جانۋارلار الەمى
بقو، تەرەكتى اۋدانى، پريرەچنىي جوببم
11 سىنىپ وقۋشىسى يبرايەۆا مەيرامگۋل ماحاتوۆنا
جانۋارلار
مازمۇنى
•1 جانۋارلاردىڭ باعدارلانۋى
•2 جانۋارلاردىڭ داۋىسى
•3 جانۋارلاردىڭ ءجۇزۋى
•4 جانۋارلاردىڭ قورعانىش بەيىمدىلىگى
•5 جانۋارلاردىڭ قىستاپ شىعۋى
•6 جانۋارلاردىڭ ۇشۋى
•7 جانۋارلاردىڭ قونىس اۋدارۋى
•8 جانۋارلاردىڭ ۇيقىسى
•9 جانۋارلار اناتومياسى
•10 جانۋارلار بيوحيمياسى
•11 جانۋارلار گيستولوگياسى
•12 جانۋارلار ەمبريولوگياسى
•13 جانۋارلار گەنەتيكاسى
•14 جانۋارلار مورفولوگياسى
•15 جانۋارلاردى سۇرىپتاۋ
•16 جانۋارلار فيزيولوگياسى
•17 جانۋارلار ەكولوگياسى
•18 جانۋارلاردىڭ كونە اتاۋلارى
•19 جانۋارلار تۋرالى ەرتەگىلەر
جانۋارلار – ءتىرى ورگانيزمدەر دۇنيەسىندەگى نەگىزگى ەكى توپتىڭ ءبىرى (ەكىنشىسى –وسىمدىكتەر)؛ جۇرۋگە جانە سەزىنۋگە بەيىم تىرشىلىك يەسى؛ نەگىزىنەن، دايىن ورگانيكالىق قوسىلىستارمەن قورەكتەنەتىن گەتەروتروفتى ورگانيزمدەر. جانۋارلار قۇرىلىسىنا قاراي ءبىر كلەتكالى ورگانيزمدەر جانە كوپ كلەتكالىلار بولىپ ەكى توپقا بولىنەدى. جەر بەتىندە جانۋارلار پروكاريوتتار (يادروسىز ورگانيزمدەر)، بالدىرلار، ساڭىراۋقۇلاقتاردان كەيىن پايدا بولعان. پالەونتولوگيالىق زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا ولاردىڭ جاسى – 0،8 ملرد. جىلدان اسپايدى (1998). جانۋارلاردىڭ دامۋى دا قورشاعان ورتانىڭ ەۆوليۋسيالىق دامۋىنا سايكەس قالىپتاسقان. ەۆوليۋسيالىق وزگەرىستەر سىرتقى ورتانىڭ وزگەرىسىنە ورگانيزمدەردىڭ بەيىمدەلۋىمەن ۇشتاسادى. مىسالى، قۇرلىق جانۋارلارىنىڭ ارعى تەگى سۋ جانۋارلارى بولىپ سانالادى. ال قورشاعان ورتاعا بەيىمدەلە الماعان قۇرلىق جانۋارلارى بۇرىنعى تىرشىلىك ورتاسىندا قالىپ قويعان. جانۋارلاردىڭ قازبا قالدىقتارىن زەرتتەۋ ناتيجەسى قاراپايىم ورگانيزمدەردىڭ ارحەي ەراسىندا مۇحيتتاردا بۇدان 1 – 1،5 ملرد. جىل بۇرىن كلەتكافورماسىندا ءحلوروفيلسىز امەبا ءتارىزدى تالشىقتىلار تۇرىندە پايدا بولعان دەپ جورامالداۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. پروتەروزوي ەراسىندا تىرشىلىك ەتكەن جانۋارلار قالدىقتارىنان راديولياريالار، فورامينيفەرالاردىڭ ىزدەرى، گۋبكالاردىڭ قاڭقالارى، بۋىلتىق قۇرتتاردىڭ تۇتىكشەلەرى، مولليۋسكىلەردىڭ باقالشاقتارى، ءتىپتى بۋىناياقتىلاردىڭ دا قالدىقتارى تابىلعان. جانۋارلاردا اس قورىتۋ، قان اينالۋ، جۇيكە جۇيەسى، سەزىم جانە جىنىس]ورگاندارى، تىنىس الۋ، ءزار شىعارۋ جۇيەسى جاقسى جەتىلگەن. دۇنيە جۇزىندە جانۋارلاردىڭ 1،6ملن-داي ءتۇرى، 17 ءتيپى بار. جانۋارلاردىڭ تابيعاتتاعى جانە ادام ومىرىندەگى ماڭىزى وتە زور: كوپشىلىگى پايدالى بولىپ تابىلادى. ازىق-تۇلىك، ءار ءتۇرلى ونەركاسىپ شيكىزاتىن: ەت، ماي، ءسۇت، تەرى، ءجۇن، بال، جىبەك، ءمۇيىز، باقالشاق، ت.ب. بەرەدى. سونداي-اق، ولار – اۋىل شارۋاشىلىق داقىلدارىنىڭ توزاڭداتۋشىلارى، توپىراق تۇزۋشىلەرى، باسقا جانۋارلارعا ازىق قورلارى، ورگانيكالىق زاتتاردىڭ ىدىراتۋشىلارى بولىپ تابىلادى. جانۋارلاردىڭ ونىمدىلىگىن ارتتىرۋدى، ءتيىمدى پايدالانۋدى جانە تابيعاتتاعى قورىن ساقتاۋدى زوولوگيا عىلىمى مەن ونىڭ سالالارى زەرتتەيدى.
جانۋارلاردىڭ باعدارلانۋى
جانۋارلاردىڭ كەڭىستىكتەگى تىرشىلىك ەتۋ قابىلەتتىلىگى؛ بەلگىلى ءبىر ەكولوگيالىق جاعدايعا بەيىمدىلىگى. باعدارلانۋدىڭ بىرنەشە ءتۇرى بار: 1) وپتيكالىق – كوپتەگەن جاندىكتەردىڭ پوليارلانعان جارىق نەمەسە ۋلتراكۇلگىن ساۋلە ارقىلى باعدارلانۋى؛ 2) حيميالىق – كەيبىر جانۋارلاردىڭ قورەگىن، جۇبىن ءيىس ارقىلى ءدال تابۋى (مىسالى، جىبەك كوبەلەگىنىڭ اتالىعى 10 كم جەردەن انالىعىن ءيىس ارقىلى سەزەدى)؛ 3) اكۋستيكالىق – جىرتقىش جانۋارلاردىڭ ءوز قورەگىن ەستۋ ارقىلى ۇستاۋى (مىسالى، جاپالاق كەمىرگىشتەردى 15 – 20م-دەن سىبدىرى ارقىلى بىلەدى)؛ 4) تەرمورەسەپسيا – جىلۋ ارقىلى باعدارلانۋ (مىسالى، ايداhارلار مەن قالقانتۇمسىقتى جىلاننىڭ تۇمسىعىندا جىلۋدى سەزەتىن شۇڭقىرى بولادى). كوپتەگەن تومەنگى ساتىداعى ومىرتقاسىزدار (مىسالى، پلاناريا)، جاندىكتەر (شىبىن، قوڭىز، تەرميتتەر)، سونداي-اق، قۇستار جانە كەيبىر سۋدا تىرشىلىك ەتەتىن سۇتقورەكتىلەر جەردىڭ ماگنيتتىك ءورىسى، ال بالىقتار ءبۇيىر سىزىعى ارقىلى باعدارلانادى. جانۋارلاردىڭ باعدارلانۋ ەرەكشەلىگىن، ونى اتقاراتىن ورگانداردىڭ قۇرىلىسىن زەرتتەپ تانۋدىڭ عىلىم ءۇشىن ماڭىزى زور.
جانۋارلاردىڭ داۋىسى
ءبىر تۇرگە، كەيدە ءار تۇرگە جاتاتىن جانۋارلاردىڭ ءوزارا ءبىرىن-بىرى اجىراتۋ جانە ءتۇرلى سەزىمىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن شىعاراتىن دىبىستارى. بۇل كوپتەگەن جاندىكتەرگە، بالىقتارعا، قۇيرىقسىز قوسمەكەندىلەرگە (قۇرباقا، باقا)، كەيبىر باۋىرىمەن جورعالاۋشىلارعا (جارماسقىلار، حامەلەوندار، قولتىراۋىندار) جانە بارلىق قۇستار مەن سۇتقورەكتىلەرگە ءتان. جانۋارلاردىڭ دىبىس دياپازونى 20گس – 20كگس ارالىعىندا جانە ول تەك دىبىس اپپاراتى ارقىلى عانا پايدا بولاتىن دىبىس (شايان تارىزدىلەردە، جاندىكتەردە) ەمەس، بالىقتىڭ تورسىلداعىمەن، ءجۇزۋ قاناتىمەن، قۇستىڭ قۇيرىق قاۋىرسىنىمەن، قاناتىمەن، تۇمسىعىمەن (قاراباۋىر بۇلدىرىق، دەگەلەك)، اياعىنداعى نە قاناتىنداعى ارنايى اپپاراتتارىمەن (ءتۇزۋ قاناتتى جاندىكتەر) شىعاراتىن دىبىستارى دا بولادى. جانۋارلاردىڭ سايراۋ، قورقۋ، ايبات شەگۋ، اشىققان، سەسكەنگەن، جۇپتاسۋ كەزىندە شىعاراتىن ءار ءتۇرلى دىبىستارى بولادى. كەيبىر جانۋارلار داۋىسىن عالىمدار شارۋاشىلىققا زيان كەلتىرەتىن قۇستارعا، جاندىكتەرگە، ت.ب. كەيبىر حايۋاناتتارعا قارسى پايدالانىپ، باۋ-باقشانى، ەگىستىكتى قورعايدى. مىسالى، قازاقستان ورنيتولوگتارى قاراتورعايدىڭ شىعاراتىن دىبىستارىن جازىپ الىپ، اكۋستيكالىق ادىسپەن ءجۇزىم باعىنىڭ زيانكەستەرىنە قارسى قولدانۋدا.
جانۋارلاردىڭ ءجۇزۋى
جانۋارلاردىڭ ءجۇزۋى - جانۋارلاردىڭ سۋدا تىرشىلىك ەتۋگە بەيىمدەلۋىنىڭ ءبىر ءتۇرى. بۇل شارتتى جانە شارتسىز رەفلەكستەر سالدارىنان دا قالىپتاسادى. جانۋارلار جۇزۋگە ءار ءتۇرلى جاعدايدا بەيىمدەلگەن. كەيبىر ءتۇرى تىرشىلىگىنىڭ كوپ ۋاقىتىن (سۋ جانۋارلارى، قوسمەكەندىلەر) سۋدا ءجۇزىپ وتكىزسە، قۇرلىق جانۋارلارى جولىنداعى كەدەرگىدەن، سۋدان وتكەندە نە سۋعا كەنەت ءتۇسىپ كەتكەندە جۇزەدى. جانۋارلاردىڭ سۋدا ءجۇزىپ تىرشىلىك ەتۋگە بەيىمدەلۋى اكتيۆتى جانە ءپاسسيۆتى بولىپ ەكى تۇرگە بولىنەدى. اكتيۆتى تۇرىندە ءتۇرلى ءجۇزۋ ورگاندارىن (قاراپايىمدار، قۇرتتار – كىرپىكشەلەرىن، شايانتارىزدىلەر – مۇرتشالارىن، قۇستار، ەسكەك اياقتىلار، قامشات جانە قۇندىز – اياقتارىن) قوزعاپ جۇزەدى. ءجۇزۋدىڭ ءپاسسيۆتى تۇرىندە جانۋارلار دەنەسىن ءار ءتۇرلى ءيىپ (بالىقتاردىڭ كوپتەگەن تۇرلەرى، قۇيرىقتى قوسمەكەندىلەر، بارلىق قوسمەكەندىلەردىڭ دەرناسىلى، جىلان، سۇلىك ت.ب.)، قوزعاپ جۇزەدى. جۇزۋگە بەيىمدىلىك سۇتقورەكتىلەردىڭ دە اراسىندا بايقالادى. مىسالى، كامشاتتىڭ، قۇندىزدىڭ، جۇپارتىشقاننىڭ، سۋ كۇزەنىنىڭ جانە ونداتردىڭ بارماقتارىنىڭ اراسىندا جارعاعى بولادى، ءجۇنى جىلتىر، سۋ جۇقپايدى.
جانۋارلاردىڭ قورعانىش بەيىمدىلىگى
جانۋارلاردىڭ قورعانىش بەيىمدىلىگى – جەكە ورگانيزمنىڭ تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەستە ساقتالۋىنا، ۇرپاق قالدىرۋىنا كومەكتەسەتىن مورفولوگيالىق، فيزيولوگيالىق جانە ەتيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى. مورفولوگيالىق قورعانىش بەيىمدىلىگى – بۇركەنىش رەڭنىڭ بارلىق ءتۇرى، جانۋارلاردىڭ ءپىشىنى، جاۋىنان قورعانۋ ورگاندارى، ت.ب. كەيبىر ورگانيزمدەردىڭ ليمفاسى، قانى، تەرىسى ۋلى بولۋى، جاعىمسىز ءيىس (قاندالا، كوپتەگەن قوڭىزدار، قۇندىز، ت.ب.)، ۋلى زات شىعارۋى، دەنەسىنە قورەكتىك زات جيناپ، قىسقى-جازعى ۇيقىعا كەتۋى – فيزيولوگيالىق بەيىمدىلىگىن كورسەتەدى. جانۋارلاردىڭ جاۋىنان قاشۋى، جاسىرىنۋى، بالالارىن قورعاۋى، جاۋىنا ۇستالىپ قالعان كەزدە قۇيرىعىن، اياعىن ءۇزىپ كەتۋى، سونداي-اق قورقىتاتىن داۋىس، ىسىلداۋ نە ءپىشىنىن وزگەرتىپ ايبات شەگۋى – ەتيولوگيالىق بەيىمدىلىگىن كورسەتەدى.
جانۋارلاردىڭ قىستاپ شىعۋى
جانۋارلاردىڭ قىستاپ شىعۋى – اۋا رايى سۋىق جانە قوڭىرجاي ايماقتاردا جانۋارلاردىڭ قىستىڭ قولايسىز جاعدايىنان ساقتانۋى. قىستاپ شىعۋداعى نەگىزگى قيىنشىلىق – قورەگىن تابۋدىڭ قيىنداۋى، قورەك قورىنىڭ ازايىپ، ساپاسىنىڭ ناشارلاۋى. بۇل قيىنشىلىققا بەيىمدەلۋ ءۇشىن بالىقتار، قۇستار، سۇتقورەكتىلەر قورەك ىزدەپ ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە ورىن اۋىستىرادى. كەيبىر جانۋارلار، اسىرەسە، جىرتقىش اڭدار (قاسقىر، جولبارىس، بارىس) قورەگىن ىزدەپ بىرنەشە شاقىرىم جەرگە دەيىن كەتىپ قالادى. ارقار، تاۋتەكە، ەلىك، ت.ب. تاۋلى ايماقتاردا مەكەندەيتىن جانۋارلار قىس تۇسىسىمەن قارى جۇقا، ءشوبى مول جەرلەرگە قونىس اۋدارادى. سۇتقورەكتىلەردىڭ كەيبىر ءتۇرى (سارىشۇناق، سۋىر، جايرا، ت.ب.) قىستا قورەك ىزدەمەيدى، ولار قىسقى ۇيقىعا كەتەدى. قىس الدىندا كوپتەگەن جانۋارلار تۇلەپ، سەمىرەدى. بۇل دا جانۋارلاردىڭ قىستاپ شىعۋعا بەيىمدىلىگىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. جانۋارلار تىرشىلىك مەكەنىنە قاراي 2 توپقا بولىنەدى: 1) ەۆريتوپتىق جانۋارلار – ءار ءتۇرلى جاعدايلاردا تىرشىلىك ەتەتىن ءتۇرى (مىسالى، قاسقىر، تۇلكى، قارعا، ت.ب.). بۇلار كوپ تاراعان، ناقتى مەكەن تالعامايدى، ءتۇرلى گەوگرافيالىق ايماقتاردا كەزدەسەدى؛ 2) ستەنوتوپتىق جانۋارلار – بەلگىلى ءبىر جەردە عانا تىرشىلىك ەتەتىندەرى (مىسالى، تەك قۇمدى جەردە كەزدەسەتىن تاراققۇيرىق سارىشۇناق نەمەسە تەك تازا، تۇنىق سۋدا بولاتىن باحتاح، ت.ب.). مەكەنىن ۇنەمى اۋىستىرىپ، بىرنەشە بيوتوپتا تىرشىلىك ەتەتىن جانۋارلار دا بار. مىسالى، كوكقۇتان بيىك اعاشتارعا ۇيا سالادى دا، وزەن-كولگە بارىپ جەمىن اۋلايدى. جانۋارلاردىڭ ءار ءتۇرلى بيوتوپتا مەكەندەۋى ولاردىڭ بەلگىلى ءبىر دامۋ ساتىسىنا دا بايلانىستى. مىسالى، باقانىڭ دەرناسىلى سۋدا ءوسىپ داميدى، ال ەرەسەك باقا سۋ جاعاسىنداعى ىلعالدى جەرلەردى مەكەندەيدى.
بقو، تەرەكتى اۋدانى، پريرەچنىي جوببم
11 سىنىپ وقۋشىسى يبرايەۆا مەيرامگۋل ماحاتوۆنا
11 سىنىپ وقۋشىسى يبرايەۆا مەيرامگۋل ماحاتوۆنا
جانۋارلار
مازمۇنى
•1 جانۋارلاردىڭ باعدارلانۋى
•2 جانۋارلاردىڭ داۋىسى
•3 جانۋارلاردىڭ ءجۇزۋى
•4 جانۋارلاردىڭ قورعانىش بەيىمدىلىگى
•5 جانۋارلاردىڭ قىستاپ شىعۋى
•6 جانۋارلاردىڭ ۇشۋى
•7 جانۋارلاردىڭ قونىس اۋدارۋى
•8 جانۋارلاردىڭ ۇيقىسى
•9 جانۋارلار اناتومياسى
•10 جانۋارلار بيوحيمياسى
•11 جانۋارلار گيستولوگياسى
•12 جانۋارلار ەمبريولوگياسى
•13 جانۋارلار گەنەتيكاسى
•14 جانۋارلار مورفولوگياسى
•15 جانۋارلاردى سۇرىپتاۋ
•16 جانۋارلار فيزيولوگياسى
•17 جانۋارلار ەكولوگياسى
•18 جانۋارلاردىڭ كونە اتاۋلارى
•19 جانۋارلار تۋرالى ەرتەگىلەر
جانۋارلار – ءتىرى ورگانيزمدەر دۇنيەسىندەگى نەگىزگى ەكى توپتىڭ ءبىرى (ەكىنشىسى –وسىمدىكتەر)؛ جۇرۋگە جانە سەزىنۋگە بەيىم تىرشىلىك يەسى؛ نەگىزىنەن، دايىن ورگانيكالىق قوسىلىستارمەن قورەكتەنەتىن گەتەروتروفتى ورگانيزمدەر. جانۋارلار قۇرىلىسىنا قاراي ءبىر كلەتكالى ورگانيزمدەر جانە كوپ كلەتكالىلار بولىپ ەكى توپقا بولىنەدى. جەر بەتىندە جانۋارلار پروكاريوتتار (يادروسىز ورگانيزمدەر)، بالدىرلار، ساڭىراۋقۇلاقتاردان كەيىن پايدا بولعان. پالەونتولوگيالىق زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا ولاردىڭ جاسى – 0،8 ملرد. جىلدان اسپايدى (1998). جانۋارلاردىڭ دامۋى دا قورشاعان ورتانىڭ ەۆوليۋسيالىق دامۋىنا سايكەس قالىپتاسقان. ەۆوليۋسيالىق وزگەرىستەر سىرتقى ورتانىڭ وزگەرىسىنە ورگانيزمدەردىڭ بەيىمدەلۋىمەن ۇشتاسادى. مىسالى، قۇرلىق جانۋارلارىنىڭ ارعى تەگى سۋ جانۋارلارى بولىپ سانالادى. ال قورشاعان ورتاعا بەيىمدەلە الماعان قۇرلىق جانۋارلارى بۇرىنعى تىرشىلىك ورتاسىندا قالىپ قويعان. جانۋارلاردىڭ قازبا قالدىقتارىن زەرتتەۋ ناتيجەسى قاراپايىم ورگانيزمدەردىڭ ارحەي ەراسىندا مۇحيتتاردا بۇدان 1 – 1،5 ملرد. جىل بۇرىن كلەتكافورماسىندا ءحلوروفيلسىز امەبا ءتارىزدى تالشىقتىلار تۇرىندە پايدا بولعان دەپ جورامالداۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. پروتەروزوي ەراسىندا تىرشىلىك ەتكەن جانۋارلار قالدىقتارىنان راديولياريالار، فورامينيفەرالاردىڭ ىزدەرى، گۋبكالاردىڭ قاڭقالارى، بۋىلتىق قۇرتتاردىڭ تۇتىكشەلەرى، مولليۋسكىلەردىڭ باقالشاقتارى، ءتىپتى بۋىناياقتىلاردىڭ دا قالدىقتارى تابىلعان. جانۋارلاردا اس قورىتۋ، قان اينالۋ، جۇيكە جۇيەسى، سەزىم جانە جىنىس]ورگاندارى، تىنىس الۋ، ءزار شىعارۋ جۇيەسى جاقسى جەتىلگەن. دۇنيە جۇزىندە جانۋارلاردىڭ 1،6ملن-داي ءتۇرى، 17 ءتيپى بار. جانۋارلاردىڭ تابيعاتتاعى جانە ادام ومىرىندەگى ماڭىزى وتە زور: كوپشىلىگى پايدالى بولىپ تابىلادى. ازىق-تۇلىك، ءار ءتۇرلى ونەركاسىپ شيكىزاتىن: ەت، ماي، ءسۇت، تەرى، ءجۇن، بال، جىبەك، ءمۇيىز، باقالشاق، ت.ب. بەرەدى. سونداي-اق، ولار – اۋىل شارۋاشىلىق داقىلدارىنىڭ توزاڭداتۋشىلارى، توپىراق تۇزۋشىلەرى، باسقا جانۋارلارعا ازىق قورلارى، ورگانيكالىق زاتتاردىڭ ىدىراتۋشىلارى بولىپ تابىلادى. جانۋارلاردىڭ ونىمدىلىگىن ارتتىرۋدى، ءتيىمدى پايدالانۋدى جانە تابيعاتتاعى قورىن ساقتاۋدى زوولوگيا عىلىمى مەن ونىڭ سالالارى زەرتتەيدى.
جانۋارلاردىڭ باعدارلانۋى
جانۋارلاردىڭ كەڭىستىكتەگى تىرشىلىك ەتۋ قابىلەتتىلىگى؛ بەلگىلى ءبىر ەكولوگيالىق جاعدايعا بەيىمدىلىگى. باعدارلانۋدىڭ بىرنەشە ءتۇرى بار: 1) وپتيكالىق – كوپتەگەن جاندىكتەردىڭ پوليارلانعان جارىق نەمەسە ۋلتراكۇلگىن ساۋلە ارقىلى باعدارلانۋى؛ 2) حيميالىق – كەيبىر جانۋارلاردىڭ قورەگىن، جۇبىن ءيىس ارقىلى ءدال تابۋى (مىسالى، جىبەك كوبەلەگىنىڭ اتالىعى 10 كم جەردەن انالىعىن ءيىس ارقىلى سەزەدى)؛ 3) اكۋستيكالىق – جىرتقىش جانۋارلاردىڭ ءوز قورەگىن ەستۋ ارقىلى ۇستاۋى (مىسالى، جاپالاق كەمىرگىشتەردى 15 – 20م-دەن سىبدىرى ارقىلى بىلەدى)؛ 4) تەرمورەسەپسيا – جىلۋ ارقىلى باعدارلانۋ (مىسالى، ايداhارلار مەن قالقانتۇمسىقتى جىلاننىڭ تۇمسىعىندا جىلۋدى سەزەتىن شۇڭقىرى بولادى). كوپتەگەن تومەنگى ساتىداعى ومىرتقاسىزدار (مىسالى، پلاناريا)، جاندىكتەر (شىبىن، قوڭىز، تەرميتتەر)، سونداي-اق، قۇستار جانە كەيبىر سۋدا تىرشىلىك ەتەتىن سۇتقورەكتىلەر جەردىڭ ماگنيتتىك ءورىسى، ال بالىقتار ءبۇيىر سىزىعى ارقىلى باعدارلانادى. جانۋارلاردىڭ باعدارلانۋ ەرەكشەلىگىن، ونى اتقاراتىن ورگانداردىڭ قۇرىلىسىن زەرتتەپ تانۋدىڭ عىلىم ءۇشىن ماڭىزى زور.
جانۋارلاردىڭ داۋىسى
ءبىر تۇرگە، كەيدە ءار تۇرگە جاتاتىن جانۋارلاردىڭ ءوزارا ءبىرىن-بىرى اجىراتۋ جانە ءتۇرلى سەزىمىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن شىعاراتىن دىبىستارى. بۇل كوپتەگەن جاندىكتەرگە، بالىقتارعا، قۇيرىقسىز قوسمەكەندىلەرگە (قۇرباقا، باقا)، كەيبىر باۋىرىمەن جورعالاۋشىلارعا (جارماسقىلار، حامەلەوندار، قولتىراۋىندار) جانە بارلىق قۇستار مەن سۇتقورەكتىلەرگە ءتان. جانۋارلاردىڭ دىبىس دياپازونى 20گس – 20كگس ارالىعىندا جانە ول تەك دىبىس اپپاراتى ارقىلى عانا پايدا بولاتىن دىبىس (شايان تارىزدىلەردە، جاندىكتەردە) ەمەس، بالىقتىڭ تورسىلداعىمەن، ءجۇزۋ قاناتىمەن، قۇستىڭ قۇيرىق قاۋىرسىنىمەن، قاناتىمەن، تۇمسىعىمەن (قاراباۋىر بۇلدىرىق، دەگەلەك)، اياعىنداعى نە قاناتىنداعى ارنايى اپپاراتتارىمەن (ءتۇزۋ قاناتتى جاندىكتەر) شىعاراتىن دىبىستارى دا بولادى. جانۋارلاردىڭ سايراۋ، قورقۋ، ايبات شەگۋ، اشىققان، سەسكەنگەن، جۇپتاسۋ كەزىندە شىعاراتىن ءار ءتۇرلى دىبىستارى بولادى. كەيبىر جانۋارلار داۋىسىن عالىمدار شارۋاشىلىققا زيان كەلتىرەتىن قۇستارعا، جاندىكتەرگە، ت.ب. كەيبىر حايۋاناتتارعا قارسى پايدالانىپ، باۋ-باقشانى، ەگىستىكتى قورعايدى. مىسالى، قازاقستان ورنيتولوگتارى قاراتورعايدىڭ شىعاراتىن دىبىستارىن جازىپ الىپ، اكۋستيكالىق ادىسپەن ءجۇزىم باعىنىڭ زيانكەستەرىنە قارسى قولدانۋدا.
جانۋارلاردىڭ ءجۇزۋى
جانۋارلاردىڭ ءجۇزۋى - جانۋارلاردىڭ سۋدا تىرشىلىك ەتۋگە بەيىمدەلۋىنىڭ ءبىر ءتۇرى. بۇل شارتتى جانە شارتسىز رەفلەكستەر سالدارىنان دا قالىپتاسادى. جانۋارلار جۇزۋگە ءار ءتۇرلى جاعدايدا بەيىمدەلگەن. كەيبىر ءتۇرى تىرشىلىگىنىڭ كوپ ۋاقىتىن (سۋ جانۋارلارى، قوسمەكەندىلەر) سۋدا ءجۇزىپ وتكىزسە، قۇرلىق جانۋارلارى جولىنداعى كەدەرگىدەن، سۋدان وتكەندە نە سۋعا كەنەت ءتۇسىپ كەتكەندە جۇزەدى. جانۋارلاردىڭ سۋدا ءجۇزىپ تىرشىلىك ەتۋگە بەيىمدەلۋى اكتيۆتى جانە ءپاسسيۆتى بولىپ ەكى تۇرگە بولىنەدى. اكتيۆتى تۇرىندە ءتۇرلى ءجۇزۋ ورگاندارىن (قاراپايىمدار، قۇرتتار – كىرپىكشەلەرىن، شايانتارىزدىلەر – مۇرتشالارىن، قۇستار، ەسكەك اياقتىلار، قامشات جانە قۇندىز – اياقتارىن) قوزعاپ جۇزەدى. ءجۇزۋدىڭ ءپاسسيۆتى تۇرىندە جانۋارلار دەنەسىن ءار ءتۇرلى ءيىپ (بالىقتاردىڭ كوپتەگەن تۇرلەرى، قۇيرىقتى قوسمەكەندىلەر، بارلىق قوسمەكەندىلەردىڭ دەرناسىلى، جىلان، سۇلىك ت.ب.)، قوزعاپ جۇزەدى. جۇزۋگە بەيىمدىلىك سۇتقورەكتىلەردىڭ دە اراسىندا بايقالادى. مىسالى، كامشاتتىڭ، قۇندىزدىڭ، جۇپارتىشقاننىڭ، سۋ كۇزەنىنىڭ جانە ونداتردىڭ بارماقتارىنىڭ اراسىندا جارعاعى بولادى، ءجۇنى جىلتىر، سۋ جۇقپايدى.
جانۋارلاردىڭ قورعانىش بەيىمدىلىگى
جانۋارلاردىڭ قورعانىش بەيىمدىلىگى – جەكە ورگانيزمنىڭ تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەستە ساقتالۋىنا، ۇرپاق قالدىرۋىنا كومەكتەسەتىن مورفولوگيالىق، فيزيولوگيالىق جانە ەتيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى. مورفولوگيالىق قورعانىش بەيىمدىلىگى – بۇركەنىش رەڭنىڭ بارلىق ءتۇرى، جانۋارلاردىڭ ءپىشىنى، جاۋىنان قورعانۋ ورگاندارى، ت.ب. كەيبىر ورگانيزمدەردىڭ ليمفاسى، قانى، تەرىسى ۋلى بولۋى، جاعىمسىز ءيىس (قاندالا، كوپتەگەن قوڭىزدار، قۇندىز، ت.ب.)، ۋلى زات شىعارۋى، دەنەسىنە قورەكتىك زات جيناپ، قىسقى-جازعى ۇيقىعا كەتۋى – فيزيولوگيالىق بەيىمدىلىگىن كورسەتەدى. جانۋارلاردىڭ جاۋىنان قاشۋى، جاسىرىنۋى، بالالارىن قورعاۋى، جاۋىنا ۇستالىپ قالعان كەزدە قۇيرىعىن، اياعىن ءۇزىپ كەتۋى، سونداي-اق قورقىتاتىن داۋىس، ىسىلداۋ نە ءپىشىنىن وزگەرتىپ ايبات شەگۋى – ەتيولوگيالىق بەيىمدىلىگىن كورسەتەدى.
جانۋارلاردىڭ قىستاپ شىعۋى
جانۋارلاردىڭ قىستاپ شىعۋى – اۋا رايى سۋىق جانە قوڭىرجاي ايماقتاردا جانۋارلاردىڭ قىستىڭ قولايسىز جاعدايىنان ساقتانۋى. قىستاپ شىعۋداعى نەگىزگى قيىنشىلىق – قورەگىن تابۋدىڭ قيىنداۋى، قورەك قورىنىڭ ازايىپ، ساپاسىنىڭ ناشارلاۋى. بۇل قيىنشىلىققا بەيىمدەلۋ ءۇشىن بالىقتار، قۇستار، سۇتقورەكتىلەر قورەك ىزدەپ ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە ورىن اۋىستىرادى. كەيبىر جانۋارلار، اسىرەسە، جىرتقىش اڭدار (قاسقىر، جولبارىس، بارىس) قورەگىن ىزدەپ بىرنەشە شاقىرىم جەرگە دەيىن كەتىپ قالادى. ارقار، تاۋتەكە، ەلىك، ت.ب. تاۋلى ايماقتاردا مەكەندەيتىن جانۋارلار قىس تۇسىسىمەن قارى جۇقا، ءشوبى مول جەرلەرگە قونىس اۋدارادى. سۇتقورەكتىلەردىڭ كەيبىر ءتۇرى (سارىشۇناق، سۋىر، جايرا، ت.ب.) قىستا قورەك ىزدەمەيدى، ولار قىسقى ۇيقىعا كەتەدى. قىس الدىندا كوپتەگەن جانۋارلار تۇلەپ، سەمىرەدى. بۇل دا جانۋارلاردىڭ قىستاپ شىعۋعا بەيىمدىلىگىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. جانۋارلار تىرشىلىك مەكەنىنە قاراي 2 توپقا بولىنەدى: 1) ەۆريتوپتىق جانۋارلار – ءار ءتۇرلى جاعدايلاردا تىرشىلىك ەتەتىن ءتۇرى (مىسالى، قاسقىر، تۇلكى، قارعا، ت.ب.). بۇلار كوپ تاراعان، ناقتى مەكەن تالعامايدى، ءتۇرلى گەوگرافيالىق ايماقتاردا كەزدەسەدى؛ 2) ستەنوتوپتىق جانۋارلار – بەلگىلى ءبىر جەردە عانا تىرشىلىك ەتەتىندەرى (مىسالى، تەك قۇمدى جەردە كەزدەسەتىن تاراققۇيرىق سارىشۇناق نەمەسە تەك تازا، تۇنىق سۋدا بولاتىن باحتاح، ت.ب.). مەكەنىن ۇنەمى اۋىستىرىپ، بىرنەشە بيوتوپتا تىرشىلىك ەتەتىن جانۋارلار دا بار. مىسالى، كوكقۇتان بيىك اعاشتارعا ۇيا سالادى دا، وزەن-كولگە بارىپ جەمىن اۋلايدى. جانۋارلاردىڭ ءار ءتۇرلى بيوتوپتا مەكەندەۋى ولاردىڭ بەلگىلى ءبىر دامۋ ساتىسىنا دا بايلانىستى. مىسالى، باقانىڭ دەرناسىلى سۋدا ءوسىپ داميدى، ال ەرەسەك باقا سۋ جاعاسىنداعى ىلعالدى جەرلەردى مەكەندەيدى.
بقو، تەرەكتى اۋدانى، پريرەچنىي جوببم
11 سىنىپ وقۋشىسى يبرايەۆا مەيرامگۋل ماحاتوۆنا
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
5-6 جاسار بالالاردىڭ ويىن ارقىلى سويلەۋ ءتىلىن دامىتۋ جانە سىني تۇرعىدان ويلاۋ تەحنولوگياسى بويىنشا قۇزىرەتتىلىكتى مەڭگەرتۋ.
