جينالعان جۇرت ءدۇر ەتىپ تاراۋعا اينالدى. اۋەلدە تويعا كەلگەن قۋانىشكەر حالىق ابايسىزدا ەت جاقىنىڭ وپات قىلىپ الىپ، وسىلاي كونىلسىز تاراۋشى ەدى. جانازادان شىققانداي اياقتارىنىڭ باسىنا ءۇڭىلىسىپ بىر-بىرىنەن كوزدەرىن الىپ قاشادى. ىڭعايسىز بۇگەجەكتەيدى. تاپ ءقازىر ايگىلى دۋان-ارزدىڭ وسى ءماسليحاتى اقتىعى، اقىرعىسى ەكەنىڭ ءبىراز پەندە بىلگەن جوق.
بولجاعان جالعىز عابباس كورەگەن ەدى.
بۇگىندە اي استىڭدا كون كىتاپ وقىپ تەبىرەنگەن كورەگەن سول ءبىر سۇمدىق وقيعانى دەشتى-قىپشاق پەن حورەزمنىڭ جاماندىق شاقىرتقىسى دەپ بولجاعان، جالالى كۇنىڭە جورىعان.
ت و ع ى 3 ى ن ش ى س ا ر ى ن
سىر قازاعى وشاقباي شىلدە كەرىمسالىنا قاقتالىپ الىس جايلاۋدان وتىرارعا كەلگەن؛ سوڭىندا جۇك ارتقان ءجۇز قارالى تۇيەسى بار، اتقوسشى جىگىتتەرى ءۇيىر جىلقىنى تىقسىرا قۋىپ داربازا قاقپادان ەنگىزدى. وشاقبايدىڭ ويى كوكماردان مەشىتىنىڭ قۇزىرىنا باس ءيىپ، اۋليەلەردىڭ قولىن الىپ، جازدايعى جينالعان زەكەتتى تاپسىرىپ قايتپاقشى ەدى. سوسىن فارابي كىتاپحاناسىنىڭ يەسى انەت بابا دەرتتى دەپ ەستىگەن، كوڭىلىن سۇراماقشى. بۇل زاماندا ەل-ەلدەن كەلىپ جەتكەن زەكەتتى مەشىتتىڭ باس شىراقشىلارى قابىلدايتىن، دۇنيەنىڭ ەسەبىن الاتىن، حاتقا تۇسىرەتىن، سوسىن بارىپ ءامىرشىنىڭ الدىڭا اپاراتىن. ءىنجۋ وزەنى مەن قاراتاۋ بويىن، شۋ مەن سارىسۋ ساعاسىن جايلاعان قازاقتارعا زەكەت ءتۇتىن باسى ءبولىنىپ سالىناتىن. سوسىن جىلىنا ەكى مارتە سۇرايتىن. ءبىرىنشى مارتە قويدىڭ كۇزەمى قىرقىلىپ، مالدىڭ كوككە تويىنىپ، قانى تولعان كەزدە، ەكىنشىسى كۇيەك بىتە جينالاتىن. باس جيداشى زەكەتتى رۋ باسىلارىنا تاپسىرىپ قوياتىن، رۋ باسىلارى اۋىل اقساقالدارىنا، اۋىل اقساقالدارى اتقامىنەر ازاماتتارعا قول ارتادى، سولارعا سەنەدى. جينالعان زەكەت وسى تارتىپپەن كەرىسىنشە ورلەي-ورلەي بارىپ وتىراردىڭ قىرۋار قازىناسىنا قوسىلاتىن.
وشاقباي ۇزىن كەرۋەندى مەشىت قوراسىنا ەنگىزدىرىپ، شۇرقىراعان جىلقىنى اۋلىگە ۇيىرگىزدى، باس شىراقشىنىڭ كوز الدىڭا تۇگەل ءتىزىپ رۋ تاڭباسىن تابىستادى. شىراقشىنىڭ شيراتپا قاعازىن الدى. زەكەت وتكىزۋمەن كۇندى اۋدارىپتى. ءىسىن تامامداپ، اتقوسشىلارى مەن كىرەكەشتەرىن ەلىنە قايتاردى، اتىنا كەلدى. كۇمبەز سارايعا قاراي جۇرگەلى تۇر ەدى. جاۋىرىنشى جالاڭاش ۇشىراسا كەتتى، اۋەلگىدە تانىماي قالعان. قول الىسقاندا بارىپ شىرامىتتى، داۋىسىنان تانىدى. شالىن كوپ وزگەرىپتى، سالدەسى ۇلكەيە تۇسكەن، ساقال-مۇرتىن اق شالىپتى، جانارى اۋماقتى ەدى، كوز ەتى كومپيىپ ءوسىپ قاراشىعى ىشىنە ءتۇسىپ كەتىپتى، جىلتىراپ قانا كورىنەدى. دەنەسى ىركىلدەپ ازەر قوزعالادى، الاقانى ۇلپاداي جۇمساق.
— كوكماردان مەشىتىنىڭ كىشى شىراقشىسىمىن، — دەدى جالاڭاش،—ءوزىڭ قالايسىڭ، جۇراعاتىڭ امان با؟ جانازاڭدى سىرتىڭنان شىعارىپ ەدىم، ءومىرىڭ ۇزاق بولادى ەكەن، بالام، ءتىرى كىسىگە ءولدى دەپ لاقاپ تاراسا سويتەدى. ەكى دۇنيەدە دە ەركىن جۇرەسىڭ ەندى.
— اۋىلدان نەگە كەتتىڭىز، اۋليە؟!
— ءوزىڭ جوعالعان سوڭ بەرەكەدەن ايرىلدىق. كورىنگەن شاشى ۇزىن ارۋاعىما ءتىل تيگىزۋدى شىعاردى. قاتىن باستاعان ەل قاراڭ قالماي ما سوسىن. ءارى جاۋگەرشىلىك كوبەيدى، تىنىش جاتىپ ءتۇس كورە المايتىن بولدىم.
— شاھارداعى ءومىرىڭىز جايلى شىعار، اۋليە؟!
— بەك جاقسى، بالام. بەس ۋاقىتىلى نامازىڭا ۋاقاپ بولساڭ بولعانى. وزگەسى وزىنەن-وزى كەلىپ اۋزىڭا ءتۇسىپ جاتادى.
— اۋليە، كۇمبەز سارايداعى انەت بابا دەرتتى كورىنەدى، جالعىزىلىكتى جان ەدى، باسىنا بارىپ دۇعا وقىپ شىقساڭىز قايتەدى. اتىما مىنگىزىپ اپارار ەدىم.
جالاڭاشتىڭ جانارى كورىنبەي كەتتى.
— ونداي قولباسىنى ەستىمەدىم عوي، بالام.
— ول كىسى كولباسى ەمەس، اقىن ەدى.
— بالام-اي، اقىنعا دۇعا دارىمايدى، ول دا اۋلىنداعى سىپا، سەرى، سال سەكىلدى ءدىنسىزدىڭ ءبىرى دە.
وشاقباي جالاڭاش جاۋىرىنشىنىڭ دۇنيە، دينار تۇسپەيتىن جەرگە باسقىسى كەلمەي تۇرعانىڭ ءتۇسىندى. سۇيرەتىلىپ بارىپ اتىنا ءمىندى.
— بوي جاساپ جاتقان قاريانىڭ ارۋاعى رازى بولار ەدى عوي.
— اقىندا قاڭعىرعان قانداي ارۋاق بولسىن، ءتىل مەن جاققا سۇيەنگەن ءپاتۋاسىز نالەت قوي ول!
ەندى ىشىنەن كەيىدى. "وسى جۇرت اۋىز اشسا-اق جانازا شىعارىپ بەرىڭىز"، "دۇعا وقىپ جىبەرىڭىز"، "قۇران شىعارىڭىز" دەيتىن بولىپتى، زامان وزگەرەيىن دەسە وستەدى؛ بارا-بارا قۇدايدىڭ اتىنا كۇپىر كەلتىرەر تەگى. جانە دە "اۋليە، قىسقى سوعىمنان سىباعاڭدى جەپ كەت"، دەپ بىرەۋى ايتپايدى، اۋزىن قۋ شوپپەن سۇرتكەن سۇمەلەكتەر وڭشەڭ. بۇلاردى و دۇنيەدە باقۇل بولسىن دەپ دۇعا وقيمىز، سۇرە باعىشتايمىز، الپەشتەيمىز، ءسويتىپ ءجۇرىپ داندايسىتىپ الدىق. قۇدايدى ۇمىتىپ، ەركىنسىپ، قىزدىڭ قوينىڭا بارادى، كىسى باۋىزدايدى، بارىمتا جاسايدى، شاراپ ىشەدى، سويتە ءجۇرىپ كوكسەيتىنى — جۇماق. و دۇنيەدە دە بىلگەنىڭ ىستەمەكشى عوي. كۇنالارىنا ءبىز كۇيەمىز، نە تاتقان ءلاززاتىمىز جوق، نە تاپقان مالىمىز جوق، نەعايبىل جۇرگەن جان بولدىق، ءارى-سارىنىڭ ءىسى وڭباس دەگەن وسى".
جالاڭاش اۋليە كوپتەن كوڭىلىندە جۇرگەن تۇيتكىلدىڭ شەتىن شىعارىپ ۇلگەردى.
— جوعالىپ كەتكەنىڭدە جاتپاي-تۇرماي جانازاڭدى شىعاردىم، قۇران تامامدادىم. ارتىڭدا قالعان قارلار اۋىز جارىتقان جوق. زاۋىدە وسىنداي وتىرارعا كەلگەنىڭدە تابالدىرىق تۇبىنە ەلەۋسىز تاستاپ كەتەر سىيىڭ بولماس پا. التىن تاققا وتىرعىز دەمەسەڭ وزگەسىن ىستەدىك قوي. قايت دەيسىڭ؟
— اۋليە، وكپە-نازىڭىزدى كوتەرەمىن عوي، — دەدى. شىندىعىندا نە ايتارىن بىلمەي قالعان، وت سۇراي كەلىپ، قولىن كۇيدىرىپ العانداي بولدى. جالاڭاشتىڭ انەت باباعا قاراي باسپاسىن ءبىلدى. اتىن كىلت بۇرىپ جۇرە بەردى.
پىشاقشى كوشەسىمەن كەلە جاتىپ جانى تورىقتى، الگى ءسوزىنىڭ ويلاعاننان كوپ-كورىم ءپاس، جۇدەۋ شىققانىڭا، ايتارىن كەلىستىرىپ جەتكىزە الماعانىڭا قاپا بولدى. كەۋدەسىن ىزا اشىتتى. "وزىمە دە وبال جوق!—دەپ ويلادى وشاقباي،— "اۋزىم قىشىپ جۇرە قال دەگەنىم نە. ارۋاعىنان ساداعا! انەت بابا كىم، جالاڭاش جاۋرىنشى كىم؛ اقىن شال اسىل تاس تا، الگى اۋليە جابىسقاق توزاڭ-داعى ".
وشاقبايدىڭ جانى كىرسىز تازا، بۇكپەسى جوق، بۇرا تارتارى از، ايتقانعا سەنگىش-اق. ونىڭ ۇستىنە سوزگە ولاق. بۇيىعى، بۇراتانا وسكەندىكتەن بە، نە مورت مىنەزدى اكە تاربيەسى مە، ەگەسكەن كىسىسىمەن ءۋاج جارىستىرا المايدى، جەڭىلىپ تىنادى. ءوزى دە سەزەدى، ىشىنە جينالعان پيعىل-پىكىرى ايتارعا كەلگەندە اۋزىنان بوستەكى شىعىپ، نە بورپوس ەستىلىپ، ەسىل ويىن تارىك قىپ كەتىپ ءجۇر. ءيى جۇمساق، مىنەزى مومىن جىگىتكە بۇل دا ءبىر جابىسقان سور بالشىق ەكەن. سور بولماي ءقايتسىن، سەزىپ ءجۇر، قۇربىلارى ءازىز ءسوزىن ازىلگە جوريدى، رۋ اقساقالدارى الدىڭ وراعىتىپ سويلەيدى. جاڭا دا الىستان ات تەرلەتىپ كەلىپ زەكەت وتكىزىپ، كىزمەت قىلىپ جۇرگەندە.. الگىنىڭ... ءماناپاس قىپ جەرلەپ تاستاعانى. "كوپتەن ءعارىپ بوپ توسەك تارتىپ جاتقان انەت بابانىڭ كوڭىلىن سۇرايىن، حال-كۇيىن بىلەيىن، سوسىن كۇن كەشكىرمەي تۇرىپ كوزىمدى جوعالتايىن. قاراتاۋ ەتەگىندەگى اۋلىما جەتەيىن، كەلىنشەگىمنىڭ كوڭىلىن اۋلاپ سۇحبات قۇرايىن"، دەپ ويلادى وشاقباي. وسى مەزەت كوز الدىڭا جانارىنىڭ ۇستىندە جانا تۋعان اي سەكىلدى سىزىقتاي قوڭىر قالى بار ادەمى كەلىنشەگى ەلەستەدى. اۋەلدە كەلىنشەگىنىڭ جانارىنداعى جىڭىشكە قالدى كورمەي ءجۇرىپتى، وسى جاقىندا عانا بايقاعان. بايقاعان دا بارشا بولمىسىمەن ىنتىعا عاشىق بولعان.
ورتالىق كوشەلەردە كىسى اياعى سيرەك، كۇن سەنبى ەدى، كوپشىلىك قان بازاردان قايتا قويماعان كەز. ارادىك يىعىنا قۇمىرا قويىپ ىرعاتىلعان قۇمىرسقا بەل قىز كورىنەدى، كولەڭكەدە اقتاياقتارىن الدىڭا سۇلاتقان اقساقالدار باس شۇلعىسىپ، قۋتىڭداسىپ اڭگىمەگە كىرىسكەن؛ بۇل ءتۇس بيىك داربازالار، داربازا نەعۇرلىم ۇلكەن ءام ەڭسەلى بولسا، ونىڭ يەسىنىڭ دە لاۋازىمى مىقتى. باي، ساۋداگەر، دەلدال داربازاسىن بيىك ەتىپ جاساتادى. ول داربازانىڭ ءىشى كەڭ ءاۋلى، ءاۋلى تولى جەمىس اعاشتارى، تۇبىنەن سىڭقىلداپ سۋ اعىپ جاتادى، ءاۋلى تۇكپىرىندە قۋما ەتىپ سالعان تاسبولات تام؛ بۇل تامدار كوبىنە ءۇش، نە بەس بولمەلى بولىپ كەلەدى. ءبىرىنشى بولمە اۋىزعى ءۇي، ىدىس-اياق، قازان-وشاق تۇراتىن ءدالىز، كەبىسىڭىزدى سول دالىزگە قالدىرىپ ىشكە وتەسىز؛ بۇل قازاندىق بولمە، قوناقتاردى قابىلداپ، اس جاسايتىن جەر، تورىندە تەكەمەت، ەتەگىندە مۇرجالى بالشىق وشاق، بۇل قازاندىق بولمەنى بايبىشە جايلايدى؛ ودان ءارى جۇرەسىز، تورگى بولمەگە جەتەسىز، مۇنىڭ ەدەنىڭدە قالى كىلەم، قۇس جاستىق، ءاۋلى جاق قابىرعادا سۇيەكتەن ويىپ جاسالعان ۇلكەن توسەك، بۇل بولمەنى جاس توقال جايلايدى؛ ودان ءارى تۇكپىرگى بولمەلەردە قۇرۋلى شىمىلدىقتار عانا، شىمىلدىق ىشىندە ون ەكىدە ءبىر گ ۇلى اشىلماعان اڭگەلەك ءتوس قىز وتىرادى، بۇل ءۇي يەسىنىڭ كەنجە توقالى ما، الدە قالىڭدىعى ما، پەندە ءبىلىپ بولمايدى. وشاقباي وتىرار شاھارىن مەكەندەيتىن تانىستارىنىڭ ۇيىنە بارعان سايىن وسىنى تۇسىنبەي دال بولاتىن.
ات تۇياعى شىقىلداپ تاسقا ءتيدى. كۇمبەز سارايعا اپاراتىن بوس كوشە وسى.
وشاقباي تۇلپارى ۇركە بەرگەن سوڭ اتىنان ءتۇسىپ جەتەگىنە الدى.
"دۇنيە دەگەن ءتۇبى تۇسكەن شەلەك"،—دەپ ويلادى وشاقباي، "وعان قۇيعان سۋ تۇرمايدى، ساۋلاپ اعا بەرەدى، جاماپ-جاسقاۋعا جانە كەلمەيدى. ول ءۇشىن جاڭا كەنەرە جاساۋ كەرەك، ال ەندى شىرىگەن، شەتى قاجالعان، كەنەرەسى كەتىلگەن شەلەككە جاڭا ءتۇپ سالۋ مۇمكىن ەمەس. دۇنيە دە وسى شەلەك سەكىلدى ۇستاعانىڭ ۇستاپ، ۇستاماعانىڭ توگىپ-شاشىپ دوڭگەلەنە بەرەدى، داڭعىرايدى، دابىل قاعادى، ءبىراق سونىڭ ءبارى پارىقسىز نارسە. بىرەۋ جارلى، بىرەۋ باي، بىرەۋ باتىر، بىرەۋ بوپساسىز قورقاق؛ بىرەۋ ارزان، بىرەۋ قىمبات؛ قىم قيعاش ارەكەتپەن ءجۇرىپ جاتادى. ءتىپتى ويىڭا الماعان نارسەلەر دۇنيەدە ماسايراپ جاراپازان ويناپ شىعادى. ويتپەسە الگىدەي وتاۋى، وشاعى بار ساليقالى ۇيدە پەندەگە بەلگىسىز ايەل زاتى جۇرەدى، ونى نە قىزىنا، نە كۇڭىنە جوري الماي دال بولاسىن دەگەنگە كىم سەنەدى. ايتپەسە كۇنى بويى بىرەر ديرحەم ءۇشىن داۋلاسا-داۋلاسا جاعى قارىسىپ، وزەگى تالىپ كەلگەن دەلدالدىڭ اۋلىسىندە كومبەسى جاتادى. ءداپ سول كومبەمەن دۇنيەدە الشاڭ باسىپ وتۋگە بولار ەدى. اتىمدى ەلگە جايامىن دەپ دۇنيەدە داڭعىراۋمەن وتەتىندەر قانشاما، نە وزىنە، نە وزگەگە راقىمى جوق، ءتاتتى اۋىزدىڭ ءدامىن كەتىرىپ، جاقسى كىسىنىڭ كوڭىلىنە ءتيىپ يتشىلىك عۇمىر كەشەتىندەر قانشاما. مۇنى دا پارىقسىز وتكەن، توزىعى جەتكەن شەلەك دەمەي قايتەرسىڭ".
وسى ءبىر جۇدەۋ ويدى جەتەلەپ جاس باتىر كۇمبەز سارايعا كەلگەن. تەرىستىك بەتتەگى شىرىن قۇجىرالارعا بۇرىلدى. ءازىز اقىن سوندا تۇراتىن. انەت بابانىڭ قوڭىر قىشتان سوعىلعان قوس بولمەلى قۇجىراسى تىم جۇدەۋ كورىندى. سىرت سىلاعى ءتۇسىپ الاعاتتانىپ قالىپتى.
شوجە تورعايلار شۇپىرلەپ وتىر. اياق تىقىرىنان ءدۇر ەتىپ ۇشا جونەلدى. اتىن قاڭتارىپ، تىزگىندى قۇجىرانىڭ ەرنەۋىنەن شىعىپ تۇرعان پارۋاز اعاشتىڭ ۇشىنا بايلادى. دىبىس بەرىپ ىشكە ەندى. اۋىزعى بولمە الاكەۋىم، اينەگى تەرىستىك بەتتەگى بولمەنىڭ كورگەن كۇنى وسى. كىبىرتىكتەپ كەلىپ ىشكى ءۇيدىڭ ەسىگىن اشقان.
شال ءتور الدىڭدا ءتورت قاباتتاپ بۇكتەلگەن تەكەمەت ۇستىندە جاتىر ەكەن.
— اتا، ءحالىڭىز قالاي؟ - دەپ جىلجىپ بارىپ شالدىڭ تارامىس قولىنان ۇستادى. سۇپ-سۋىق. جۇرەگىنە مۇزداي ۇسكى سۇققانداي سەزىلدى.— ءۋا، اتا؟!
— قاي بالاسىڭ؟ - دەگەن ءۇن قۇلاعىنا ارىدەن تالىپ جەتتى.
— تانىماي جاتىرسىز با، جىراۋ؟
— داۋىسىڭنان شىرامىتام، ءداۋ دە بولساڭ وشاقباي شىعارسىڭ، الاقانىڭ تۇرپىدەي ەكەن. باتىر بىتكەننىڭ قولى ەگەۋمەن پاراپار-داعى.
بۇل شالعا تاقالىڭقىراپ وتىردى.
— كورگەن جارىققا، تاتقان دامگە رازىمىن، قالعان قىزىق سەندەردىكى. انشەيىن جاتقان ارۋاقپىن. قاتارىڭ كەتىپ كەمىگەن سوڭ دۇنيەنىڭ ءدامى بولمايدى ەكەن.
— ءحالىڭىز قالاي، اتا؟
شال الدەنە ۇمىتقانىڭ ەسىنە تۇسىرگىسى كەلگەندەي باتىردىڭ جۇزىنە ۇزاق، ۇڭىلە قارادى. وشاقباي ءتۇسىندى، قارت اقىن قاپا بولىپ قامىعىپ جاتىر.
— ءسوزىم تاۋسىلىپ قالعانى، — دەدى دە، سۇلق ءتۇسىپ جاتىپ قالدى. الگى ءسوزدى ۋاقىتتىڭ تاتى جەپ، ساعى سىنعان ساعىر شالدىڭ، قانشاما قينالىپ، نەشەمە قات ويلانىپ ايتقانىڭ اڭقاۋ باتىر بايىپتاي المادى. بىلگەنى — شال بوي جاساپ جاتىر: سەزگەنى - رەڭى ءپاس، جانارى سولعىن. جالعاندا "ءسوزىم تاۋسىلىپ قالدى" دەۋگە ەشكىمدى جازباسىن دا. ادام دا جەر بەتىنىڭ دابىراسى، داۋى، جىرى، بازارى-داعى. سول بازاردىڭ دۋىلى باسىلسا، كۇللىسى ساپپا تىلدەن ايرىلسا نەسى قىزىق. ايتاقىرعا اينالعانى دا، كوكىرەكتىڭ كور بولعانى دا. ول دا ءبىر جازارعا ويى تاۋسىلعان جازۋشى-داعى، كەۋدەسىنەن جالىنى باسىلعان اقىن-داعى. كىرەگە سالىپ تارتىلماي قالعان جەبەمەن پارا-پار دا. شال قاسىندا وتىرعان باتىرعا ءومىردىڭ وسى اششى اقيقاتىن اڭعارتقان.
ەسىك اشىلىپ ىشكە حيسامەددين كىردى. سىرتقى جەلەڭ شاپانىڭ شەشتى، سۋدىراتىپ توسەك جيەگىنە ءۇيدى، تىزەرلەپ كەلىپ شالعا ءۇڭىلدى. شال جۇزىنە نۇر جۇگىردى، جاقسى شاكىرتىنىڭ جانىڭدا بولعانىڭ قالاپ-اق جاتىر.
— اكەمنەن مەن دە وتىز بەس جاسىمنان قالىپ ادام بولعانمىن دەگەن ەكەن ءبىر نوقاي جىگىت. ءوي دەمەسسىڭدەر، ءوز قولدارىڭ وزدەرىڭە جەتكەن كەزدە كەتىپ بارامىن. ءىزسىز ەمەسپىن، ءىزىمدى جالعار جەتكىنشەگىم بار،تەكسىز ەمەسپىن، تەگىمدى جاڭعىرتار باتىرىم بار. زامانداسىم كولبۇقاداي اسقان كۇيشى ەمەسپىن، سارىن ايتۋدى ميراس ەتكەن جىراۋ عانا ەدىم.
— ءتاۋىپ شاقىرتايىن با؟
— الاڭداما. ءتاڭىردىڭ ولشەپ بەرگەن جارىعىنان وزگە ارتىق جازباعان بىزگە.
وشاقباي تۇرىپ كيىنە باستادى. شالدىڭ كوزىن الا بەرە اياق جاقتا شوڭقايىپ وتىرعان اقىن جىگىتكە كوزىن قىستى، "سىرتقا سىتىل"، دەپ ىم جاسادى. حيسامەددين تىزەسىنىڭ قۇرىسىن جازىپ قاريامەن قايىر-قوش ايتىستى. وشاقباي قىرداعى ەلگە جۇرەتىنىڭ ايتتى. ەكى زامانداس تىزبەكتەلىپ سىرتقا شىقتى. تىستا كۇيبەڭدەپ جۇرگەن قىزمەتشى قۇلعا دينار ۇستاتتى، "بابانىڭ ءحالى تومەندەسە-اق كۇمبەز سارايعا حابار جەتكىز"، دەپ تاپسىردى. بىلاي شىعىپ باتىر دات الدى.
— سويلەسەتىن ءسوزىم بار، ءساتى تۇسپەي ءجۇر ەدى، — دەدى باتىر.
— وسى كوشەنىڭ اياعىنداعى شاراپ ىشەتىن گۇرتحاناعا بارايىق، سوندا وتىرىپ اڭگىمەلەسەيىك، — دەدى اقىن.
قىر قازاعى گۇرتحانانى بىلگەن بە، ۇندەمەي قۇربىسىنىڭ سوڭىنان ىلەستى. الگىدەگى اۋرۋلى قارتتان شىققانداعى كوڭىلسىز كۇيدەن ارىلماعان. قوسىلىپ كوشەنى اياقتاپ كەلەدى، ءبىرى اتتىلى، كەلەسىسى جاياۋ، وتكەن-كەتكەنگە كوڭىل اۋدارماي كوپ ءجۇردى. ۇزىن كوشە سارقىلا بەردى. وڭ قاناتتا قىشتان سوعىلعان پاكەنە ءۇي كەزىكتى، سوعان بۇرىلعان.
وشاقباي اتىن ءۇي الدىڭداعى اقىرعا ەمەس، جۇرت كوزىنەن قاعا بەرىستەۋ كولەڭكەگە قاڭتاردى. سىرت شاپانىڭ شەشىپ ەر ۇستىنە سۇلاتتى، سامايىنان تەر cay ەتتى. ىشكە حيسامەددين باستاعان. تابالدىرىقتان اتتاسىمەن-اق تاناۋدى حوش ءيىس تەپتى، گۇل وسىرگەن بە، الدە ءاتىر سەپكەن بە، ءۇي ءىشىنىڭ ءيىسى الا بوتەن. كەڭ بولمە، بولمەنىڭ ەكى جاعىنان اعاش نار جاساپ بيىكتەتىپتى، ورتاسىندا ەكى كىسى قاتار ءجۇرىپ وتەرلىكتەي جول بار؛ نار ۇستىنە تۇكتى كىلەم توسەلگەن، ءار جەردە قۇس جاستىقتار جاتىر، "ءشانيىپ جات تا قىلعىتا بەر" دەگەن ىقىلاس تانىتادى؛ ءۇي قابىرعاسى دا تۇتاس كىلەم، القىزىل بوياۋ مەن بىجىرقاي ورنەكتەر كوز سۇرىنتەدى. بۇلار تورگە تامان ورلەدى دە، وڭ جاقتاعى نارعا كوتەرىلدى. حيسامەددين نارعا شىعا بەرگەندە كەبىسىن شەشىپ كەتتى، ماسىسىمەن جوعارىلادى. وشاقبايدىڭ اياعىندا ساقتيان ەتىك ەدى، ادەپ ساقتاپ شەشە قالسا جالاڭاياق قالعالى تۇر، تاۋەكەل دەپ ەتىگىمەن ورلەگەن. نار ۇستىنە شىققاندا بايقادى، تۇكتى كىلەم ءبىرتۇتاس ەمەس، بولشەك-بولشەك ەكەن، اركىم ءوزىنىڭ قالاعان كىلەمىنىڭ ۇستىنە جايعاسادى، وزگە جۇرتتىڭ كىلەمىنە اياق سالمايدى. ماناعى وزدەرى كىرگەن ەسىك جاقتان ءجىتى باسىپ گۇرتحانا يەسى كەلدى، ءيىلىپ تاعزىم ەتتى، "امىرىڭىزگە قۇلدىق، قوناقتارىم"، دەدى. حيسامەددين قاربىز سۋىنان جاساعان شاراپ سۇرادى، وشاقباي تارىدان اشىتقان بوزاعا ىقىرار ءبىلدىردى. قارسى قاباتتا جالعىز قارا بولىپ ءبىر جىگىت وتىرعان، الگى تاناۋىنىڭ استىنان ىڭىلداپ الدەبىر ماقامدى سوزىپ وتىر. ارىدە قابا ساقال ساۋداگەر شالجايىپ ۇيىقتاپ جاتىر، ءۇي ىشىندە وزگە جۇرت كورىنبەيدى. قولىنا قوس قۇمىرا الىپ گۇرتحانا يەسى كەلدى، سوڭىندا سىلاڭداعان سۇلۋ قىز ىلەسكەن، قىز جەز تاباق كوتەرىپ الىپتى، تاباق ىشىندە مەيىز، ەرىك، قۇرما سەكىلدى جەمىستەرى بار. قىز ءيىلىپ تاباقتى الدارىنا قويعان مەزەتتە وشاقباي تاناۋىن الدەبىر ادەمى جۇپار قىتىقتادى، سۇلۋدان جاڭا جۋىلعان ماتانىڭ ءيىسى اڭقىدى...
حيسامەددين قۇمىرانى جىلدام كوتەرىپ، ىشىندەگى شاراپتى سىلقىلداتىپ جۇتىپ جاتىر. باتىر دا سويتپەكشى ەدى، قويۋ بوزا تاماعىنان ەركىن جۇرمەدى، تۇيىلە بەردى. الگى سۇلۋدىڭ كەتىپ ۇلگىرگەنى مۇنداي جاقسى بولار ما، ايتپەسە باتىرىڭا كۇلەر ەدى، قاسىن قاعىپ، ناز كورسەتىپ ەسەڭگىرەتەر ەدى. ساقتيان ەتىگىنىڭ قىرتىسىن جازىپ تابانىڭا ۇڭىلە ويلاندى، كوپتەن كوكەيدە جۇرگەن ويىنان شوشىندى، سول وي شارشاتقان. قاراپ وتىرىپ جۇرەگى كوتەرىلگەندەي سەزىلدى، اۋزى كۇشالا تاتىدى.
— مەنىڭ ماڭعۇل ورداسىنان قاشىپ كەلگەنىمە جىلعا جۋىقتادى. كورگەن سۇمدىقتى سوزبەن سۋرەتتەپ، كوزگە ەلەستەتىپ-اق ايتامىن، ەشكىم ە دەپ ءمان بەرە قويمايدى، قۇلاق اسپايدى. سول دۇلەيدىڭ الدىڭا توسۋ بولار ايلا ىزدەيىك، قالىڭ قىپشاقتىڭ يگى جاقسىسىن ءماسليحاتقا شاقىرايىق دەپ امىرشىگە دە جۇگىندىم، سىر اشىپ ەشتەمە دەمەيدى، دۋان-ارزدىڭ مامىلەسىن كۇتەلىك دەيدى، ال وز باسىم دۋان-ارزدان مىسقالداي ءپاتۋا شىعادى دەگەنگە سەنبەيمىن. اۋزىڭنىڭ دۋاسى بار اقىنسىڭ عوي، ەل باسىنا تونگەلى تۇرعان قاتەردى جىرلاپ جاريا ەتپەيمىسىڭ، ءامىرشىنىڭ الدىڭا بارىپ جۇگىنبەيمىسىڭ؟!
— ايتقالى جۇرگەن اڭگىمەن وسى ما، باتىر؟
— وسى!
— ءدال وسى ءسوزدى تالايدىڭ الدىڭا تارتتىم دەدىڭ عوي، ولارىڭ كىم؟!
— دۋان-ارزدىڭ باس مۇشەسى قاراشا قولباسىعا ماعلۇمدادىم. ول كوكەڭ: "ماڭعۇلدار اۋەلى قىپشاقتارمەن سوعىسادى، يتشە جۇلقىسىپ ءجۇرىپ كۇشى سارقىلادى، سىرتىنان باقىلاپ قانا تۇرامىز، قاي جەڭگەنى بىزدىكى، قاي جەڭىلگەنىڭ قوسىلا تونايمىز، جەڭگەنىڭ قوسىلا ماراپاتتايمىز"، دەيدى. ناعىز بەزبۇيرەك ءزانتالاق كورىنەدى.
— اعايىنمەن الىستان سىيلاس دەگەن وسى بولادى.
— كەلەسى جۇگىنگەن ادامىم وعىل بارىس ەدى. ول كوكەڭ: "تىنىش قانا بۇعىنىپ جاتايىق، سەن تيمەسەڭ مەن تيمە بادىراق كوز، كەلە قالسا قوناقاسى بەرىپ، شاپان جاۋىپ سىيلايىق، تاس جۇرەك بولماسا جىلىر، ءجىبىر"، دەيدى.
— ۇيگە كىرگەن جىلاننىڭ باسىنا اق قۇيىپ شىعارماقشى ەكەن عوي.
— جالاڭاش جاۋىرىنشىعا ماعلۇمداعان ەدىم، "ە، نەسى بار، ماڭع ۇلى نە، ءشۇرشىتى نە، ءبارى دە ۇلى سالىق، كەلسىن دە بيلىك قۇرسىن، مۇرنىمىزعا ءجىپ وتكىزىپ جەتەلەسىن، باس بىلگى ەتسىن، ايتپەسە قىپشاق-قىپشاق دەگەنگە داندايسىپ قۇدايدى ۇمىتىپ بارامىز" دەگەنى.
— ءدۇيىم جۇرتتى جالعىز دينارعا ايىرباستاپ جۇرە بەرەتىن پيعىلى ارام ادام ول. ءدىندارعا تۋعان جەر دە، تۋىسقان حالىق تا قىمبات ەمەس، جيعان دۇنيەسى ارتىق.
— كەلەسى جۇگىنگەن ادامىم قىپشاقباي باتىر ەدى. الگى اڭگۇدىك نەمە: "اتتانشى-اتتان، دەرەۋ اتقا قونالىق، ماڭعۇلداردىڭ ورداسىن شابالىق"، دەپ وكىرەڭدەپ ءبىتتى. ءقازىر ەلىندە قول جيناپ ءجۇر دەپ ەستيمىن.
— بىلەككە سەنگەن جان سول! — دەدى حيسامەددين.
وشاقباي بوزا ۋىتىنا قىزىپ قالدى، اسقازانى سارىمساق جەگەندەي ءبۇرىپ اۋىردى. الگى سۋسىننىڭ بارا سالىپ قوڭىلتاق قارىندى جاۋكەمدەپ جاتقانىن سەزدى، ءسوز جوق سونىڭ لانى، بوزا جاقپايتىن. سىپايگەرشىلىك ساقتاپ "شاراپتان جەڭىل عوي" دەپ ىشكەن. وسى مەزەتتە سۇلۋ قىز ەكىنشى قۇمىرا اكەلىپ الدىڭا قويدى، سىلدىر ەتىپ كۇلگەنى. وشاقباي قۇمىراعا ءۇڭىلىپ قاراپ ەدى، جۇرەگى كوتەرىلىپ جۇرە اتقىپ تۇرىپ، جانىڭدا جاتقان قالپاعىنا جارماستى. الگى جۇتقانى القىمىنا كەلىپ الىپ بارادى. ءسال كىدىرسە بۇلدىرەتىن ءتۇرى بار. تابالدىرىقتان جالعىز-اق اتتاپ سىرتقا شىققان، ال ىڭىران، ال ىشقىن. ىشىنە الا قويان كىرىپ كەتىپ سونى قايتا قۋىپ شىعارا الماي جۇرگەندەي بولدى، جان تەرى شىعىپ تامشىلادى. الدەن ۋاقىتتا ەسىن جيىپ، كوزىن اشتى، ەڭسەسىن كوتەردى. كوشە جيەگىندە بىرەر بالا باستارى جىلتىراپ بۇعان اڭتارىلىپ قاراپ تۇر ەكەن. "كورەر كەزدەن ۇيات بولدى-اۋ"،— دەپ ويلادى. "جۇگەرمەكتەر نەسىنە سىقسيا قالعان؟" جەتى اتادان جىبەرىپ جەكىگىسى كەپ ءبىر توقتالدى". جانىڭا گۇرتحانادا كىزمەت كورسەتكەن سۇلۋ تاقادى، قولىندا قۇمىراسى بار، قۇمىراعا ۇركەكتەي قاراعان، قىز: "سالقىن سۋمەن شايىنىڭىز، سەرگيسىز"، دەدى. الاقانىڭا سىزدىقتاتىپ سۋ قۇيدى، سىلدىر ەتىپ كۇلدى، كۇلگەنى سۋدىڭ دىبىسىنا ۇقساس، "تۇكپىرگى بولمەگە بارىپ جاتا قويىڭىز، توسەك جايعاپ، شىمىلدىق ءتۇسىرىپ كەلدىم"، دەدى. سۇلۋ مۇنىڭ كوزىنە ءجاۋدىر ءوتىپ قاراعان ەدى، جۇرەگى تاعى ويناپ شىعا كەلدى. وسى مەزەتتە كوشە جيەگىندەگى دومالاق باستىڭ بىرەۋى: "اعا اتىڭىز قازىقتان بوسانىپ قاشىپ بارادى"، دەگەنى. جالت قاراعان. الىرماي، شوڭقيىپ شىن جاياۋ قالاتىن ەدى، اينالايىندار-اي! قازىقتا تۇلپارى جوق. ارىدە، كوشەنى قىرقىپ ەتىپ بۇلكەكتەپ بارادى، قۇمىرا ۇستاپ تۇرعان قىز: "باتىر، شىمىلدىق ىشىندە جورعا بايتال بار عوي، جورتاقى اتتى قايتەسىز"، دەدى سىڭق ەتىپ. وشاقباي بۇل سوزگە ءمان بەرە قويمادى، جۇرەك مايى اۋزىنا قالقىپ ات سوڭىنان تاپىراقتاي جۇگىردى.
قۇلقىن سارىدەن تۇلپار ارقاسىنان ەر تۇسپەگەن، اش ەدى. كوكماردان مەشىتىنە مال ايداپ كەلدى، شىراقشىعا زەكەت وتكىزدى؛ جالاڭاش جاۋىرىنشىمەن ءۋاجداستى، قيسىق سوزگە كەلىستى، انەت بابانىڭ كوڭىلىن سۇرادى، جاقىن قۇربىسىمەن داستارقان قۇردى، ءسويتىپ جۇرگەندە ءتۇس اۋدى... ءوڭدى مىنە ساقتيان ەتىگى سىقىرلاپ ات سوڭىنان جۇگىرىپ كەلەدى. قۇنتسىزدىقتان ەمەس، كورەسىنى ميتىڭ تىرشىلىكتەن كوردى. "قۇرۋ-قۇررۋ" دەپ داۋىستادى. تۇلپار كوشەدە كولدەنەڭ كەزىككەن جۇرگىنشىدەن شوشىپ، ماناعىدان بەتەر بەزىندى، جورتىستى قويىپ، ەندى كوسىلتە جونەلدى.
باتىر 6aji داۋسىمەن ايقايلادى. ات يەسىز ەكەنىڭە ەندى كوز جەتكىزدى بىلەم، كىلت كىدىردى، قايتا قايرىلدى. وقىرانىپ موينىڭ سوزدى. وسى مەزەتتە وشاقباي مىسىقشا باسىپ كەلىپ، تورىنىڭ شىلبىرىنان شاپ بەردى. اتتىڭ قوڭىر جانارىن جاس تۇتتى. باتىر تۇلپاردى ۇرىپ جازالاعان جوق، تارتپاسىن قاتايتىپ قايتا تارتتى، ەرگە قوندى. تىزگىندى داربازا قاقپاعا بۇردى. شاراپ ۋىتى ساناسىن جايلاعان اقىنعا دا، بايەك بولىپ قىزمەت كورسەتكەن قىزعا دا قارامادى، جانىڭ جالعىزدىق جەدى. قاراقۇرىم حالىق جايلاعان قالادا ءوزىڭدى ەش سەرىكسىز، جالعىز سەزىنگەن قيىن.
باعانادان ساناسىنا شايىرداي جابىسىپ شىقپاي قويعان سارساڭ وي شارشاتتى. "وسى شاراپ ءىشىپ، ولەڭ جازىپ، اڭ قۋىپ، جايباراقات كۇن كەشكەن جۇرتىنىڭ ەرتەڭى نە بولماقشى؟" "وتەۋسىز، ەلەۋسىز ءوتىپ بارا جاتقان جاستىعىنىڭ قارىمتاسى قايسى؟" باياعى ءبىر بوزبالا شاعىندا كەۋدەسىندە پىرىلداپ ۇشىپ جۇرگەن بوزتورعاي ءتارىزدى قۇيتاقانداي ارمانى بولۋشى ەدى. ول پاقىر تىنباي قانات قاعىپ ءجۇرۋشى ەدى. ەندى ەسىنە ءتۇستى، سول بوزتورعاي كەۋدەسىنەن شىعىپ كوز كورمەسكە ۇشىپ كەتكەن بە، الدە قاراڭعى قاپاستا جاتىپ ءولىپ قالعان با، ايتەۋىر جوعالتىپ الىپتى. ارماننىڭ جوعالعانى دا.
اتىنىڭ لىپىلداعان جىلدام جۇرىسىنە ەلىكتى. ءبىراۋىقتا ەڭسەسىن كوتەرىپ قومپيىپ وتىردى. كەشكى كۇن قاراقوشقىل شاھار ۇيلەرىنىڭ اراسىنا ءسىڭىپ بارادى ەكەن، قىزىليەك كەز. كەشە كەشتە جەگەن اسى ەسىنە ءتۇستى: كەلىنشەگى قىسقى سۇردەن ساقتاپ قالعان قول باسىنداي قازىنى جاس ەتكە ارالاستىرىپ اسقان ەكەن. بۋى بۇرقىراپ تاباق كەلدى. سوندا قاراكەسەك ەت ورتاسىندا قاۋىننىڭ جارتى تىلىگىندەي بولىپ سارى قازىسى جاتقان. مىنا قاراقوشقىل قۇجىناعان شاھار ۇيلەرى، سونىڭ اراسىنا ءسىڭىپ بارا جاتقان جارتى تىلىك كۇن — سول تاباقتى ەلەستەتتى. وتىرار شاھارى بۋى بۇرقىراعان ۇلكەن تاباق سەكىلدى ەدى. قارنىنىڭ قاتتى اشقانىڭ ەندى سەزدى. تاڭەرتەڭنەن بەرى قارا قوناقتاماعان قوڭىلتاق اسقازاندى الگىدەگى بوزبۇيرا بوزا ىشىرتكىدەي شايىپ كەتكەن.
Aت تۇياعى شاقىلداپ قورعان قاقپاسىنان ءوتتى. Cap جەلىس بۇلكەككە باستى. جانۋار وسى جۇرىسىنەن تانباسا، تولىپ تۋار اي قامشىلار جاققا وتكەنشە جىبەك جولىنا جەتىپ جىعىلادى.
جىبەك جولى مەن وتىرار ەگىز ۇلداي.
ءبىرىنسىز ءبىرىنىڭ قىزىعى جوق، تىرشىلىگى تۇزسىز استاي ءدامسىز. ءبىرىنسىز ءبىرى ۇلكەن اڭگىمەنىڭ كىرىسپەسىندەي عانا، ورتا جولدان ۇزىلگەن قيسسا ىسپەتتى. جەر انا قۇرساعىنان جارىپ شىعىپ دۇنيەگە كەلگەندە جىبەك جولى وتىرار شاھارىنىڭ كەرەگە جايۋىنا، جۇرتى قۇجىناپ، ىرگەلى قونىس بولۋىنا بارشا بولمىسىمەن جاردەم ەتتى، اتارىن شار تاراپقا تاراتتى وتىرار دا قارىمتاسىز قالعان جوق. ۇلى سۇرەڭدى عيبراتتى ساپارناماسىن تولعادى، قازىنالى كەرۋەنىڭ اتتاندىردى، جەلاياق جيھانكەزىن جونەلتتى، ۇزىنا بويىنا بەكىنىستەرى مەن ساعىندارىن شاشۋداي شاشىپ جىبەردى. ءبىرىن-بىرى ماراپاتتاپ ءوتتى. جىبەك جولىنا كەلگەن قاتەر تاس قامال، شويىن قاقپالى شاھارعا سوقپاي ويتپەيتىن. وتىراردان تاراعان سۇركىل جورىق، دۇمەي دۋمان جىبەك جولىنىڭ ۇستىمەن شانداتۋشى ەدى.
ويحوي... ءقازىر دە اي استىڭداعى ايگىلى داڭعىل اسا سۇلۋ. اسپانداعى قۇس جولىمەن جارىسا شاڭىتىپ، قۇلداي اعىپ سوزىلىپ جاتىر. سورابىنا كوز جەتپەيدى. كەلىستى كەندىكتى جىرلاعان ۇزاق داستان ىسپەتتى. ول داستاننىڭ جىر جولىندا قاسىرەت تە، كۇلكى دە، ايتىس تا، باس العان قىساستىق تا، ىنتىق اسىقتاردىڭ وت لەبى دە بار. دەشتى-قىپشاق جەرىن ۇلكەن دومبىرانىڭ كۇمبىرلەگەن شاناعىنا تەڭەر بولساق: جىبەك جولى سول كيەلى اسپاپتىڭ بەبەۋ قاققان ىشەگى ەدى، وتىرار تيەگى ەدى. قوسىلا كۇڭىرەنىپ كۇي تۋعىزار. كونە اۋەن اسا ءدامدى، قۇلاق قۇرىشىن قاندىرىپ، قيالدى قوزعار، كەۋدەگە قۇيىن جەلىك بىتىرەر.
قاس باتىر وشاقباي تىڭداسىنشى!
تۇنگى دالانى بەلىنەن قۇشىپ جاتقان جىبەك جولىنىڭ بويىندا ءار قيىردا، اراسى ات شاپتىرىم قاشىق-قاشىقتا كەرۋەن قونالقىسى كەزىگەدى. قيىردىڭ ۇيقىسىن قاشىرىپ، كۇڭگىر-كۇڭگىر كەڭەسىپ، سالقىن اۋانى قۇنىعا جۇتىپ وتىرعان جولاۋشىلار مول. تۇنگى جولدىڭ ءتىرى ارۋاقتارى. ورتاسىندا وت، مەڭىرەۋ ءتۇڭدى قاۋسىرا جامىلىپ، قىسىر اڭگىمە شەرتىسەدى. سىزىلتىپ سىبىزعى شالادى، قوبىز كۇيلەيدى. كۇندىزگى وتىراردان كورگەن كەرەمەت قىزىقتارىن ايتىپ تاۋىسا المايدى. بۇل مەزەتتەگى جىبەك جولى تىم سۇلۋ، تىم كەربەز، قىلىقتى كەلىنشەكتەي. جولاۋشى بىتكەننىڭ كوڭىلىنە قۇمارلىق سەزىمىن وياتىپ، ۇيقىسىن قاشىرىپ، ماناۋراپ جاتقانى.
قۇس جولىنىڭ استىڭدا اق شاڭداق كويلەگى اعاراڭداپ جاتقانى!
سوندا عوي كولىكتەن تۇسە قاپ، ەتپەتتەي كەتىپ قۇشىپ سۇيگىڭ كەلەدى. كەرىلىپ جاتقان كەربەز جولدى ايمالاپ ەركەلەتكىڭ كەلەدى. توسىنە قۇلاعىڭدى توسەپ جۇرەك ءدۇرسىلىن تىڭداعىڭ كەلەدى. شىن اسىقتىق، وسى. ءسويتىپ جول جيەگىنە جاتا كەتسەڭ عوي، قۇلاعىڭدى توسەسەڭ عوي؛ جارىم ورتادا جۇگى اۋىپ قالعان جولاۋشى جايلى، قاپىلىستا وپات بولعان باتىر تۋرالى، جورىقتاعى جارىن كۇتۋمەن كەيۋانا كەمپىرگە اينالعان ارۋ تۋرالى؛ قىسقاسى، ۇلكەن ءومىر، جەتىلگەن ۇرپاق تۋرالى اۋەزدى اڭگىمە ەسىتەر ەدىڭ. وتىرار سىرىن ۇعار ەدىڭ.
ءۇشىنشى جەلI
ەلدى حالىق ەدىم، ەندى ەلىم قايدا؟
قاعاندى حالىق ەدىم، قاعانىم قايدا"
قانداي قاعانعا بۇدان بىلاي
كۇش-قۋاتىمدى جۇمسايمىن.يوللىع – تەگىننەن
ءبىرىنشى سارىن
وشاقباي جار توسەگىنەن شوشىپ ويانعان، ارقاسىنان قۇمىرسقا جۇگىرىپ وتكەندەي بولدى، الدەنەگە سەزىك قىلدى. ەشتەمە ەستىلمەيتىن سەكىلدى. اشىق تۇندىكتەن سيرەي باستاعان جۇلدىز شوعىرىن كوردى، تاڭ جاقىن بولعانى. اي باتىپ ۇلگىرگەن، اشەيىندە كەرەگەگە ءىلىنىپ تۇراتىن اق ساۋلەسى ىزىم-قايىم جوعالعان. جانىڭ سيپالادى، قولىنا بارشىننىڭ بۇرىمى ىلەستى، سۇپ-سۋىق بولىپ جاستىقتان اسىپ جاتىر ەكەن. الگىدە نەدەن شوشىپ ويانعانىڭ ويلادى، ەسىنە تۇسپەدى، "ءتۇس كورگەن بولارمىن"، دەپ ويلادى، تىسقا شىعىپ تۇلپارىن قاراعىسى كەلدى. وتىرار شاھارىنان اۋىلعا الگىدە جەتىپ، سۋىتىپ قويعان؛ وتقا تاڭ اتا جىبەرمەكشى ەدى، شاھاردان شىققالى ءبىر تاۋلىككە جۋىق cap جەلىسپەن ءجۇرىپ الىس جايلاۋداعى اۋلىنا ازەر ىلىكتى. ادەتتە جول ءجۇرىپ شارشاپ كەلگەندە الاڭسىز ۇزاق ۇيىقتايتىن. بۇگىن الا بوتەن ەلەگىزۋلى، جامان ءتۇس كورگەندەي شوشىمالى كۇيگە ءتۇستى. اتىن بارلاپ قايتۋعا ەرىندى. جىلى توسەككە قايىرا قيسايدى، كورپەسىن جامىلدى. بويى شىمىرلاپ مارعاۋ ۇيقىنىڭ قۇشاعىنا ەنە بەرگەن.
اۋەلى قاڭسىعان كەرنەيدىڭ ىشىنەن جەل وتكەندەي ازىناعان دىبىس شىقتى. تىنىسىن تارتىپ تىڭداي قالدى. سالدەن سوڭ الگى دىبىس سىبىزعىداي سوزىلىپ تەبە قۇيقانى شىمىرلاتتى، بارا-بارا اسا ءبىر جات داۋىسقا ۇلاسىپ كەتتى. جامانشىلىق بەلگىسىندەي انتەك ءۇن ءبىراز سۇڭقىلداپ بارىپ كىلت ءۇزىلدى. وشاقباي توسەگىنەن اتقىپ تۇردى. شىرت ۇيقىداعى بارشىندى وياتتى.
— بۇل جايلاۋعا قاشان قونىپ ەدىڭدەر؟
— قاشان قونعانى قالاي؟
— بۇل جايلاۋعا قاشان كوشىپ كەلىپ ەدىڭدەر؟!
— بۇگىن دە، تۇستەن كەيىن. باتىر-اۋ، نە بولىپ قالدى؟
ءوزىڭ ەمەس پە ەڭ: "اۋىلدى جاڭا جۇرتقا اۋىستىرىڭدار"، — دەپ جارلىق جاساعان.
— مىنا دىبىستى بۇرىن ەستىپ پە ەدىڭ؟
— باتىر-اۋ، بۇل نە سۇمدىق؟
وشاقباي ەتىگىن جۇرە كيىپ سىرتقا سىتىلدى. تورىسى قازىقتى شىرق اينالىپ تەپسىنىپ تۇر ەكەن. بەلدەۋگە تىك شانشىپ قويعان نايزاسىن ىلە كەتتى. بارشىن ساداعى مەن قورامساعىن كوتەرە شىققان ەكەن، اتىنىڭ تارتپاسىن تارتىپ كەرى اينالعان باتىردىڭ قولىنا ۇستاتتى. شىلاۋىنا جارماسىپ ءجۇر.
— اۋىلدى وياتىپ، اتتاردى ەرتتەتىپ ساق وتىرعايسىڭ. مەن قىر اسىپ ءبىلىپ قايتايىن. باقىل بول، بارشىن! - دەدى دە جاس باتىر تۇلپارىنا ءمىندى، تىزگىندى بوساتتى. قازىق كەمىرىپ تىقىرشىپ تۇرعان ات ىتىرىلا جونەلدى. بەت الدى كۇننىڭ شىعىسى، قاراتاۋدىڭ سۇيىندىك اسۋى ەدى. سوڭىندا قوعاداي جاپىرىلىپ، بۇرىمىنا وراتىلىپ بارشىن كەلىنشەك قالا بەردى.
وشاقبايدىڭ تىنىسى تارىلدى، جالعا بەتىن باستى؛ تاڭ الدىڭدا الىس كوكجيەكتەن اپپاق جۇلدىز اقپاۋشى ما ەدى. اق كويلەكتى باتىر سول جۇلدىزعا ۇقسادى. تۇلا بويى ەرت تيگەندەي قىزىندى. قۇيما تۇياق تاسىرى مەن ازىناعان جەل قوسىلىپ قۇلاعىن تۇندىردى. اسۋعا شىعا اتتىڭ شاتى جىرتىلارداي جازىلدى. سوڭعى جۇلدىزدار ءسونىپ ماڭاي اعارا باستاعان.
وشاقبايدىڭ كوزىنە قوس اق قاسقىر شالىندى، قىرقانى قۇلداپ بەرمەن جوسىپ كەلەدى، بۇل وڭىردە بۇرىن-سوندى اق قاسقىر بولمايتىن. الگىدە ازىناپ ۇلىعان ءداپ وسى مۇندار ماقۇلىقتار ەكەنىڭ ءبىلدى. تاقاپ قالعاندا كوردى، ەكەۋىنىڭ اۋزىندا ەكى بولتىرىك بار، ءتۇن الپەتىندە بولتىرىگىن تىستەپ اۋا قاشقان قاسقىرلاردى كورگەنى وسى.
الگىلەر قارسى ۇشىراسقان اتتىلىنى كورگەندە قالشيىپ، قاتىپ تۇرا-تۇرا قالىستى. باۋىرىن كوتەرمەگەن كۇشىكتەرىن جەرگە ءتۇسىرىپ الدى. ارلانى بولار، جەر باۋىرلاپ جاتتى. ازۋدى قاندار قىرعىن شايقاستى كۇتتى. كوزىندە قامساۋ وت پەن وشپەندىلىك تۇردى.
اق قاسقىرلار قاراتاۋ ۇستىندە جورتپايتىن، ولاردىڭ مەكەنى اقىراپ ۇستىندەگى سالقار ساحارا ەدى، ول دا بۇلاردىڭ ارشىنىڭ سوزىپ ادىمىن ولشەر التىن مەكەنى تۇعىن. بايالىش اراسىنان تۇلكى قاعىپ جەيتىن، سەكسەۋىل تۇبىنە كۇشىكتەيتىن. كۇنى قىزارىپ توبەدە ۇزاق تۇرىپ الاتىن بۇيرات شاعىلدىڭ ۇستىندە ارمانسىز بۇلكەكتەۋشى ەدى. وندا تابانعا بىلپىپ تيەر جانتاق وسەتىن، ۇرشىقتاي ءۇيىرىلىپ شاۋىپ جۇرەتىن قايىنى بولاتىن؛ اسپاننان اياعى سالبىراپ ءتۇستى مە، نە قارا جەردەن قوس قۇلاعى تىكىرەيىپ تىك ءونىپ شىقتى ما، ونشاسىن بىلمەيدى. قوس اياقتى قاپتادى دەرسىڭ. الگىلەر زىرقىراتىپ يمەك تاياق الاتىن اتتى، ازۋىن قارشىلداتىپ تازى قوستى، سوسىنعىسى جامان تۇستەي جان شوشىتار كۇندەر بولدى. ۇيالاستارىنىڭ كوبى قوس اياقتىلاردىڭ بەلىنە تەرى بوپ ورالىپ كەتتى. ايعا قاراپ ۇلىپ قان قۇستى. يمەك تاياق ساداقتىڭ جەبەسى مەن شىبىق بورباي تازىلار ۇيالاستارىن وپات قىلدى، ءوزىن تۋعان جەردەن بەزدىردى. بەزبۇيرەك ەتتى. قاراتاۋ ۇستىنە وسىلايشا اۋىپ كەلگەن.
وشاقباي قاپىسىز ۇقتى، تۇلپارىن قيىس بۇردى. قاسقىرلاردىڭ بولتىرىگىن اساپ اۋا قاشۋىندا، قۇلازىپ ۇلۋىندا جۇمباق سىر بارىن سەزدى. بۇيىرلەرى قابىسىپ، تاباندارى قاناعان، التىن مەكەنىنەن ايرىلعان جەتىم حايۋانداردى ايادى؛ جاندارىنان سىرعىپ وتە شىقتى. اسۋدان اسىپ، قاسقىر قاشىرعانداي الامان اپاتتى بارلاعىسى كەلدى. "ماقۇلىقتاردى مۇنشا بەزدىرگەن نە حال" دەپ ويلادى ىشىنەن.
قاراتاۋ قىرىنا كوتەرىلە بەرگەن. كۇن ساۋلەسى كوزىن ۇردى. سول ساۋلەنىڭ استىنان قارا قۇرىم قاپتاعان قولدى كوردى. جۇرەگى شىم ەتتى. قول كەرى كەتىپ بارادى. جانارىن جاس تۇتتى. اتىن بۇرىپ جارتاستىڭ قالتارىسىنا بۇعىندى. الاقانىڭ كوزىنە كولەگەيلەدى، سول!.. ءدال سول سۇمدىق!.. سۇراپىلدىڭ اۋەلگى تولقىنى بۇل!.. جۇرەگى قاتتى دۇرسىلدەپ كەپ كەۋدەسىن تارىلتتى، قول بىرتە-بىرتە اقشىل تۇمانعا ارالاسىپ الىستاپ كەتتى، كوز ۇشىندا قايتقان سۋداي ەتەگىن جيىپ، اقىرىندا جوق بولدى. وشاقباي الگى كورىنىستىڭ الدامشى ەكەنىڭ ءبىلدى. جاۋ قولى وزىنەن ءورى كەتىپ بارا جاتقان جوق، كەرىسىنشە، ءدال وسى تۇرعان سۇيىندىك اسۋىن تۇستاپ كەلەدى. ادەتتە تاڭ الدىڭدا كورىنگەن نارسەنىڭ بارلىعى ساعىمعا ورانىپ الىستاپ بارا جاتقانداي ەلەس بەرەدى. ءتىپتى، الىستاي-الىستاي كوزدەن عايىپ بولادى. ەندى كۇن ارقان بويىنداي كوتەرىلىپ، جەر بەتىنەن تاڭعى بۋ تاراعاندا الگى الىستاپ كەتكەن نارسە يەگىڭنىڭ استىڭدا تۇرادى. جوق قاراپ ۇيرەنگەن وشاقباي تابيعاتتىڭ وسى ءبىر سىلقىم قۇپياسىن قاپىسىز انداعان.
ەندى ءبىر مەزەتتە قايتقان سۋداي قاپتاعان قول وسى اسۋعا جوڭكىلىپ كەلىپ باس ۇرارى حاق.
تاڭعى اۋانى اتويلاعان اششى ايقاي ءتىلىپ ءوتتى. سەلك ەتىپ ايقاي شىققان جاققا قارادى. الىستى بارلايمىن دەپ اياعىنىڭ استىڭداعىنى كورمەپتى. سۇمدىق اياعىنىڭ استىڭداعى قىساڭدا ەكەن. ءبىرى اتتىلى، كەلەسىسى جاياۋ — ەكى جىگىت سوعىسىپ جاتىر. جاياۋدىڭ قولىندا ۇزىن نايزاسى بار، اتتىلىدا ايبالتا، سىلتەگەن سايىن كۇنگە شاعىلىسىپ جالت-جۇلت ەتەدى. جاياۋ جىگىتتى شىرامىتاتىن سەكىلدى، ءوزىن ەمەس، قيمىلىن، نايزا تولعاسىن تانىدى. وشاقباي بارلىق ءقاۋىپتى ۇمىتىپ تۇلپارىنا قامشى باستى. اسۋدىڭ بۇل تۇسى تىك شۇڭەيت ەدى، جاي اياڭمەن جۇرمەسە دومالاپ كەتۋى كادىك. ات ەرىكسىز ارشىنىڭ تەجەپ، كيتىڭدەپ، سيراعىن ساناپ باستى. ءدال وسى ميتىڭمەن قىساڭعا جەتكەنشە جەكپە-جەكتىڭ نەمەن تىنارى بەلگىسىز. جاياۋ جىگىتتىڭ اتى ارىدە جەبەگە ۇشىپ تەڭكيىپ قالىپتى.
باتىردىڭ ەكى كوزى شۇڭەيتتەگى شايقاستا ەدى.
ات ۇستىندەگىنىڭ قيمىلى قاتتى، ايبالتاسىن وڭدى-سولدى ەركىن سىلتەپ جاياۋدى تاپتاپ كەتە جازدايدى، ءبىراق قارۋىن دارىتا المايدى. نايزا جىبەرەر ەمەس. الدىڭ توسىپ كىدىرتە بەرەدى. نايزاگەر جىگىت شارشاعان بىلەم، نايزاسىن تەك قورعانىسقا تولعاپ جۇرگەندەي كورىندى. وشاقباي جان داۋسى شىعا ايقايلادى. "نايزاڭدى ابايلا! نايزاڭدى ابايلا. شاۋىپ تۇسىرەدى!" جىگىت جالت قاراعان، وشاقبايدى تانىماسا دا، وزىنە جاناشىر كەلە جاتقانىڭ شىرامىتتى. شىنداپ قيمىل كورسەتە باستادى.
الگى ويدان وشاقبايدىڭ تاماعىنا تاس تىعىلعان. نايزانى شابان تۇيرەدى دەگەنشە بالتاعا شاپتىرعانى. جىگىت بويىندا وزگە جاراق جوق ەدى. قورامساعى مەن قالقانى سانىڭ بوس سوعىپ سالپىلداپ ءجۇر. قىپشاق جىگىتىنە جاردەم كەلە جاتقانىڭ سەزگەن جاۋ بۇرىنعىدان بەتەر قۇتىردى. نايزاعا تىكتەپ ات قويدى. نە اتتى تۇيرەتىپ، نە جاۋىن ءتۇسىرىپ تىنباق سىڭايمەن ۇڭىلە شاپتى. نايزاگەر كوز ىلەسپەس شاپشاڭدىقپەن نايزاسىن كوتەرىپ ۇلگەردى، ات كەۋدەسىنەن قارۋىن تايدىرىپ اكەتتى، قاراقۇسىنان تونگەن بالتانى كوردى، جالت بۇرىلدى. ايبالتا اۋانى وستى. بۇگىلىپ بارا جاتقان جاۋدى بۇيىردەن قاتتى نۇقىپ قالدى. ماڭعۇل باتىرى ات جالىن قۇشتى، اناداي جەرگە بارعاندا تۇلپارىنان اۋىپ ءتۇستى. الگىدەي قاتتى نۇقۋدان بويىن جيناپ تىكتەنە بەرگەن قىپشاق جىگىتىنىڭ اياعى تايىپ كەتتى. اۋىر نايزانى قولىنان ءتۇسىرىپ الدى. ماڭعۇلدىڭ شارۋاسىن تامامدادىم دەپ ويلاسا كەرەك، قيمىلى جاي، وسى مەزەتتە اتتان اۋعان ماڭعۇل اتقىپ تۇرا سالىپ ۇمتىلدى. وڭمەڭدەپ كەلەدى. جەردەن كوتەرىلە بەرگەن نايزانىڭ ۇشىن شاۋىپ جىبەردى. قىپشاق جىگىتىنىڭ قولىندا كۇر جارتىكەش ساپ قانا قالدى. ەندى جاۋىنىڭ جولىن سونىمەن بوگەدى.
وشاقبايدىڭ ەرى ات موينىڭا لىقسىپ شۇڭەيت تابانىڭا ەندى جەتكەن. ساداعىن جۇلىپ الىپ جەبە سالدى، ادىرنانى سالالاپ تارتا باستادى. ءجۇرىسى جايسىز تۇلپار كوزدەتەر ەمەس. انىق كوردى. جاۋ قولىنداعى ايبالتا ەكىنشى مارتە كوتەرىلدى، ەكىنشى مارتە تەمەن ءتۇستى، قىپشاق جىگىتىنىڭ قولىنداعى ۇزىن تاياق قاق ءبولىندى، سۇمدىق-اي، جىگىت جاراقسىز قالدى. ايبالتا ءۇشىنشى مارتە تومەن تۇسكەندە قىپشاق جىگىتىنىڭ كەۋدەسىنە ءسىڭدى. وشاقباي ودان ءارى شىدامادى، كورە تۇرا باۋىرىن ولىمگە قولىمەن قيعانداي سەزىندى، ساداعىن تارتىپ جىبەردى. جەبەسى لاعىپ كەتتى. جاقسى كوزدەمەي اسىعىس اتقان جەبە وستەدى.
ايقايلاپ ات قويعان. ماڭعۇل جىگىتى قولىنداعى ايبالتاسىن ءتۇسىرىپ الدى. تەڭسەلىپ كەتتى. قوس قولداپ ءبۇيىرىن باستى، جانىڭا كەپ ويقاستاعان وشاقبايدى انىقتاپ كورە دە المادى، گۇرس قۇلادى. ىشىنە قان تولىپ كەتكەنىڭ ءبىلدى. بۇيىرىندەگى جارادان ەشتەڭە شىقپاپتى.
وشاقباي تۇلپارىنان ءتۇستى، جەتىپ بارىپ قىپشاق جىگىتىنىڭ بەتىنە ءۇڭىلدى. تانىدى. تارازى شاھارىنىڭ ءازىز باتىرى قىپشاقباي ەكەن.
ەل شەتىنە جاۋ كەلگەندە جۇرتتان بۇرىن ورە تۇرا كەلىپ اتوي شاقىرعان، كەۋدەسىن ءبىرىنشى بولىپ جاۋ ايبالتاسىنا توسقان قىرشىن باتىردى جوقتادى. ساۋرىك تۇسكەن ۇيىردەي پىشىراماي بىلەك قوسىپ بىرلەسىپ شىققاندا عوي، ەل بولىپ ەتەك جيسا عوي، بۇلايشا تورعايداي توزباس ەدى، ءار سايدا مۇردەم قاپپاس ەدى. باس-اياعى ءبۇتىن بولار ەدى. قىپشاقباي باتىر تارازى شاھارىنان باستاپ شەگىنە ۇرىس سالعان، قولدى تۇگەل وپات قىلعان، اقىرىندا اتتان دا، قارۋدان دا ايىرىلعان. باسىن كوتەرىپ وتىرىپ جاڭا بايقادى، قىپشاقبايدىڭ جان كەشىپ كەتكەن ءتۇرى سەكسەۋىلدىڭ وشاققا ءتۇسىپ جانباي قالعان سۋ تومارى سەكىلدى ەدى، جاسىنا جەتپەي سەمىپ، جاس داۋرەننىڭ قىزۋلى، قىزىقتى كۇندەرىنەن ماقۇرىم قالىپ، باز كەشكەن بەيباق بۇل. ون قولىنىڭ باس بارماعىندا ءتىسىنىڭ ءىزى بار، ءوزى شايناعان. ءومىرىنىڭ قىرشىن كەتەرىن ءبىلىپ بارماعىن تىستەدى مە، الدە تۋعان جەرىن جاۋ اياعى تاپتاعاندا تۇسكەن تاڭبا ما، ول اراسىن بىلمەدى. جاقسى زامانداستىڭ وپات بولعانىڭا قايعىرىپ وتىرا بەرۋگە بولمايدى، جەلكە تۇستان جاۋ كەلە جاتىر.
قىپشاقبايدىڭ اۋىر دەنەسىن كوتەرىپ اپارىپ توبەگە قويدى. ەڭىستەن سەلدىڭ سۋى الىپ كەتەدى. ەندى قاقپا تاستاردى ۇيشىكتەپ ءۇيىپ بەتىن جاپتى. سوسىن باتىر سۇلدەسىن ۇزىن-ۇزىن تاستارمەن باستىرىپ شىقتى. وبا ءۇيدى. ءوستىپ جۇرگەندە كۇن ارقان بويى كوتەرىلىپ قالعان. اسىعا قيمىلدادى.
اتىنا ءمىنىپ اسۋعا قايىرا تىرمىستى. جەلكەسىن كۇن قىزدىرا ءتۇستى. جالعىز اياق جولدى سوراپتاپ بىرەسە وڭعا، بىرەسە سولعا بۇرىلىپ، اتتىڭ ساۋىرىنا ءشوميىپ، تىرمىسىپ كەلەدى. اسۋعا ورمەلەۋ اسا قيىن. تاس باسىپ ۇيرەنگەن جىلقى بولماسا، وكپەسى كۇيىپ، تاسىرقاپ، تۇرالاپ قالا بەرەدى. بىرنەشە مارتە ەڭكەيىپ تۇلپاردىڭ كوزىن ءسۇرتتى. بىرنەشە مارتە اتتان ءتۇسىپ، تورىنى جاياۋ جەتەلەدى، تىزگىن الاقانىڭ كەستى. قاتتى القىنىپ، اۋزى كەرمەك تاتىدى. كوز الدىڭداعى شوقالاق تاستار جىلجىپ بارا جاتقانداي سەزىلدى. اياعى تايىپ شۇڭەيتكە قۇلاي جازدادى. اتى الىپ قالدى، نە قيلى اسۋدى ورلەپ، كيىك وتىن تەرىپ جەپ، ارقار قۇساپ تاۋدا وسكەن جانۋار قيىنعا تالماي ورمەلەدى. ەكى تاناۋى جەلگە تولىپ جەلپىلدەپ كەتتى. مانا شۇڭەيتكە جىلدام تۇسكەن باتىر قايتار جولدىڭ سونشاما قيىن بولارىن ويلاماپتى.
ساماي تامىرى لىپىلداپ سوققان مەزەتتە اسۋدىڭ قىر ارقاسىنا اياق ارتتى. جەل ازىناپ تۇر ەكەن. قالپاعىن ۇشىرىپ اكەتە جازدادى. بۇگىلىپ بارىپ بويىن تىكتەدى. اتىنىڭ كەڭسىرىگىن سيپادى، العاش رەت ارتىنا كوز سالعان-دى.
تومەندە قالعان قيساپسىز جىرا، شاتقال جىمى كوز تۇندىردى. سول جىرا، شاتقال جىلانشا يرەتىلىپ قوزعالاتىن سەكىلدى. جانارىن تۇتقان تەردى ءسۇرتتى. اسۋ استىڭداعى قاپ-قارا جىم جاۋ تابانىڭا تۇسكەن ەكەن. شۇڭەيتكە لەگلىپ قۇيىلىپ جاتقان قولدىڭ ءتۇرى جامان. قاراتاۋ شاتقالىن قاراقۇرىم جاۋ باسىپتى.
تۇلپارىنا ءمىندى دە شوقىتا جونەلدى. قاقپا تاستاردان ات ارشىنى جازىلا قويمادى. وشاقباي قامشى ۇردى. جانۋار ىشقىنا جوسىپ جونەلە بەردى، اۋىلعا تەز جەتپەسە بولمايدى، بەيقام جاتقان جۇرتتى كوتەرگەنى ءجون، وتىرارعا شابارمان جىبەرگەنى ءجون. ءوزى قىپشاقباي قۇساپ اسۋ اۋزىندا اۋىل جىگىتتەرىمەن قالا تۇرادى. جاۋ الدىڭ تويتارا تۇرادى. "جاۋ كەلدى" دەپ جەتكەن شابارمانعا شاھارداعىلار قالاي قارار ەكەن، كوز الدىڭا ەلەستەتىپ كوردى: دۋان-ارزدىڭ باس مۇشەسى قاراشا كولباسى: "ماڭعۇلدار اۋەلى قىپشاقتارمەن سوعىسسىن، قاي جەڭگەنى بىزدىكى"، دەيدى. يسپيدجاب بەگى وعىل بارىس: "قوناقاسى بەرىپ، شاپان جاۋىپ سىيلايىق، تاس جۇرەك بولماسا جىلىر، ءجىبىر"، دەيدى... ءاي، پارۋاردىگار دۇنيە-اي... جالاڭاش جاۋىرىنشى شە: "مۇرنىمىزعا ءجىپ وتكىزىپ جەتەلەسىن، باس بىلگى ەتسىن، قىپشاق-قىپشاق دەگەنگە داندايسىپ قۇدايدى ۇمىتىپ بارامىز"، دەيدى. وشاقبايدىڭ ءىشى جيدي وكسىدى، ات جالىن قاشىرلاتىپ شاينادى. كوكىرەگىن سالقىن جەل قارىدى.
ەكىنشى سارىن
كەلىنشەك قول تيمەگەن اق تاقىمىن قايىڭ ەرگە قاجاتىپ، استىڭداعى الامان ايعىردى قان سورپا قىلىپ شاۋىپ وتىرار شاھارىنا ەندى. ارشىنىڭ باسىپ جونەل دەمە اياڭعا ءتۇستى. ەندى بايقادى، قالا سىرتىنان ات قارعىپ وتە المايتىن قىل اياعى قۇردىم ور قازىلىپتى، وردىڭ سىرتى جالپاق دالانىڭ ەتەگىن كەمىرىپ جەپ، ىشكى ەرنەۋى بىلەزىكتەي بەزەر قورعانعا سۇعىنىپ جاتىر. ور ءىشى كولكىگەن سۋ. ايعىر تۇياعى توپىرلاپ اسپالى تاقتاي كوپىردەن ءوتتى. قاقپاعا كەلگەندە اڭعاردى، قىش قورعان تىم بيىكتەپ دابىرايىپ كەتكەن ەكەن. ارقار جون زاۋلىمىندە قىش ورگەن زەرگەر مە، قاراۋىل قاراعان قول ما، بارماقتاي بولىپ الدەكىمدەر قاراڭدايدى، قۇزار باسىنان قاراۋىتىپ ازەر شالىنادى. بۇرىنعىداي تىزبەكتەلىپ كىرىپ-شىعىپ جاتقان كەرۋەن كورىنبەيدى. دۇنيەنى جالماعان پالەكەتتەر انە كەلەدى، مىنە كەلەدى دەپ، كۇتىسكەن قانوزەك شاق-تىن. تاس ءتۇيىن بولىپ بەكىنگەن شاھار سىقپىتىنا بارشىن سۇلۋ كوز سۇعىن كوپ قاداي المادى. كەشەنى ۇركىتىپ، سوراپتاي بۇلكەكتەپ كۇمبەز سارايعا توتەلەي تارتتى. ورداعا شاۋىپ كەلىپ ماڭداي تىرەۋ جامان ىرىم سانالاتىن، بارشىن تىزگىندى كەلتەلەدى. سارايعا تاقاپ كەلىپ اتىنان ءتۇستى. تاقىمى ءتۇز تيگەندەي اشىدى. كىبىرتىكتەي باسىپ ءمارمار باسقىشىنا اياعىن سالا بەرگەنى سول ەدى، قالت كىدىردى.
ءۇش ەركەك تومەن توگىلىپ كەلە جاتىر ەكەن. تانىدى، الداعىسى ءامىرشى، سوسىن سەرىگى ماقسۇت، سول يىقتاعىسى حورەزمنەن قول ۇشىن بەرگەلى جەتكەن كولباسى قاراشا. كەلىنشەكتى كورىپ كىدىرىستەپ قالدى. ءامىرشىنىڭ جانارىنان ساۋال وقىدى. كەلىنشەك كەۋدەسىن ءيىپ ءتاجىم ەتتى.
— حان يەم، ماڭعۇل تۇمەندەرى سۇيىندىك اسۋى ارقىلى قاراتاۋدان بەرى اسىپ كەلە جاتىر.
— الداعى قول كىمدىكى ەكەن؟ - دەدى يلانشى قادىرحان سالقىن قاندى مىنەز تانىتىپ.
— استاپىراللا، سۇمدىق قوي مىناسى؟ — دەدى قاراشا كولباسى.
— مەركىت حانى ارسىلان كورىنەدى، — دەدى بارشىن.
— وشاقباي باتىردىڭ ءوزى قايدا؟
— توپ جىگىتىمەن جاۋ الدىڭا اتتانعان.
— توپان سۋدىڭ الدىڭ بەس-ون بورىمەن بوگەي قويماقشى، ءا. ءباتشاعاردىڭ باتىرىن، - دەدى قاراشا كولباسى مىسقىل ارالاس ۇنمەن. ءامىرشى جاراتپاي قارادى. جىرتىڭداپ كۇلە باستاعان كولباسى جىم بولىپ باسىلدى. كوزقاشتى قىلىپ كەلىنشەككە تىگىلدى.
يلانشى قادىرحان جانىنداعى ماقسۇتقا قاراپ جارلىق جاسادى.
— قوس دابىل ۇرىڭدار! - دەدى. بۇل ەل باسىنا قاتەر تونگەندە قولدى تۇگەل دۇرك كوتەرەتىن بەلگى بولاتىن.
— قادىرحان-اكا، سىڭار دابىل دا جەتپەي مە؟ - دەدى قاراشا كولباسى. بۇل قول تۇگەل كوتەرىلمەي-اق، قاقپالاردى بەكىتىپ ساق تۇرىڭدار دەگەن بەلگى ەدى.
— اۋەلى جاۋدى اشىق دالادا قارسى الامىن. قىپشاققا قىلىشتى ەركىن سىلتەيتىن مايدان قاجەت. قورعانعا تىعىلۋعا ەرتە ءالى.
— قولدى زايادا قىرىپ المايىق دەگەنىم عوي، قادىرحان-اكا!
— تۇران جەرى جولىندا قاي ەلىم بولسا دا زايا ءولىم ەمەس! ءوزىڭ وتىراردا قال، قورعاندى قايتا باعدارلاپ، حورەزمنەن كەلگەن قولدى ارالاپ شىق!
— قۇبا-قۇپ، قادىرحان-اكا!
ءامىرشىنىڭ جارلىعىمەن كۇمبەز الدىڭداعى ساقاداي ساي تۇرعان دابىلكەش جىگىتتەر دابىلدارىن ەر باسىنا ءىلىپ، جاپىرلاي اتقا قوندى. قول جاتقان كوشەلەردى شارلاپ دابىل ۇرىپ جونەلدى. اتويشىلار قولباسىلارعا جارلىق اكەتتى. كۇن تاس توبەگە جەتكەنشە مىڭ سان قىپشاق قولى اتىنا ءمىنىپ، جاراعىن سايلاپ، قالادان شىعىپ اشىق دالاعا لىقىلداپ اقتارىلا باستاعان. نايزا ۇشى كۇنگە شاعىلىسىپ جالت-جۇلت ەتەدى، دۋلىعالاردىڭ شاشاعى جەلبىرەيدى، ساداقتار ساندى ۇرىپ، قورامساقتار بوكسەنى سابالايدى: جىگىتتەر كەۋدەلەرىنە تور كوز كىرەۋكە كيگەن، بىلەكتەرى ءتۇرۋلى، ءبىرازى ارقالارىنا قالقان بايلاعان: كۇرزى، سويىل، سۇڭگى، قىلىش سەكىلدى قول قارۋىن جالاڭاش ۇستاعاندار دا ارەدىك ۇشىراسىپ قالادى. ەكىندى مەزگىلىندە ون مىڭ قول قالادان شىعىپ بولدى.
يلانشى قادىرحان شاھاردى حورەزمدىك كولباسى قاراشاعا تابىستاپ، قول باستاپ اتتانا بەرگەن. سوڭىندا سىڭسىپ جىلاپ حانشا قالدى. سەنىمدى نوكەرى ماقسۇتتى سۇمەڭدەتىپ ەرتىپ سارايدان شىقتى. بارشىن سۇلۋعا، قولباسىلارعا قوسىلدى. مىنگەندەرى كىلەڭ يرەك قامشىنى سۇيمەيتىن، سالپيىڭقى ساۋىر، ايپارا القىمدى الامان تۇلپارلار. شاڭقىتىپ — شاھاردان شىققان. ءامىرشىنى كورگەندە دالاداعى ەشكى قۇمالاعىنداي پىشىراعان قالىڭ قول ەتەك-جەڭىن جيىپ ءتاسپىنىڭ تاسىنداي ءتىزىلىپ تۇرا قالدى. قولباسىدان جارلىق كۇتكەن. يلانشى قادىرحان قۇلاش كەلەتىن الداسپانىڭ سۋىرىپ الىپ توبەسىنە كوتەردى؛ "ارۋاق!"، "اۋمين!"، "اتتان!" دەگەن داۋىستار دالانى باسىنا كوتەردى، الداسپان جارق ەتىپ كۇننىڭ شىعىسىن نۇسقادى. ءامىرشىنىڭ استىڭداعى الىپ تۇلپار تومارداي تۇياعىمەن توپىراق شاشا ىلگەرى جوسىدى. قارا سەل سوڭىنان اعىتىلدى. دالانىڭ ءجۇزىن جەر باۋىرلاپ ۇشقان شاڭ جاپتى، الگى شاڭ بىرتە-بىرتە قانات قاعىپ بيىكتەپ كەتتى، اقىر سوڭىندا كۇن كوزىن جاپتى. دۇركىرەگەن ءدۇبىر كوپكە دەيىن باسىلماي تۇردى، سونان سوڭ الىستان ەستىلگەن نوسەر داۋسىنداي سارىنعا ۇلاستى، سوسىن دومبىرانىڭ ۇستىڭگى شەگىنىڭ مىڭقىلىنداي مەڭىرەۋ ماقامعا اينالىپ، اقىرى قۇلاقتا ىزىڭ قالدىردى. ىمىرت ءۇيىرىلدى. كوكتى كوپ جۇلدىز جايلادى. جەردە دە مىڭ سان جۇلدىز جىمىڭدايدى. بۇل قاراتاۋدان اسىپ ۇلگىرگەن جاۋ قولى-تۇعىن، دالاعا قوسىن تىگىپ، جىلتىراتىپ وتىن جاعىپ بەيحابار جاتىر. قىپشاق قولى ءتۇن اۋعانشا ساۋلاعان؛ جىپىرلاعان جاۋ وتىنا جەتە المادى، ۇركەر اۋا ءامىرشى قولدى كىدىرۋگە جارلىق ەتتى. ءبارىبىر بۇل تۇندە جاۋدى ورنىنان باسا المايدى، تاڭ اتا بارىپ ىلىگەتىن ءتۇرى بار. ءويتىپ ارامتەر بولىپ سابىلعانشا، كىدىرىپ، اتتىڭ تەرىن ۇگىپ الماقشى. كۇن كوتەرىلە قىرعىن مايدان باستالماقشى.
بوگەن مەن شايان وزەندەرىنىڭ شالعىنى بەلۋاردان كەلەتىن جاسىل القابىندا تاڭ حابارشىسى تورعاي شىرىلداعان جوق، ماقۇلىق بىتكەن تۇندە كەلىپ باسقان ات تۇياعىنىڭ استىڭدا وپات بولعان-دى. سەلەۋ باسى شىقتان ادا. شەگىرتكەلەر سەكىرمەيدى. جىلقىلاردىڭ وقتىن-وقتىن پىسقىرعانى ەستىلەدى. التىن كۇننىڭ جىبەك جىپتەي قىزىل ساۋلەسى جاسىل القاپتى وسىپ ءوتتى. قارا جەرگە جان كىردى بۇل جاپپاي كوتەرىلگەن قول-تۇعىن. جاۋ جاعى ءالى قىبىرسىز، ۇزاق سۇركىل جورتىستان، قيىن اسۋدان الاڭسىز قاجىپ تىراپاي اسىپ تىنشۋ جاتىر. بيىك توبەشىكتىڭ باسىندا قاداۋ اعاشتاي بولىپ تۇرعان يلانشى قادىرحان ەدى، كوز جەتەر جەردى ۇڭىلە، ۇزاق شولدى؛ جاۋ لەگىن ەسەپتەمەك ويدا ەدى، قانشاما قادالىپ قاراسا دا كوكجيەكتى تۇتاس الىپ قاراۋىتىپ جاتقان جاۋ توبىن مولشەرلەي المادى، ەسەبىنەن جانىلا بەردى. جەلدىڭ باعىتىن اندادى. جانىڭ بەلگىسىز ۇرەي جايلادى، بۇرىن بۇيتپەيتىن، تالاي جەكپە-جەككە شىعىپ تا كورگەن، جۇرەگى بۇلك ەتپەۋشى ەدى. جانارىنا جالقىن ساۋلە تولدى. كۇن كوتەرىلىپ كەتپەي تۇرىپ جاۋعا شاپقانى ءجون، ايتپەسە جىگىتتەردىڭ كوزىنە ساۋلە شاعىلىسىپ، كىبىرتىك قاقتىرىپ، ەركىن قيمىلداي الماي قالادى.توبەگە ماقسۇت كوتەرىلگەن. قولدىڭ تۇگەل اتقا قونىپ ءازىر تۇرعانىڭ ماعلۇمدادى. ءامىرشى الگىندە ون مىڭ قولدى ءۇش توپقا بولگەن: ءبىرىنشى توپتى باستايتىن ناعىز قانقۇيلى قولباسىلار ەدى، ولاردىڭ جاۋ-جۇرەكتىگى سونشا، جالعىز بولسا دا تۇتاسقان جاۋعا تايلىقپاي ەنە بەرەتىن؛ ولار ماڭعۇلداردى قاق ماڭدايدان قاقىراتا ۇرادى. كەلەسى توپتى يلانشى قادىرحاننىڭ ءوزى باستاماق، بۇلار جاۋدىڭ تەرىستىك قاناتىنان تيەدى. ماڭدايدان جانە سول قابىرعادان سوققى جەگەن پالەكەتتەر وڭ بۇيىردەگى بوگەننىڭ جارلاۋىت جاعاسىنا ويىسارى انىق. ءۇشىنشى توپتى ماقسۇتقا تابىستاعان، ول قيىن حالدە بولماسا ۇرىسقا كىرمەيدى، ۇرىمتال مەزەتتى كۇتەدى، جامان ايتپاي جاقسى جوق، الدارى ەكى لەك وپات بولسا تىقسىرعان جاۋدى بوگەي تۇرماقشى. بۇل يلانشى قادىرحاننىڭ ايلاسى ەدى. تابيعاتىڭدا قىپشاق اشىق دالادا ۇرىس سالۋعا ماشىق.
بۇل حيجرانىڭ التى ءجۇز ون التىنشى جىلى، رامازان ايى؛ قازاقشا قويان جىلىنىڭ قىركۇيەك ايى؛ جاڭاشا جىل ساناۋدىڭ مىڭ ەكى ءجۇز ون توعىزىنشى جىلى، سەنتيابر ايىنىڭ العاشقى اپتاسى ەدى.
يلانشى قادىرحان الدىڭا اكەلىپ توسقان اتقا ىرعىپ ءمىندى، الامان تۇلپار ەرەن سالماققا شىداي الماي سىرعىپ كەتتى. ءازىر تۇرعان قوس لەك شەكەسى قىلتيعان كۇن استىمەن سىناپتاي سىرعىپ جونەلدى. جاۋ قوسىنى يەك استىڭدا ەدى. تۇتاسا شاپقان ات دۇبىرىنەن اۋەلگىدە جەر سىلكىندى مە دەپ ويلاسا كەرەك، كۇزەتشىلەرىنىڭ كوزىنە كۇننىڭ باتىسىنان لىقىعان بۇلت سەلى كورىنگەن، تىرباڭداپ اتتارىنا اۋىزدىق سالامىن دەگەنشە بولعان جوق، الگى قاپ-قارا نوسەر بۇلتى جويقىن كولعا اينالدى. جان داۋىسپەن اتتان سالدى. قوساقتاپ-قوساقتاپ وتقا جىبەرگەن جىلقىلار ۇركىپ جونەلدى. ورىندارىنان اتىپ-اتىپ تۇرعان مەركىتتەر بەزەك قاعىپ كولىكتەرىن قۋعان، ۇرىككەن جىلقىنىڭ دەنى ۇستاتپاي، الگى قاراقوشقىل قولعا ارالاسىپ كەتتى. كوبى قارا جاياۋ قالدى، كەرى تايقىدى. بۇلت سەلى الدىڭعى قوستارمەن تۇمسىق ءتۇيىستىردى، جالماپ جۇتا باستادى. كەيىنگى جاقتا شەپ قۇرىپ جاتقان جاۋ اتقا قونىپ ۇلگىرگەن. مايدان قوس ۇستىندە باستالدى.
اۋەلگىدە ەسەڭگىرەگەن جاۋ كىمنىڭ قىپشاق، كىمنىڭ مىق، كىمنىڭ مەركىت، كىمنىڭ تاڭعۇت ەكەن ءىن اجىراتا الماي جان دالباساعا تۇسكە ن. قارايىپ كورىنگەنگە جەبە جىبەرىپ ءوز ادامدارىن ءوزى سيرەتىپ-اق تاستادى. قولباسشىسى اككى ارسىلان دەرەۋ داۋىلپاز تارتقىزىپ ءوز لەگىن شەگىندىرىپ اكەتتى؛ جەبەگە جەم بولىپ جۇلماسى شىققان العى توپ سوڭىنان ىلەستى. يلانشى قادىرحان سول قاناتتان ۇرىس باستاعاندا انىق سەزگەن، ءسال كەشىكسە جاۋ تاس ءتۇيىن جۇدىرىققا اينالىپ كەتەدى، استىڭداعى اتىنا قامشى باسقان. سوڭىنداعى قۇيىنداي زۋلاعان جىگىتتەر ول جاق، بۇل جاعىنان ىسقىرتىپ جەبە جىبەرىپ كەلەدى. ويتەتىن دە ءجونى بار، ءامىرشىسىن قورعاعانى. الامان تاسىرعا تاسقاياقتاي كەلىپ ءتيىستى. الماس قىلىشىن وڭدى-سولدى سىلتەي باستادى؛ قولىم شىعىپ قالدى ما دەپ قاۋپايلاعان، قىزىنىپ العاسىن جاي وتىڭداي جايتاڭداتتى. تيگەن جەرىن الىپ تۇسەدى. شاۋىپ جاتقان جوق، نۇقىپ قانا جۇرگەندەي. ون شاقتى ات دەمنىڭ اراسىندا الدىنان ويناقتاپ شىقتى. ءبىر مەزەتتە ون سانى دىزىلداپ اۋىردى، جەبە قادالىپتى، قاتتى بۇلشىق ەتكە داري قويماي ءدىر ەتىپ تۇرا قالدى. تارتىپ كورىپ ەدى، سۋىرىلمادى. ساپ جاعىن قىلىشىمەن قيىپ جىبەردى. قارسى بەتى قاقىراپ سوگىلگەن جاۋىن كوردى، ءبىراق شاشىلعان تارىداي باستارى پىشىراعان جوق، جاسقانا ۇرىس جاساپ بارادى. ەتەگىن تۇرە تيىسكەن. سوعىستىڭ ەڭ قيىنى جاۋىنىڭ ەتەگىن كوتەرۋ، سوسىن الگى ەتەكتى قاقىراتىپ بوي-بوي ەتۋ. سوسىنعىسى وڭاي، تابانىڭا تۇسكەنى دەي بەر، ءوز دەگەنىڭدى ىستەپ تىناسىڭ. قىلىش شاقىلى ازايىپ، ونىڭ ورنىڭ نايزاگەرلەردىڭ ىڭقىلداعان سارىنى باستى. قويان-قولتىق ايقاستىڭ اراسى الشاقتاپ بارا جاتقانىڭ بايقاتتى. مەركىتتەر ات ۇستىندە مايمىلشا وينايدى ەكەن، نايزانى بۇلتىلداپ دارىتار بولمادى. كوزدى اشىپ-جۇمعانشا ات باۋىرىنا تۇسەدى، ەندى قاس قاعىمدا ساۋىردا سۇلاپ جاتقانىڭ كورەسىڭ، وڭتايىن اڭداپ ارىستانشا الىسا كەتەدى. ۇستەرىندە سارى تون. تاۋدا وسەتىن تۇيەجاپىراقتىڭ تامىرىن كەپتىرىپ، سونى قايناتىپ نارپوس دەگەن بوياۋ جاساپ، توندى ارلەگەن. الگى توندارى دىر-دىر ەتىپ جىرتىلعانى بولماسا يەسىنىڭ تۇگى قيسايىپ جۇرگەن جوق. ەندى اڭعارعانى، توندارى تىم ۇلكەن دە دەنەلەرى شاعىن كورىندى، سوندا نايزا ءمۇلت كەتە بەرەدى. قىپشاقتار مەن مەركىتتەر كەزەك ءتۇسىپ جاتىر؛ مايدان ۇزاققا سوزىلاتىن ءتۇرى بار. ايلا ويلاپ، اينالاسىن باعدارلاعان. جاۋدىڭ ورتاڭعى شەبى بۇزىلىپ، قىپشاقتىڭ مىقتى قىلىشىنان جۋساپ تۇسكەن ەكەن، ەندى قالعانى وڭ قاناتقا ويىسىپ بارادى. ارقاسىنان سۇيەۋى كەتكەن تەرىستىك بەتتەگى توندى پەرىلەردىڭ شەبى وڭاي سەتىنەدى. ۇرىس باستالار الدىڭداعى يلانشى قادىرحاننىڭ ايلاسى ورىندالدى. جاۋ دەنەسى لىقسىپ بارىپ بوگەننىڭ جارلاۋىت قاباعىنا ۇردى. قىپشاقتار اتويلاپ شاۋىپ قورشاۋعا الدى. الدى وزەنگە كەپتەلىپ، ارتى بوشالاپ بەرەكەسى كەتكەن پالەلەر كۇيرەي جەڭىلدى. باس ساۋعالاپ قاشۋعا دا شاماسى كەلمەدى، قىلپىعان قىلىشقا كەلىپ وزدەرى ءتۇستى.
قىپشاق قولى جەڭىسكە ماسايراپ جەلىگىپ العان؛ مىسى ءتۇسىپ، ۇرەي جايلاعان ازىن-اۋلاك جاۋدى جاۋكەمدەي جونەلدى. يلانشى قادىرحان جاۋ قولباسشىسى ارسىلاندى ىزدەدى. قالىن شوعىردىڭ ورتاسىندا بولار دەپ بولجاعان. قاسىنداعى جىگىتتەر: "حان كەتتى"، دەپ ايقاي سالدى. سويتسە، سول جاق شەتتە سالا قۇلاش اقبوز اتتى كوسىلتىپ بارادى ەكەن. دەنەلى جان كوزگە دەمدە ءتۇستى. سوڭىنان سالدى. ىعى-جىعى مايدان دالاسىنان سۋىرىلعان سۇڭگىدەي بولدى؛ الدا ارسىلان، سوڭىندا يلانشى قادىرحان، تىزبەكتەلە سوزىلىپ قايقاڭعا كوتەرىلگەن. ءامىرشىنىڭ كوز الدى قاراۋىتىپ جۇرە بەردى. الگىدە قارا سانىڭا قادالعان جەبەنىڭ سالدارى ما دەپ ويلادى، قان كوپ كەتتى دەپ قاۋپايلاعان. كوز الدىڭ تۇگەل تۇندىرىپ قاراۋىتقان جاۋ لەگى ەكەن، شەگى-شەتى جوق، جاپىرىلعان قوعاداي بولىپ جاقىنداپ قالعان. ارسىلاننىڭ قۇتىلىپ كەتەتىن ءتۇرى بار، ءارى ىزادان، ءارى جەڭىسىنىڭ كوپكە سوزىلماسىن سەزگەن يلانشى قادىرحان قورامساققا قول سالدى. جەبەسىن وڭتايلادى. الدىنان قارسى شىققان قولدى كورىپ ارسىلان ارىنىڭ باسقان ەكەن، ارالارى تەز قىسقارا ءتۇستى، بۇل ۇزىن جەبەنى ادىرناعا سالىپ شىرەنە سوزعاندا ساداقتىڭ سولقىلداق سابى سول ساۋساعىنا كەلىپ تىرەلدى، جىبەرىپ قالدى. جەبە زىرقىراپ اعىپ ارسىلاننىڭ جەلكەسىنە قادالدى، الىپ دەنە شالقايىپ كەتىپ قۇلاي جازدادى، بويىن تۇزەپ ات باسىن كەرى بۇردى. يلانشى قادىرحانعا قاراي بىرەر تەبىندى، اۋزىن اشىپ الدەنە ايتقىسى كەلەتىن سەكىلدى، ۇمتىلىپ كەلەدى. يلانشى قادىرحان قالت كىدىرىپ ەكىنشى جەبەگە جارماسقان. ارسىلان اتىنىڭ جالىن قۇشتى، ءىنجۋ بويىنىڭ ءسامبى تالىنان جاساعان كىشكەنە تاياق جەلكەسىندە شوشايىپ كەتتى.
كىدىرۋگە بولمايتىن ەدى، تۇلپارىڭ ورنىڭدا شىرق اينالدىرىپ، شاۋىپ ويپاتقا ءتۇسىپ جوق بولدى. سوڭىنان قۋا شىققان جىگىتتەرگە بەتپە-بەت ۇشىراستى. قىپشاق ساربازدارى مايدان دالاسىن تاستاپ شىقسىن دەپ جارلىق جاسادى. وزەندى جاعالاي شاۋىپ ماقسۇت قولىنا قوسىلۋعا ءامىر ەتتى.
سۇراپىل داۋىلداي جەلكە تۇستان قاپتاپ كەلە جاتقان جاۋ لەگىن كورگەندە جۇرەگى زىرك ەتە ويقاستاپ شىعىپ، قولباسى سوڭىنان قاشا جوسقىنداعان. زامانالار بويعى سوعىس تاريحىندا نەشەمە قولباسىنى قايراڭعا وتىرعىزعان، بارماعىن شايناتقان، جەڭىلىس تاپتىرعان وسىنداي جۇرەك شايلىعۋى ەدى. جۇرەگى شايلىققان قول بوپساسىز بالامەن پارا-پار. ول قانشا مىقتى بولا تۇرسا دا جاسقانىپ شابادى، قانشا قايرات قىلسا دا قىلىشى قىلپىپ تۇسپەيدى، جەبەسى تيمەيدى، نايزاسى باتپايدى، اتى جۇرمەيدى. تاسقا تۇسكەن پىشاقتاي ارماندا كەتكەنىڭ سودان. وسى جۇرەك شايلىعۋىنا قارسى قانشاما تاسىلدەر تابىلدى، نەشەمە ۇراندار ايتىلدى، اتويلار شاقىرىلدى؛ ايتەۋىر ساڭلاق، قولباسىلار سارساڭعا تۇسكەن. سانىڭ سوققان. كەيىن شەگىنىپ بارا جاتقان قىپشاق قولىن دا وسىنداي جامان جاعداي باستالعان. اتتار بىرداي بولىپ شاشىلعان ولىكتەرگە سۇرىنە بەردى، قول بىتىراي جايىلىپ شەگىنگەن؛ ءدال وسى مەزەتتە ۇرىس باستالسا قىپشاقتارعا وپات كەلەدى. جاندارىن ساقتاعان نارسە جاۋدىڭ ءالى جەتە الماي كەلە جاتقانى ەدى. شەگىنگەن قول مەن لىقىعان سەلدىڭ اراسى قىسقارا بەردى.
ءدال وسى جاعدايدا جاۋمەن ۇرىس سالۋعا استە بولمايدى. ولار بىتىراعان قولدى بۇلقىنۋعا كەلتىرمەي جۇتىپ جىبەرەدى. قارسى شاۋىپ تىرەسكە تۇسكەنى ءلازىم. يلانشى قادىرحان قولدى كىدىرتپەدى، ءسال بولسا دا ۋاقىتتى ۇتقىسى كەلدى، از بولسا دا ارتتارى تىڭ قولعا جاقىنداپ تابان تىرەمەكشى ەدى. ارتىنان مىقتى سۇيەۋ سەزىنگەن سامالا تايسالماي ۇرىسارى حاق؛ ەڭ باستىسى الگى شايلىققان جۇرەكتى باسىپ الۋعا بولادى. وسى جايتتاردى ساناسىندا كەزەك سالماقتاعان يلانشى قادىرحان سىرعىپ بارا جاتقان ەرجۇرەك باتىرلارىن كورگەندە قان جۇتقانداي سەزىندى، وزەگىن وكىنىش ءتىلدى، قانەزۋ قىرقالاردى كوزبەن شولدى. الگىدە ماقسۇتقا جونەلتكەن شابارماننان حابار كۇتتى. ات تىزگىنىڭ تارتىپ، شىرق اينالىپ كەرى بۇرىلدى، جاۋعا قارسى بەتتەپ تۇردى. ايگىلى قولباسىلارى دا ءار جەردە جىگىتتەرىن توپ-توپ قىلىپ ءۇيىرىپ كىدىرە باستادى، قانقۇيلى ۇرىسقا ازىرلەندى.
قاراتاۋدىڭ كونە قىرقاسىنان اسىپ توگىلگەن جاۋ قىپشاقتار مەن ارسىلان قولىنىڭ قاقتىعىسىن ساسكە تۇستە ەستىگەن. ەستىگەن دە ات جالىن ءتۇيىپ لەك-لەك بولىپ اشىق دالاداعى مايدانعا اسىققان. اۋەلگى لەكتى ۇيعىر سۋلتانى باۋىرشىق باستاپ كەلە جاتقان؛ ونىڭ جەتەگىندە قوس جۇيرىك بار؛ ۇرىس ۇستىندە اۋىسىپ مىنەدى، تاڭنان كەشكە دەيىن قولى تالماي قىلىشتاساتىن سۇراپىل كۇشتىڭ يەسى تۇعىن. كەشە تۇننەن ات ۇستىنەن تۇسپەگەن. اسۋدان ەندى اسا بەرگەندە قىپشاقتىڭ ءبىر توپ قىلىشىنا كەزىكتى. الگى يتتەر قىساڭ اۋزىندا تۇرىپ الىپ قانە جىبەرسىنشى، كەشكە دەيىن قىرقىسقانى. ەن جاقسى قىلىشكەرلەرى قاپەلىمدە وپات بولدى. ءزانتالاق-اي، قىپشاقتىڭ ساياق توبىن قاڭسىلاتىپ قىرىپ سالىپ، بىرەر جەلاياعىن قاشىرىپ تىنعاندا بارماعىن شاينادى عوي. شايناماي ءقايتسىن؛ قۇتىلىپ كەتكەننىڭ ءبىرى ءوزىنىڭ اتا جاۋى، باۋىزداۋ قۇنىكەرى وشاقباي ەكەن. كەش تانىدى. الگىنىڭ توبەسىندە نايزا ۇيىرگەن ەپتىلىگىن، ازىناپ شابار ايباتىن شىرامىتىپ، "قىزىل كوزدى قايدا كوردىم"، دەپ تۇرعان. ات جالىن قۇشا قۇلاعان ءبىر قىپشاق: "باقۇل بول، وشاقباي!" دەپ ايقاي سالعان. توبەسىنەن كۇرزى تۇسكەندەي سەزىندى. سوڭىنان تىراپايلاپ قۋىپ بەردى. استىڭداعى ايعىرى بولدىرىپ قالدى. سوندا، ايدالادا، اشۋ ۇستىندە اتىنىڭ قارنىڭ جارىپ سالىپ، جەر باۋىرلاپ جىلاپ جاتقاندا سوڭىنان ءمىنىس جەتەلەپ نوكەرلەرى جەتكەن. ەندى مىنە سالپاڭداپ، قوس تۇلپار جەتەلەپ، قۇنىكەرىن قۋىپ، قولدىڭ ەڭ الدىڭدا كەلەدى.
سوسىنعى لەكتى جەتىسۋ بويىن جايلاعان جۇرتتىڭ ەل اعاسى تاجىبەك دەگەن باستاعان، كوپ شايقالعان سابا سەكىلدى سەمىز دەنەلى كىسى ەدى. ءسۇيىپ جەيتىن اسى سويعان جىلقىنىڭ شيكى ۇلپەرشەگى، سۋسىنى بيەنىڭ شيكى ءسۇتى بولاتىن. كوز ۇشىنداعى قالپاقتى قۇلاتا بەرەتىن سۇڭعىلا ساداقشى ەدى. كەشەلى بەرى قارنى قوڭىلتاقسىپ، كوزىنە پىشاققا ىلىككەن جىلقى ەلەستەپ، ماڭگىپ، جۇدەپ كەلە جاتقان. قورامساعى قالىڭ جەبە، قايتا-قايتا قولىن جۇگىرتە بەرەدى، قان تارتسا وستەتىن.
ءۇشىنشى لەكتى قادان دەگەن قالماقتىڭ قاتىنقۇمار قولباسىسى باستاپ كەلەدى؛ سوڭىندا سۇمەڭدەگەن ءبىر وق ساربازى بار.
ءتورتىنشى لەكتىڭ الدىڭدا الاق نويون، استىڭداعى اتىنان گورى ءوز دەنەسى ۇلكەن، ۇيدەي جىلقىنىڭ ارقاسىنا بالشىقتان وبا ورناتىپ، سونىڭ ءتورت تۇسىنا "مىناسى قولى"، "مىناسى بۇتى بولسىن" دەپ بورەنە قوندىرا سالعانداي، ارسا-ارسا الىپ ادام تەگى. باسى جالاڭباس، شاشىن تىقىرلاپ قىرعىزعان، قىلىش وسقان با، الدە قۇيقاسى كۇيگەن بە، قاتپارلانىپ جاتقان تۋلاق سەكىلدى. باس تەرىسى كەلىسپەگەن پەندە ەدى. ارادىك اتىن بۇرىپ سوڭىندا شوجەدەي شۇباتىلعان ساربازدارىن سىباپ بوقتاۋدىڭ استىنا الادى.
بەسىنشى، التىنشى لەكتى ماڭعۇلدار "تۇمەن" دەپ اتايتىن. ويتكەنى لەكتىڭ قولباسىلارى مەن ساربازدارى ءىشىنارا مانعۇل رۋلارىنان ەدى. ۋنەر-گۋليجا مەن گۋگۋس-گۋليجانىڭ قولى بۇل؛ كىل جەبەمەن جاراقتانعان، بەلدەرىنە ءبىر-بىر ارقان بايلاعان شاباندوزدار. الىستاعىنى ساداقپەن جايپايدى، جاقىنداعىنى قىل تۇزاققا ءتۇسىرىپ، تاقىمعا باسىپ سۇيرەپ اكەتە بەرەتىن.
قىل تۇزاق تاستاۋعا اسا شەبەر جاندار ەدى.
جەتىنشى تۇمەننىڭ باسىندا بالا ساعىن، ورتا ساعىن، باس ساعىن شاھارلارىن كۇلگە اينالدىرعان تولەن-جەربي كەلەدى. سارى شاتىردا تولەن-جەربيدىڭ ورنى ەرەكشە، قاھاننىڭ قارسى الدىڭدا وتىراتىن. قاعاننىڭ قارسى الدىڭدا وتىرۋعا كوپ قولباسى جارامايتىن. "قاھارىنا ۇشىراپ قالامىز"، دەپ قيعاش ويىساتىن. ءارى تولەن-جەربي اسا شەشەن، تاپقىر، ۇلۋ كىسى بولاتىن. ءسوزۋارلىعىن جاراتتى ما، الدە قولباسىلىعىن ۇناتتى ما، وزگە رۋدان بولسا دا قاعان ونى "وتىراردى العان سوڭ سەنى نويون ەتەمىن"، دەپ دامەلەندىرىپ قويعان. تولەن-جەربي ونىسىنا دا ءتاۋبا ايتادى. ايتپەسە، ارسىلان، نە باۋىرشىققا ۇقساپ قولدىڭ ەڭ الدىڭدا جۇرەرى انىق ەدى، سودان ءبىرىنشى بولىپ قان شەڭگەلدەر ەدى، مۇرتتاي ۇشىپ مۇردەم كەتەر ەدى. ساپتىڭ سوڭىندا بۇلكەكتەپ ءجۇرىپ جان ساقتاعانعا نە جەتسىن. نويون اتالىپ، الشاڭ باسىپ التى الاشتى بيلەگەندى ايتسايشى!..
سەگىزىنشى تۇمەن قاراتاۋدان بەرى اسقان جوق ءالى. ونى ايگىلى شيكي-حۋتۋحۋ نويون باستاپ كەلە جاتىر. شيكي-حۋتۋحۋ نويون ادەتتە شاھار الىنىپ، قاقپاسى اشىلىپ بولعان سوڭ تالاۋعا، توناۋعا عانا قاتىسادى. قولى قىرىلعان ەلدى شابادى. قاھانعا مول قازىنا جيناپ بەرەتىن جيداشى جان. باياعىدان اربالارى اۋىرلاپ،تۇيەلەرى مامىرلاپ تۇمەن سوڭىندا قالعان. ساربازدارى كىلكىگەن سەمىز، جەتەكتەگى جىلقىلارى مايدان ازەر جورتادى. قولدىڭ جارتىسىنا جۋىعى مايدانعا تۇسپەي، تۇتقىنعا ىلىككەن قىزداردى، قاتىنداردى نويوندارعا ۇلەستىرىپ قىزىلماي بولىپ كەتەدى.
توعىزىنشى، ونىنشى تۇمەندەر شۋ وزەنىنىڭ نۋ شالعىندى جاعاسىندا تىنىعىپ جاتقان. بۇل تۇمەندەردى سۇڭعىلا كولباسى سۇبىدەي مەن جەبە باستايدى. شاتىرلاردىڭ جىبەك شىلتەرى اقىرىن تەربەلىپ، وشاقتاردىڭ تىك كوتەرىلگەن ءتۇتىنى تاناۋدى قىتىقتاپ، يت بىتكەن كولەڭكە ىزدەي باستاعان. قولدىڭ دەنى وزەنگە ات جۋۋعا كەتتى. سۇبىدەي ءتور الدىڭدا سۇلاپ ءتۇسىپ، قۇمالاق اشۋعا كىرىسكەن. قۇمالاقتى ارالاستىرىپ اق تەرىنىڭ ۇستىنە شاشىپ جىبەردى، ءسويتتى دە ارباڭداپ قايتا جينادى، ويشا مولشەرلەپ ءۇش توپقا ءبولدى. بولىنگەن ءۇش ۇيمە قۇمالاقتى الدىڭا ءتىزىپ قويىپ ازىراق تىنىم الدى، كوزىن جۇمدى، قۇمالاقتى تۇنىمەن سان دوڭبەكشىتىپ مازالاعان جاس توقالىنا اشپاقشى. كوزىنە ەلەستەتتى؛ مانعۇلدىڭ قول استىنان قاشقان مەركىت حانى تۇكتىحاننىڭ قىزى ەدى، ىرعىز وزەنىنىڭ جاعاسىندا قاشقىنداردى قىرىپ سالىپ، حانشانى قاعانعا سىيلاعان، قىزىن ءوزى العان، سول جاس توقال كارى دەنەسىن قايتا جاسارتىپ ەدى، تۇلا بويىنا ىستىق ءبىر لەپ قوسىپ ەدى؛ بۇگىن تۇندە تۇسىندە جالاڭاش ءجۇر ەكەن. جامان شوشىنعان. قۇمالاقتىڭ باسى تاق ءتۇستى، تۇيىق بولعانى، توقال ءتىرى، ەشقايدا كەتپەگەنى. كەۋدەسى كوتەرىڭكى، ەكى جۇپ قاتار تۇسسە، وسىلاي جوريتىن. "بۇل قار نەسىنە جەتىسىپ كەۋدەسىن كوتەرەدى"، دەپ كۇڭكىلدەيدى سۇبىدەي. بۇيىرگە تاعى ۇش-ۇشتەن تاق ءتۇستى، ويپىرماي، ەتەگىندە جالعىز دارا قۇمالاق قالدى. قولى دىرىلدەپ اۋادا قالت كىدىردى، قۇمالاقتى ورنىڭا قويعان جوق. "ەتەگى اشىق قوي قاردىڭ، اب-باسە، جالاڭاش ءجۇرۋى جامان ەدى. باھادۇرلەردىڭ ءبىرىنىڭ تىرناعىندا كەتكەنى، باسقاعا جەم بولعانى". سۇبىدەي قۇمالاقتاردى شاشىپ جىبەردى، كۇڭىرەنىپ تىزەسىن قۇشاقتادى. سىرتتان دابىرا ەستىلدى. باسىن كوتەرگەن. قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرىپ نوكەرى كىردى.
— تاقسىر، توعىشار نويون كەلىپ تۇر، — دەدى.
— جىبەر! — دەدى سۇبىدەي ەڭسەسىن جيناپ، جانارىنداعى جاستى ءسۇرتتى. سىرتتان ءسۇمپىڭ ەتىپ نويون كىردى، ۇرى تازىداي شاتىر ءىشىن تىنتە قارادى، ءبىر تىزەرلەپ شوكەلەپ وتىردى دا. باسىن ءيدى. سويلەۋگە رۇقسات سۇراعانى. تەڭ يىقشا تىلدەسەر نويون بولسا دا مۇنىڭ جاسىن سىيلاعانى. قاعاننىڭ قۇقى سولاي.
— قاراتاۋدىڭ ارعى ەتەگىندە قىپشاق قولىمەن كەزىكتىك. اندىپ تۇرىپ تارپا باس سالدى، ارسىلاننىڭ قولى تۇگەل وپات بولدى. ءقازىر باۋىرشىق پەن تاجىبەك جۇلقىسىپ جاتىر. نويوندار كىرىسپەسە جەڭە الاتىن ەمەس. قايتەمىز؟
— قول شاماسى قانشا ەكەن؟
— ون مىڭداي بولادى. ازىرگە جارتىسى جەر قۇشقان.
— وندا الگىلەر دە جەتەدى. كەشكە دەيىن جەڭىسە الماسا ۇرىسقا الاق نويون ءام ءوزىن تۇسەسىڭ!
توعىشار نويون قايتىپ جاۋاپ جاتقان جوق، ارتىمەن جىلجىپ شىعىپ كەتتى. ءوزىنىڭ ازىرگە جوعالتارى جوق. تاجىبەك پەن باۋىرشىقتىڭ سىلىكپەسى شىقسىن، جۇندەي ءتۇتىلسىن، سوسىن دايىن جەڭىستى قالپاقپەن ۇرىپ الا قويادى. قولدىڭ اتتارى، جاراقتارى تۇگەل وزىنىكى بولادى. قاھان قۇلاعىنا دا ءوز اتى دابىرايىپ جەتەدى. تۋاسى قىپشاق جۇرتىنا قوجا بولىپ قالۋى دا ىقتيمال.
توعىشار نويوننىڭ بۇل ويى ورىندالمادى، ارمان ەتكەن ابىرويى كوزىنەن بۇلبۇل بوپ ۇشتى، قىرۋار مۇلىك جەتىمنىڭ تويىنا ۇقساپ كومەيىن تولتىرمادى؛ قايتا قان قۇستىردى، زاپى قىلدى. كورەر سۇمدىعى كۇن باتار الدىڭدا باستالدى.
قىپشاق قولى سىنا سەكىلدى-تۇتاسا شاۋىپ باۋىرشىقتىڭ قالىڭ لەگىن داكەدەي ىدىراتتى؛ سوسىن تاجىبەكتىڭ تىرسەگىنەن سويىل سوقتى. سويىل سوققانداي سەزىلگەنى سول، العى ساپى نايزاعا شانشىلىپ، كەيىنگىسى جەبەگە ەگىلىپ تۇسە باستاعانىڭ كورگەندە، جىگىتتەر جاپىرىلا ىقتى. ات باۋىرىنا جاتىپ زىتتى. توقتاتارلىق كۇش بولمادى. باسقا ۇرعان جىلانداي بولىپ يرەتىلە شاۋىپ ءار تۇستان تيىسكەنى بولماسا، ءزارى قايتتى، ازۋدان ايىرىلدى. قىپشاقتاردىڭ دا قولى وراسان-سيرەگەن. سوندا دا سالالى ساۋساقتاي جالعىز ىمىرادان شىقپاي، تۇتاسا قيمىلدايدى، شەندەسە شۇبىرادى. جاۋ كۇشىن قايتا جيناپ، اقتىق ايقاسقا تۇسۋگە جۇمىلىپ باكتى، باۋىرشىقتىڭ دا، تاجىبەكتىڭ دە جان دالباسادان وزگە ارەكەتى ازايدى. جىگىتتەرى كەرى تايقي بەردى. ءوستىپ ءجۇرىپ نويوندارعا تابا بولدى، ولاردىڭ كوز تۇرتكىسىنە اينالدى، اتويلاپ ازىناي-ازىناي داۋىستان قالدى، قان تۇكىردى.
وسى مەزەت قىپشاق قولى كەڭىنەن سەرپىلە بەرگەن. ورتادا جالعىز جىگىت قالدى. نايزاسىن كوككە شانشىپ ايقاي سالعانى.
— جەكپە-جەك! جەكپە-جەك!
ورتاداعى وشاقباي باتىر ەدى، الگىدە كەلىپ قوسىلعان، ەندى قىپشاق قولىن ءسال بولسا دا تىنىس الدىرماقشى، ارىستانداي ايبار جاساپ ايقايلاپ ءجۇر.
— باۋىرشىق، جەكپە-جەك!
بۇل كەزدە جاۋ جاعى دا كەيىن سەرپىلگەن. دال-د ۇلى شىققان ەتەگىن جيا باستاعان. باۋىرشىق داۋىستى تانىدى. قولدىڭ الدىڭا ويقاستاپ شىعىپ اتىنان ءتۇستى، تىڭ تۇلپار اكەلۋگە جارلىق ەتتى. نايزاداي قاتقان قۇبا ايعىردى جەتەلەپ كەلىپ الدىڭا تارتتى. باۋىرشىق جىلقىنىڭ تىزگىنىڭ ءتۇيدى، تارتپاسىن قاتايتتى. اتقا قوندى. قىلىشىن قولىنا الدى، ساداقتى ەرىنىڭ باسىنا بايلادى، نايزانى تاقىمىنا قىستى. ەكى جاق تا سىلتىدەي تۇنىپ ءۇنسىز قالعان، اركىم-اق جەڭىسكە دەگەن ءۇمىتتىڭ وسى قوس جىگىتتىڭ جەكپە-جەگىنە بايلانىستى ەكەنىڭ: نە ءۇزىلىپ تۇسەرىن، نە جالعانىپ كەتەرىن انىق سەزگەن. سەزگەن دە جاندارىن شۇبەرەككە تۇيگەن. باۋىرشىقتا ءوز كەزەگىندە "جەكپە-جەك!" دەپ بارقىرادى.
باياعى زامانعى جەكپە-جەك سالتى بويىنشا ۇرىسقا اركىم ءوز قالاعان قارۋىمەن شىعا بەرەتىن، جىلدار وتە سالتتا وزگەردى، ءتارتىپ تە كوبەيدى؛ ەندى جەكپە-جەككە كىم شاقىرسا سول جاراق تاڭداۋدان قالىس قالادى، قارسىلاسىنا قارايدى، سونىڭ قارۋىنا ساي قارۋ الادى. وشاقباي دا ءسويتتى. شەبەر مەڭگەرەتىن نايزاسىن تاقىمىنا باسىپ، قايكى قىلىشىن قولىنا العان. ۇرىسقا ءازىر ەكەنىڭ ءبىلدىردى. ەكى باتىر ۇيتقىپ مايدانعا شىقتى. بىر-بىرىنە ۇڭىلە شاپتى، اۋەلگى قاقتىعىستا-اق الىپ تۇسەتىندەر بولادى، بۇلار ويتە المادى، بولات قىلىشتار شىڭ-شىڭ ەتتى. قايتا اينالىپ ەكىنشى مارتە شۇيلىكتى، بۇل جولى اتتار شىرق ءۇيىرىلىپ قوساقتالىپ قالدى، بار پالە قىلىشتان-تۇعىن، بولات ءجۇزى شايناسىپ تۇسكەن. وشاقباي جاۋىنىڭ اق كوبىكتى ەزۋىن كوردى. باۋىرشىق قان تولعان قىزىل كوزدى دەردى. وسىدان قارسىلاسىن قىلىشپەن شاۋىپ تۇسىرە الماسا ءحالى مۇشكىل، وشاقباي سۇڭعىلا نايزاگەر، قولىنا نايزا تيسە-اق بوي بەرمەي كەتەرى انىق. وسىنى ويلاعان باۋىرشىق جانتالاسا جۇلقىنىپ قىلىش ويناتتى، قارسىلاستىڭ قاتتى تويتارعانى سونشاما، الاقانى جاڭعىرىعىپ، ساي سۇيەگى سىرقىرادى، قارۋدى ءتۇسىرىپ الا جازدادى. ەندىگى كەزەكتە ات قولتىعىنا اۋىپ ۇلگىرگەن، الماس قىلىش ەرىنىڭ باسىن شاۋىپ ءتۇسىردى. باتىرلار اجىراسىپ جۇرە بەردى. قايىرا تۇيىسكەندە باۋىرشىق وڭتايلاپ ۇرىپ قارسىلاسىنىڭ قالقانىڭ قاق ايىردى. جەكپە-جەكتىڭ العى شارتى تامامدالدى، ءۇش مارتە تايتالاستان سوڭ اركىم كەلەسى جاراقتى جۇمساۋعا ەرىكتى. باۋىرشىق اتىن كەرى بۇرىپ جاتىپ بايقادى، وشاقباي قىلىشىن قىنابىنا سۇڭگىتىپ، تاقىمىنان نايزاسىن الۋعا وڭتايلانعان ەكەن. جۇرەگى زۋ ەتە ءتۇستى، ىرعاي ساپتى، بولات ۇشتى ۇزىن ۇڭعى كەۋدەسىنە ءقازىر-اق كىرگەندەي سەزىندى، بۇل جامان ىرىم. قىلىشىن لاقتىرىپ جىبەرىپ، جالما-جان جەبەسىنە جارماسقان؛ قىپشاقتار جاعى شۋ ەتە قالدى؛ ساداقتى ەڭ سوڭىندا جۇمساۋعا قاجەتتى، ءارى قالقانسىز قالعان كىسى جەبەگە وڭاي تۇسەدى. ەت قىزۋدا ەشتەمەنى انداماعان وشاقباي نايزاسىن ۇڭىلە ۇستاپ جاۋىنا ات قويعان، اناۋ تايقىپ شىعا كەلدى، تۇلپارىنىڭ باسىن بۇرىپ قاشۋعا اينالدى. ەندى ماڭعۇلدار جاعى بەبەۋلەدى. وشاقبايدىڭ جاۋىنا ات بويى عانا جاقىنداۋى جەتەر ەدى، نايزاسىن جالعىز تولعاپ باۋىرشىقتى تىماقتاي قاعىپ تاستار ەدى، اناۋ جەتكىزەر ەمەس، سىناپتاي سىرعىپ بۇلت-بۇلت ەتەدى. ءسويتىپ بارا جاتىپ ساداعىنا جەبە سالىپ ۇلگىرگەن. اتىن كىلت بۇردى، وشاقبايدىڭ نايزاسى كەۋدەسىنە قارىس قانا جەتپەي قالدى، ءدىر ەتىپ كىدىرىپ قالدى، ساداعىن تارتىپ جىبەرگەن. جەبەسى وشاقبايدىڭ نايزا ۇستاعان وڭ قولىنىڭ قارىنا قادالدى. نايزاسى ءتۇسىپ كەتتى. باۋىرشىق ات باسىن بۇرىپ الىپ تاعى تىراقايلادى. وشاقباي تۇلپارىن سىڭار ەزۋلەپ تارتىپ ەڭكەيىپ بارىپ نايزانى جەردەن ءىلىپ الدى. بويىن تۇزەمەك-تۇعىن، كوتەرىلە بەرگەن، ەكىنشى جەبە كىندىگىنىڭ استىنان ءدىر ەتىپ قادالدى، قادالدى دا جارىمىنا دەيىن ءسىڭدى. باتىر ات جالىن قۇشتى. قولىنان نايزاسىن تۇسىرگەن جوق-تى. باۋىرشىق قاشىپ ءجۇرىپ جەكپە-جەكتى وپاسىزدىقپەن جەڭگەنىڭە ءماز، قان تۇكىرىپ توبىنا بارىپ قوسىلا بەرگەن.
قىپشاقتار جاعىنان اق سۇمبە تۇلپارعا مىنگەن ءبىر ايەل شىرقىراپ جىلاپ باتىردىڭ الدىنان ويقاستادى. جەتىپ بارىپ وشاقبايدىڭ قولتىعىنان سۇيەدى. بۇل — بارشىن سۇلۋ ەدى. جاس كەلىنشەكتىڭ قارا كوتەرىپ ايتقان اششى زارى مايدان دالاسىن شىمىرلاتتى، قىپشاقتار قابىرعاسىمەن قايىستى، نايزالارىن تەمەن سالدى. جەكپە-جەكتى الىستان شولىپ، اھ ۇرىپ تۇرعان يلانشى قادىرحان جامان جۇدەگەن. تاپ ءقازىر ۇرىس باستالسا قىپشاقتار جاعى ءتۇتىلىپ شىعارى انىق. كۇن ەڭكەيۋگە ءالى ءسۇت پىسىرىمدەي مەزگىل بار. سوعىس سالتى بويىنشا ۇرىس كۇن باتپايىنشا بىتپەيتىن. ءارى باتىرى جەڭىپ، ءارى بويىنا جەلىك كىرىپ ۇلگىرگەن جاۋ جاعى تۇتاسا قيمىلداي باستاعان.
يلانشى قادىرحان تۇلپارىن كوسىلتىپ ورتاعا شىقتى، جاۋ جاعىنان جەكپە-جەككە كىسى شاقىرىپ شىرق اينالدى، ءارى كۇيىكتەن، ءارى توز-توز بولىپ جەڭىلۋدەن ساقتاپ قالار جالعىز جول وسى سەكىلدى. ويعا سالىپ سالماقتاپ جاتۋعا مۇرشاسى جوق-تىن. جاۋ جاعىن قالت كىدىرتكەن زور داۋىسپەن "جەكپە-جەك" دەگەن ءسوزدى ءۇش مارتە قايتالادى.
ءبىر ەلدىڭ امىرشىسىنە قارسى جەكپە-جەككە كەلەسى ەلدىڭ ءامىرشىسى عانا شىعا الماقشى. قاعان ءالى مايدان دالاسىنا جەتىپ ۇلگىرمەگەن. مۇندايدا قاعان تۇقىمى، ءامىرشىنىڭ وڭ كوزى توعىشار نويون عانا ۇرىسا الادى. سالت جولى، ءداستۇر دەگەنى وسى.
يلانشى قادىرحانعا قارسى توعىشار نويون شىقتى. "ءا- ءا" دەسىپ شابىسقان اۋەلگى شايقاستا ماڭعۇلدىڭ قىلىشى قاق ءبولىندى، ەكى اتتىلى ەكىنشى مارتە تۇيىسكەندە توعىشاردىڭ باسى دومالاپ جەرگە ءتۇستى.
مانعۇلدار جاعى كۇڭىرەنىپ كەتتى، داۋىس كوتەرىپ، شۇبىرا جوسىپ نويوننىڭ باسىنا ۇيمەلەگەن.
كۇن باتىپ ءىڭىر ۇيىرىلە باستادى. الىستان يەسىز بوسقان جىلقىلاردىڭ كىسىنەگەنى كەلەدى. جارالىلاردىڭ زارلاعان داۋسى زورايدى. يلانشى قادىرحان جىگىتتەردى تۇگەندەدى. وسى دالاعا جەتكەن ون مىڭ قولدان ءتورت جارىم مىڭعا ازەر ىلىنەر سارباز قالىپتى. ماڭعۇلدىڭ ەكى جارىم تۇمەنىڭ جايپاعانى انىق. ءار قىپشاق بۇگىنگىدەي مايدان بەرسە قۇجىناعان جاۋدىڭ ءالى-اق تاۋسىلارىنا سەنەدى. ەندى سەتىنەگەن قولدى سىعىمداپ وتىرارعا جەتكەنى ءجون.
ماقسۇتتى شاقىرىپ الدى. «اتى جۇيرىك ءجۇز جىگىت ال دا وسىندا قال. تۇنىمەن وت جاعىپ شىعاسىڭدار. تاڭ الدىڭدا شەگىنىپ كەتىڭدەر»، دەپ جارلىق جاسادى. جاۋ قىپشاقتار جاققان وتتى كورىپ ەرتەڭگى ۇرىسقا قامدانادى؛ نويونىڭ ارۋلاپ، باسىنا تاس ۇيەدى، قىپشاقتاردىڭ قايسارلىعىن دارىپتەيدى.
ءامىرشى ەندىگى كولعا دەرەۋ شەگىنۋگە جارلىق ەتتى. بوگەن دالاسىن تاستاپ جىلىستاپ جونەلدى. تاڭ الەتىندە ساباۋ استىنا تۇسكەن شەكپەندەي تۇتەسى شىعا توزعان از عانا قىپشاقتار وشاقباي باتىردىڭ دەنەسىن الىپ وتىرار قاقپاسىنا ەنگەن.
ءۇشىنشى سارىن
ومىردە وسى وتىراردىڭ كونە ارىعى سەكىلدى، ەرنەۋى ەزىلىپ، سايىن ءشوپ باسىپ، سۇلدەلەنە بەرەدى، ءبىر زامانداردا جەر بەتىنەن مۇلدە عايىپ بولۋى مۇمكىن عوي. جاز قۇلپىرىپ، ەندى ونىڭ قونىسىن كۇز الدى، جاپىراقتارعا داق ءتۇستى، بۇلت سوڭىنان بۇلت جوڭكىدى، كوشە بويىنداعى قولدىڭ سالاسىنداي ارىقتارعا نەشە مارتە سۋ لىقىپ تولىپ، نەشە مارتە جىلىمداپ قايتتى. ەشكىمنىڭ كوڭىلىن الاڭداتپايتىن ءتارىزدى. كىسى عۇمىرى دا ەشكىمگە ەلەۋسىز، ەشكىمگە باقي بولمايتىن، ءتۇس سەكىلدى-اۋ: بالاعىن شوپكە ءىلدىرىپ جۇگىرۋگە تويمايتىن بالالىق شاق، سوسىن جاسىل جاپىراقتاي جەلكىلدەپ كەلەتىن جاستىق، الاڭسىز اڭقىلداپ سوعاتىن ءىنجۋ بويىنىڭ سامالىنداي العاشقى ماحابباتتىڭ ءتاتتى كۇندەرى، ءبارى-بارى اۋىسىپ، ءبىرىن-بىرى كيمەلەي اسىقتىرىپ، ىعىستىرىپ جاتادى. ءبىراق مەزگىل كىسى جانىڭا ءوز تاڭباسىن باسىپ، جۇرەككە داق تۇسىرمەي قويمايدى ەكەن. تاڭعۇت سۇلۋىنىڭ دا بۇگىندە سىرتى ءبۇتىن، ءىشى ءتۇتىن. كۇن كوزىنە ەرتە الاقان جايىپ، ەرتە كوكتەپ، ەرتە سولىپ ۇلگىرگەن شوپتەي ءنارسىز حالدە ەدى. الگىدە عانا وتىراردى ارالاپ قايتقان.
ماحاببات قۇشتارلىق قانا، كىمدە قۇشتارلىق مول بولسا سونىڭ ماحابباتى تەگەۋرىندى دەيتىن مارقۇم شەشەسى. ماحاببات جالقىندانباي-اق سىيلاسىپ وتەر سۇرەڭسىز كۇندەر دەيتىن اكەسى. ءوزى ءۇشىن سول ماحابباتىڭ ازاپ قانا ەدى، جانىڭ جەدى، جاستىق شاعىن ىزىم-قايىم ەتتى، جۇرەگىن جارالادى. ەندى مىنە كوكماردان مەشىتىنىڭ استىڭداعى عاردا جاپادان-جالعىز جابىعىپ وتىر.
ءامىرشى ەرتەرەك كەلسە ەكەن، اقتىق رەت، اقىرعى رەت اشىلا سويلەسەر ەدى، اھ ۇرعان كوكىرەك دەرتىن ايتار ەدى. تەگىندە تاڭعۇت سۇلۋىندا اقىرعى ءسوز دەگەن بولماپتى عوي. ىلعي ويىنداعىسىن ايتا الماي كەلەدى، نە دەگەنى، دىتتەگەنى بولماي شىعادى، باتىردى كورسە-اق دۇنيەنى تارس ۇمىتادى.
كەنەت قىز ەسىك جانىڭدا ەلەۋسىز كەلىپ كولەڭكەدە قالشيىپ تۇرعان يلانشى قادىرحاندى كوردى، كوردى دە سەلك ەتە قالدى.
مانادان بەرگى جانىڭ جەگەن سەزىمدەر ىدىراپ جۇرە بەردى، ورنىنان قوزعالعان جوق.
كوز جۇمىپ قۇلاي سۇيگەن ءامىرشىسى قاسىنا تاقادى. ساۋىتىن شەشپەپتى، بالاعىنا، شالعايىنا شاڭ جۇققان. الىپ دەنەسى اۋىر قوزعالادى.
— جورىقتان قاشان ورالدىڭ؟ — دەدى قىز كوزىن تومەن سالىپ. ءۇنى دىرىلدەپ شىقتى. بوزعىل بەتىنە دۋ ەتىپ قىزىل شاپاق جۇگىردى.
— تاڭ الەتىندە.
— قول ءدىن امان با؟
— ۇشتەن ءبىرى عانا ورالدى.
قىز تاعى دا توسىلىپ قالدى؛ بۇرىن بولسا موينىڭا ورالار ەدى، قىتىعى كەلگەنشە قۇشار ەدى، سوسىن ساقىلداپ كەپ كۇلەر ەدى. ءقازىر ويتە المايدى. ءامىرشى الدىڭدا كۇنا جاساپ العانداي سەزىنەدى.
— سولار ما؟ — دەپ سۇرادى.
— ءيا، سولار، — دەدى يلانشى قادىرحان.
— ەندى مەنى ولتىرەسىڭ عوي، — دەدى قىز.
بۇرىن بولسا تاپ وسى سوزگە يلانشى قادىرحان شارت سىنار ەدى، ءقازىر قولىنىڭ ءدىرىلىن باسۋ ءۇشىن قانجارىنىڭ سابىن قىستى. ساكى ۇستىنە بارىپ جايعاستى. سۋسىن سۇرادى. قىز ورنىنان جەڭىل كوتەرىلىپ كەلەسى بولمەدەن سۋ اكەلىپ بەردى، قۇدىقتىكى ەكەن، جۇتقاندا ءتىسىن سىرقىراتتى.
تاڭعۇت سۇلۋى جەردەن ءجۇزىن كوتەردى، جانارىنا جاس ۇيىرىلگەن. "جىلاپ ءتۇر جازعان"، دەپ ويلادى باتىر. "جانىمەن جىلاپ تۇر".
— ءقازىر كيىنىپ شىعايىن،— دەدى. تورگى بولمەگە كەتتى. سوندا قىزدىڭ جاساۋى بار-تىن. ءقازىر قۇلپىرىپ كيىنىپ شىعادى، كوز جاۋىن الادى، قالاي عانا قولى بارىپ ولتىرەر ەكەن. ءوزى ولتىرمەسە دە وپات بولارى انىق. تاڭعۇتتاردىڭ اتا جاۋى ماڭعۇلدار شاھار سىرتىن قۇرساۋداي بۋىپ جاتىر. ىشىندە قاعان شاتىرىنا قىزمەت قىلىپ يۋسۋف كانكا ءجۇر ەكەن. "باياعى تاڭعۇت سۇلۋىن قولىما قايتارسىن، ورنىڭا قىپشاقتىڭ ون تۇتقىنىڭ ايىرباس ەتەمىن"، دەپ كىسى سالىپتى. بۇل ءسوزدى ءالى ايتقان جوق. سەزىمتال جان ايتپاسا دا سەزگەن سەكىلدى... ىشكى بولمەدەن قۇلپىرىپ شىعا كەلدى، شاشىندا شولپى، باسىندا بيىك ساۋكەلە، اپپاق ءجۇزى بال-بۇل جانىپ، استىڭعى توق ەرىنى شيەدەي شىرەپ ءپىسىپ تۇر.
— ەل-جۇرتىڭدى ساعىندىڭ با؟ — دەدى. بۇلاي دەمەۋى كەرەك ەدى. جانىڭ جەپ، جۇرەگىن وسقان كەشەگى كۇندەردى ەسىنە سالماۋى كەرەك ەدى. اڭعال باسى اسىعىس كەتتى.
— ۇمىتىلار جارا ما ول؟— دەدى تاڭعۇت سۇلۋى تەمەن قاراپ، قارسى الدىڭا كەلىپ تىزەرلەپ وتىردى. ۇنىڭدە سالقىن سىز تۇردى. يلانشى قادىرحان وعاش ايتقانىڭ سەزدى.
— يۋسۋف كانكا سەنى قايتا سۇراپ جاتىر، بارار ما ەدىڭ؟— دەدى.
يلانشى قادىرحان تاعى بۇلدىرگەنىڭ سەزدى. الگى ايتقانى قىزعا ەستىرتەر ءسوز بە ەدى، اسىرەسە سەزىمتال سۇلۋعا، ءوزىن شىن سۇيگەن جانعا؟.. وسىنى ويلاعاندا يلانشى قادىرحان سۇمدىق شوشىندى، تاڭعۇت سۇلۋىنان ەمەس، وزىنەن. ءوزىنىڭ ءسوز بىلمەس، سەزىم تۇسىنبەس توپاس بولىپ بارا جاتقانىڭ اڭعاردى. كىسىگە ادەمى قىلىق، اسەرلى اۋەز بەرەتىن نارسە جايماشۋاق كۇندەر مەن قىز ماحابباتى ەكەن عوي. سول جاقسى كۇندەردەن دە، قىزۋلى ماحابباتتان دا جۇرداي بولارمىن دەپ ويلاپ پا ەدى. تاڭعۇت سۇلۋىن عانا جوعالتادى ەكەن دەسە...
— بۇرىنداردا مۇنشا ۇزاق كىدىرمەيتىن ەدىڭ، ءپىرىم!— دەدى سۇلۋ.
— تاڭدايىم كەۋىپ بارادى.
— شاراپ اكەلەيىن بە؟
— قىمىزدى اڭسادىم.
تاڭعۇت سۇلۋى "نەگە؟" دەپ سۇراعىسى كەلگەن. ءبىراق وسىنداي الاساپىران شاقتا "بىلمەگەندەي بولىپ ساۋال قويعانىم كوڭىلىنە تيەر" دەپ ويلادى. تاقاستانىپ قالدى. جەڭىل تۇرىپ بارىپ قۇمىرامەن سۋ اكەلىپ بەردى. باتىر قۇمىرانىڭ ەرنەۋىنەن جۇتتى.
اڭگىمەنىڭ ءنارى كەمىپ، ءارى كەتتى. ەكەۋىنىڭ دە جان دۇنيەسى الاي-تۇلەي ەدى. اقتارىلىپ، اعىتىلا المادى. ەندى تاپ وسىلاي ءسۇت ءپىسىرىم مەزگىل تىلدەسسە كۇللى جاقسى سەزىمنىڭ وپات بولارىن سەزدى. يلانشى قادىرحان ەندى تاڭعۇت سۇلۋىنان مۇلدە ايرىلارىن ءبىلدى. ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى اسىل ماحاببات اسىل ىدىستاي ەدى، ەكەۋى دە ايالاپ ۇستاۋشى ەدى، ەندى سول بۇيىمدى بايقاۋسىزدا تاس ۇستىنە ءتۇسىرىپ العانداي بولدى. بىت-شىتى شىقتى. سىنعان دۇنيەنى دەم اراسىندا جيناستىرىپ جەلىمدەپ الماسا كەش بولادى. ەندى قايتىپ قۇراستىرۋعا دارمەنى جەتپەيدى. سوسىن ومىرلەرى وكىنىشتە كەتەدى. سول سىنىقتار جۇرەكتى تىرناپ ىشتە جاتا بەرەدى، تات باسادى، ايىقپاس جاراقات جاسايدى. ءتىرى بولسا ۇمىتىلار-اۋ، ونىڭ ورنىڭ باسقا ماقسات، بوگدە ماحاببات باسار-اۋ. ءبىراق سول سىنىقتار كورگە قوسىلا تۇسەرى حاق قوي. مۇنى يلانشى قادىرحان دا، تاڭعۇتتىڭ جاس سۇلۋى دا انىق ءتۇسىندى.
ادامنىڭ ءىشى ءبىر دۇنيە، سىرتى ءبىر دۇنيە بولاتىنى نەسى ەكەن؟ ايباتىمەن ەلدى ىقتىرعان الىپ ەركەكتىڭ جانى نەگە سونشاما نازىك؟ نەگە ەكەۋى قوسىلىپ بەيقارار ءومىر كەشە المادى؟ حانشادان قايمىقتى ما؟ ەل سوزىنەن قورىقتى ما؟
— اس الدىرسام قايتەدى؟
— زاۋقىم شاپپايدى.
— قاتتى شارشاپسىڭ عوي، جاتىپ دامىلداشى!
— از ۋاقىتقا عانا كىرگەنمىن.
— ۇمىتشى سول سوعىستى... سوعىسى قۇرىسىن... شاھارى قۇرىسىن... كەرەك دەسەڭ قاعانىڭا ءوز اياعىممەن-اق بارايىن ۇمىتشى ءبارىن! — دەپ سۇلۋ ىشقىنىپ جىبەردى. قىستىعىپ ايتتى. كەيدە كىسى ۇيىقتاعاندا جامان ءتۇس كورىپ، سويلەپ، شوشىپ وياناتىن؛ قىزدىڭ مىنا كۇيى سونى ەلەستەتتى. جانى قىسىلعانىڭ بايقادى. جاس جۋعان ءجۇزىن باتىردىڭ جالپاق الاقانىڭا سالدى.
— از ۋاقىتقا عانا كىرگەنمىن.
— ءپىرىم، ءوزىڭىز قۇپيا قىپ ايتقان جەر استى جولىمەن شاھاردان شىعىپ كەتەيىكشى. قىزىلقۇمنىڭ اراسىنا كىرىپ، قۇدىق قازىپ، قوس تىگىپ تىرشىلىك ەتەمىز. اڭ اۋلاساق تا ولمەيمىز. ەركىن ءومىر سۇرەمىز!
— قورقىنىشتىڭ دا، ەرلىكتىڭ دە نە ەكەنىڭ ۇمىتامىز عوي!
— ءيا، ءپىرىم! ماحابباتتان وزگەنى ۇمىتامىز!
— يتتەي جۇلقىسقان قولباسىسى، بەتىنىڭ ارىن بەلگە تۇيگەن ەلشىسى، قان ىشكەن قاعانى، شۋلاعان شاھارى ادىرا قالسىن ءا!
— دۇنيەدە ەكەۋمىز عانا بولامىز، ءپىرىم!
سۇلۋدىڭ ءۇنى ەرىكسىز اششى شىقتى. يلانشى قادىرحان ماي قوسىپ ەرىتكەن قورعاسىنداي لىقىلداپ ۇيىپ بارا جاتقان دەنەسىن قايتا جيناپ الدى. سالقىن سۋ سۇرادى.
— ويتە المايمىن.
— كوزىمىزدى شەل قاپتاي، كوكىرەگىمىزدى شەمەن باسقانى ما، بىتكەنى مە ءبارىنىڭ؟!
— قايتا سول شەمەن مەن شەلدەن ەندى ارىلدىق پا دەسەك...
يلانشى قادىرحان بۇل ءسوزىن دە انداۋسىز ايتتى. بەكەر ويدەدى، كەش ءتۇسىندى. تاماعىنا كەلىپ تاس ءتۇيىن تىعىلدى، تىنىسى تارىلدى. قانجارىنىڭ سابىن قاتتى قىستى. وسى مەزەت تاڭعۇت سۇلۋى تاعى ەڭىرەپ جىلاعاسى كەلگەن. جاۋتاڭداپ باتىرعا قارادى. باۋىرىنا كىرە ءتۇستى. "قۇدايىم-اي، ءبارىنىڭ وسىمەن بىتكەنى مە؟ ءبارىن قۇشتارلىققا جورىعانى ما ەكەن؟"
— بۇرىنعىنىڭ ءبارى قۇر اۋرەشىلىك قانا ما؟
— ءوي دەمەشى، - دەدى يلانشى قادىرحان. — ءوي دەمەشى. سەنى مەنەن ءتىرى تۇرعاندا ەشكىم الا المايدى. ءبىراق سەنىمەن ەندى شىن اسىق بولىپ ۇشىراسپايمىن. ەل ەڭسەسىن باسقان قاتەرلى شاقتا قاتايعانىمىز ءجون.
— ءپىرىم، مەن ماحابباتسىز جالعىز كۇن دە تۇرا المايمىن.
— ول نە دەگەنىڭ!
— نە ەلىم، نە ماحاببات دەگەنىم!
— قاتەرلى كۇندەر تۋعاندا عارعا كىرىپ قىزىقتاپ جاتا المايمىن.
— ەندەشە قاسىندا بولايىن، قولىنا قوس، جاراق بەر.
— بولمايدى، تۇقىمىڭا قارسى جەبە تارتار جايىڭ جوق.
— و، ءپىرىم، نە ءولىم، نە ماحاببات قانا! قاپاستا جاتىپ ءومىر سۇرگەنشە، قىلىشقا ءتۇسىپ وپات بولعانىم ارتىق.
— ولاي دەۋگە حۇقىڭ جوق! — دەدى يلانشى قادىرحان. سۇلۋدى قاپسىرا قۇشىپ ەرنىنەن ءسۇيدى. بۇلقىنىپ ەدى، بوساتپادى. قىز دەنەسى الدەن ۋاقىتتا قاۋىرسىنداي قالقىپ باتىردىڭ قولىندا قاندى. يلانشى قادىرحان سۇلۋدى ساكىگە جاتقىزدى. كوز الدى قىزىلدى-جاسىلدى ساۋلەگە تولدى، باسى اينالعانى بۇل، قۇلاي قۇشىپ، قىز ەكەۋى ءبىر دەنەگە اينالىپ جۇرە بەردى. باتىر وسىندايدا قىزدى سۇيۋدەن قانبايتىن، جان دۇنيەسى تەگىس بالقىدى؛ دەنەسى سال بوپ دىرىلدەگەن كۇيى ۇزاق جاتىپ قالعان؛ الدەن ۋاقىتتا شەكەلەي تۇرىپ، ورنىنان كوتەرىلدى، كەتۋگە اينالدى. تاڭعۇت سۇلۋى ساكىدەن سىرعىپ ءتۇسىپ باتىردىڭ اياعىنان قۇشتى، بار دەنەسىمەن وراتىلدى. يلانشى قادىرحان كىدىرە المادى، عارعا ءسۇت پىسىرىمدەي عانا ۋاقىتقا كىرگەن ەدى، ءوز مولشەرلەۋىنشە ەداۋىر مەزگىل ءوتتى، قىز قۇشاعىنان ازەر بوساپ، سىرتقا سىتىلدى.
وسى كەزدەسۋدەن ءبىر جەتى وتكەندە يلانشى قادىرحان كوكماردانداعى عارعا قايتا كەلگەن، سۇمدىقتىڭ ۇستىنەن ءتۇستى. تاڭعۇت سۇلۋى ءوز بۇرىمىنا بۋىنىپ جان كەشىپتى. سۇلۋ وز-وزىنەن قىلقىندى ما، الدە بوگدە قاسكويدىڭ قولىنان وپات بولدى ما، ونىسىن بىلە المادى. كوزىنىڭ ۇستىندەگى ينەنىڭ جاسۋىنداي جىڭىشكە قاس قاراۋىتىپ ۇلكەيە تۇسكەن، استىنعى ەرىنى سول البىراعان كۇيى قالىپتى.
ءتورتىنشى سارىن
كونە ءىنجۋ ەرتە كوكتەمدە ەسىنەن اداساتىن: كادىمگى كۇيى كەلگەن وتىرار بۇقاسى بولاتىن، ءويدايت، تۇمسىعىن جەرگە سالىپ سۇركەكتەيتىن، الاكوزدەنىپ كىسىگە قارايتىن، قۇيرىعىن قاقشيتىپ قاڭعىمالاپ كەتەتىن. ءىنجۋ دە ءدال سونداي بولادى؛ قىستايعى ءسۇر مۇزدىڭ استىنان ارباڭداپ شىعىپ اعىتىلادى دەرسىڭ. اعىتىلاتىن دا قوس ارنانى كەزەك قاۋىپ قىزىل سۋعا تولتىراتىن. ارىق اتىزدى قارىق قىلاتىن. ديحان اۋلەتىن قىرعا قۋاتىن. اڭ اتاۋلى جاعاداعى توعايدى تاستاپ اشىققا ءورىپ شىعاتىن. بۇقا مىنەز الگى پالەكەتتىڭ سىرى بەلگىلى: جولىڭداعىنى جالمايدى، قاۋساتادى، قاشان بيىك الدىڭ بوگەگەنشە سويتەدى. دۇنيەنى بۇلدىرە بەرەدى. بيىككە باسىپ ۇرىپ گۇرس قۇلاعانشا اڭكۇستەنىپ بىتەدى، سوسىن تىراڭ ەتىگى كەرى نايقالادى، ساباسىنا ءتۇسىپ باياعى ارناسىن ىزدەيدى. وتىرار شاھارىنا شىتىناپ كەپ ماڭدايىن ۇرعان ماڭعۇل قولىنىڭ ءحالى سەلدى ەلەستەتتى. تۇمسىعىن ۇرىپ تىراپاي استى دا، اينالا قادىرحاننىڭ كوزىن تۇندىردى، جۇرەگىن كوتەردى. بيىك قورعان باسىنان كەرى شەگىندى.
بۇگىن ءۇشىنشى كۇن جاۋ جاعى ەرەن قيمىلدا: اۋەلى ساتى قويىپ بيىككە ورمەلەگەن. قىپشاق جىگىتتەرى باسپالداق ۇشىنا بۇعالىق تاستاپ، نە قارماققا ءىلىپ تايدىرا بەردى. بۇكەڭدەپ ورمەلەگەن جاۋدىڭ جەلكەسىنەن قۇم تولى قاپتاردى، جەبە زىرلاتتى، نايزامەن نۇقىدى، ايتەۋىر قورعان باسىنا اياعىن سالدىرماعان. جۇندەي تۇتكەن. جاڭا اڭىستاعاندا سەزگەنى جاۋ ەندى تىكە شابۋىلدى دوعارعان سەكىلدى. نەندەي ايلا جاساماق، كەلەسى سوعىسى قاشان، ول جاعىن ءامىرشى بولجاي المادى.
باقىلاۋ مۇناراسىنا قولباسىلارىن قالدىرىپ كۇمبەز سارايعا ورالعان. سالتانات سارايىنا كىردى، قىزمەتشىنىڭ قولىنا قىلىشىن، شاپانىڭ قالدىردى. تاققا كەلىپ جايعاستى، ەڭسەسىن تەمەن سالىپ تۇنەرىپ وتىرىپ قالدى. كەنەت سول جاعىنان سىبدىر ەستىلگەندەي بولدى. سەلت ەتىپ سولاي قاراعان. تاس تۇعىرعا ۇقساپ تۇرعان حانشا ەكەن. باسىندا كوگىلدىر جاۋلىق، ۇستىندە بۇرمە ەتەگى جەر سىزعان اق جىبەك كويلەك، اياعىنىڭ ۇشى كورىنبەيدى. ءامىرشى كوزىن بىرتە-بىرتە جوعارى كوتەرگەن: بۇل كۇندە بيكەنىڭ بوكسەسى تولىپ، مىقىنى مامىرلاعان، كەۋدەسىندەگى قوس زەرەن پالەك اراسىنا جاسىرىنعان اڭگەلەكتەي تولىسىپ پىسكەن، جۇپار شاشىپ، كەۋدەشە استىڭدا تىرسىل قاعادى، يىعى سۇڭعاق، موينى ۇلپىلدەگەن جىڭىشكە ەدى، ەندى بايقادى، جۋانداعان سەكىلدى، ونىڭ ۇستىنە بۇعاق ءبىتىپ تاماعىنىڭ استىن تولىستىرىپ جىبەرگەن؛ يەگى سول قالپى، قىز كۇنىندەگىسىندەي ۇشى سۇيىرلەنە سۇمىرەيىپ، سوپاقشا جۇزىنە ەرەكشە ءار قوسىپ تۇر، ەرىنى جۇقا، تاناۋى قىرلانا تۇسكەندەي مە، بۇرىنعىداي تاكاپپارلىقتى ەمەس، تىنىش مويىنسۇنۋدى تانىتادى؛ كوزىنىڭ استى كوگىس سەكىلدى، جانارى قيعاش، قاراشىعى كىشكەنتاي، قاستارى قويۋ، اراسى بوياۋمەن قوسىلعان؛ قاباعىنا قوس ءاجىم ءتۇسىپتى، ماڭدايى تورسىقتاي تومپيىپ تۇر، جۇرتتىكىندەي جايپاق، نە الشاق، نە تايقى ەمەس؛ تىك تۇسەتىن توق ماڭداي. يلانشى قادىرحان وسى بيكەنى العاش كورگەندە ماڭدايىنا عاشىق بولعان. سوپاقشا جۇزىنە دوڭگەلەنە تۇسكەن تىك ماڭدايى ەرەكشە ءسان بەرەتىن. جىگىت كوڭىلىن قىز-قىز قايناتقان-دى. قازىردە سول ادەمى اق ماڭدايدى، سول قىر مۇرىندى كورگەندە كوزىنە كەشەگى كۇڭدەرى كولبەڭ ەتكەن. وندا قالىڭدىعىن قۇشتارلىقپەن سۇيگەن، ارالارىندا ارا اعايىن سىر بولمايتىن، رياسىز كۇلكى مەن وت قۇشاق قانا ەدى، اڭقىلداعان اسىق كۇندەر كەشىسكەن. جىلدار وتە بيكە قۇرساق كوتەرمەدى، باتىر كۇرسىنۋدى شىعاردى. سودان كەلىنشەكتىڭ قاباعىنا قوس ءاجىم تۇسكەن. باتىر شەتتەن كەلگەن ەلشىلەردى قابىلدادى، تۇتقىن قىزدار سىيعا تارتىلدى، ەشقايسىسىنا كوڭىل بولمەي ءجۇرىپ، تاقاۋدا تاڭعۇت سۇلۋىنىڭ سىقپىتىنا ۇيىرىلگەن. سونى سەزگەندە بيكەنىڭ وزەگىن قىزعانىش وتى ورتەگەن، مىسى تۇسكەن، تاكاپپار تاناۋى قۋسىرىلىپ، قىرلانىپ كەتكەن. وسى وزگەرىستىڭ ءبارىن باتىر بىلمەيدى ەمەس، بىلەتىن، ءقايتسىن.
— بيكە، قاسىما تاقاشى، — دەدى يلانشى قادىرحان اۋىر ويدان باسىن كوتەرىپ، سەرپىلە ۇمتىلىپ.
حانشا سۋدىراپ كەلىپ تاقتى جيەكتەي وتىردى. بىلەگىن سوزىپ ەرىنىڭ تىزەسىنە سالدى. جانارى ءجاۋدىر ەتتى.
— شالدىعىپ ءبىتتىڭ-اۋ.
— ءحالىڭدى سۇراماعالى كوپ بولدى عوي.
— حالقىڭنىڭ ءحالىن ويلا، بىزدە نە بار.
— بيكە! — دەدى يلانشى قادىرحان. حانشانىڭ تولىق مىقىنىڭ قاپسىرا قۇشاقتادى. جۇرەگى اۋزىنا تىعىلدى. حانشا ءجۇزىن جەردەن الدى. — كەش مەنى!
— الدەقاشان كەشكەم.
وزىنە وقىس تارتىپ كەلىنشەكتىڭ ماڭدايىنان يىسكەدى.
— كوپ ۇزاماي كوز جۇمامىن عوي دەيمىن.
— نە دەيدى؟ سەن ايتاتىن ءسوز بە بۇل، بيكە؟!
— ارۋاقتار تۇنىمەن ۇيىقتاتپايدى، توسەگىمنىڭ استىنان تىقىرلاتىپ كور قازىپ شىعادى.
— قورىققانعا قوس كورىنەر دەگەننىڭ كەرى دە. قورقىت اتاڭا دا كور ەلەستەگەن ەكەن.
— كوزىمە كورىنبەسە دە دىبىسىن انىق ەستيمىن.
— نەنىڭ؟
— الگىلەردىڭ... جەر قازعانىڭ، توپىراق تاسىعانىڭ.
يلانشى قادىرحاننىڭ ەسىنە باياعى ءتاۋىپ شالدىڭ ايتقانى ءتۇستى. "حانشانىڭ دەرتى اۋىر. ءداپ وسىلاي ەمدەلمەي، ەسكەرىلمەي جۇرە بەرسە دەلق ۇلى بولىپ كەتەدى"، دەپ ەدى-اۋ. سودان جانارى وتكىر ءتاۋىپ شالدى جۇماسىنا جالعىز مارتە كەلىنشەك شىمىلدىعىنا كىرگىزىپ ەم جاساتقان. دەرتىنەن قۇلان تازا ايىعىپ، قارعا اۋناعان تۇلكىدەي قۇلپىرىپ شىعىپ ەدى. بۇعاعى دىرىلدەپ سىڭقىلداپ كۇلىپ، ەتەگى دۇرىلدەپ ناز ەتىپ قابىلداۋدى شىعارىپ ەدى. ءتاۋىپ شال قورجىنىڭ قازىناعا تولتىرىپ، تومپاڭداپ، شۇرشىتتەردىڭ كەرۋەنىڭە ىلەسىپ كەتكەلى كەلىنشەكتىڭ قالپى جوق، بۇرىنعى سۇلدەلەنگەن كۇيىنە قايتا تۇسكەن.
— توسەگىمنىڭ استىنان تىقىرلاعانداي بولادى.
— ءۇستى تىنىش بولعاسىن سويتەدى دە.
— كۇلمەشى!..
— بۇگىن جانىڭدا بولامىن.
وسى تۇندە حانشانىڭ ايتقانى ەشقانداي قورقىنىش تا، قورقىت اتاسىنىڭ كورى دە ەمەس ەكەنىڭە كوزى جەتتى. ءامىرشى سۇمدىقتىڭ ۇستىنەن ءتۇستى.
حانشا سارايى كۇمبەز سارايدىڭ جەلكە تۇسىندا، كۇننىڭ شىعىس بەتىندە، دوڭەستىڭ باسىندا بولاتىن. قىش قورعانعا جاقىن ەدى. قىردان سوعار سامالدىڭ وتىندە، شاھار شۋىنان قاعا بەرىس ەتىپ ادەيى وقشاۋ سالدىرعان. سىرتى گۋلەگەن اق قىش، ءىشى ءمارمار ءمازىن مەكەن ەدى... ءامىرشى حانشامەن ءدامدى سۇحبات قۇرىپ ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن وتىرىپ قالدى. كۇتۋشى بولىپ ىستەيتىن كەمپىر بەت جىگىت شاراپ پەن قاربىز سۋىن اكەلدى. جاتار مەزگىل جەتسە وستەتىن. كۇمبەز ويىقتارىندا جىلتىراپ جانىپ تۇرعان شىراقتاردى ءوشىردى، شىلتەردى ءتۇسىردى. توسەك باسىندا جالقى شىراعدان قالدى. سىرتتان ءاتىر مايىن قۇيعان جەز شىراعدان اكەلدى، سونى تۇتاتتى، الگى ماڭىنا جۇپار شاشىپ شىتىرلاپ جانا باستادى، توسەك باسىنداعى جاي شىراعدانمەن الماستىردى. سەزدىرمەي سىتىلىپ جوعالدى. يلانشى قادىرحان كۇندىزگى ۇرىستان قاتتى شارشاعان، جىلىگىنە قورتپا قۇيعانداي ءزىل تارتىپ، باسى زەڭگىپ، جاستىققا قيسايىسىمەن ۇيىقتاپ كەتتى.
بيكە كۇندەگى ادەتىمەن كوز ىلە المادى. جانىڭدا ەرى جاتسا دا سەزىم تۇيسىگىن جايلاپ الاتىن قورقىنىشتى كۇتتى، كور قازاتىنداردى ويلادى. سول-اق ەكەن قۇلاعى شىڭىلداپ جۇرە بەردى، سۋىق تەرگە مالشىندى. توسەگىنىڭ استىنان تىقىرلاعان دىبىستى تاعى ەستىدى.
اۋەلگىدە حانشانىڭ ءۇنى شىقپاي قالدى، الگى تىقىر كۇندەگىدەي اياق جاعىنان ەمەس، ءدال جاستىعىنىڭ استىنان ەستىلگەن. ەرىن وقىس ءتۇرتىپ وياتىپ جىبەردى. يلانشى قادىرحان باسىن جۇلىپ الىپ جۇپار شاشقان شىتىرلاق شىراعدانعا، سوسىن ايەلىنىڭ جۇزىنە قارادى. بيكەنىڭ جانارى اۋماقتانىپ بارادى ەكەن. تىقىلداعان ءۇندى قۇلاعى شالدى. قورعان باسىندا جۇرگەن كۇزەتشى ساربازدىڭ اياق تىقىرى ما دەپ ويلادى، جو-و... دىبىس بيىكتەن ەمەس، تومەننەن، جەردەن شىعاتىنداي. قۇلاعىن قۇس جاستىققا باستى. بۇل جولى انىق ەستىدى، تاپجىلماي جاتىپ ۇزاق تىڭدادى، سوسىن توسەگىنەن جىلان شىققانداي ىرشىپ تۇردى.
— جاۋ قورعاننىڭ استىن ۇڭگىپ جاتىر!
حانشانىڭ اششى داۋسى شىعىپ كەتتى.
— ەندى قايتتىك، ءپىرىم؟!
— جەر استى تىقىرىنا قاراعاندا ۇڭگىگىشتەر قورعان ىشىنە ءوتىپ ۇلگىرگەن. بۇل سارايدى تاستاپ شىعۋىڭ كەرەك. كۇمبەز سارايداعى سالتانات ۇيىنە بارىپ جايعاساسىڭ!
يلانشى قادىرحان اۋەلى كۇتۋشى جىگىتتى شاقىرىپ الىپ اشىلىپ-شاشىلعان حانشانى كيىندىردى. سوسىن كۇزەتشى ءام نوكەرلەر توعىتىلدى. كەلىنشەگىن حان سارايعا كوشىرۋگە جارق جاسادى. قولباسىلارعا شابارمان اتتاندىردى. ءتۇننىڭ ىشىندە كۇمبەز سارايعا الا مويىن الىپتار جينالدى، ءماسليحات قۇردى. ءامىرشى بولعان جاعدايدى جىگىتتەرگە تۇگەل ماعلۇمدادى. بۇرىن-سوڭدى ۇرىس تاريحىندا شاھار بىتكەندى جەر قاپتىرىپ جۇرگەن قاتال ءتاسىلدى جاۋ قايتالاپ جاتقانىڭ ايتتى، اقىلعا شاقىردى.
مۇنى ەستىگەندە قاراشا كولباسى بەزىلدەپ قويا بەردى.
— جەر استىنان جىك شىقتى دەگەن وسى ەندەشە! ءبىز قورعاننىڭ ۇستىندە بۇقاشا ءسۇزىسىپ جاتقاندا ءبىر تۇمەن قول حانشا توسەگىنىڭ استىنان شىعا كەلەدى ءالى. قۇدايا-قۇداۋاندا، ەستىمەگەن ەلدە كوپ، بۇل پالەكەتتەن قايتىپ قۇتىلدىق ەندى؟!
— ۇڭگىر قازۋشىلار قورعان استىنا كىدىرمەي شاھارعا ەنگەن، — دەدى يلانشى قادىرحان.
— بۇيتكەن شاھارى دا، قورعانى دا ادىرا قالسىن، قاقپانى اشايىق تا اشىق دالاعا شىعايىقشى. ارام قاتىپ ولەرمىز تەگى!
— بىرنەشە جەردەن شىعا كەلسە قاي تەسىكتىڭ اۋزىن باسامىز تۇگە؟ — دەدى ماقسۇت.
— تاپ ءقازىر قاقپانى اشىپ سىرتقا شىعۋ شاھاردى دا، قولدى دا وپات ەتۋمەن پارا-پار. ماڭعۇلدار ءبىزدى اشىق دالاعا جەتكىزبەيدى، جولدان-اق الىپ سوعادى؛ ەكىنشىدەن — جاۋ سانى التى-جەتى ەسە كوپ، اشىق مايدانداسۋ كوزسىزدىك، - دەدى يلانشى قادىرحان.
— جالعىز امال بار ساققۇلاق جىگىتتەردى جيناپ شاھاردىڭ جاۋ جاتقان بەتىن تۇگەل تىنتە تىڭ تىڭداتامىز. مۇنىمىزدى ماڭعۇلدار سەزبەۋگە ءتيىس. انىقتايتىنىمىز ۇڭگىگىشتەر قانشا باعىتپەن قازىپ كەلەدى، توقايلاسار جەرى قايدا؟ ءبىلىپ الامىز دا ءىننىڭ تەسىپ شىعار اۋزىن باعامىز. ايەلدەر تەگىس قيمايى قايناتىپ قىش كەسپەكتەرگە قۇيىپ ءازىر تۇرسىن. جەمە-جەمگە كەلگەندە "تەسىپ شىعادى-اۋ" دەگەن تۇستى ويىپ جىبەرىپ، ۇستەرىنەن قيمايى قۇيامىز.
— امىرشىنىكى ءجون ءسوز، جەر استىنان شىقسا توبەسىنەن قيمايى قۇيالىق قورعانعا ورمەلەسە جەلكەسىن قيالىق! ولىسپەي بەرىسپەيمىز دەگەن سەرتىمىز بار! - دەپ داۋىس كوتەردى قىپشاق قولباسىلارى.
— نەعايبىل ءىس ەكەن، - دەپ كۇڭىرەندى قاراشا.
وسى تۇن ساققۇلاق جىگىتتەر تىڭداپ ءجۇرىپ جەر استىن ۇڭگىگىشتەردىڭ ءۇش باعىتپەن جەر قازىپ كەلە جاتقانىڭ انىقتادى: ءبىرىنشى باعىت تۇپ-تۋرا كۇمبەز سارايدىڭ استىنا كەلە جاتىر، كەلەسى تارماق حانشا سارايىنىڭ ىشىنەن شىقپاقشى، ءۇشىنشى باعىت ارىس وزەنىمەن شاھارعا سۋ تارتقان جەر استىڭداعى باس قۇبىردى تۇستان كەلەدى. اسىرەسە، جاۋدىڭ باس قۇبىرعا دالدەپ باعىت العانى شوشىنتتى. جاۋ ىشىندە شاھار قۇرىلىسىن اسا جەتىك بىلەتىن ءبىر ادام بار، نە، قىپشاقتار ىشىندە جاۋدىڭ جانسىزى بولعانىڭ يلانشى قادىرحان ساققۇلاق جىگىتتەرگە تاعى تىڭداتتى، باعداردى ولشەتتى، سوسىن عابباس كورەگەندى قاسىنا ەرتىپ الىپ جەر استى ۇڭگىرلەرى قاشان تەسىپ شىقپاقشى، قاي تەرەڭدىكتە كەلەدى، سونى ەسەپتەتتى. كۇن كوتەرىلگەنشە سەندەلدى... تاڭ اتا التىنتوبە تۇسىنان جاۋدىڭ ءالسىز شابۋىلى باستالدى دا، از سوعىستان سوڭ ءوشىپ تىندى. ماڭعۇلدار ۇلكەن مايدانعا وزگەشە ازىرلەنىپ جاتقان سەكىلدى. داۋىل الدىڭداعى ءىشىن تارتقانداي تىمىرسىق كەز ەدى بۇل.
عابباس كورەگەن ءتۇرلى ەسەپتەر شىعارىپ، قاعاز شيمايلاپ، سياسىن سارقىپ ءتۇس الەتىندە بارىپ ءوز تۇيگەنىڭ امىرشىگە ماعلۇمدادى.
— حان يەم، كەشە تۇندە حانشا سارايىندا بولماعانىڭىزدا قاپى قالادى ەكەنسىز. ول سارايعا اكەلەتىن جەر استى جولى نەگىزىنەن بىتكەن. نانباساڭىز بۇگىن تۇندە سارايعا جاتىپ تىڭ تىڭداڭىز. تىقىر ەستىمەيسىز. جەر قازۋىن تۇندە-اق دوعارعان. ەندى ولار قالعان ەكى تارماقتىڭ دىتتەگەن جەرىنە جەتۋىن كۇتەدى، ول ەكەۋىنىڭ ءتورت كۇندىك جۇمىسى بار ءالى. جاۋ جەر استى شابۋىلىن ءبىر مەزەتتە، ءبىر تۇندە ءۇش جەردەن باستاماقشى. وعان كوز جەتكىزۋ ءۇشىن مىنا سىزىقتارعا زەر سالىپ، ەسەپتى شىعارساڭىز بولعانى.
قولباسى كورەگەننىڭ شىعارعان ەسەپتەرى مەن سىزعان سىزىقتارىنا زەر سالا قاراپ شىققاندا بارىپ سىرتتاعى جاۋدىڭ شىن شابۋىلى جەر استىنان كەلەتىنىڭ انىق سەزدى. كوز جەتكىزدى. كەشەگى ءتۇنى حانشانىڭ قاسىندا بولماعاندا قاپى قالۋى ءسوزسىز ەدى. ماڭعۇلدار جەر استىنان تەسىپ شىعار ەدى. قول كۇشى ەكىگە بولىنەر ەدى، ەڭ سۇمدىعى شاھاردا دۇرلىگۋ تۋار ەدى. ول دۇرلىگۋ قامىسقا تۇسكەن ورتپەن پاراپار بولار ەدى. شىنداپ كەلگەندە ءورتتى وشىرە الماسىن ويلاعان ءامىرشىنىڭ تۇلا بويى تۇگەل قالشىلدادى، سالقىن اۋاعا جەلەڭ شىققان كىسى تاپ وسىلاي توڭازيتىن، جانىمەن تىتىرەيتىن.
كۇمبەز سارايعا سەنىمدى سەرىكتەرىن جيدى، قايراۋىقتى، حيسامەدديندى، يسمايلدى الدىردى؛ القا توپ قۇپيا ءماسليحاتقا كىرىستى. اۋەلگى سويلەگەن يلانشى قادىرحان بولدى؛ جاۋ جاعادان الىپ تىنىستى تارىلتۋعا اينالدى دەدى.شاھار ىشىنەن جىمىسقى جانسىز شىقتى دەدى. ماڭعۇلدار استىمىزدى ۇڭگىپ جاتىر دەدى. القا حالايىق، اقىل قوسايىق دەدى.
عابباس كورەگەن جاسى ۇلكەندىگىن تانىتىپ، اۋەلگى پىكىردى ءوزى ايتتى. "ءىنجۋ جاعاسىنداعى جايداق تاقىردا سور بولاتىن، انە كۇنى بارىپ كوردىم سول سوردىڭ بەتى قابىرشاقتانىپ ۇلپاسىن تۇزعا بوگىپتى: الگىگە وت تيگىزىپ ەدىم، گۋ ەتىپ جانا جونەلدى. سوندا ءبىر وي ءتۇستى، كوپىرشىگەن تۇزدىڭ بەتىن جيناپ الىپ كەلىگە تۇيسە، وعان قامىستىڭ بورىعى مەن ماقتانىڭ ۇلپاسىن قوسسا، داۋاسىز جاناتىن ءدارى شىعار ەدى . سور دارىمەن ماڭعۇلداردىڭ كيىمىن، ساتىسىن، جاراعىن ورتەۋگە بولار ەدى"،— دەدى. قاريا: "قالاي قارايسىڭدار" دەگەندەي جاعالاي كوز جۇگىرتىپ، ساقالىن تۇتامداپ وتىرىپ قالدى. كورەگەننىڭ دەگەنى كوپشىلىك كوكەيىنە قونبادى، "تەرى سور، بەينەتى زور پالەكەت ىسكە باستاعالى ءجۇر، تۇز جانۋشى ما ەدى"، دەستى؛ "قايداعى-جايداعى قيالعا ەرمەي-اق قىلىشىمىزدى قايرالىق تا"، دەستى. قاريانى جالعىز حيسامەددين قوشتادى. "الگى سور ءدارى دە ءامىرشى ايتقان قيمايى سەكىلدى كەرەمەت نارسە، تەگىن جاتقان ءتۇز عوي، قايتسەك تە جاساپ كورەلىك"، دەپ وزەۋرەدى. جۇرت ەكى جار بولىپ شۋلاسقان. اقىرىندا يلانشى قادىرحان سور ءدارىنى عابباس پەن حيسامەدينگە جاساۋعا جارلىق ەتتى.. ءبىراق بۇل ءدارىنىڭ پايداسىن كورۋگە قورشاۋدا قالعان وسى عازيز ۇرپاقتىڭ ماڭدايىنا جازباپتى. قايراۋىق: "الگىلەردىڭ تەسىپ شىعار اۋزىنا قۇيما قۇلاق كۇيشى جىگىتتەردەن كۇزەت قويالىق"، دەدى، ءوزى باس بولىپ حانشا سارايىنىڭ استىڭداعى كەۋەكتى كۇزەتپەككە كەلىستى. ءار وقپاننىڭ اۋزىنا ساققۇلاقتار ءبولىندى. "جانسىز بولىپ جۇرگەن كىسىنى تاۋىپ العانشا قاقپانى اشىپ، جاۋعا تۇتقيىلدان ءتيىسۋدى دوعارا تۇرعان ءلازىم"، دەستى. وسى ءباتۋاعا توقايلاسقان قولباسىلار جون-جونىڭە تاراستى، سەزىكتى كىسىلەردىڭ كوزىنە تۇسپەۋگە تىرىسىپ باعادى، اسىرەسە حورەزمدىك قاراشادان اۋلاعىراق جۇرمەكشى. جۇرتتى جونەلتىپ تىنىستاۋعا وتىرعانى سول ەدى، ءۋازىر شال سىرتتان كەمسەڭدەپ جەتىپ كەلدى.
— حان نەم، الگى قاراشا يت قامشىمەن وسىپ جىبەردى، سىزبەن سويلەسەتىن ءسوزىم بار دەيدى!
— ماۋلەت بەر!
— تاقسىر-اۋ، يت ارقاسى قياننان قاتىنىمىزدى، قورا-قوپسىمىزدى تاستاپ قول ۇشىن بەرۋگە كەلسەك، كەتىسەتىن سىڭاي تانىتقانىڭىز قالاي؟ جاسىرىن ءماسليحات وتكىزگەنىڭىزگە ءجون بولسىن؟
— قاراشا، ەلدىگىڭدى تانىتادى ەكەنسىڭ — تانتىماي سويلە! ءماسليحاتىمىز قىلىشتىڭ جايى ەمەس، حالىقتىڭ قامى بولعان سوڭ جون بىلەر عۇلامالاردى جينادىم، پيعىلىن سۇرادىم. بولىستەن قۇر قالعانداي ءۋازىردى ساباپ كىرگەنىڭ جارامادى.
— تاقسىر-اكا، بولىنىسە قالعانعا قايدان بىلەيىن.
— بىلمەسەڭ زەردەڭە توقىپ ال. وتىرار سەكىلدى ەندىگى ماقساتىمىز دا جالعىز، تاعدىرىمىز دا بىرگە.
— ارادان جانسىز شىعىپتى دەسە مە-اۋ تەگى.
— ونداي كۇدىكتىڭ بارى راس.
— كوڭىلىڭە دىق الادى ەكەنسىڭ. قۇرساۋداي قورعاننان شىعىپ حابار جەتكىزەر كىم بولۋشى ەدى، بىلمەي ايتىلعان ءسوز عوي.
— ارى تازا ادام كوڭىلىنە دىق الماس بولار.
— قادىرحان-اكا، مەنىڭ سەزىكتەنەتىن كىسىم بار.
— ول كىم تاعى؟
— ايتسام عوي سەنبەيسىز، سىرتى ءبۇتىن، ءىشى ءتۇتىن سۇلۋ سايقال بار، ىلعي ەركەكتەرمەن قوسىلىپ قاقپادان شىعىپ، ۇرىسقا قاتىناسىپ جۇرەدى، وتكەن جولى قولدان كوش كەيىن قالىپ ازەر جەتتى.
— بارشىن سۇلۋ وندايدىڭ ادامى ەمەس. قيانات سويلەپ تۇرسىڭ.
— قادىرحان-اكا، كورىڭىز دە تۇرىڭىز، وسىدان ءتورت كۇن وتكەندە بار قىلمىسىن بەتىنە باسىپ شاشىنان سۇيرەپ الدىڭىزعا اكەلەمىن، ءتىل-اۋىزىم تاسقا، جاڭساق ايتپايمىن.
وسى اڭگىمەدەن اتتاي ءتورت كۇن وتكەندە جەر استى شابۋىلى باستالدى. ۇركەر اۋىپ بارا جاتقان. تاڭ سۇلدەرى قيىر كوكجيەكتەن سەلبەلەپ قانا سەزىلدى. شاھار شىرت ۇيقىدا ەدى. الدەقايدان، الىستان گۋىل سارىنى جەتتى. قيمايى قۇيعان قىش كەسپەكتىڭ جانىڭدا مۇلگىپ تۇرعان قايراۋىق سەلت ەتتى، ەڭسەسىن كوتەرىپ الدى. اياق استىنان تىشقان جورعالاپ وتكەندەي ءالسىز تىقىر ەستىلگەن. بۇل اقىرعى ادىم جولدى جىلدام ۇڭگۋگە كىرىسكەن جاۋ ەدى. ساققۇلاق تىڭشى جالت بۇرىلىپ، اينالادا پىشىراپ دامىلداپ جاتقان كولعا حابار بەردى. قول تاپىرلاسىپ تۇرا باستاعان. سويتكەنشە بولعان جوق، اياعىنىڭ استىڭداعى تاس ەدەن تەمەن قاراي لىقسي جونەلدى. ەرنەۋىندە تۇرعان قايراۋىق قوسا كەتەتىن ەدى، جەڭىل ىرعىپ شەتكە شىقتى، ازەر تىرمىسىپ ۇلگەردى. كيىز ءۇيدىڭ ورنىڭداي اۋماقتى وقپان پايدا بولدى. الگى وقپاننىڭ شاڭى سەيىلىسىمەن-اق، ارعى جاعىنان قاراۋىتقان جاۋ لەگى كورىندى، لەك لىقسىپ اۋىزعا تەپتى. قايراۋىق بالا كەزىندە سۋىر اۋلاعان، جانا قازىلعان ءىنىڭ تاۋىپ الىپ، ىشىنە شەلەكتەپ سۋ قۇياتىن؛ الدەن ۋاقىتتا سۋعا تۇنشىعىپ، باتپاققا مالشىنىپ يت ءراسۋاسى شىققان سۋماقاي ماقۇلىق اياق استىنان سوپاڭ ەتەتىن، تاپىرلاي قاشاتىن. ءدال سونداي بولدى. قاراڭعى ۇڭگىر ىشىنەن كوك ساۋىتقا ورانعان ماڭعۇلدار "ە-ا" دەسىپ سىرتقا لاپ قويدى. الدىڭعىلارى قىپشاق سۇڭگىسىنە شانشىلدى؛ ىستىق قيمايى دا ءازىر بولعان، جىگىتتەر دومالاتىپ كەلىپ وقپاننىڭ ىشىنە قۇيىپ جاتىر، ءيىسى جامان جىلبىسقى سۇيىق ماڭعۇلداردىڭ ءۇستىن الىپ كەتتى. قايراۋىق قولىنداعى شىراعداندى ور ىشىنە لاقتىردى، قيمايى لاپ ەتىپ تۇتانعان؛ كور ەتىپ قازعان تاس قاراڭعى كەۋەك ىشىندە الاسۇرعان جاۋ جالىن جۇتىپ جامان دۇرلىكتى. ۇستەرى ورتەنگەن بىرەر ماڭعۇل سىرتقا اتقىپ شىققان، شارت تا شۇرت قىلىشتاسا كەتتى، قيمايىعا كۇيىپ ولگەنشە قىلىشتان وپات بولعانىڭ قالاعان. قالعان جاۋ كەيىن لىقسىدى بىلەم، شىڭعىرعان داۋىس، جونەل دەمە جوڭكىلىس كەۋەكتىڭ ءىشىن كۇڭىرەنتتى. اسىرەسە ءۇستى ورتەنگەن جاۋ جانتالاسقا تۇسكەن. قالعانى قيمايىنىڭ زاردەي اششى تۇتىنىڭە قاقالدى، جوتەلىپ بارادى، تىنىسى تارىلىپ، باسى زەڭگىپ، ۇرىسپاق تۇگىلى قاشىپ قۇتىلۋ مۇڭ بولدى. قىپشاقتار كەسپەك-كەسپەك قيمايىنى اپانعا لاقىلداتا قۇيىپ، وت قويىپ ورتەي بەردى. ماناعى ەكى ماڭعۇلدان وزگە سىرتقا شىققان كىسى بولمادى، قالعان قول كەيىن سەرپىلگەن.
قورعان سىرتىنداعى كەڭ شاتىردىڭ ىشىندە جەر استى شابۋىلىن باسقارىپ تۇرعان شيكي-حۋتۋحۋ نويون جامان شوشىندى. جەر استى جولىنىڭ سىرتتاعى اۋزى نويون شاتىرىنان باستالاتىن. اۋەلدە وقپان ۇڭگىر ءبىر جۇزدىگىن جۇتقان، كەلەسى جۇزدىكتى تۇسىرگەلى، جارلىق جاساعالى وڭتايلانعان. وقپان ىشىنەن جايسىز شۋىل ەستىلدى، قولما-قول ۇرىستىڭ قاھارلى اتويى ەمەس، قاپىدا جىلان باسىپ كەتىپ شىڭعىرا قاشقان قىزداردىڭ شۋىلى سەكىلدى. تىكسىنىپ قالدى. تاناۋىنا اسا جات ءيىس سەزىلدى، قويدى كوڭىرسىتىپ ۇيىتكەندە، نە يتسيگەك ءشوبىن ورتەگەندە وسىنداي ءيىس شىعۋشى ەدى، جوق، ءيىس ءارى وتكىر، ءارى كۇلىمسى ەدى. نويون ۇڭگىر اۋزىنان كەيىن تايقىدى. سوسىن وقپاننان بۋداقتاپ كوك ءتۇتىن شىقتى. قولباسى سانىڭ ءبىر-اق سوقتى، قايران بوزداقتارىنىڭ ۇڭگىر ىشىندە وتقا ورتەنىپ جاتقانىڭ ەندى سەزدى، قىلىشىن الىپ ۇلكەن شاتىردى ءتىلىپ-تىلىپ جىبەردى. "جەلپىلدەتپەي جيناپ اكەتىڭدەر"، دەپ جەكىردى. سويتكەنشە بولعان جوق، وقپان ىشىنەن كۇيەلەش-كۇيەلەش، باس-سيراق ۇيتكەن دولىداي ءبىر پالەكەت شىقتى، كوزى اتىسىپ، اۋزى قيعاشتانىپ كەتكەن، نويون ازەر تانىدى، نەشەمە شايقاسقا شىمىرىكپەي كىرەتىن ءجۇزباسى قۇمىرسقا عوي بۇل! باۋىرىم-اي، نە سۇمدىققا تاپ بولعانسىڭ؟ شيكي-حۋتۋحۋ نويون بوتاداي بوزداپ كەلىپ باتىرىن باۋىرىنا قىستى. قىپشاق اتاۋلىنى قارعاپ-سىلەدى. "يتتەردىڭ توبەسىنە جاي ءتۇسىر"، دەپ تاڭىردەن تىلەك ەتتى. وقپان ىشىنەن كوپ قول شىقپاي قالدى. ءبىرازى العاشىندا-اق ورتەنىپ وپات بولعان، قالعانى جولدا تۇتىنگە تۇنشىعىپتى، تار ءىننىڭ ىشىندە ءبىرىن-بىرى تاپتاپ، قارسى كەزىككەنىڭ جارىپ سالىپتى. ءتىرى شىققانىڭا كىسىنىڭ قاراۋعا ءداتى شىدامايتىن؛ كيىمىنىڭ قايدا قالعانىڭ بىلمەي، ماڭگىپ، وزەگى تۇسە جوتەلىپ، جۇلمىتتاي جۇلىنىپ جۇرگەن بىردەمە. قول ەمەس قارا سايتان.
"قاعاننىڭ الدىڭدا اۋزىم قىشىپ وسى ايلانى ءوزىم ايتىپ ەدىم، ەندى بەلىمە تاس بايلاپ سىلكىپ ولتىرەرى انىق!"
ارىدەگى الاك نويون مەن تاجىبەك شاتىرىنان دا شۋ شىقتى، ولاردىڭ وقپانىڭا تۇسكەن قولدىڭ دا ءحالى قاي جەتىستى دەيسىڭ، سونى سەزدى دە اۋزىنا جۇرەك مايى كىلكىپ، باسىن قوس قولىمەن ۇستاپ بەتالدى دالاعا جۇگىرە جونەلدى... و-و-و... وكىرگەن داۋسى جەر جارىپ بارادى، سوڭىنان نوكەرلەرى اندىزدادى، جەتەگىندە نويوننىڭ تۇلپارى... و-و-و... كولباسى جىنداندى ما دەپ قاۋپايلاعان، قۋىپ جەتىپ اتتى كولدەنەڭ تارتا بەرەدى، جۇزىنە تىكتەپ قاراۋعا جان شىدامادى، تەك ساي سۇيەكتى سىرقىراتقان زور داۋىستان ىعىپ قوعاداي جاپىرىلدى، و-و-و، نويون تۇلپارىنا ءمىندى دە تىزگىندى بارىنشا بوساتىپ جالعا جاتقان، كۇننىڭ شىعىسىنا ات قويدى، توتىققان ءجۇزىن تۋعان جەر جاقتان سىرعي سوققان سالقىن سامال ەپتى، ا-ا-ا، سوڭىنداعى قاپىرىق پەن شاڭ، قيمايى مەن قان جۇتقىزعان جىن ويناعىن، ولىسپەي بەرىسپەيتىن پالەلەر مەكەنىڭ ويلاسا-اق جانى شوشيدى... و-و-و!
بەسىنشى سارىن
شيكي-حۋتۋحۋ نويون ات جالىنا جاتىپ الىپ كوسىلتە بەرگەن. قۇيما تۇياق استىنان بۇلدىرىقتار بۇلدىراپ ۇشتى، تاقىمىنا شىلقىلداپ تەر ءوتتى، ەر باسى كەۋدەسىن كەلىشە تۇيگىشتەدى. بويىنا سالقىن اۋا ءسىڭىپ ەس جيعانداي بولدى. اۋەلدە جىندانىپ كەتتىم بە دەپ جامان قورىققان. شىم-شىمداپ جەلىگىن باستى، تارسىلداپ سوققان جۇرەگىن تىڭدادى. ات تۇياعىنىڭ تاسىرىنان وزگە ەشتەمە ەستىمەدى. ارادىك سوڭىنا بۇرىلىپ قاراعان، قۋعىنشى شىقتى ما دەپ قاۋپايلادى، جوق، جالعىز سۋىرتپاق بوزامىق سۇلدەدەن وزگە دانەمە شالىنبادى. قارسى بەتتەن قاراتاۋ كۇمبەزى كوتەرىلدى، جىم-شاتقالى ءالى الىس، الىس بولسا دا ايقىن ادىرايادى، ارى-بەرىدەن سوڭ وزىنە قاراي وڭمەندەپ جىلجىعانداي كورىندى. تىزگىنىڭ تەجەپ ارىنىڭ باسەڭدەتتى. كەۋدەسىن كوتەردى. ەر باسىنا سيىر سىلەكەيىندەي ميزام وراتىلدى. "كۇزدىڭ دە كەلىپ قالعانى ءا" دەپ ويلادى. "ءولى مەن ءتىرىنىڭ اراسىندا جۇرگەن مۇعدارسىز جانعا كەلەسى كوكتەم بۇيىرار ما ەكەن؟ الدە جانىمىزدى سوعىس ءتاڭىرى سۇلدەگە تابىستاپ، جاھاننامعا جاياۋ تارتامىز با؟ سۇيەگىمىز اي قورعاننىڭ تۇبىندە شاشىلار ەكەن؟" نويون قاتتى قۇلازىدى، جىگەرىن جىلىكشە مۇجىگەن ۋايىمى بار. اتىنان ءتۇستى. اياق استىڭداعى كاۋدىرەك جۋسان كۇتىرلەپ سىنادى. و-حو-حو- وي! بۇدىرسىز دالاعا كەرىلىپ ءتۇسىپ جاتا كەتكىسى كەلدى. اتىنىڭ تىزگىنىڭ ۇزارتتى-داعى بەلبەۋىنە قىستىرا سالدى. ءبىر شوكەلەپ وتىردى، شىجىمداپ دارەت سىندىردى. جۋسانعا الاقانىڭ سۇيكەپ كوتەرىلە بەرگەن.
الىستان الدەنە قاراۋىتقانداي سەزىلدى، جوق، قاراڭداعان. ولەكسە شوقىعان كۇشىگەنگە جورىدى. ءقازىر بۇل دالادا نە كوپ، ولەكسە كوپ، وزەگىن قان تارتقان حايۋانات اتاۋلى تويىنعالى قاشان. الگى قاراڭداعان تۋرالاپ سالىپ كەلەدى. جاقىنداعاندا اجىراتتى، ەرتتەۋلى ات ەكەن، يەسىن مايداندا وپات ەتىپ ويناقتاپ شىققان وپاسىز جانۋار بولدى. جاراقات تەگى، القىمى مەن قاپتالى قىزىل الا قان. نويوننىڭ كوزى ەر ۇستىنە ءتۇستى، يەسىز ات دەگەنى بەكەر ەكەن، تۇلا بويى قالشىلداپ قويا بەردى. ايقايلاۋعا ءۇنى شىقپاي، تىزەسى بۇگىلىپ، وتىرا كەتتى.
سوستيىپ ۇركىپ تۇرعان الگى جىلقى ىتىرىلىپ جوسىتا جونەلگەن. اتى دا سارىنعا ىلەسىپ كەرى شاتقاياقتاپ ەدى، بەلگە بايلاعان تىزگىن قالت كىدىرتتى. نويون الدەن ۋاقىتتا وز-وزىنە كەلىپ قايرات جيىپ قايتا كوتەرىلدى؛ قاتتى ىڭىلدادى. جانارى اقشاڭداپ ءالپىن ىزدەدى، الدەنە ارقالاعان جىلقى الىستا سورعىپ بارادى ەكەن، لەزدە نوقاتقا اينالىپ جوعالا بەردى.
نويون سوڭىنان سالۋعا قورىقتى.
جاعىن سيپادى، قيسايعان ەشتەڭەسى جوق. قاتتى دىرىلدەگەن تىزەسىن قولىمەن باستى، جۇكتى قاتىڭداي سۇيرەتىلىپ اتىنا ازەر ءمىندى. تىزگىندى كۇننىڭ باتىسىنا بۇردى. مايدا اياڭمەن كەلەدى. ەكى يىعى جوعارى ەدىرەيىپ شىعىپ كەتكەن. بويىنداعى جالت-جۇلت ەتكەن جاراعى، اسىل ەر-تۇرمانى بولماسا قويشىعا ۇقسار ەدى. ءومىرى ىبىلجۋدان اسپايتىن، شەكەسىنەن كۇن ءوتىپ ولەۋسىرەگەن پاقىرلار شە. ولارعا جاراۋ جۇيرىك مىنگىزسەڭ دە ميتىڭداپ ءجۇرىپ اي ىشىندە ماستەك قىلىپ بەرەدى. نويون دا الگىدەگى زاۋلاعان قارقىن جوق، قارقىن تۇگىلى كىسىلىك قالپى قالماعان، قۇر قاۋقار عانا. ءۇپ ەتكەن جەلگە ۇشىپ جونەلەتىن سەكىلدى.
"الگى سۇمدىقتىڭ قولىنا تۇسكەنشە مايدانعا ءتۇسىپ مىلجالانعانىم جاقسى"، دەپ ويلادى نويون. "جالعىز ءجۇرىپ قورىققاننان گورى پالەن قىزىل كوز قىپشاققا قارسى شاپقانىم مىڭ مارتەبە ارتىق. قانشا دەگەنمەن قىپشاق تا وزىڭدەي ادام عوي. الگى تۇلپار ۇستىندەگى پالەكەت ەمەس. سوعىستىڭ قورقىنىشى مۇلدە باسقا، قولدىڭ اتويى مەن ايقايىنىڭ جەلىكتىرىپ اكەتەتىن رۋحى بار، سودان الگى قورقىنىش دەگەنىڭ ساعىمعا اينالىپ جوق بولادى. قارسى كەلگەنمەن ولەردەي قىرقىستىڭ. اجالدى دا تايسالماي قارسى الاسىڭ. ويتكەنى سوعىستاعى اجال ناقا ءبىر قۇرداسىن، تانىسىڭ، دامدەس-تۇزداسىڭ ءتارىزدى. سول اجال كەزەڭىن تاۋىپ القىمىڭا قىلىش تاقاسا، وڭاي-اق مويىنسۇناسىڭ. تانىسىڭا، نە قۇرداسىڭ اق ارىز بەرگەندەي بولاسىڭ... كەرىسىنشە، جاپادان-جالعىز ءجۇرىپ اجالمەن كەزدەسسەڭ شىبىن جانىڭ شىرقىرايدى. تىزەڭ دىرىلدەپ وتىرا كەتەسىڭ. بويىندا جەلىك تە، ەرىكتە بولمايدى. بار تاپقانىڭ تىراقايلاپ قاشىپ جان ساقتاۋ، بايبالام سالىپ جالبارىنۋ. قور ولىممەن ءولۋ".
نويون اتىنا قامشى ۇردى. كوسىلتە شاپتى. جات اجالدان قاشىپ، قۇرداس اجالىنا تەزىرەك جەتپەكشى. وتىرار شاھارىنا شانداتىپ كىرەدى. قيمايىعا كۇيىپ، قانعا شاشالىپ جاتقان قولعا ارالاسادى؛ بۇل دا ءتۇتىن جۇتادى، جەر استى جولىمەن ەڭبەكتەيدى، قورعانعا ورمەلەيدى. تايسالارى جوق. قاپىلىستا ءمۇلت كەتىپ قۇرداس اجالىنا ۇشىراسىپ قالسا، كوپتەن كورىسپەگەن جولداسىنداي شۇرقىراسا سالەمدەسەدى، جاي-جاپسار سۇراسادى، "جانىڭدى بەرە قال" دەسە، قينالماي مويىنسۇنادى. وسى جولدا مەرت بولىپ ماڭگىگە كوز جۇمىپ جاتقاندار از با، سونىڭ ءبىرى دە؛ وسى جولدا تالاي جاس ءورىم جىگىتتەردىڭ جانىڭ الىپ جۇرگەندەر از با، سونىڭ ءبىرى دە. ۇلكەن جولدىڭ تيتىمدەي جولاۋشىسى-داعى، سۇراپىل سوعىستىڭ جان بەرىپ، جان العىشى-داعى.
شيكي-حۋتۋحۋ نويون ات باسىن بۇرىپ قاھاننىڭ جىبەك شاتىرىنا تارتتى.
قاعان شاتىرىنىڭ الدىڭدا جىبەك شاپانىڭ جەلەڭ جامىلىپ تۇر ەكەن. ەكى جاعىندا ەكى نوكەرى، تومەنىرەكتە نويوندار، قولباسىلار ەرەۋىلدەپ شاھار جاققا كوز تىگىسە قالعان. جاڭا شابۋىل باستالعانعا ۇقسايدى. وتىرار جاق كىلكىگەن شاڭ، بۋداقتاعان ءتۇتىن؛ دابىل دۇڭكىلى، ات ءدۇبىرى، قول اتويى، جاراق شاقىلى قوسىلىپ تۇتاسقان شۋىلعا اينالىپتى. جەر مەن كوكتى سولقىلداتىپ بارادى. شيكي-حۋتۋحۋ نويون قوعاداي جاپىرىلدى، اتىن اۋلاققا قالدىرىپ، شاتىر تۇرعان توبەگە جاياۋلاتىپ ءجۇردى. قوس قولىمەن ءىشىن باسىپ يىلە تۇسەدى، بارا-بارا ادىمى مايدالاپ، قىبىرلاي جىلجىدى. ەڭسەسىن ءزىل باستى. قاھان جورعالاپ كەلە جاتقان نويوندى تانىعان. قاباعى ءتۇسىپ، كىرپىدەي جيىرىلا قالدى. قىلىشىنىڭ سابىن قىستى. مىسىق مۇرتى جىبىر ەتتى. نويون تاقاي بەرگەندە قاھان قولىن سىلكىپ ىم جاسادى، كىدىرسىن دەگەنى، جانىنداعى قوس نوكەرى جۇگىرىپ كەلىپ الدىنان نايزا ايقاستىردى. نويون قالت كىدىردى، ەڭسەسىن كوتەردى.
— دۇنيەنىڭ التىن تۇتقاسى، جارىلقاۋشى يەم، دات! — دەدى نويون.
— بۇرالقى كۇشىكتەي قاڭعىپ ولمەي، قايتىپ كەلگەنىڭە جول بولسىن ەندى؟! جەر استىنا ءتۇسىرىپ تۇمەندى قىردىڭ، قاھارىمنان قايمىعىپ بەزىپ جوعالدىڭ. قۇنسىز باسىڭا قىلىشىمدى قور قىلمايمىن، - دەدى قاھان. دەدى دە جىميدى، بىلايعى جۇرت ءىشىن تارتتى.
— سوعىس ءتاڭىرىسى سۇلدەنى كوردىم، جارىلقاۋشى يەم! نويوندار جاعاسىن ۇستادى، قاعان تاعى جىميدى.
— قاراتاۋدىڭ ەتەگىندەگى سوعىس وتكەن دال ادا قاڭعىپ ءجۇر. اۋەلگىدە مايداننان شىققان يەسىز ات دەپ ويلادىم، ءدال سولاي كورىندى، تاقاپ كەلگەندە انىق بايقادىم. قانجىعاسىنا قان قاتقان، سوعىس ءتاڭىرىسى سۇلدە ەكەن، ەر ۇستىنەن ازەر كوتەرىلىپ ۇلكەن باسىن شايقاپ-شايقاپ تۇردى دا جونىڭە جوعالدى.
— جەر استىنا ءتۇسىپ قىرىلعان تۇمەنىمىز تاڭىرگە بارىپ جولىققان بولار، سودان ايان بەرگەلى جول الىپ كەلگەنى شىعار، — دەدى قاھان.
— ءتاڭىرىم ماعان تەگىن كورىنگەن جوق، مايداننان قاشقانىم ءۇشىن جانىمدى الماقشى، جارىلقاۋشىم.
— مۇمكىن بىزگە جەڭىس جولىن ۇيرەتكەلى كەلگەن بولار،— دەدى قاعان.
— ءتاڭىرىم تۇبىمە جەتكەلى ءجۇر.
— اياعىمىزعا تۇساۋ، قولىمىزعا وپات بولعان وتىراردى الۋعا كومەكتەسكەلى كەلدى مە، — دەدى قاعان.
— ءتاڭىرىم مەنى قۇپتاعان جوق، — دەدى نويون.
— سوعىس ءتاڭىرىسى سۇلدە سوڭىمىزعا ءتۇسىپ جەلەپ-جەبەپ جۇرگەندە ءبىزدىڭ تايسالىپ تىراپاي اسۋىمىز كۇپىرلىك. نويوندارىم، قولباسىلارىم، دەرەۋ قولعا جەتىڭدەر، جارلىعىمدى تاراتىڭدار. وپات بولعان تۇمەنىمنىڭ تۇلپارىنا ءمىنىپ ءتاڭىرىمىز سۇلدە كەلىپتى، ول مايدان دالاسىن ارالاپ ءجۇر، ەندى كوكىرەككە جىگەر، بىلەككە كۇش قۇيادى. ەكى دۇنيەدە دە ولمەيتىن ەتەدى. جىگىتتەرگە جەبە وتپەيتىن، قىلىش باتپايتىن بولادى. ورمەلەڭدەر، قيراتىڭدار، ورتەڭدەر، قىرىڭدار، جويىڭدار، تىپ-تيپىل ەتىڭدەر، قانىڭ شاشىڭدار، توزاڭعا ارالاستىرىڭدار!..
التىنشى سارىن
قازاقشا قازان ايىنىڭ باسىندا وتىرارعا سۇراپىل سوققى اكەلگەن تاس اتقىشتار سوعىسى باستالعان. بۇل سوعىستى قاعاننىڭ وڭ كوزى الاق نويون باسقاردى. قاسىنا جۇڭگو ۇستالارىن ەرتىپ ءجۇرىپ، تاس اتقىش قارۋ جاساۋعا قامداندى. كۇننىڭ شىعىسىنان، قاعان جاۋلاپ العان جەرلەردەن ۇلكەندىگى كيىز ۇيدەي، سالماعى ون پۇتتان اساتىن تاس اتقىشتاردى مۇندا جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ارادا شولەيت دالا، قارلى تاۋ، جويقىن وزەن جول توستى، وسىلاردىڭ بارىنەن سۇيرەپ الىپ ءوتۋ ءۇشىن تاس اتقىش قارۋعا قىرۋار قول جەگىلەر ەدى. ونىڭ ۇستىنە قول ءجۇرىسى شابان تارتار ەدى. سونى ويلاعان قاعان كەزىندە الاق نويونعا جارلىق جاساعان: تاس اتقىشتىڭ اسا قاجەت جابدىقتارى — شيراتپا ءسىڭىر ارقان، تارتقىش تارامىس، تاس لاقتىراتىن ۇزىن ساپتى وجاۋ، تەمىر شىعىرشىق، ۇستاعىش تيەك سەكىلدى قۇندى جاراقتاردى عانا تۇيەگە تەڭدەپ الىڭدار دەگەن. تاس اتقىشتى جاسايتىن ۇستالار دا ەرە ءجۇردى. بارعان جەردە ۇزىن-ۇزىن بورەنەلەر تابىلسا-اق، الگى ۇستالار اپ-ساتتە سۇراپىل قارۋدى قولدان جاساپ شىعاتىن.
اۋەلى جۇڭگو ۇستالارى ءىنجۋ وزەنىنىڭ جاعاسىن ءتىنتتى، ونداعى نۋ توعايدان قاجەت اعاشىن ىزدەدى؛ جىڭعىل، جيدە، ءسامبى تال، قارا اعاش، ورىك، تۇت، شابدالى سەكىلدى قيسىق-قىڭىر وسەتىن اعاشتارعا تيمەدى، ولاردىڭ كوزىنە وتتاي باسىلعان توراڭعى تالى ەدى. توراڭعى تالى وقتاۋداي ءتۇزۋ ءارى سوققىعا جارىلمايتىن قاتتى كەلەدى. ءجۇز شاقتى تۇتقىن توعاي-توعايدى كەزىپ توراڭعى كەستى. بۇتاعىن قىرقىپ، قابىعىن ارشىپ، جۋان-جۋان بورەنەلەر جاسادى. قوس-قوستان تۇيەگە تەڭدەپ شاھار سىرتىنا تاسىپ جاتتى. تاۋ-تاۋ ەتىپ بورەنە ءۇيدى. بۇلاردىڭ ءبىرازى تاس اتقىش قارۋعا اينالسا، ەندى ءبىرازى وت قويىپ شاھاردىڭ ىشىنە اتاتىن وققا اينالماقشى. بۇل دا نويوننىڭ ەسەبى ەدى.
ۇستالار اۋەلى ۇزىندىعى التى قۇلاش كەلەتىن قوس بورەنەنى تاڭدادى، بۇل اعاشتار تاس اتقىشتىق كاسەكەسى، ياعني تابانى بولادى. تاس اتقىشتىڭ كاسەكەسى قانشاما ۇلكەن بولسا، بۇعان بەكىتەتىن وجاۋ دا سونشاما اۋقىمدى كەلەدى، مۇنداي وجاۋدان اتىلعان تاس تا الىسقا كەتەدى. قوس بورەنەنىڭ اراسىن بەس كوز ەتىپ الشاقتاتتى دا قاتار قويدى. تاس اتقىشتىڭ تابانىڭ ازىرلەدى.
تاس اتقىشتىڭ تابانى بولعان قوس بورەنەنىڭ ورتاسىن بىردەي قاشىقتىقتا ءدال ولشەپ قاشاۋمەن ويدى. ويىق جاساپ جاتقاندا بورەنەنىڭ شىتىناپ كەتپەۋىن ويلادى. ويىقتارعا بيىكتىگى جەتى كوز كەلەتىن قوس قادا اعاش ورناتتى. الگى قادالاردىڭ باسىن ۇزىندىعى بەس كەزدىك كولدەنەڭ اعاشپەن قوستى. ەندى بۇل قوس بورەنەگە ورناتقان قۇددى دار اعاشى ءتارىزدى بولدى. ۇستالار الگى كولدەنەڭ اعاشتىڭ ورتاسىن اۋەلى كيىزبەن ورادى، كيىز سىرتىن تۇيەنىڭ مويناعىمەن قاپتادى. بۇل تاس لاقتىرعىش وجاۋدىڭ سابى كەلىپ ۇراتىن جەر. وجاۋدى ۇستاپ قالاتىن وسى كولدەنەڭ اعاش ەدى. قاتتى سوققىدان جارىلىپ كەتپەس ءۇشىن، ءارى وجاۋ سابىن سىندىرىپ جىبەرمەس ءۇشىن كولدەنەڭ اعاشتىڭ ءدال ورتاسىن ءوستىپ مويناقپەن قاپتايدى.
ەندى جەتى كەزدىك تىك تۇرعان قوس قادانى ويىقتان شىعىپ كەتپەسى ءۇشىن قارسى جاعىنان ەكى تىرەۋمەن بەكىتەدى. بۇل تىرەۋلەر دە قاتتى اعاشتان جاسالعان. وجاۋ سابى الگى دار اعاشىن سۇراپىل سەرپىنمەن ۇرعان مەزەتتە قوس تىرەۋ قوزعاتپاي ۇستاپ تۇرادى، قادانىڭ بەرىكتىگىنە ءتان ەدى. وسى ىستەردەن سوڭ ۇستالار تاس اتقىشتىڭ نەگىزگى جۇمىسى تامامدالدى دەپ ەسەپتەيدى.
تاس اتقىشتىڭ تابانى بولعان قوس بورەنە بار ەمەس پە ەدى، سونىڭ ورتاسىن ويىپ جەتى كەزدىك قادالار قاقتى؛ ەندى سول قوس قادانىڭ بورەنەمەن كىرىگەر جەرىنەن قوس بورەنەنى جالعاستىرىپ شيراتپا ءسىڭىر ارقان بايلاندى. بۇل ءسىڭىر ارقان قوس بورەنەنى استىنان قوسىپ تۇرادى. ءسىڭىر ارقان تاس اتقىشتىڭ ەن باستى بولشەگى. ويتكەنى الگى وجاۋدى سۇراپىل سەرپىنمەن قوزعايتىن وسىلار. بۇل ءسىڭىر ارقاندار قاعان ەلىنەن ادەيى تۇيەگە تەڭدەلىپ اكەلىندى. ءسىڭىر ارقاننىڭ ورتاسىنا ۇلكەن وجاۋ بەكىتىلەدى. وجاۋدىڭ سابى اسا قاتتى جيدە اعاشىنان جاسالعان. باسى ءار نارسە سالۋعا ارنالىپ ويىقتالعان. ساپتىڭ ۇشىندا تەسىك بار. وسى تەسىكتەن ارقان وتكىزىپ شيراتىپ، ەسىپ الگى كولدەنەڭ تارتىلعان ءسىڭىر ارقانعا مىقتاپ بايلايدى.
تاس اتقىشتىڭ تابانى بولعان قوس بورەنە بار ەمەس پە ەدى، سول بورەنەلەردىڭ كەلەسى باستارى ىشكە قاراعان بۇيىردەن ويىلادى. بۇل ويىقتان ارقان تارتقىش اينالما بورەنە وتكىزىلەدى. اينالما بورەنەنىڭ ۇزىندىعى دا بەس كەزدىك. الگى ءسىڭىر ارقانعا بەكىتىلگەن وجاۋدى كوتەرگەن مەزەتتە وجاۋ باسى كولدەنەڭ دار اعاشىنىڭ مويناق وراعان ورتاسىنا تيەدى، ەندى وجاۋدى تومەن تۇسىرسەك وجاۋ باسى اينالما بورەنەگە تيەدى. ءوستىپ ۇستالار تاس اتقىشتىڭ ەڭ اۋىر شارۋاسىن تامامدادى.
ارقان تارتقىش اينالما بورەنەنىڭ ەكى باسى ويىلادى، بۇل ويىقتار بۇراۋ اعاش سالاتىن ۇڭعىلار ەدى. قول ديىرمەن تارتقاندا دوڭگەلەك تاستىڭ شەتىندە وقتاۋ كىرگىزىپ اينالدىراتىن ويىق بولماۋشى ما ەدى، مۇندا دا ءدال سونداي. اينالما بورەنەنىڭ ءبىر باسىنا تەمىر شىعىرشىق كيگىزىلدى. بۇل شىعىرشىق بورەنەنى ۇستاپ تۇرۋعا قاجەت. تەمىر شىعىرشىقتىڭ ارانىڭ تىسىڭدەي تىستەرى بار. بۇل تىستەرگە تيەك ورناتىلادى. تيەك جالعىز. قۇددى قاقپاندىكىندەي. اينالما بورەنەنىڭ ۇڭعىسىنا وقتاۋ سالىپ اينالدىرسا وعان قوسا تەمىر شىعىرشىق تا دوڭگەلەيدى. ىلعي دا سولدان وڭعا قاراي اينالادى. ءبىراق كەرىسىنشە سولعا قاراي اينالمايدى، ويتكەنى، شىعىرشىقتىڭ تىسىنە ءتيىپ توكتاتىپ قالاتىن تيەك تۇر. قالعان كىلتيپان تيەكتە ەندى. وسى تيەكتى ءدال قوندىرماسا تاس اتقىش دۇرىس لاقتىرمايدى، شىعىرشىقتى نە ەرتە، نە كەش بوساتىپ قويادى دا قىرۋار ەڭبەكتى زايا جىبەرەدى. وسىنى ويلاعان ۇستالار شىعىرشىق پەن تيەكتى ورناتۋعا كەلگەندە بىر-بىرىمەن ۇزاق اقىلداسىپ، ويلاسىپ، ولشەپ قيمىلداستى. باس ۇستانىڭ كەڭەسىنە جۇگىندى. قالعان جۇمىستى ۇستالاردىڭ وزدەرى-اق جەكە دارا اتقارىسىپ جاتقان. قاستارىندا كومەكشى قۇلدارى بار. بارلىق اۋىر جۇمىستى سولار اتقارادى. تاڭەرتەڭنەن قاۋىرت باستالعان قيمىل كەشكە قاراي سايابىرسۋعا اينالدى، ءار جەردە قالقيىپ-قالقيىپ وتىز شاقتى تاس اتقىش ەڭسە كوتەردى. زارەنى الىپ، اربيىپ-اربيىپ تۇرىسىپ تاڭدايلارىن تاقىلداتا باستادى. قاشاۋ مەن شاپاشوت ءۇنى باسىلعان.
ۇستالار ءازىر بولعان تاس اتقىشتى سىناۋعا كىرىستى.
جىلقىنىڭ قۇيرىق قىلىنان ەسىلگەن مىقتى ارقان اكەلىندى.
وجاۋدىڭ باسى مەن سابى قوسىلار جەردەن كۇرمەپ بايلادى دا ارقاننىڭ كەلەسى ۇشىن ارقان تارتقىش اينالما بورەنەنىڭ ورتاسىنا بايلادى. وجاۋدىڭ ويىق جاعى دار اعاشىنا قاراعان. ەندى ەكى جىگىت قولدارىنا وقتاۋ تاياق الىپ تاس اتقىشتىڭ تابانى بولعان قوس بورەنەنىڭ ەكى جاعىنا تۇرىستى. وقتاۋلارىن ويىققا سۇعىپ، اينالما بورەنەنى وزدەرىنە قاراي دومالاتىپ اينالدىرا باستادى. اينالما بورەنە دوڭگەلەگەن سايىن قىل ارقاندى بەلىنە وراي بەردى. قىل ارقان قىسقارا ءتۇستى. وجاۋ باسىن ەڭكەيتە تارتتى. وجاۋ باسى تومەندەگەن سايىن سابىن شىرەپ ۇستاپ تۇرعان ءسىڭىر ارقان شيراتىلا بەردى. تىرسىل قاعىپ ۇزىلەردەي بولدى. تۇيە ءسىڭىرىنىڭ شىرەگەن شيقىلى ەستىلدى. وجاۋ باسى تومەندەي-تومەندەي ارقان تارتقىش اينالما بورەنەگە كەلىپ ءتيدى. وسى تىرلىككە ءجىتى كوز جىبەرىپ وقشاۋ تۇرعان ۇستا جىگىتتەرگە بەلگى جاسادى. "وقتاۋلاردى سۋىرىپ كەيىن كەتىڭدەر"، دەپ ىم جاسادى. ءوزى جۇگىرىپ كەلىپ وجاۋدىڭ ىشىنە جەردە جاتقان ءداۋ تاستى كوتەرىپ سالدى.
الىپ تاس اتقىشتى سويلەتۋگە ءۇش كىسى ءدوپ جەتەتىن.
ۇستا مىسىقشا جۇمساق باسىپ كەلىپ تاس اتقىشتىڭ سول جاق بۇيىرىنە شىقتى. تەمىر شىعىرشىق وسى جاقتا ەدى، قولىنا وقتاۋ تاياقتى الدى. اسا ەپپەن تيەكتى ۇرىپ قالىپ تەمىر شىعىرشىقتان تايدىرىپ جىبەردى. تيەكتىسىنەن بوسانعان شىعىرشىق وڭنان سولعا قاراي شىر كوبەلەك اينالدى؛ وعان قوسا اينالما بورەنە دە دوڭگەلەنىپ، كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن بەلىندەگى ارقاندى بوساتتى. ارقان تارقاتىلىسىمەن-اق وجاۋ باسى قايقاڭ ەتىپ كوتەرىلدى. ۇڭعىسىنداعى ۇلكەن تاستى ساق ەتكىزىپ اتىپ جىبەردى. ساقپان ۇرعانداي سەزىلدى.
وجاۋ القىمى كولدەنەڭ اعاشقا بارىپ ۇرعان. تۇيە مويناعىنان شاڭ بۇرق ەتتى.
لاقتىرىلعان تاس الىسقا ءتۇستى. جانىنداعى ەكى جىگىت ارا قاشىقتىقتى ولشەپ كەلۋگە ۇمتىلدى. ۇستا تاس اتقىشتى اينالىپ قاراي باستادى؛ اينالما بورەنە مەن تەمىر شىعىرشىقتىڭ قوسپاسىنان ءتۇتىن شىعىپتى، كۇيگەن اعاش ءيىسى كوڭىرسيدى، بۇل جىلدام اينالىمنىڭ سالدارى، ۇستا الگى جەرگە سىزدىقتاتىپ سۋ قۇيدى. وجاۋدىڭ سابىن، ساعاسىن قارادى. جارىلعان، نە سىنعان جەرى بايقالمايدى. ەندى اسپالى كولدەنەڭ اعاشقا ورمەلەدى، تۇيە مويناعى جىرتىلىپتى، كۇنگە قۇراپ قالعان كون تەرى قاتتى سوققىعا شىداماپتى، جىرتىلعان جەرگە جاڭا مويناق ورادى، ەندى تومەن ءتۇسىپ، ءسىڭىر ارقاندى اڭىستادى، ۇزىلگەن تالشىعى جوق سەكىلدى، ۇستا قاتتى قۋاندى؛ جاس سويىلعان اتان تۇيەنىڭ تىزە تارامىسىنان ەسىلگەن ەدى، ءبىراز كۇنگە جارايتىن قۇقى بار. Taپ وسى ءسىڭىر ارقاندى جاساۋ قانشاما يتارقى جۇمىس ەكەنىڭ بىلەدى. اۋەلى جاڭا سويعان جاس تۇيەنى تابادى، سونىڭ تىزە تارامىسىن قۇلداپ كەسىل الادى، الگىنى كولەڭكەدە كەپتىرەدى، كەلىگە سالىپ تۇيەدى، ءجۇن ەتىپ سابايدى، تۇتەدى؛ سوسىن بارىپ بۋعا ۇستاپ قايتا ەسەدى، نىم سىڭىرەدى، شيراتادى، ءسىڭىر ارقان ەندى ءازىر بولادى. ۇستا تاناۋىنىڭ استىنان ىڭىلداپ ءجۇرىپ ءسىڭىر ارقانعا ءسىڭىرىپ ماي جاقتى. وسى مەزەتتە تاس سوڭىنان كەتكەن قوس قۇل قايتىپ ورالدى.
— تاس اتقىشىڭىز ءبىر پۇتتىق تاستى ەكى ءجۇز ون كوز جەرگە لاقتىرىپتى، - دەستى.
— وتە جاقسى ەكەن! سۇلدە ءتاڭىرىم جار بولسا قىپشاقتاردىڭ توبەسىن ويامىز ءالى، — دەپ كۇڭكىلدەدى جۇڭگو ۇستا.
وزگە جاسالىپ جاتقان تاس اتقىشتاردىڭ دەنى جارامدى شىقتى، تەك شەتتەگى ەكى تاس اتقىش قانا ىسكە اسپادى؛ ءبىرىنىڭ بۇراۋ سالعان مەزەتتە ءسىڭىر ارقانى شارت ءۇزىلدى، كەلەسىنىڭ اتقان كەزدە وجاۋ ۇستايتىن كولدەنەڭ اعاشى ۇشىپ كەتتى؛ جانىنداعى ۇستاسىن وپات قىلدى. الاق نويون بۇل قارۋلاردى قايتا جاساۋعا جارلىق ەتتى. جەر وشاق قازدىرىپ، قازان استىردى، تاي قازانمەن ماي قايناتقىزدى. تاس اتقىش جاساۋدان ارتىلعان اعاشتاردى كەسپەكتەپ كەسكىزە باستاعان. سول كەسپەكتەردى قايناعان مايعا باتىرىپ، مايىن سورعىتىپ، ۇيە بەردى. ۇستالاردىڭ ءبىرازى تاس قاشاپ وق جاساۋعا جۇمىلدى. قۇل بىتكەن جوسقىنداپ، كەرۋەن تارتىپ، قاراتاۋدان تاس الىپ كەلۋگە جونەلدى. قالعان قول بورەنە تاسىپ، ونى كەسپەكتەپ قىرقىپ، مايعا باتىرىپ بىقپىرت بولىستى. وسى ءتۇن تاس اتقىشتارعا دەپ قاشالعان تاس، مايلى كەسپەك، سۋ تۇبىرتەك، ءزىل بورەنەلەر ازىرلەندى: قول ەرتەڭگى جويقىن شابۋىلعا ارناپ ادىرناسىن قايتا تارتىپ بايلادى، قىلىشتارىن قىلپىتا قايرادى، ءتۇن اۋا تىرايىپ جاتىپ دامىل الدى. وتىراردىڭ اقىرەتتىك زاۋالىن كۇتىستى.
تان اتا جاپالاقتاپ قار جاۋا باستاعان، كوكتى قىمتاعان بۇلت دەمنىڭ اراسىندا دۇنيەنى كۇڭگىرتتەندىرىپ جىبەردى، كۇندەگىدەي شىعىستان بوزامىق ساۋلە سەلبەلەمەيدى، ءۇپ ەتكەن جەل بىلىنبەيدى.
اسپاننان اق قانات كوبەلەك جاۋعانداي سەزىلدى، جايپاق دالاداعى جۇزدەگەن قوس قار استىڭدا قالىپ بارا جاتقان ءقابىر سەكىلدى، اپپاق دۇنيە اراسىندا قارايىپ-قارايىپ كورىنەدى، اتتاردىڭ جال-قۇيرىعى رەپەتسىز ءسۇمپيىپ، جايىلۋدان دا، كىسىنەۋدەن دە قالىپ، مۇلگي باستاعان. تاس اتقىشتاردىڭ اربيعان نۇسقاسى ءار جەردەن قاراۋىتادى. اۋەلى قىزمەتشى قۇلدار ويانعان، ويانعان دا دۇنيەنى تىنىشتىق قۇشاعىنا الىپ، كەشەگى قان ساسىعان دالانى اق ۇلپامەن كومىپ جاتقان جايباراقات، مارعاۋ مەزەتتى كورگەن. كۇندەگى ۇيرەنگەن شۋىل دا، شاڭدا، ءتۇتىن دە، قان دا جوق. وشاقتاعى وتتار كوزىن قىسقان. قىبىر ەتكەن تىرشىلىك بىلىنبەيدى. قۇلدار وسى كورىنىستەن قاتتى قورىققان، سوعىس ءتاڭىرىسى قوس بىتكەندى ارالاپ جۇرگەن بولار دەپ ويلاعان، سان مىڭ ساربازدى قاساقانا قىرىپ تاستاعان شىعار دەپ شىرامىتقان. ءسويتتى دە تاپىرلاپ قوسقا قويىپ-قويىپ كەتىستى. قولدى وياتقان. "سۇمدىق بولدى، اسپاننان اق قانات جاۋىپ تۇر، دۇنيەنىڭ ءبارى تىم-تىرىس، سوعىس ءتاڭىرىسى قولدى كەبىنگە وراپ تاستاعانداي"، دەر ەدى، باتىر بىتكەن جوڭكىلىپ سىرتقا جۇگىرەر، قولباسىنى ىزدەر. قولباسى دا تىنىشتىقتان جانى شوشىپ قورقادى، ات جالىن تارتىپ مىنگەلى، ءتىپتى بەسىكتەن بەلى شىققالى تىنىشتىق دەگەندى" بىلمەپتى عوي، تارس ەسىنەن شىعارىپتى. ەستىگەنى ات ءدۇبىرى، جەر جارعان اتوي، قىلىش شىڭىلى، تاس اتقىشتار تاقىلى، تۇسىندە دە جاۋىمەن جەكپە-جەك شىعىپ، جانى القىمىنا تىعىلىپ ۇلىپ جۇرەدى. قۇلاعىنا دابىلدىڭ دۇڭكىلى مەن كەرنەيدىڭ سۇڭقىلى ءسىڭىپ قالىپتى. ەندى بۇگىن قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىقپەن بەتپە-بەت كەزدەسىپ قالعاندا قورىقپاي ءقايتسىن. ماڭعۇل قولباسىلارى تىنىشتىعىن جامان شوشيتىن، ونى جامانشىلىق شاقىرتقىسى، كوزى اتىسقان پالەكەتتىڭ باسى دەپ ۇعاتىن.
الاق نويون جانى ىشقىنا اتتان سالدى، قوس بىتكەندى دۇرلىكتىردى، قولدى شابۋىلعا باستادى. دەمنىڭ اراسىندا الاساپىران دۇلەي سوقتى. بىقپىرت باستالدى. اۋەلى ساتى، ارقان ارقالاعان قۇلدار جوڭكىدى، سوڭىنان لەك-لەك جاياۋ قول ءجۇردى، ساداقتارىن موينىڭا ءىلىپ، قىلىشىن قولىنا الىپ قۇنجىنداي ۇمتىلادى. سوڭعى لەك ماڭعۇل جىگىتتەرى، سارى ءتىس ساربازدار؛ كەۋدەسىنە دە، ارقاسىنا دا جەز قالقان كيىپ العان، قولدارىندا ساداق قانا. ولاردىڭ سوڭىنان قوس تۇيەگە سۇيرەتكەن تاس اتقىش تۇعىرلار جىلجىدى. تاس اتقىشتاردىڭ ارتىڭدا اتتىلى قول، جەڭدەرىن ءتۇرىنىپ، جەبەسىن وڭتايلاپ بۇكەڭ-بۇكەڭ جورتادى، ءا دەسە-اق اندىزداپ شابار بورىلەر سەكىلدى؛ بۇلار ۇرىستىڭ سوڭىن كۇتەدى، قورعان قۇلاسا، نە قاقپا قاقىراسا، شاھار ىشىنە لاپ قويماقشى. جاۋلاردىڭ توبەسىنەن اسىرا لاقتىرعان بۇعالىق بولماقشى.
جاپالاقتاپ جاۋعان قار تولاستاي بەرگەن. بۇلت ەتەگى ءتۇرىلىپ، ىرگەدەن كۇن سىعالادى. دالانىڭ كورپەسى سوگىلگەن.
تاس اتقىشتار سوعىسى وسىلاي باستالدى.
تاس اتقىشتاردى قورعانعا ەكى ءجۇز كوزدەي جاقىنداتىپ كەلىپ، تۇيەلەردى بوساتتى، ءار تاس اتقىشتىڭ ارا قاشىقتىعى ەلۋ كوزدەي ەدى، بۇل شابۋىلشى قولدىڭ ەركىن جىلجۋىنا بوگەت بولماۋعا، ءارى قورعاندارى قىپشاقتاردىڭ قورعانىس كۇشىن بولشەكتەۋگە باعىشتالعان ءادىس-تى. وتىز شاقتى تاس اتقىش شەپ قۇرىپ، تۋرا-تۋرا قالعاندا شاھار قورعانىنىڭ كۇنشىعىس بەتىن تۇگەل الىپ كەتتى. الاق نويون دابىل ۇرعىزدى، كەرنەي ۇلىتتى. تاس اتقىشتىڭ جانىڭدا ايەل تۇرعان جىگىتتەر قولدارىنا وقتاۋ الىپ اينالما بورەنەنى ەكەۋلەپ اينالدىرا باستادى، وجاۋ باسى تەمەن ءتۇستى، ۇستا وجاۋعا ماي سىڭگەن تۇبىرتەك سالدى، تۇبىرتەككە وت قويدى، وجاۋداعى مايلى اعاش بىجىلداپ جانا باستادى؛ ەندى تيەكتى اعىتۋعا بولادى، ۇستا ۇستاعىش تيەكتى تايدىرىپ جىبەردى، وجاۋ ساق ەتىپ ءداۋ تۇبىرتەكتى لاقتىرىپ جىبەردى، تۇبىرتەك جالىن اتقان كۇيى بيىك قورعاننىڭ ىشىنە بارىپ ءتۇستى. ارىدەگى تاس اتقىشتار دا بىجىلداتىپ ماي كەسپەكتەردى اتا باستاعان. ارى-بەرىدەن سوڭ اۋانى ءتۇتىن جايلادى، قورعان ىشىنەن جالىن شىقتى، قىش زەڭگىر باسىنداعى ءبىراز قول ءورت سوندىرۋگە كەتتى بىلەم، قاتارى سيرەكسىپ قالدى. باس ۇستا ءسۇت پىسىرىمدەي مەزگىل ىشىندە قورعانعا قاراي جەتى ماي كەسپەك اتتى، ونىڭ التاۋى قورعان ىشىنە، بىرەۋى سىرتىنا ءتۇستى؛ ەندى ۇزىلۋگە اينالعان ءسىڭىر ارقاندى اۋىستىرعانى ءجون، سوسىن تاس اتقىلاۋعا كوشەدى. كومەكشى قۇلداردى جاۋىپ توزعان ارقاندى شاپتىرىپ تاستادى دا، ورنىڭا جاڭا ارقان بايلاتتى، ورتاسىنا وجاۋ بەكىتتى، اينالما بورەنەنىڭ شىعىرشىق كيگىزگەن باسىنا سۋ قۇيدى، قوس قادانىڭ بىلقىلداپ بوساعان تۇبىنە سىنا ۇردى؛ وسى ىستەردى تامامداپ بولعان سوڭ قۇلدارعا قيمىلداڭدار دەگەن ىم جاسادى. اينالما بورەنە جىلدام زىرلادى، ۇلكەن وجاۋ قوج-قوج تاستى قينالماي ىتىرا باستادى. تاس قورعاننىڭ قىر ارقاسىنا بارىپ ءتيدى. باستارى قىلتىڭداپ تۇرعان قولدىڭ ءداپ توبەسىنە ءتۇستى بىلەم، قورعاننىڭ ىشىنەن شۋ شىقتى، ودان ارعىسىن ۇستا كورە المادى، ويتكەنى جانارىن تەر تۇتتى، قىش قورعان جالىن قۇستى، تۇتىنگە قاقالدى، سوسىن جاياۋ قول شابۋىل باستاعان. باس ۇستانىڭ تىزەسى دىرىلدەدى، ۇلكەن تاستاردى وجاۋعا سالام دەپ ءجۇرىپ بىرنەشە مارتە ساۋساعىن ەزدىرىپ الدى، كەشەدەن بەرى اش ەكەنى ەسىنە ءتۇستى، قۇلاعى شىڭىلدادى، اياعىنىڭ استىڭداعى جەر دوڭبەكشىپ قوزعالا باستاعانداي سەزىلدى. بارا-بارا تاس اتقىشتىڭ تاقىلداعان داۋسىن ەستۋدەن قالدى. ىشىنەن قاعاندى قارعادى، وسىنشاما يت ارقاسى قيانعا الىپ كەلىپ، ءسىڭىرىن سوزدىرىپ، تاس ارقالاتىپ قويعان تاعدىرىن تىلدەدى، اسا اۋىر تاستى وجاۋعا ازەر كوتەرىپ سالعان ەدى، تيەكتى تايدىرعاندا الىپ قاسىق اۋزىنداعىسىن شىرت ەتكىزىپ تۇكىرە المادى، كوتەرۋىن-كوتەرگەن، ءبىراق الىسقا لاقتىرا الماي، قيقاڭ ەتكەن. اۋىر تاس قالبالاقتاپ بارىپ قورعان تۇبىندەگى سوعىس اشىپ جاتقان ماڭعۇلداردىڭ باسىنا ءتۇستى. باس ۇستانىڭ دارمەنى ءبىتىپ بورەنەگە وتىرا كەتكەن. قاسىنداعى قوس قۇل شۋ ەتىستى.
— قۇرىدىق، ولدىك!
— اتقان تاسىمىز ماڭعۇلداردى جانشىپ كەتتى!
— ويباي، نويون كەلە جاتىر!
— بەۋ، بەۋ، شىبىن جان ءۇشىن قۇل بولسام دا قىلىشتان قۇتىلا المادىم-اۋ!
الاق نويوننىڭ ەزۋىندە اق كوبىك، كوپ ايقايلاعاننان ەدى، ەكى كوزى شاتىناپ شاۋىپ كەلدى. اتىنان ءتۇستى، شابارماندارى ەتەك-جەڭىنە ىلەسىپ شاۋىپ ءجۇر. نويون جەتىپ كەلىپ جاپالاقتاي جاربيىپ وتىرعان ۇستانى تۇتامداي ساقالىنان تارتىپ تۇرعىزىپ الدى. "سەن قاقپاستىڭ كەسىرىڭنەن التى بىردەي ازاماتىم جەر قۇشتى، توپىراق اسادى، قول كەيىن شەگىندى"، دەپ زارلەندى. ۇستا ەڭىرەپ جىبەردى. "اتقان تاس اسا اۋىر سوقتى، ءامىرشى يەم"، دەپ بەبەۋلەدى. "تاس اۋىرلىق ەتسە، ءوزىڭ جەڭىل شىعارسىڭ"، دەدى نويون ەسسىز ىرجيىپ. جاندارىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ تۇرعان قوس قۇل دا قوسىلا ىرجيدى. جەردە جاتقان وقتاۋ تاياقتارىن الدى، ونى اينالما بورەنەنىڭ ۇڭعىسىنا سالىپ ەكى جاقتاپ بۇراي باستادى، وجاۋ باسى تەمەن ءتۇستى، ءسىڭىر ارقان شيىرشىق اتتى. وسى مەزەت قۇلدىڭ ءبىرى كەلىپ باس ۇستانى كوتەرىپ الىپ ەكى بۇكتەدى دە وجاۋعا سالعان. ەكىنشى قۇل تيەكتى اعىتىپ قالعان. الىپ وجاۋ قاڭباق قۇرلى سالماعى جوق شال بايعۇستى ساق ەتكىزىپ اتىپ جىبەردى. جان داۋسى شىعا شىڭعىرعان ۇستا قورعاننىڭ ىشىنە بارىپ ءتۇستى.
بۇل كەزدە قورعاننىڭ ءىشىن ءورت قاپتاعان.
ورتالىقتاعى قىشتان سوعىلعان كۇمبەز ساراي مەن ارىدەگى پىشاقشى، التىنتوبە كوشەلەرىنىڭ جادىگەرلەرى مەن تاسبولات تامدارى بولماسا، قورعانعا تاقاۋ سالىنعان كەشەندەر مەن ءدىڭ ۇيلەردى ورتتەن ساقتاۋ مۇمكىن ەمەس-تى. وتتى سوندىرەم دەپ جۇرگەندە جاۋ تاس اتقىشتارى قورعان بۇزاتىن سۇمدىقتارىن زىرلاتا باستاعان. ەندىگى كۇشتى قورعاننىڭ كەتىلگەن جەرلەرىنە توگۋگە ءماجبۇر بولدى. دەمنىڭ-اراسىندا ءورت تيگەن، تاس ەزگەن قىپشاق قولى سيرەكسىپ قالدى. يلانشى قادىرحان ساۋلەكتەرىن ىشكەرى شەگىندىرىپ جىبەرگەن، شاھار حالقىن ءورت سوندىرۋگە جاپقان، جاۋجۇرەك بارلاۋشىلارىن قورعان باسىندا قالدىرعان. ءوز ويىنشا تاس اتقىشتار سوعىسىنا توتەپ بەرۋ قيىن، ساندىقتاي تاستار توبەدەن ءتۇسىپ جاتقاندا جىگىتتەر جۇرەك داۋالاتىپ ۇرىسا الار ەمەس، ەتەگى سوگىلىپ، شەگىنە بەرەدى. تاس اتقىشتار ءدال وسىلاي ءتۇس اۋعانشا تاقىلداسا تامتىعى قالمايتىن. قورعاننىڭ دال-د ۇلى شىعاتىن، قولى جۋساپ تۇسەتىن ءتۇرى بار.
يلانشى قادىرحان قاراپ تۇرىپ قان جۇتتى، تىرناعىنىڭ كوبەسىنە دەيىن سىرقىرادى، ۇرىسقا تۇسپەي-اق قىرىلىپ جاتقان جىگىتتەرىنە جانى اشىدى، ىزادان بارماعىن شاينادى.
ءامىرشى ءتۇس الەتىندە تاس اتقىشتاردىڭ ورىن اۋىستىرا باستاعانىڭ بايقادى. جۇگىرىپ قورعان قىرىنا شىققان. سوناۋ تومەندە قۇجىناعان قۇل تاس اتقىشتاردى تۇيەگە جەگىپ كولدەنەڭ سۇيرەتىپ بارادى ەكەن. بۇل ەندى ولاردىڭ قورعاننىڭ ساۋ قالعان جەرىن اتقىلايدى دەگەن ءسوز. ەندەشە مانادان بەرگى اتىپ قۇلاتقان، جىرىمداعان كەتىكتەرگە جاياۋ قول شابۋىل باستايدى. شىندىعىندا سولاي بولدى. تاس اتقىشتار ۇرىپ بۇزعان قورعان كەتىكتەرىنەن جاۋ اعىتىلدى. تورسىق ابدەن سۋعا تولعان مەزەتتە، اسىپ توگىلەر سىزات ىزدەمەۋشى مە ەدى، جاۋ سىڭايى دا سولاي؛ كەتىكتەردەن لىقىلداپ ىشكە قۇيىلا بەردى. بۇل سۇراپىلعا جالعىز امال قازاقتىڭ الماس قىلىشىن توسۋ ەدى. يلانشى قادىرحان قولدى جاۋعا جۇمىلدىردى.
قولى قىلىشتان شىعىپ قالعان ەكەن، كوپ سىلتەۋى دوپ دارىماي قۇر اۋانى وسقىلادى. ەكى-ۇش شايقاسقاندا شاۋىپ تۇسەتىن جاۋدى جۇندەپ ءجۇرىپ الادى. بايقاعانى، قورعاننىڭ وسى تۇسىنان قۇيىلعان قول ماڭعۇلدار ەمەس، ىلە بويىنىڭ ۇلىس رۋلارىنان اتقا مىنگەن جەلوكپە جىگىتتەر ەدى. اۋرۋدان تۇرعانداي ءالسىز تەگى. جالتاقتاي ۇرىس سالادى. كوپتەن تويا اس جەمەي، قورعان سىرتىڭدا قاڭتارىلىپ، قاتقاقسىپ قالعان، سودان استىڭداعى ارىق اتتارىن سويىپ جەپ، جالتاقتاپ ءىشى ەتىپ الەۋسىرەگەن تۇمەن ەدى. قىپشاق قولى جەڭىل جاۋكەمدەپ، كەيىن سەرىپتى. جاۋ قاشا ۇرىستى، قاشاقتىڭ قايراتى بولعان با؟ الگىدە لىقىلداپ قۇيىلعان قول اياعى قۇردىمعا كەتىپ، سەتىنەگەن ازعانا توپ؛ بىرەۋى دومالاپ، ەكىنشىسى ساتىمەن سىرعاناپ، كەلەسىسى قورعان جيەگىندەگى كولكىگەن سۋعا سۇڭگىپ، باس ساۋعالاپ بارىپ ماڭعۇل توبىنا قوسىلدى. ماڭعۇل تۇمەنى تۇتاسا شابۋىلدادى. توبەسىنەن دومالاتقان تاسقا، قۇم تولى قاپقا، ورتەنگەن قۇرىمعا، ساۋلاعان ىستىق قيمايىعا مۇرتى كەتىلىپ سەرپىلەر ەمەس؛ مۇردەم قاپقانىنىڭ ورنىڭا كەلەسىسى تۋرادى، سوسىن ەكىنشىسى، قاپتاي ورمەلەپ كەلەدى. ەندى اڭىستادى، قولدىڭ الدىڭداعىسى كۇمىس قالقان جامىلعان قادان ەكەن، يلانشى قادىرحان ءىشىن تارتتى. "قادان باستاعان مانعۇلداردى ءولىم عانا شەگىندىرەدى"، دەپ ەستىگەن.
الماس قىلىشىن اسپانعا اۋەلەتتى، بۇل ونىڭ قورعان باسىنداعى قارا حالىق كەيىن شەگىنسىن، ورنىڭا قارۋلى قول كوتەرىلسىن دەگەن بەلگىسى ەدى. قىپشاق قولى قورعاننىڭ باسىنا قاراي جوڭكىلدى، ءوستىپ تاس اتقىشتان ابدەن جىرىمدالعان قىش ارقادا قوس قىلىش كەزىكتى. ماڭعۇل مەن قىپشاق شارت تا شۇرت ۇستاستى. بەتپە-بەت ۇشىراسىپ كورىسكەندەي بولدى. يلانشى قادىرحان جەبەسىنە جارماسقان قىلىشتاسىنا كەتكەن جاۋدى ءتۇسىرۋ قيىن، ساداعىن لەگلىپ قول قۇيىلىپ جاتقان قورعان كەتىگىنە كوزدەدى. ماڭعۇلدىڭ باس جاعىن تۇسپالداپ جەبەسىن جىبەردى، دەدەكتەگەن جاۋ قولىن جوعارى كوتەرگەن كۇيى سۇلق ءتۇستى. وسىنشا جاقىن جەردەن ءمۇلت جىبەرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى، قورامساعىنداعى جيىرما جەبە سول شاما جاۋىن سۇلاتتى. ەندى بايقادى، جاۋ الىگى جولدى بىتەپ قالىپتى، قورعاننان اسىپ توگىلەر قول سيرەكسىدى، ىشكە ءوتىپ ۇلگىرگەن جاۋ قورشاۋعا ءتۇستى.
كۇن اۋا قورعانعا كىرگەن جاۋ لەگى تۇگەل تۋرالدى، ارتتاعى شابۋىل تولاستاپ، ماڭعۇل قولى قايتقان سۋداي كەرى سەرپىلدى.
تاس اتقىشتاردىڭ تاقىلداعان تاڭدايىن قان مەن شاڭ تۇتىپ، ءار جەردە سورايىپ، سويديىپ قالدى. مايدان شۋىلى باسىلدى. وسى سۇراپىل سوعىستان قىپشاقتار جاعىنان عابباس كورەگەن مەن قايراۋىق كۇيشى تاسقا ەزىلىپ وپات بولدى، ءوز جۇرتىنىڭ شاڭىراعىن قورعاپ شەيىت ولىمىمەن كەتتى؛ سيرەگەن قول جاراقتارىن جەرگە شانشىپ، قىلىشتارىن جالاڭاش ۇستاپ كۇڭىرەنە جىلاستى، قوسارىستى نايزا سابىنا سالىپ ارىستانباب ىمىراتىنا اپارىپ قويدى. جانازاسىن شىعاردى. انەت بابانىڭ قاسىنا جايعاستىردى. جۇرت قازامەن ءجۇرىپ بايقاماپتى، الگى بەتپە-بەتتە وعىل بارىس قارا سانىنان جارالانىپ، شوكەلەپ قالىپتى، سىر بەرمەي سۇيرەتىلىپ قوسقا جەتەمىن دەگەنشە قان كوپ كەتىپ ەسىنەن تانا قۇلاپتى. جىگىتتەر ەندى ءازىز قولباسىنىڭ كوڭىلىن سۇراۋعا جوسقىندادى.
كەشكە ءبىلدى، جاۋ جاعىنان تاجىبەك پەن قادان كولباسى مەرت بولىپتى، شىبىن جاندارىن سوعىس ءتاڭىرىسى سۇلدەنىڭ شىلاۋىنا بايلاپتى. باۋىرشىق سۇلتاندى نە ءولىنىڭ، نە ءتىرىنىڭ ىشىنەن تابا الماي، قىپشاقتارعا ەلشى جىبەرىپ، سۇراۋ سالدى. "قولدارىڭا تۇسسە قىپشاق تۇتقىندارىمەن ايىرباس جاساپ قايتارىڭدار"، — دەپ ەلشىسى ەڭىرەپ جەتتى. بۋلار-تاجىبەك پەن قاداننىڭ يت تالاعانداي جانسىز دەنەسىن قايتاردى. سودان ماڭعۇلدار جاعى ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن كۇڭىرەنىپ جاتتى، جاقسى ادامداردىڭ ارۋاعىنا باعىشتاپ جامان ادامدارىن باۋىزدادى، دالانى ءبورى ۇلىپ بورىكتىرگەندەي ەتتى.
ءامىرشى وعىل بارىستىڭ باسىن سۇيەپ، دەم سالىپ جۇلدىز اۋعانشا وتىردى؛ ءتاۋىپ الدىردى، جاراقاتىن جۋدىردى، كيىز كۇيدىرىپ باستىردى. جۇلدىز اۋا قاسىنا حيسامەددين مەن يسمايلدى ەرتىپ كۇمبەز سارايعا اتتاندى. فارابي كىتاپحاناسىنا كەلىپ جەتتى. ءتۇن جامىلىپ كىتاپحانانى كوشىرۋگە جارلىق جاسادى.
اۋەلى كىتاپتار قاتتالىپ بۋىلدى، سىرتىنان ىلعال وتپەيتىندەي ەتىپ تەرىمەن ورالدى، ورامداردى قىش قۇمىراعا توعىتتى؛ قىش قۇمىرا اۋزى سازبەن سىلاندى. ەڭ سەنىمدى دەگەن جىگىتتەر ءازىر بولعان قۇمىرالاردى تۇيەگە ارتىپ كوكماردان مەشىتىنە تاسىدى. مەشىتكە جەتكەن قىرۋار قۇمىرانى جەر استى كەلياسىنا ءتۇسىردى. يلانشى قادىرحان قازىنانى ءوز قولىمەن جايعاستىردى. تان اتا فارابي كىتاپحاناسى جەر استى مەكەنىڭە تۇگەل تىعىلىپ بىتكەن.
يلانشى قادىرحان جەر استىڭدا تۇرىپ قولىنداعى شىراقتى بيىك كوتەردى. دوڭكيگەن قۇمىرالاردى سيپادى، شاڭعا بوككەن حيسامەددين مەن يسمايلدى جانىڭا شاقىردى، قالعان جىگىتتەردى سىرتقا شىعارىپ جىبەردى. قيماس كىسىسىمەن قوشتاسارداي بولىپ تەڭسەلىپ تۇرىپ قالدى. "ءوزىمىز وپات بولساق تا وسى كىتاپتار جوعالماسا ەكەن، كونەنىڭ التىن جۇزىگىندەي كەلەر كۇنگە شىرىمەي جەتسە، ۋاقىت جالىنا جارماسىپ ەسسىز جوسقىنداعان ۇرپاعىنىڭ كوڭىلىن اۋدارسا، ءسويتىپ، جۋسانى قىزعىلت سارى وڭەز دالانىڭ قوينىڭدا تۋعان توپىراعىن تۇلپارىنداي سۇيگەن نامىسقوي باتىر، ەتەگىنىڭ ارىن ەلىنىڭ ارىنداي ساقتاي بىلگەن قىزدار، ات ارقاسى قۇيرىعىنا توزدىرعان شاباندوز، سيراعىنىڭ ءسىڭىرى تارتىلعان ساۋداگەر، كۇمىس ساۋساقتى كۇيشى، كون كىتاپ جازىپ ميى سارعايعان عۇلاما، كۇس الاقان زەرگەر، جانتالاسىپ جاعىمسىز كۇندەر كەشكەن ءامىرشى، سال، سەرى، سىپا، ءوزى قازعان ارىعىنىڭ ىشىندە باسى قالعان ديقان، تۇپ-تۇگەل قاتار جاتقانىڭ بىلە-بىلسە؛ سوسىن اياعىنىڭ استىڭدا كوپسىپ جاتقان توپىراقتان ءتاۋ ەتسە — وسى كۇندەرىنىڭ ۇمىتىلماعانى، توگىلگەن قاننىڭ زايا كەتپەگەنى. وسى جانتالاستىڭ جاقسىعا باستاعانى دا. جانتالاستى جاس ۇرپاق كورمەسىن دە.
اۋميە-ە-ەن!"
يلانشى قادىرحاننىڭ كوزىنەن قوس شاكىرت وسى سىردى وقىدى.
— قوس بۇتاعىم مەنىڭ! باياعىدا وزدەرىن كورگەن جەر استى جولىنا ءتۇسىپ قالادان شىعىندار. اۋىزدا جاۋھار قورعانىنىڭ قايىقشى جىگىتى كۇتەدى، سول جىگىت سەندەردى ىنجۋدەن وتكىزىپ سالادى.
ءارى قاراي جاۋ جولىن وزدەرىڭ تاباسىڭدار. ءدارۋىش كيىمىن كيىپ بۇحارعا، ودان ءارى مەركىگە وتىڭدەر. ماڭعۇل قىلىشى جەتپەگەن جەرلەرگە جول الىڭدار. شام شاھارىنداعى ءابۋناسىر بابانىڭ قۇزىرىنا بارىپ باس يىندەر. مىنا دۇلەي باسىلار، باسىن تاسقا ۇرىپ توسىلار، سوندا جىل قۇسىنداي قايتا ورالىڭدار، - دەدى. ءامىرشىنىڭ جانارى اۋماقتانىپ كەتتى، تىنىسى تارىلدى بىلەم، جۇتقىنشاعى جوعارىلى-تومەن ازەر جىلجىدى. سەرىكتەرىن سويلەتكەن جوق. ونسىز دا ولاردىڭ كوزدەرىنەن: "تۋعان جەردى جاۋ باسىپ جاتقاندا باس ساۋعالاپ ءقايتىپ كەتەمىز"، "تەرىمىز دە، كورىمىز دە بىرگە ەمەس پە"، دەگەن ساۋالدى ۇققان. ۇققان دا قان جۇتقانداي قارايعان.
— ءبىز وپات بولساق تا ەرتەڭگى تۇياعىمىز ۇزىلمەسىن، اتىمىز ۇمىتىلسا دا زاتىمىز ۇمىتىلماسىن دەگەنىم. كۇندەردىڭ كۇنىڭدە قىلىش ۇستايتىن قازاق جەتىلەر، قاۋىرسىن قالام ۇستايتىن ۇرپاق وزدەرىڭ؛ ۋلى جول، اتادان قالعان جاقسى ءسوز بەن جاقسى ىرىمدى جادىلارىڭنان شىعارماڭدار، - دەدى.
زاماننىڭ بەتى قيسايسا كىسى ويلاماعان ۇكىمگە كونەدى ەكەن؛ قابىرعاسى قايىسقان ەكى جىگىت اۋىر جارلىققا امالسىز مويىنسۇندى،جەر استى جولىنا ءتۇستى.تاعدىردىڭ جولى اۋىرلاسا كىسى ىستەمەيمىن دەگەنىڭ ىستەيدى ەكەن؛ قوس عۇلاما تۋعان جەردەن بەزىپ جات ولكەگە ساپار شەكتى. جىلاي-جىلاي، ارتتارىنا قاراي-قاراي كەتە باردى.
ءامىرشى جەر استىنان شىققاندا جول توسىپ تۇرعان جىگىتتەر شۋ ەتە ءتۇستى. "يسمايل مەن حيسامەدديندى ءولتىرىپ تىنىپتى" دەپ ويلادى. ويلاماي ءقايتسىن، الگىدەگى الىپ دەنەلى ادامنىڭ ورنىڭدا بۇكشيگەن، ساقالى اپپاق بوپ قۋارعان، جانارىنىڭ وتى سونگەن سۇلدەر عانا شىقتى. ەشكىمنىڭ تىلگە كەلۋگە ءداتى جەتپەدى، تەرىس اينالىپ ىعىسا بەردى. كەيبىرەۋى ەڭىرەپ جىلاپ بەتىن باسىپ وتىرا كەتتى. ەندى ءبىرازى بەتالدى پىشىراپ جوسقىنداي باستادى. ءامىرشىنىڭ قارلىعىڭقى، قاتقىل داۋسى توقتاتتى. جىگىتتەر قالت كىدىردى.
— جىگىتتەر، مەشىتتى بۇزىڭدار!
— تاقسىر-ەكە، و نە دەگەنىڭىز!
— جەر استى ىمىراتىنىڭ اۋزى جوعالسىن!
— تاقسىر-ەكە، جامان ايتپاي جاقسى جوق، جاۋ قورعاندى قيراتىپ شاھارعا باسىپ كىرەر بولسا قاشىپ شىعار جول كەرەك ەمەس پە؟!
— ءبىزدى تاعدىر وتىرارمەن قوسىلا وپات بولۋعا جازعان.
جىگىتتەر ودان ءارى ءسوز جارىستىرىپ جاتپادى، ءامىرشىنىڭ رايدان قايتپاسىن بىلەدى، قايلا الىپ كەلىپ جۇمىسقا جۇمىلا كىرىستى. كونە مەشىتتىڭ اۋەلى تىرەۋلەرى قۋلادى، سوسىن قابىرعاسى شىتىنادى، ءتۇس الەتىندە ورتالىق كۇمبەز جەلگە ۇشقان شاڭىراق قۇساپ ورتاسىنا ءتۇستى. شاھاردىڭ تۇستىك باتىس جاعىن قويۋ شاڭ تۇتتى. قىستىڭ جىلۋسىز كۇنى شەككەن تۇيەدەي مەشىتتىڭ جالاڭاش قابىرعاسىنا شاعىلىسىپ جىلت-جىلت ەتەدى. اياق استىڭداعى قار جىلبىسقىلاندى. الىستان، قورعان سىرتىنان دابىلدىڭ دۇڭكىلى شىعادى، قوس دابىلدىڭ دۇڭكىلى. سول تۇستان توپ قارعا ۇدەرە كوتەرىلگەن، الگىلەردىڭ قالبالاقتاعان قاناتى ءسال مەزەتكە كۇن كوزىن كولەگەيلەپ كەتتى، جىگىتتەردىڭ دەنەسى تۇرشىكتى كۇمبەز ساراي جاقتان جالبالاقتاپ شاپقان اتتىلى كورىندى، تاقاعاندا تانىدى، قاراشا قولباسى ەكەن، وكىرىپ كەلەدى: "وعىل بارىس كوز جۇمدى"، دەپ داۋىس سالدى. سۋىق ءسوزدى ەستىگەندە يلانشى قادىرحاننىڭ تۇلا بويى تىتىركەندى، قان تامىرىن قۋالاپ مۇز ءتۇيىرى جۇگىرگەندەي سەزىلدى، تىزەسىن قولمەن باسىپ "اھ" ۇرىپ ەڭسەسىن كوتەردى.
اسىلدىڭ تەزى تەك قايتپايدى ەكەن. يلانشى قادىرحاننىڭ كوز الدىڭا ءومىرىنىڭ ەڭ شۇرايلى مەزەتتەرى كولەڭدەدى. كوگىلدىر كوكجيەكتەر ەدى ول. سايقال ساعىمى عانا قالىپتى. وسىدان اتتاي ءتورت جىل بۇرىنعى وتىراردىڭ جايماشۋاق مامىرستان كۇندەرى ەسىنە ءتۇستى. ويحوي، داۋرەن-اي! سالتانات سارايىندا كون كىتاپتان قارا ولەڭ وقىعان حيسامەددين اقىننىڭ قوڭىر داۋسى قازىرگىدەي قۇلاعىندا. كونە ءىنجۋدىڭ كوكتەمگى سارىنىڭداي تالىپ جەتەدى. باتىستاعى نوۆگورود ۋلىسىنان، ودان ارعى كييەۆ پەن حازار جۇرتىنان سارتابان بولىپ كەلگەن ەلشىلەردى، كەزبەلەردى ەسكە الدى. سولاردىڭ تارىققاندا قول ۇشىن بەرەر دوستىق كومەگىن ساعىندى. اتىرابات جازىعىندا وتكەن باتىر سايىستىڭ قيقۋىن ەمەكسىدى. سودان سوڭ-اق توسەگىندە تىنىش ۇيىقتاپ كورمەپتى عوي. ەرىنىڭ باسىنا قوس دابىل ىلگەن يەسىز تۇلپارمەن ىلەسە قازاق دالاسىنا قاندىق ءوز پالە ەنىپتى. جامانشىلىق جول كەسىپتى. عازاۋات كۇنى باستالىپتى.
سول عازاۋات تەكتى تۇقىم باتىرلارى وشاقبايدىڭ، قىپشاقبايدىڭ، وعىل بارىستىڭ باسىن جۇتتى — كىرەۋكە ساۋىت سوگىلدى دەگەن وسى دا: كورەگەن عۇلامالارى كوز جۇمدى — جەتىم قالدى دەگەن سول: ەلى توزدى — وتىراردىڭ التىن زامانى بىتكەنى بۇل: ەندىگى سىيىنارى قان تارتقان قىلىش قانا!
ءتۇيىن
كوكتەمگى جىلىمىقپەن ىلەسىپ قازاقتىڭ ۇلۋ جىلى حيجرانىڭ التى ءجۇز ون جەتىنشى جىلى كەلگەن، كۇن كالەندارى بويىنشا مىڭ ەكى ءجۇز جيىرماسىنشى جىلدىڭ مارت ايىنىڭ جيىرما ەكىسى ەدى. كىشى جىبەك جولىنىڭ ۇستىندە وتىراردان سامارقانعا قاراي ۇزىك كەرۋەن كەتىپ بارا جاتتى.
قار ەرىپ جەر بۋسانىپ جاتقان كەز، جۋساندار ءبۇر جارا باستاپتى، تۇيە تابانىنىڭ استىڭدا توزعان جول بىلق-بىلق ەتەدى. جول ەرنەۋىنىڭ اق وڭەز سورى شىققان. ەر قاجاعان ات ارقاسىنداي الاعاتتانىپ كورىنەدى. كەرۋەندەگىلەر ءۇنسىز. ناقا ءبىر جانازادان قايتقانداي مويىندارى ىشىنە كىرىپ، كولىكتى ازەر ءىلبىتىپ، كوڭىلسىز جىلجيدى. كەرۋەن باسىندا قوس سالت اتتى، قاعاننىڭ قايسار قولباسىلارى الاق نويون مەن شيكي-حۋتۋحۋ نويون كەلەدى. تۇرلەرى جان شوشىرلىق جامان، كوردەن شىققانداي شاڭعا باتقان، جاراقاتتان ساۋ جەرى جوق، قاننان با، لاستان با، قارۋلارى كۇنگە جىلتىرامايدى، قىلىشتارىمەن جەر قازعان با دەرسىڭ، قورامساقتا جەبە تاۋسىلعان، ەر باسىندا بوس سالپاڭدايدى. سوڭىنداعى قولدىڭ دا راپەتى بۇزىلىپ، كەلىگە ءتۇسىپ شىققانداي كىسىلىك قالىپتان ايىرىلعان. ساقالدارى قاۋقيىپ، كوزدەرى ۇڭعىسىنا كىرىپ، كىرتيىپ كەتكەن. جورتقان مەزەتتە اتتارىنىڭ ءىشى كەلى تۇيگەندەي دىبىس شىعارادى. ماڭ-ماڭ باسقان تۇيەلەر عانا قوندى سەكىلدى، يىقتارىن ەزگەن ساۋداگەردەن قۇتىلىپ، قىستاي ەركىن جايىلىپ وركەش قاتايتقان-دى. وسى دالانى اياماي-اق سىلكىلەگەن سۇراپىل سوعىس تۇيەلەرگە سوقپاعان ءتارىزدى، قايتا بەيبىت كۇندەگى كور بەينەتىنەن قۇتقارىپ بەتالدى بوس تايراڭداتىپ جىبەرگەندەي. ارتقى تۇيەدە بيىك بالاقانا بار ەدى، شايقاتىلعان سايىن ىشىنەن قاتتى ىڭىرسىعان ءۇن شىعادى. جۇدەۋ توپتى بۇرىنعىدان بەتەر كوڭىلسىز كۇيگە ءتۇسىردى. الگى داۋىستى قول ەستىمەگەنسىپ-اق كەلە جاتقان، ءبىراق مەزگىل وتكەن سايىن بالاحاناداعى جان ءتاسىلىم بەرەردەگى جانتالاس ءۇن توزىمدەرىن ءمۇجىپ، توبەلەرىنەن جاي تۇسىرگەندەي بولدى. جامان اسەرگە باستادى. اقىر سوڭىندا شيكي-حۋتۋحۋ نويون ات تىزگىنىڭ تارتتى. سوڭىنداعى سۇمەڭدەگەن كولعا: "انانىڭ ءۇنىڭ وشىرىڭدەر!" دەپ اقىرىپ قالدى. جىگىتتەر دەرەۋ سوڭعى تۇيەنى كەرۋەننەن ءبولدى، بالاحانا ىشىنە ۇڭىلگەن. مۇندا ەكى كىسى جاتقان؛ بىرەۋى وتىرار ءامىرشىسى يلانشى قادىرحان، كەلەسىسى ماڭعۇل قولباسىلارىنىڭ ءبىرى باۋىرشىق سۇلتان ەدى. ەكەۋى دە اۋىر جارالى.
يلانشى قادىرحاندى كەشەگى اقتىق شايقاستا كۇمبەز سارايدىڭ بيىك كۇمبەزىنەن كولعا تۇسىرگەن، ءبىر جولىنا تۇمەنگە جۋىق جىگىتتەرىن وپات قىلعان، ەندى جانى شىعىپ كەتپەي تۇرىپ قاعانعا جەتكىزبەكشى. سارناپ كەلە جاتقان باۋىرشىق ەكەن، ول دا تاپ وتكەن ايدا وتىراردا جارالانعان؛ شاھار قورعانىنان ۇرىسا شىققان قىپشاق باتىرىنىڭ سوڭىنان قۋالايمىن دەپ جەبەگە جەم بولدى، وماقاسا قۇلادى، كونە كوز جۇڭگو ەمشىسى بولماعاندا ءولىپ تە كەتەتىن ەدى، الگى ەمشى كەۋدەسىنە قادالعان جەبەنى سۋىرىپ تاستاۋعا تاۋلىكتەي مەزگىل ارەكەتتەنگەن، اقىر سوڭىندا پىشاقپەن وڭ قولداۋدى بۇزىپ، قابىرعانىڭ استىنا قول جۇگىرتىپ جەبەنى سۋىرعان، جارانى قايتا تىككەن، تاڭىپ تاستاعان؛ قولباسى انە ولەدى، مىنە ولەدى دەپ: ايعا جۋىق، جانتالاستى، وڭايلىقپەن كوز جۇماتىن ەمەس، ەندى جۇدەۋ قولدىڭ ەسىن كەتىرىپ كەلە جاتقانى مىناۋ. بالاحاناعا تونگەن جىگىت قانجارىن كوتەرە بەرگەن. جالت ەتكەن قانجار ءجۇزىن باۋىرشىق تا كوردى، ءوزىنىڭ اجالى ءومىر بويى جۇلقىسىپ كەلە جاتقان قىپشاقتان ەمەس، قاسىنداعى قولىنان كەلەر دەپ ويلاماپتى-اۋ. جىگىت قانجارىن قايتا تارتىپ الدى، قاتەرلى كۇندى بىرگە كەشكەن قاندى شەكپەن جولداسىن باۋىزداۋعا قيمادى، دوس قارعىسىنان قورىقتى، ونىڭ ۇستىنە سارناپ جاتقان باۋىرشىق تىنشي بەرگەن. قانجاردى كورىپ شوشىدى ما، الدە جاراسىنىڭ سىزداۋى سايابىرسىدى ما، سۇلق ءتۇسىپ سازاردى دا قالدى. كەرۋەن تاعى ىلگەرى جىلجىدى.
باۋىرشىق الگىدە تاماعىنا تونگەن قانجاردان قورىققان جوق-تى، اۋرۋى دا باسىلماعان، قاپەلىمدە كوزىنە اجالى ەلەستەگەن. كادىمگى ءوزىنىڭ تانىس اجالى. يلانشى قادىرحاننىڭ ارعى جاعىنان قارا باس جىلان بولىپ كورىنگەن. سول كوپتەن كۇتكەن جان العىش پالەكەتتى كورگەندە تىنشي قالعان، سوسىن ءدال وسى شىركىندى قايدا كوردىم دەپ ويلاعان. ءجۇزى تانىس سەكىلدى، بۇدان بۇرىن دا بىرنەشە مارتە بەتتەسكەن ەدى، وندا ول قارا باس جىلان ەمەس-تۇعىن. مۇلدە باسقا بولىپ ۇشىراسقان.
وسىدان اتتاي ءۇش جىل بۇرىن الاتاۋ بوكتەرىندەگى سەگىز قاتىنىنىڭ ورتاسىندا بۇلعاڭداپ، ويپىرىم-وي-وي، باعلان جەپ، قىمىز ءىشىپ، قامسىز-مۇڭسىز ءومىر كەشكەن، سونى ەلەستەتتى. ءار وتاۋعا كەزەكپەن قوناتىن، كەلەسى قونالقىعا ءتۇس اۋا كەلەتىن، شيراتىلىپ اتتان تۇسەتىن، الدىنان بۇراتىلىپ شىققان كەلىنشەگىنىڭ قولىنا تىزگىنىڭ لاقتىرىپ تاستايتىن، سويتەتىن دە وتاۋعا كىرەدى، مۇنداعى قىلىعى ەرەكشە؛ قويۋ قىمىزدى شاۋگىمگە قۇيعىزىپ، وتاۋعا تەزەك شوعىن الدىرادى، الگى شاۋگىمدى تاپقا قويىپ جىلىتادى، ىشىندەگى قىمىزدى قانجىلىم ەتىپ قىزدىرىپ وتىرىپ ىشەدى؛ بۇل ۋاقىتتا مالشىلارى ەسىك الدىڭا كولدەنەڭ تارتىپ باعلان جىعادى، جاس قوزىنى دەمدە جاۋكەمدەپ سويىپ، قازانعا سالادى، بۋعا پىسىرەدى، استاۋعا سالىپ الدىڭا تارتادى؛ باۋىرشىق بولسا قولىنا كەزدىگىن ەمەس، شاپاشوتتى، استىنا قوياتىن جاڭعىرىقتى الادى، قوزىنىڭ جاس ەتىن سىپىرىپ ءبىر بولەك، سۇيەگىن ءبىر بولەك ۇيەدى، ەتتى مالشىلارىنا ۇلەستىرىپ جىبەرەدى. ەندى كۇللى سۇيەكتى الدىڭا الىپ مايدالاپ تۇرىپ شابادى، شاۋىپ بولعان سوڭ قازانداعى جاس سورپاعا سۇيەكتى قايىرا سالدىرادى قازان استىنا قوس تەزەك تاستاتىپ بۇلك ەتكىزەدى قايناتادى، سونىمەن قىزىل كۇرەڭ مايلى سۇيىق پايدا بولادى، سول سورپاعا شامالى سۇزبە قوسىپ ارالاستىرادى دا زەرەڭ-زەرەڭ ەتىپ ءىشىپ الادى، مىرزانىڭ اسى وسى، سۋسىنى تاپقا قىزدىرعان قىمىز؛ بەتىنىڭ نۇرىن جويماي، كەلىنشەكتەرىن قانشىقتاي قاتىرىپ، الشاڭداي باسىپ داۋرەن كەشكەن. ءسويتىپ ءجۇرىپ باۋىرشىق اسا جامان ءتۇس كورگەن. تۇسىنە قىپشاقتار قولىنان مەرت بولعان ارعى باباسى كىردى. ول قىلىشىن جالاڭداتىپ: "سەن ءجۇرسىڭ جاس سۇيەكتىڭ بال سورپاسىن ءىشىپ، مەن جاتىرمىن سۇيەگىم قۋراپ، نامىستان قور بولىپ"، دەدى. بار بولعانى وسى، پالەنىڭ الدى كىسىنىڭ جۇزىنە تۋرا قاراماي كەلەدى دەۋشى ەدى، سولاي ەكەن.
الگى تۇستەن سوڭ باۋىرشىق قىپشاقتار ەلىنە ەلشى اتتاندىرعان. قانقۇيلى قاسكوي بىلگىش تۇيىق-وق دەگەندى اتقا قوندىرعان. "نە ءبىتىسىپ، نە كەتىسىپ كەل"، - دەگەن. سول جارلىقپەن جونەلگەن بىلگىش تۇيىق-وق ارىپ-اشىپ اي وتكەندە ازەر ورالعان. الدىنان جالعىز ءوزى شاۋىپ شىعىپ سۇراعاندا، ەلشىنىڭ ايتقانى: "يلانشى قادىرحان قۇن بەرەتىن ەمەس، دالاسىنا قوس دابىل ىلگەن يەسىز تۇلپار جىبەرىپ قايتتىم"، دەگەن. باۋىرشىق: "جىبەرگەن تۇلپارىن كىمدىكى"، دەگەن. بىلگىش تۇيىك-وق: "مەنىمەن قاتار وتىرارعا تەرىستىكتەگى سابىر ەلىنەن دە ەلشى جەتىپتى. ايۋ تەرىسىن جامىلعان باشقۇر جىگىتى ەكەن. حانىنىڭ دوستاسايىق دەگەن سالاۋاتىن اكەلگەن كورىنەدى، قۇلقىن سەزدىم دە قىپشاقتارمەن ارانداتتىم، وزىمە تارتتىم. "حالقىڭا تونگەن قاتەرگە ماڭعۇل ەلى عانا قارسى تۇرادى، حانىڭا قول ۇشىن بەرەدى"، دەپ سەندىردىم. سالتانات سارايىنا كىرگىزبەي ىلەستىرىپ كەتتىم. جولدا باسىن الىپ ايدالاعا تاستادىم دا، تۇلپارىنا دابىل ءىلىپ بوس جىبەردىم. ءارى يەسىز تۇلپاردان قىپشاق جۇرتى شوشىنادى، ءارى قىپشاقتاردان قۇن سۇرايتىن تاعى ءبىر جاۋ شىعادى"، — دەپ ماعلۇمداعان... وسى ءسوزدى ەستىپ تۇرىپ باۋىرشىق جامان تىتىرەنگەن، الدىڭداعى قانىپەزەر ەلشىدەن شوشىنعان، جانىنداعى جولداسىن دا ويلانباي باۋىزداپ جۇرە بەرەتىن قاسكويلىگىنەن ءىشىن تارتقان؛ سول مەزەتتە باۋىرشىقتىڭ كوزىنە ءبىرىنشى مارتە اجال ەلەستەپ ەدى، وندا اجال الدىڭا بىلگىش تۇيىق-وق بولىپ كەلگەن، ىرجيىپ كۇلىپ قول بەرگەن.
باۋىرشىق سول اجالدى قىپشاقتار جەرىنە باسىپ كىرگەندە ەكىنشى مارتە ۇشىراتتى. وشاقبايدى جەكپە-جەكتە وپات ەتىپ ەرەن ماسايراعان. قوسقا كەلىپ قولدى دۇرلىكتىرە توي جاساعان. جىگىتتەرگە تۇتقىن قىزداردى اياماي ۇلەستىرگەن. قاراتاۋ ەتەگىندە جىلقى سويىپ، قىمىز ساپىرىپ، الاۋ جاعىپ مارە-سارە بولعان تۇمەنىڭ ارالاپ جۇرگەن. اۋەلى ءتۇن تۇنەگىنىڭ ىشىنەن اقبوز اتتى كورگەن، سوسىن ىرجيىپ كۇلگەن قاقتاعان ءسۇر ەت سەكىلدى جىگىتتى بايقادى، بۇل باياعى بىلگىش تۇيىق-وق ەدى. قوس ارالاپ جاياۋ جۇرگەن سۇلتاندى ەلشى ىمداپ "شەتكەرىرەك شىعىپ كەتىڭىز" دەپ شاقىردى. سۋلتان تاعى دا جامان شوشىندى، شوشىنسا دا سىر بەرمەدى، جۇرەگىنىڭ ورەكپۋىن باسىپ، ەلشىنىڭ سونىڭا ىلەستى. ءبىراز جەر ءجۇرىپ توقتاسقان، ەلشى اتىنان ءتۋستى. تىزگىندى بەلىنە بايلاپ جەرگە جۇرەلەپ وتىردى، قامشىسىنىڭ سابىمەن جەر شۇقىدى.
— نە دەمەكسىڭ، بىلگىش تۇيىق-وق؟!
— تاقسىر يەم، قاعاننىڭ جارلىعىن ورىنداپ قايتقان بەتىم وسى.
— نە جارلىق ول؟!
— تاقسىر يەم، ەرىنىڭ باسىنا دابىل ىلگەن يەسىز تۇلپار ەسىڭىزدە شىعار، سونى تاقاۋدا قاعاننىڭ ەلشىسى ءۇيسىن ەكەۋمىز ىزدەپ ءجۇرىپ تاۋىپ العانبىز. جىلقى جابايى بولىپ كەتىپتى، ەرى ارقاسىنا ءسىڭىپ، جانۋار ولۋگە اينالعان. ازەر ۇستادىق. قاعاننىڭ الدىڭا اپاردىق. قاعان ءتۇرى جان شوشىرلىق تۇلپارعا قاراپ تۇردى-تۇردى دا، مەنى وتاۋىنا جەكە الىپ كەتتى. جازالايدى ەكەن دەپ قورىقتىم. ويتپەدى. قاھاننىڭ ايتقانى: "قاسىنداعى ءۇيسىن ەلشى مەنىڭ تۋىسىم، تۋىسىم بولسا دا ىسىمە كەرەعار نەمە، انا جىلى يلانشى قادىرحانمەن ءتوس قاعىستىرىپ دوستاسىپ قايتقان، ءسويتىپ، ويعا العان ءىسىمدى بۇلدىرگەن، ءالى دە اياققا ورالعى بولار ءتۇرى بار، جارامدى تۇلپارىنا وتىرعىز دا ايدالاعا ەرتىپ شىعىپ سابىرلىق ەلشىگە ىستەگەنىڭدى ۇيسىنگە دە ىستە"، دەدى. استىما وسى اقبوز اتتى مىنگىزدى. ءۇيسىن ەلشىگە قايىرا اكەلىپ قوستى.
سوندا قاعاننىڭ ايتقانى: "جامانشىلىق شاقىرتقىسى ەتىپ بۇل تۇلپاردى نەسىنە اكەلدىڭدەر، سوعىس ءتاڭىرىسى سۇلدە اشۋلانىپ جاتىر، ۇستالعان جەرىنە اپارىپ، جايىنا جىبەرىڭدەر"، دەدى. بۇل جارلىققا ءۇيسىن رياسىز سەندى، مەن قاعاننىڭ ادەيى كوز قىلىپ ايتقانىڭ سەزدىم.
قاقتاعان ءسۇر ەت سەكىلدى جىگىت ەرسى ىرجيىپ اڭگىمەسىن ءارى جالعاعان، تىڭداپ وتىرعان باۋىرشىقتىڭ قۇلاعى تارسا بىتەلگەندەي بولدى، قانى باسىنا تەۋىپ ەشتەمە ەستىمەي قالدى. تۇلا بويىمەن تۇگەل قالشىلدادى. الدەن ۋاقىتتا بارىپ بىلگىش تۇيىق-وقتىڭ: "بۇل جولى دالاعا جيرەن تۇلپار جىبەردىم، قوس دابىلدىڭ ورتاسىنا ءۇيسىننىڭ باسىن بايلادىم"، دەگەن ءسوزىن ەستىگەن. ەستىگەن دە اجالدى ەكىنشى مارتە ەلەستەتكەن. اجال كوز الدىڭداعى قاقتاعان ءسۇر ەتتەي جانكەشتى جىگىتتىڭ قارا ساپتى قانجارىندا تۇرعانداي كورىنگەن. قىلىشىنا قالاي جارماسقانىڭ سەزبەدى. بىلگىش تۇيىق-وق انداۋسىز وتىرعان، شاتقاياقتاي كەيىن سەرپىلدى، باۋىرشىق الگى قاقتاعان سۇر ەتتى تۋراپ تاستادى... سۋلتان ولىكتەي قۋارىپ قوسقا تاڭ بوزىندا ازەر كەلگەن. قولدى قىرعىن ۇرىسقا كوتەرگەن.
وتىراردىڭ مايدان دالاسىندا شيكي-حۋتۋحۋ نويوننىڭ كورگەنى ءۇيسىن ەلشىنىڭ جيرەن تۇلپارى ەدى. الجاسقان نويون ەلشىنىڭ باسىن سوعىس ءتاڭىرىسى سۇلدەگە جورىعان.
تۇمەن اراسىندا يەسىز تۇلپار تۋرالى سىپسىڭ ءسوز تارادى. ءارقيلى اڭىز ايتىلدى. سول سىپسىڭدى ەستىگەن باۋىرشىق ءمان-جايدى بىردەن ءتۇسىندى، ايلى تۇڭدە اتىنا ءمىنىپ تايىپ تۇردى. سول ماقۇلىقتى ۇستاپ اكەلۋگە اتتاندى. ونداعى ويى، ەلشىنىڭ قاسكويى ەكى ەلدى وپات ەتەر دەگەن اقيقاتتى ايگىلەۋ، بولعان وقيعانى قولعا ءتۇسىندىرۋ ەدى. تىرىدەي ۇستاي المادى، اقىر سوڭىندا ساداقپەن اتىپ قۇلاتتى. دىتتەگەن ويىن ىسكە اسىرۋعا جازباعان ەكەن؛ يەسىز تۇلپاردى اتىپ وتىرارعا قايتىپ كەلسە — تۇمەنى تۇگەسىلىپتى، بارماعىن شاينادى، ءسوزىنىڭ سالماعى ازايدى. "قيالي كولباسى" اتاندى. قان تۇكىرىپ ءجۇرىپ قىپشاق باتىرىنىڭ جەبەسىنە جەم بولدى. ەندى مىنە ەرىنىڭ باسىنا دابىل ىلگەن يەسىز تۇلپار سىرىن قولىنا ءماشھۇر ەتە الماي ءولىپ بارادى. جاۋىمەن بەتپە-بەت كەلگەندە سەلت ەتپەيتىن جۇرەكتى جىگىت وسى ءبىر سۇرقىلتاي وقيعانى ويلاعاندا ەسىنەن اداسادى، ساي-سۇيەگى سىرقىرايدى، جامان ناليدى.
بالاحانانىڭ ىرگەسىنەن قارا باس اجال تاعى كوتەرىلدى.
جۇزىنە قان قاتىپ، ارقانعا ماتالىپ جاتقان يلانشى قادىرحانعا قارادى، ارىستاي الىپ دەنەسىنە، سۇلۋ تۇلعاسىنا كوزى ءسۇرىندى. "راسىندا قىپشاقتىڭ ارىسى ەكەن عوي"، دەپ ويلادى. "وزىنە ۇقساپ كورىنگەننىڭ شىلاۋىندا سۇمەڭدەمەيدى، قۇيىسقانعا قىستىرىلمايدى، جاندايشاپ بولمايدى؛ كەلگەن جاۋعا جۇرتىمەن قوسىلىپ قارسى تۋردى، جۇرتىمەن بىرگە جەڭىلدى، ارمانسىز كەتىپ بارادى. مۇنىڭ ەلى قايدا، ءوزى قايدا؟ سەگىز قاتىنىڭا ساۋرىكتەر يەلىك ەتىپ جۇرگەن بولار، قيساپسىز جىلقىسىن ماڭعۇلدار سويىپ جەپ بىتىرگەن شىعار. تىنىش ءومىر جامباسىنا باتقانداي سۇيەگى قۋراعان باباسىنا قۇن داۋلادى ما-اۋ، قىپشاقتارمەن ەگەس ىزدەدى مە-اۋ، بار ويى بايلىعىن اسىرۋ بولىپتى. ويحوي، دۇنيە-اي، سەن دە ءبىر يت ەكەنسىڭ يتتەن تۋعان. ەندى قازىمىر قاعانعا وزىنەن گورى يلانشى قادىرحان وتىمدىرەك، ءوزىن سارناعانى ءۇشىن الگىدە باۋىزداپ تاستاي جازدادى، ال مىنا قىپشاق، ماڭعۇل بىتكەندى جەتى اتادان قايىرسا دا كەرۋەندەگىلەر قىڭق دەمەيدى. قول تيگىزبەي كوك سارايداعى قاعانعا جەتكىزبەكشى".
بۇل جالعاندا توردەگى باسىندى ەسىككە سۇيرەگەن جامان ەكەن، ومىردە ءوز تۇستاسىڭمەن تەڭ يىق بولىپ سويلەسە الماعان؛ قۇنسىز، دىمسىز، مۇراتسىز، حالىقسىز، قاتىنسىز ايدالادا يت جەمى ولىممەن كوز جۇمعان جامان ەكەن؛ ىلايىم ەندىگى بۋىن اڭكۇستەنبەي، ءادىل وتسە؛ ءبىر-بىرىنىڭ استىنا شي جۇگىرتپەسە، ءبىر-بىرىنىڭ كوزىنە كولگىرسي كۇلگەن بولىپ، ىشىنەن جەبە تارتىپ جاتپاسا؛ دۋاسىز ەلشىلەرگە جۇگىنبەسە؛ تىمىسكىپ، ىرىلداسىپ، جۇلقىسىپ، جۇندەي ءتۇتىلىپ ءومىر كەشپەسە... باۋىرشىق بولىپ جۇرمەسە ەكەن!..
وڭمەڭدەپ كەلە جاتقان ۇزىك كەرۋەن قالت كىدىردى. سوڭعى تۇيەدەگى بالاحانادان تاعى سارناعان جات ءۇن شىقتى. اتتار قۇلاعىن قايشىلاپ، تۇيەلەردىڭ جەلكە شۋداسى شىمىرلادى. قول تۇگەل جەرگە قارادى. بالاحاناداعى سارناۋىق بار داۋسىمەن قاھاننىڭ اتىنا ءتىل تيگىزىپ جەرلەپ جاتىر، الجىعان ناكاس شالدىڭ سوڭىنان ەرگەن قولباسىلار تۇگەل ەسىرىك دەپ قارعايدى؛ تاپ باۋىرشىقتىڭ داۋسى شيكي-حۋتۋحۋ نويون قىلىشىن قىنابىنان سۋىرىپ الىپ ات باسىن سوڭعى تۇيەگە بۇردى.
كەرمالداسقان قۋ دۇنيە-اي، شيكي-حۋتۋحۋ نويوننىڭ قىلىشىمەن قوسا اجال دەگەن قيسىق اۋىز پالەكەت، تورتكۇل جەردىڭ ۇستىندەگى جاندى-جانسىزدىڭ اقىرى دەشتى-قىپشاقتىڭ ءدۇريا دالاسىن كۇڭىرەنتە كۇلگەن: كۇلگەن دە باۋىرشىقتىڭ باقىر قۇرلى قۇنى جوق ءدۇبارا باسىن قاعىپ تۇسكەن. بۇل اجال وسى ءتورت جىلدىڭ ىشىندە مۇقىم ءبىر دۇنيەنىڭ بوزداقتارىن جالماعان. جاپانعا سۇيەگىن شاشقان. ەندىگى ماۋرىتتە ەشكىمگە دەس بەرمەيتىن، ەشكىمنەن سەسكەنبەيتىن قۇدىرەتكە اينالعان. ماڭعۇل مەن قىپشاقتىڭ قاندى قىلىشىن اۋزىنا تىستەپ، ارقىراي كىسىنەپ سۇلدە سىندى سوعىس تاڭىرىنە اينالعان. سۇلدە بىرەۋگە زىرقىراي ۇشقان زارلاۋىق جەبە، ەندى بىرەۋگە ەرىنىڭ باسىنا دابىل ىلگەن يەسىز تۇلپار، كەلەسىگە سالدەسى شۇبالعان جىمىسقى ەلشى بولىپ كورىنەتىن. كورىنەتىن دە كەرمالداسقان قوس اياقتى پەندەلەردى بىر-بىرىنە يتشە ىرىلداتاتىن، تالاستىراتىن: ءبىرىنىڭ-بىرى تاقىمىن ايىرىپ، الىپ ءتۇسىپ جاتسا: ءبىرىن-بىرى ات تۇياعىمەن مىجعىلاپ قامىرشا يلەپ كەتە بارسا: كۇلەتىن، جەر دۇنيەنى كۇڭىرەندىرەتىن... O-و-و...قانى سورعالاعان قىلىشتى اۋزىنا تىستەپ دۇنيەنى دۇبىرگە تولتىرىپ سۇلدە جوسىپ ءجۇر! اۋەل باستا ول دا ومىرگە شىرىلداپ كەلگەن بەيكۇنا ءسابي-تىن. كەرۋلەن بويىندا قۇلىن قۋعان بالا بولدى، اتا-اناسىن شوشىتىپ "جاۋ شاپتىلاپ" ايقايلايتىن، اۋەل باستا ونى ەشكىم اجال ەكەن دەپ ويلامادى. الگى بالا باليعاتقا جەتتى، اۋىلدىڭ ءتۇن ۇيقىسىن ءبولىپ اتويعا باستى، جامانشىلىق شاقىرىپ قىلىش قايرايتىندى شىعاردى. كورگەن جان ءىشىن تارتىپ تىراپايلاي قاشاتىن. بوزبالا قولعا ىلەسىپ، جورىققا اتتاندى. جولدا قانداي ءبىر سەبەپپەن سەرىگى مۇردەم كەتەتىن، ە اتى سۇرىنەدى، ە جولبارىسقا جەم بولادى. "قاندى قول" اتانا باستادى.
قاندى قول جىگىت حارا-حوتو قالاسىن قۇمعا اينالدىرىپ، جان جولداسىن قۇدىققا تاستاپ قايتقان جولدا الدەبىر كورىپكەلگە جولىققان دەسەدى. سول كورىپكەل جىگىتتىڭ شىن اتى اجال ەكەنىڭ ءدال تاۋىپ ايتىپتى. بۇدان بىلاي اجال-جىگىت قىلىشىن قارسى كەلگەن قاسقا دا، دوسقا دا سىلتەدى، جۇرت ونى: "تاۋەكەلدىڭ ىسىنە" جورىدى. "اپات"، "قاندى اۋىز" دەگەن سۇمدىق ۇرانىڭ ۇرىمتال جەردەن جول تابۋ دەپ ۇقتى. جۇرت دەگەنىڭ بۋرا سوڭىنان بوزداقتاعان بوتا ەكەن، بۇيداسىنان جەتەلەگەن كەرۋەن ەكەن. اجال-جىگىت ات باسىن قالاي ۇرسا سولاي سۇمەڭدەدى، قالاي تارتسا سولاي يتىرىقتادى. كەڭ دالاعا دۇرىلدەپ تيگەن قاۋدىڭ ورتىندەي جۇرگەن جەرىن قاراپ قىلدى، قان جوسا ەتتى؛ جورتقان سايىن ارانى اشىلادى، جالماعان سايىن قورقاۋلانا ءتۇستى. اجال-جىگىت ايبارلى قاھارعا اينالدى. قاسىنا تورعاۋىت ەرتكەن قاعانعا اينالدى. سول قاعان جاۋلارىنىڭ پىسىن باسىپ، ەلشىلەردىڭ اڭىز قىپ ايتىپ ءجۇرۋى ءۇشىن قابىلانىڭ كۇشىگىن ىزدەتكەن. اقىرى كانىگى اڭشىلارى ءۇندىنىڭ نۋ ورمانىنان قوس كۇشىك تاپقان، كوزىن اشپاي تۇرعاندا كەرۋلەن بويىنداعى قاعانعا جەتكىزگەن. ادەتتە قابىلان كۇشىگى كوزىن ەكى جەتىدەن سوڭ اشادى، التىڭداي سارعىش جانارىن جىرتيتقان مەزەتتە كىمدى كورسە، سوعان باۋىر باسىپ كەتەدى. ءومىر بويى سوعان سەرىكتەسەدى. قوس كۇشىكتە ءسويتتى. قاعاننىڭ قولىنان جىلىك ءمۇجىپ، ەتەگىن جامىلىپ ۇيىقتايتىن. ارلان قۇرالپى بولعان كەزدە ءبىر كۇشىگى بالشىق جالاي الماي جان كەشتى. سىڭارى قالدى. سول سىڭار وسە كەلە بوتاداي ىرىلەپ، تەڭبىل تەرىسى جالىنشا قۇلپىردى، ماقۇلىق اتاۋلى ماڭايدان بەزدى. ارادىك قاعان ورداسىن قابىلان كۇركىرى تىتىرەتۋشى ەدى. جۇرەگىنىڭ تۇگى بار تالاي جىگىت قاعاننىڭ اياعىن جاستانىپ وق اتقان جالقىن جانار، تەڭبىل توندى پالەگە قاراي الماي كور بولاتىن، بوزارىپ-سازارىپ قاۋقارى قاشاتىن. قاعان قابىلان ەرتكەن شىڭعىسحانعا اينالدى، قاندى جورىققا شىقتى؛ سۇلدە ءتاڭىرىنىڭ "جەبەۋى"، نوقاي نويونداردىڭ دەمەۋى ەسىرتتى-اي! ەندى مىنە ەشكىمگە ىرىق بەرمەي، ەشكىمدى شىبىن قۇرلى كورمەي ارانىڭ اشقان اجالعا اينالعان. ەندى ول كورىنگەننىڭ قىلىشىنىڭ جۇزىندە، قىل شىلبىرى مەن جەبەسىنىڭ ۇشىندا: ءپاتۋا سۇراپ تاجىكەلەسپەيدى، كەزىككەنىڭ قيىپ تۇسەدى.
اۋرۋدى اسقىنتقان، اجالدى باسىنتقان ءوزىمىز: ءيا، كۇندەلىكتى كۇيكى تىرلىكتىڭ سوڭىنان سۇيرەتىلىپ جۇرگەندە، ءبىر-بىرىمىزدى مەنسىنبەي، تۇسىنبەي، بىلمەي، بولماشىعا مالدانىپ؛ دوكەيدىڭ سوڭىنان جالپاقتاپ، كىشىنىڭ توبەسىندە دىڭكىلدەپ كەلگەندە ۇتقانىمىز قايسى؟! ۇتىلعانىمىز قايسى؟!
ۇزىك كەرۋەننىڭ تابانىنىڭ استىڭدا جەتىمسىرەپ قالىپ بارا جاتقان كىشى جىبەك جولىنىڭ جوقتاۋى بۇل.
ارىسىنان ايرىلعان قارالى كەلىنشەك بولماۋشى ما ەدى. جىبەك جولى ءداپ سول. اۋەلدە قاسقا جولمەن قول سابىلعان. "وتىراردى جاۋدان قورعاۋعا اتتاندىق"، دەسكەن. ءجۇز جاساعان قاريا قول جايىپ بوزداقتارعا باتاسىن بەردى، اق كيمەشەكتى كەيۋانالار: "قۇدايا، جالعىزىمنان كوز جازىپ قاپ جۇرمە"،— دەپ تىلەك ايتتى. جار توسەگىنىڭ ىستىعى بويىنان تاراماعان جاس دەنەسىن وكسىككە بۋىپ كەلىنشەك قالعان. قىپشاق قيىرىنىڭ ۇستىندە تىسىنە قىلىش باسقان اجال جۇرگەنىڭ بىلمەگەن. الدەكىم قاپىلىستا جەبەگە شانشار-اۋ، كوكىرەكتەگى اسىق وتى وشەر-اۋ دەگەن وي قاپەرىنە كەلمەپتى. جاۋدىرەپ قول كەتكەن جاققا قاراي بەردىك. كۇن ارتىنان ءتۇن ءوتتى. ءبىز تۇمسىعىن كوككە شانشىپ يت ۇليتىن بولدى. جىبەك جولىنىڭ ۇستىمەن جۇگى اۋعان جەتىم تايلاق، ساۋىرىنا قان جۇققان يەسىز تۇلپار بوزداقتايتىن: كەشە عانا ماڭ دالانى كۇلكىسىمەن دۇركىرەتكەن باتىرىڭ ۇشتى-كۇيلى جوق. جولىنا قاراي-قاراي كوز تالادى. ءۇمىتسىز شايتان دەگەن وسى.
اۋەلى سول قيىردان قيقۋ شىعار: جالعىز اتتىلى اۋىلعا ات قويىپ كەلەر. جامانشىلىق بەلگىسى بۇل. ىزعىرىق وتىندە دىردەك قاعىپ تۇرعان قۇسا كوڭىل جۇرت سەڭ سوققانداي دۇرلىگەدى. باۋىرىم-و-و-وي! جاس كەلىنشەك قۇراقشا قالتىرايدى. قاس قاعىمداي مەزگىلدە — باتىرىنىڭ بەلىن سىندىرا جازداپ قىسقانى، ءوبىپ سۇيگەنى، الدىڭا الىپ ويناتقانى، بۇرىمىن بىلەگىنە وراپ اۋىرتقانى، كوكتەمگى قۇتىرعان بۋراداي توسىمەن جانشىپ وزگەنى ەلەس بەرىپ وتە شىعار. سونىڭ ءبارى جالقىن داۋرەن ەكەن عوي! باۋىرىم-و-و-وي! ەندىگى قالعانى اششى ەكسىن پە... سىز توسەك پە... قاپالىقپەن كۇن كەشۋ مە... كەلىنشەك ەسىنەن تانىپ كەرەگە كوگىنە قۇلايدى. دۇنيەدە جاقسى ادامنىڭ ارتىڭدا جاس ارۋى "اھ" ۇرىپ قالماسىن دە: وندا ءومىردىڭ بوياۋ-بەلگىسى، ءدام-ىرزىعى، اششى-تۇششىسى، قۋانىش-كۇلكىسى كور كوكىرەككە اينالعانى... كوكجيەكتى مۇنار جاپقانى... كوزدى شەل باسىپ، بەتتى ءاجىم سىزعانى. باۋىرىم-و-و-وي! وپاسىز دۇنيە دەگەن وسى.
— وتىرار ۇمىتىلسا بۇل جۇرتتىڭ كۇنى نە بولار ەكەن؟
— قازاق ۋلىسىنىڭ كۇنى نە بولار دەسەڭشى؟!
— ءشىلدىڭ قيىنداي توز-توز بولىپ كەتەدى-داعى.
— وسىنشاما ۇلان-عايىر جالپاق دالاعا كىم يەلىك ەتەر؟
— جىگەرى قۇم، رۋحى ءپاس، تومەنشىك جەتىمەكتەر تولىپ ءجۇر عوي. كۇنى ءۇشىن تىرباڭدار، مال جيار، قارنى تويعان كەزدە قۇدايىن ۇمىتار.
وتىراردىڭ ىرگەسىندە كىشى جىبەك جولىنىڭ ۇستىندە وتىرعان وشاقباي اۋلى كۇننىڭ باتىسىنا سىرعاقتاپ كوشە بەرگەن. باتىر اۋلى دەپ ايتۋ ءقازىر كۇپىرلىك. جەتىمەكتەر مەن جەسىرلەر توبىرى عانا: جۇگى اۋعان ۇزىك كوش قانا. باتىرىنان ايىرىلعان قارالى كەلىنشەك. كەۋدەسىنەن شىبىن جانى شىعىپ كەتپەگەن سوڭ، تامىرىنان ىستىق قان جۇگىرگەن سوڭ كىسى قايعىدان ولمەيدى ەكەن. تۇرىپ، جۇرت قاتارلى قارەكەتىن ىستەيدى. تىرشىلىگىن كۇيىتتەيدى. "جاۋ كەپ قالدى"، دەپ ەتەگى ءتۇرىلىپ جوسقىنداپ بارا جاتقان جۇرتتىڭ جىرتىعىن جامايدى، جۇگىن ارتىسادى، بالا جۇباتادى، اسىن ازىرلەيدى. شىڭكىلدەگەن تەكەشىك شالداردىڭ جارلىعىن ورىندايدى. ءقان-سولسىز ءجۇزىن جاۋلىعىنا جاسىردى. جارىنىڭ توسەگىن قۇشىپ تالاي تاندى كوزىمەن اتىردى. قارالى كەلىنشەك: "باتىرىم ءولدى - كۇنىم ءسوندى، ءۇمىتىم ءوشتى، ءومىرىم تۇل ەندى"، - دەپ ويلاعان. قۇر رۋحى سۇيرەتىلگەن. سويتسە بۇل ءومىردىڭ قاتپار، قالتارىسى مول بىلەم. باياعى اۋىلعا ات قويىپ كەلىپ، كۇيەۋىنىڭ قازاسىن ەسىتتىرگەن بوپساسىز قورقاق جىگىت كوز سالسىن. سۇڭعىلا سۇلۋلىعىنا تابىنسىن. ءجوندى-جونسىز ىرجالاقتاپ ءازىل ايتسىن. سۇم جالعان-اي! بوزداعىنىڭ كوزى تىرىسىندە ءۇي ىرگەسىنە تىكتەپ كەپ ات بايلاۋعا جاراماي جۇرگەن جەتەسىز جامان بۇل كۇندە ءتىرىلىپتى. قامشىسىن شولتانداتىپ جەتىم اۋىلعا ءامىر ەتە باستاپتى. ءسوزى ءىرى: "پالەنشە باتىرمەن تىزە ءتۇيىستىرىپ ۇرىسقا كىرگەنىمدە... ءبىر تورسىقتان قىمىز ءبولىپ ىشكەنىمدە... كوز جۇماردا باسىن سۇيەگەنىمدە..." دەپ بوسە باستاپتى. ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى — "شانشىپ تاستادىم"، "جارىپ تاستادىم". "وۋ، باتىرەكە، وڭگە جىگىت ءولىپ جاتقاندا اتىندى قان سورپا قىپ قاشىپ كەلگەنىڭ قالاي؟!" دەپ ەشكىم ايتپايدى. قاريالار تاياعىمەن جەر شۇقيدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ الگى اڭگىرلەك كەلىنشەكتىڭ ءۇيىن تورىدى، تۇنەمەسىنە قوينىڭا باردى، ءناپسىسىن وياتتى. ءسويتىپ ءجۇرىپ جاڭا ءبىر قونالقىدا باتىردىڭ توسەگىن بىلعاپ، كەلىنشەكتىڭ ەتەگىن ءتۇردى. ءمولدىر بۇلاقتى ىلايلادى. ءتىرىنىڭ تىرشىلىگى ءتاتتى دەگەن وسى.
بوپساسىز جىگىت دابىرايدى، تەكەشىكتەر جەتىلدى. كەلىنشەك مايدان دالاسىندا مەرت بولعان بوزداعىن ەسىنە سيرەك الاتىن بولدى. ءسويتىپ جۇرگەندە كىشى جىبەك جولىمەن، جاۋ جولىمەن ماڭعۇلدار تۇمەنى، سامالاسى، تورعاۋىتى جوسىدى. كەشەگى وتىرار دەشتى-قىپشاقتىڭ ايبارى، ابىرويى ەكەن عوي! توقسان تاراۋ جىبەك جولىنىڭ تىزگىن ۇستارى ەكەن عوي! اتا قازاقتىڭ تۋ تىگىپ، ارۋاققا قول جايعان كيەسى ەكەن عوي. ەندى جىبەك جولىنىڭ بويىمەن قاندى شەرۋ قول سابىلدى، ءدۇريا دالانى قۇيىن كەۋلەدى، ءىنجۋ ۇگىز قىزارىپ اكتى، قالا كوشەلەرىنە شوپ قاۋلادى.
كەشەگى بۋرا ساندى، كىرەۋكە كيگەن، جۇرگەن جەرى دۋماندى قىزىق باتىرلار قايدا؟ كەشەگى باتىس پەن شىعىستان جالعىز اۋىز ءپاتۋالى ءسوز، پارىقتى دوستىق ىزدەپ سابىلعان ەلشىلەر قايدا؟ باسقا قونعان باك قايدا؟ وسى جۇرت نە ىقىلىم زاماننان زارلاۋىق، جىلاۋلى ەمەس شىعار. سۇم جالعان دەگەن وسى.
يەن دالادان دۇركىرەپ جابايى بۇلتتار ەتتى. قاڭسىعان ادىرلاردان قارعىن اكتى. قارعىننىڭ قىزىل سۋى جولىنداعى قيىرشاق، تاس، قۇم، بۇتا، اعاش اتاۋلىنى قۇمىعا جۇتىپ، قويمالجىڭىنا ارالاستىرىپ الىسقا-الىسقا اكەتتى. ارنالاردان سارىن ەستىلدى. دۇم-دۇنيە قايتا ءتىرىلىپ كوك ءشوپ تەبىندەي باستادى. دۇنيەدە ءشوپ قانا قۇدىرەتتى كورىندى. نەشەمە قات ىمىراتتىڭ قيراعان قىشىنا كوكتەدى، كوشكەن جۇرتقا تەبىندەدى، cap تابان جولدىڭ ەرنەۋىن كوك پۇلىشكە ورادى.
ءشوپ بىرتە-بىرتە جىبەك جولىن جالماپ جۇتا بەردى. اۋەلدە اقتاڭداق ۇلى سوراپ سونادايدان كوزگە ۇرىپ، تاباندى تارتۋشى ەدى. جەرۇيىققا جەتەلەۋشى ەدى بىرتە-بىرتە كۇزگى جۇرتتاي قۋاردى. سوسىن جالعىز اياق جەتىم سۇرلەۋگە اينالدى. كوگىلدىر جىبەك جىپتەي ۇزىنا سورابى قالدى. اسىلداردىڭ ءۇنى قاشىقتادى. بەبەۋ باسىلدى. سارىن ءوشتى. وتىرار اتتى ون جىلعا سوزىلعان ۇلكەن اڭگىمەنىڭ اۋەزى ءۇزىلدى. قيىن كىتاپ ءتامامدالدى.
1962—1972 جىلدىڭ قاراشا ايى.
You Might Also Like
-
چەچەن شالى احمەت تاڭ الاكەۋىمدە بۇرىن بولماعان تاڭعاجايىپ ەلەسپەن تىلدەستى. ءتۇس دەۋگە دە كەلەدى. اۋەلى كوز الدى تۇماندانىپ، قىزىل-جاسىل بوياۋ ءجۇزدى، ارىدەن تانىس ادامنىڭ سۇلباسى كولبەڭدەپ تاقاپ كەلە...
