جاس تۇلەكتەر
ءبىرىنشى تاراۋ
— و، تاماشا. موسكۆانىڭ اسپانى بۇگىن تىم اسقاقتاپ كەتىپتى، بۇل نەلىكتەن؟ ءتىپتى كۇنى دە بۇرىنعىسىنداي ەمەس، اسپانى اسقاقتاعان سايىن ول نۇرلانا ءتۇسىپتى. نۇرىم، قاراشى ءوزىڭ! قارا دا ايتشى، ماڭگى اسقاقتايتىن وسىنداي اسپاندى بۇركەي الاتىن قانداي تۇمان؟ — دەپ ساۋلە ءوزىن قولتىقتاپ كەلە جاتقان نۇرلانعا تابىنا قاراپ، جابىسا ءتۇستى.
ونىڭ بۇل ءسوزى — سول اسپاننان دا بيىك، سول كۇننەن دە جالىندى ماحاببات ءسوزى ەدى. ويتكەنى ول جان شاتتىعى — جار قىزىعىن تۇڭعىش رەت وتكەن جىلى، ءدال بۇگىنگى كۇنى كورگەن-دى. ومىرىندە سول كۇنى جار تۇتىپ «جانىم» دەپ تۇڭعىش سۇيگەن ادامى دا وسى نۇرلان بولاتىن. سوندىقتان دا ول كۇن ساۋلە ءۇشىن بارلىق ءلاززاتى جۇرەكتە ماڭگى ساقتالاتىن ەڭ باقىتتى كۇن. سوندىقتان دا ونىڭ كوزىنە بۇگىنگى اسپان بارلىق اسپاننان بيىك، بۇگىنگى كۇن بارلىق كۇننەن شۇعىلالى كورىنگەن ەدى.
نۇرلان دا سونان بەرگى وتكەن تۇندەردىڭ ءاربىر جۇلدىزىن ءوزىنىڭ باقىت جۇلدىزىنداي كورەتىن ەدى، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، سوڭعى كەزدە ونىڭ ءوزى تۇنەرگەن تۇڭعيىق تۇنگە ۇقساپ كەتتى. اسىرەسە ءدال ءقازىر، ساۋلەگە تاستالعان ۇرى كوزدەر كوبەيگەن سايىن ونىڭ كەڭىلى كوك تۇماندانىپ، دۇلەيلەنىپ كەلەدى. سول كوك تۇمان ساۋلەنىڭ جۇرەگىندەگى ماڭگى مازدايتىن عاجايىپ جالىندى دا بۇركەپ ونىڭ كوزىنە كورسەتكەن جوق. سول دۇلەي وي ساۋلەنىڭ جاڭاعى ءبىر ەلجىرەي ايتقان سەزىنە دە ءجوندى ءمان بەرگىزگەن جوق. سوندىقتان دا ونىڭ قانى قارايىپ، جۇرەگى مۇزداي ءتۇستى.
— جۇرتتىڭ كوزى سەندە، سەنىڭ كوزىڭ اسپاندا، ال مەنىڭ كوزىم جەردە، — دەدى ول كۇرسىنە سويلەپ.
ساۋلە تۇسىنبەگەندەي ءتۇر كورسەتىپ، كوز قيىعىن سىعالاي تاستاپ ەدى، ول كەۋدەسىن كوتەرە ءتۇستى. ءبىراق بۇرىنعىداي ەمەس، كەۋدەسىن قانشا كوتەرسە دە ەڭسەسى كوتەرىلگەن جوق. بۇرىنعى ويلى ءجۇزىن ءقازىر اۋىر مۇڭ باسىپ، بۇرىن ۇنەمى شاتتىق ويناپ تۇراتىن كوزىنەن ءقازىر قورلانعان ىزا وتى جالتىلدايدى. كەڭ ماڭدايىن كەرە تۇسكىسى كەلگەندەي شالقاسىنان تولقىندانا جاتاتىن قويۋ قارا شاشى دا بۇگىن كوزىنە قاراي سالبىراپ كەتىپتى. ءبىراق ءسوزى ءالى دە كەسەك. ساۋلەنىڭ:
— مەن اسپاننان ءوزىمنىڭ باقىتىمنىڭ قانشالىقتى بيىك ەكەنىن كورەمىن، سەنىڭ جەردەن كورەرىڭ نە؟ — دەگەن سۇراۋىنا:
— سوڭعى كەزدە كىرپىك بىتكەننىڭ بارلىعى تىكەنەككە اينالىپ كەتتى، سول تىكەنەكتى كوزدەرگە كوزىم تۇسكەن سايىن مەن وزىمە ءوزىم ۇڭىلەمىن دە ءبىر عانا سونىڭ قۇشاعىن اقساعانداي جەرگە قارايمىن، — دەپ ىلە جاۋاپ قاتتى.
بۇل ءسوز ساۋلەنىڭ جۇرەگىنە قاتتى ءتيدى. قاتتىلىعى سونشا: جاڭا عانا اسقاقتاپ، اسپانداپ تۇرعان جالىنى مۇزعا اينالىپ، تاستاي ءتۇيىلدى دە، كوز جانارىنا بارىپ ۇيىرىلە قالدى. سول تاڭدانا قادالعان وتتى كوزىن نۇرلاننىڭ اۋىر مۇڭلى جۇزىنە قاداي ءتۇسىپ، ونىڭ قولتىعىندا كەلە جاتقان قولىن وزىنە قاراي اقىرىن تارتا باستادى.
— اپىر اي، نۇرلان اي، مەن وسىنداي سوقىر ما ەدىم؟ نە كورگەنمىن؟ — دەگەن داۋسى ءدىرىل قاقسا دا ساڭق ەتتى.
ءبىراق ول شىن سوقىر بولىپ قالسا دا، نۇرلاننىڭ ونى بوساتاتىن ءتۇرى جوق، جانىن جانىپ قيناي تۇسكىسى كەلگەندەي، ساۋلەنىڭ بوسانىپ كەتپەك بولعان قولىن وزىنە تارتا ءتۇسىپ، وكسىگەندەي كوكىرەگىنە قولتىعىمەن ءبىر قىستى دا:
— ءوز كوزىڭە ءمىن تاعۋ ءۇشىن ايناڭا جاقسىلاپ قارا، — دەدى ءتۇسىن وزگەرتپەستەن.
— سوندا مەنىڭ ول اينادان كورەرىم نە بولماق، سەنىڭ مىناۋ ماعان جۇمباق دەرتىڭ بە؟ — دەپ ساۋلە دە شيرىعا ءتۇستى.
— جوق، ءوز دەرتىڭدى كورەسىڭ.
— ەگەر ءوزىمنىڭ ەشقانداي دەرتىم جوق بولسا، مەنىڭ بار دەرتىم سەنىڭ، سوڭعى كەزدە پايدا بولعان وسىناۋ ءبىر جۇمباق سىرىڭ عانا بولسا قايتەمىن؟
— ويلان، مەنىڭ سەنى سۇيۋدەن باسقا ەشقانداي دەرتىم جوق.
— وندا مەنەن نەگە بەزبەيسىڭ؟
— بەزگىم كەلەدى، ءبىراق ول قولىمنان كەلەر ەمەس.
— دەرتىڭ بولسام دا ما؟
— ءتىپتى اجالىم بولساڭ دا.
نۇرلاننىڭ وسى ءسوزى ساۋلەنىڭ جاڭا عانا جەر سوعىپ قاۋساعان كوڭىلىن اسپانعا ءبىر اق شىعاردى. سول شاتتىقتىڭ ۇمىتىمەن قايتا جابىسا ءتۇسىپ:
— وندا مەنەن جاسىرعان سىرىڭدى كىمگە ايتپاقسىن؟ — دەپ ەدى، نۇرلان ىشتەي قايتادان قاتۋلانىپ الدى دا!
— ەشكىمگە، ەش ۋاقىتتا! — دەدى.
— نەگە؟
— الدىمىزدا جىگىتتەردىڭ ەركەسى مەن ەرمەگى كەتىپ بارادى. سوعان تابا بولعىڭ كەلمەسە تەرگەۋىڭدى توقتات! — دەدى نۇرلان، قيىس الدا كەتىپ بارا جاتقان پەريزات دەيتىن قىزدى كوز تاستاسىمەن نۇسقاپ.
بۇلار گوركيي اتىنداعى مادەنيەت پاركىنە قاراي لەك-لەگىمەن ساعىمداي تولقىندانا اعىلعان ءساندى توپتىڭ ورتا تۇسىندا كەلە جاتىر. سونشا كوپ قاۋىمنىڭ، اسىرەسە، قارسى كەلگەندەردىڭ بۇلارعا كوز تاستاماي وتكەندەرى از. نەگە ولاي؟ ساۋلەنىڭ اي ءجۇزدى كوركى مە كوز تارتاتىن؟ جوق الدە ونىڭ اقشا جۇزىنە وزگەشە ءبىر عاجايىپ سۇلۋلىق بەرىپ تۇراتىن ءمولدىر قارا كوزى مە؟ جوق الدە جازىق ماڭدايىنا جاراسا بىتكەن قياقتاي قارا قاسى ما؟ الدە قوس بۇرىمى وكشەسىنە دەيىن سوزىلىپ جەر سىزىپ كەلە جاتقان قولاڭ شاشى ما؟ ايتەۋىر وسى قىزدا ىلىنگەن كوزدى سۇرىندىرمەي جىبەرمەيتىن ءبىر سيقىر بار. ءسىرا، ونىڭ كوزىندە بولار سيقىرى. ويتكەنى ونىڭ كوز جانارى وزگە قىزداردىڭ كوزىنەن ءسال ۇلكەنىرەك ەدى دە، سول جانارى ۇلكەن قارا كوز تىم نۇرلى ەدى. سوندىقتان دا ونى ءبىر كورگەن جاننىڭ ءوزى دە اتىن ءبىلۋدى ءبىر كوكسەپ كەتە بەرەتىن. ال، بۇلاردىڭ وزدەرى وقيتىن تاۋ-كەن ينستيتۋتى ستۋدەنتتەرىنىڭ وزدەرى قويىپ العان اتتارى «قاراكوز»، «مولدىركوز»، «ايناكوز».
ءبىراق تابيعاتتىڭ بۇل سىيىنا ماساتتانىپ، ءوزىن ارزانداتىپ جۇرگەن ساۋلە جوق! ونى نۇرلان جاقسى بىلەدى، ەندەشە ونىڭ جاڭاعىسى نە ءسوز؟ مۇنداي سوزگە ساۋلەنىڭ جانى اۋىراتىنىن بىلە تۇرا ول قالاي ايتتى؟ قالاي قيدى؟ الدە ەندىگى لايىق كورگەنى وسى ما؟ وندا سول ءسوزدى، جات كوڭىلدىڭ جارالاعىش ءسوزىن، ايتا سالا جانىنداي كورت، جۇرەگىم سەنىڭ قولىڭدا دەگىسى كەلگەندەي قايتادان جابىسا كەتكەنى قالاي؟
ساۋلەنى تورلاعان وي شىرماۋى وسىلار ەدى، سول شىرماۋدان شىعا الماعان كۇيى كەتە بەردى، كەتە بەردى.
بۇلاردان قيىس الدا ءبىر قىز بەن ءبىر جىگىت يىقتارىن تيىستىرە، نيەتتەرىن سۇيىستىرە سۇيكەسىپ بارادى. ونىڭ ءبىرى جاڭاعى ءسوز بولعان پەريزات دەيتىن كۇلىم كوزى الدەنەنى ۇنەمى اڭساپ تۇرعانداي كورىنەتىن قارا تورى قىز. ەكىنشىسى — پاۆەل گروموۆ دەيتىن سۇڭعاق بويلى اق سۇر جىگىت.
پەريزات — ساۋلەنىڭ ەڭ سىرلاس دوسى. سول دوسى دوسىنىڭ بار سىرىن ءوز سىرىمەن سىرلاي ءتۇسىپ پاۆەلدىڭ قۇلاعىنا قۇيىپ كەلەدى. الدەنەنى راقاتتانا سىبىرلاپ، كۇلكىسى سىڭقىلداپ، بۋىندارى سىلقىلداپ كەلەدى، بۋىندارى سىلقىلداعان سايىن جىگىتتىڭ قولتىعىنا تىعىلا تۇسەدى.
ونىڭ وسى ساتتەگى سۇعاناق ويىن ءدال سەزگەندەي نۇرلان سۇرلانا ءتۇسىپ:
— بوياۋ! بوياۋ! كوزدى الدايتىن سەن دە ءبىر سيقىرسىڭ اۋ! — دەدى اقىرىن كۇرسىنە كۇبىرلەپ. ءبىراق ول ءوز كەۋدەسىندەگى كۇيىكتىڭ ءورتىن سالىپ، جانىن ورتەۋشى سول پەريزات ەكەنىن سەزەر ەمەس. ءتىپتى ونى قانشا سۇيمەسە دە ونداي جاماندىققا قياتىن ءتۇرى جوق، ،تەك ساۋلەنى سونان بولگىسى كەلگەن ويمەن الدەنەنى ايتقالى وقتالىپ ەدى، قىز كوز قيىعىن تۇڭعىش رەت وسى ساپار سۋىق تاستاپ كەلەدى ەكەن. سوندىقتان، ونىڭ «نۇرلان... نۇرلان...» دەپ سوققان جۇرەگىنىڭ لۇپىلىنە ءوز جۇرەگىنىڭ ءلۇپىلىن قوسقىسى كەلگەندەي جابىسا ءتۇستى دە، ۇندەگەن جوق. ساۋلەنىڭ:
— سونشا كۇڭگىرلەيتىن كەۋدەڭ قۋىس ەمەس ەدى عوي، ويلانشى، — دەگەن سوزىنە دە جاۋاپ قاتقان جوق.
ءيا، ول جاۋاپ قاتقان جوق، قاتاتىن دا ەمەس. ويتكەنى ول ءقازىر الاي-دۇلەي كۇيدە كەلەدى. ىشىنەن بىرەسە سىلق سىلق كۇلەدى، بىرەسە ەڭكىلدەپ تۇرىپ جىلايدى. كۇلدىرەتىن پەريزات، جىلاتاتىن ساۋلە. ول ءبىر كەزدە بار سۇلۋلىقتى پەريزاتتىڭ بەتىنەن عانا كورىپ، سونىڭ كوركىنە عانا تابىنۋشى ەدى، ءبىراق ول سىرىن ىشكە بۇگەتىن، ءتىپتى پەريزاتتىڭ وزىنە دە سەزدىرمەيتىن. سول سۇلۋلىققا تابىنا ءجۇرىپ كەلە-كەلە، جۇرە-جۇرە سۇلۋلىقتىڭ ادامدى بيلەپ الاتىن باسقا ءبىر كەرەمەت سيقىرى بارىن سەزە باستادى. ونىڭ بۇل سەزىمىن وياتقان سۇلۋلىق ساۋلەنىڭ ۇنەمى جارقىراپ تۇراتىنداي كورىنەتىن جانى، ۇنەمى جارقىلداپ تۇرعانداي كورىنەتىن قىلىعى ەدى. سول سۇلۋدى تاڭداي بىلگەن نۇرلان «جان سۇلۋلىعى تەڭىز تۇبىندەگى مەرۋەرت سەكىلدى كوزگە وڭاي تۇسپەيدى ەكەن اۋ. تاپتىم تەڭىمدى، بەردىم جۇرەگىمدى سەنىڭ قولىڭا» دەگەندەي ءوز جۇرەگىن ساۋلەنىڭ الاقانىمەن سيپاۋشى ەدى، سول سيپاۋ وسىنداي سەرۋەن سەيىلدە جۇرگەندە دە ادەتىنە اينالعان ەدى. سول ادەتى بۇگىن كورىنە قويعان جوق.
— بۇگىن عانا ەمەس، سوڭعى وتكەن جەتىنىڭ ىشىندە ول نە ءبىر جارقىلداپ كۇلگەن ەمەس، نە ءبىر شەشىلىپ سىرلاسقان ەمەس. بۇرىن وقىپ وتىرعان كىتابىنىڭ ءاربىر ءارپى دە ساۋلەنىڭ كىرپىگى بولىپ ەلەستەۋشى ەدى، سول جالىن سوڭعى كۇندەر مۇلدەم جوعالىپ كەتتى، ارازداسۋمەن بىرنەشە كۇندى دە زايا جىبەردى، بۇرىن ءبىر ساعات كورمەسە تاعات تابا المايتىن نۇرلانىمىز ساۋلەنى ەكى كۇن بويى جوقتاعان جوق.
— بۇل قالاي، مۇندا قانداي سىر بار؟
وسىنى ويلاي-ويلاي ساۋلەنىڭ باسى دا قاتتى، اڭساي اڭساي جۇرەگى دە تالدى. ءوز كىناسىن ىزدەپ، وزىنە-وزى قانشا ۇڭىلسە دە، تويدى كەيىنگە قالدىرعانىنان باسقا كىنانى ءوز بويىنان تابا العان جوق..
ول ءبىر ءتۇننىڭ قاراڭعى تۇنەگىندە ساۋلە شاشىپ تۇرعانداي سەزىلەتىن ءلاززاتى مول كەش ەدى. نۇرلاننىڭ سول كەشتەگىدەي لاپىلداعانىن ساۋلە ەش ۋاقىتتا كورگەن ەمەس-تى. ونىڭ تابىنار ءتاڭىرىسى ءوزى عانا ەكەنىن سەزىپ، سول كەشتە ءوزى دە شالقىعان ەدى. سول كەشتە نۇرلاننىڭ نە دەگەنى تۇگەلىمەن ەسىندە. «ساۋلەش، جۇماقتان ءۇمىتى جوق ءبىز سياقتىلار ءۇشىن ءومىردىڭ ءبىر مينۋتىن زايا جىبەرۋ اقىلسىزدىق. سونى ەسكەر دە، ساناۋمەن ەتەر كۇندەرىمنىڭ بىتەر مەرزىمىن ايتشى، اڭساۋدىڭ ارقاۋىن قيار شاعىڭ جەتتى عوي»، — دەپ نۇرلان جالىن اتا جابىسا تۇسكەن سايىن ساۋلە: «اتا-انانىڭ ريزالىعىن الايىن دەدىم عوي»، — دەپ شالقايا تۇسكەن-دى.
— سەن مەنى اتا-اناسىنىڭ ريزالىعىن الۋدى قالىڭمالعا ساتىپ العانداي كورەتىن داراقى قىزداردىڭ ءبىرى دەپ ويلاما. مەنىڭ اكە-شەشەم قانشا كوپ جاساسا دا وسى ۋاقىتقا دەيىن نە كەلىن ءتۇسىرۋدىڭ، نە قىز ۇزاتۋدىڭ قىزىعىن كورمەگەن جاندار. مەنىڭ قۋانىشىمدى ولار دا كورسىن، مەنىڭ قۋانىشىممەن ولار دا قۋانسىن. مەن سولاردىڭ ريزاشىلىعىن الايىن، سول كۇنى تويىمىز بولسىن، — دەگەن ەدى. مۇنى نۇرلاننىڭ ءوزى دە ماقۇل كورگەن بولاتىن. جان جاناسىپ، كوڭىل جاراسقالى وسىدان باسقا ءبىر اۋىز قارسى ءسوز ايتقان دا ەمەس، ويلاعان دا ەمەس. ساۋلەنىڭ بار ىزگى قاسيەتتەرى تۇگەلىنەن نۇرلاننىڭ وزىنە دە ايان، ەندەشە ول جازىقسىز نەگە جازالايدى؟
وتكەن كۇندەردىڭ ءبىر كەشىندە وسى شەشە الماي جۇرگەن جۇمباعىن پەريزاتقا ايتىپ ەدى، ول اۋزىن كەرىپ سۋماڭداي جونەلدى: «نۇرلاننىڭ بار دەرتى بىرەۋ اق، ول — تويدىڭ كەشىگۋى، وسىدان باسقا تۇك اۋرۋى جوقتىعىنا مەن كەپىل. ەندى بىلاي بولسىن: مەن ايتايىن، سەن تىڭداي بەر! ەڭ ۇلكەن تويدى ەلگە بارعان سوڭ جاسارسىڭدار. پاۆەل ەكەۋىمىز دونباسقا كەتىپ، سەندەردىڭ تويلارىڭدى كورە الماۋىمىز مۇمكىن. سەن الداعى جيىرما ەكىسى كۇنگى دەمالىستا قول ۇستاتار تويىندى وتكىز، سول كۇنى نۇرلاننىڭ جاراسى جازىلماسا، مەن ەركەك كورمەيىن. استاپىراللا، قايداعى سۇمدىقتى قايدان ايتتىم؟ ءيا، ونان ارعى دەمالىستا، ءبىز تويلايمىز. راقاتتىڭ اشىق مايدانى سول كۇننەن باستالادى. و، دۇنيە، سول ءبىر ەمىن-ەركىن ەسەڭگىرەيتىن كۇنگە ءبىر جەتسەك ەكەن».
— توقتا، توقتا... سەن قايدا لاعىپ كەتتىڭ؟ — دەدى ساۋلە وعان تىكسىنە قاراپ. — سەنىڭشە قالاي، جازىقسىز باسىممەن مەن ونىڭ اياعىنا جىعىلماقپىن با؟
— اياعىنا جىعىلىپ، تىزەڭدى اۋىرتپاي اق قوي، تەك «حۇپ» دەشى ءوزىڭ، ار جاعىن ءوزىم جۇپتايمىن، — دەپ پەريزات اشقاراقتانىپ ءوز مۇددەسىنە جابىسا ءتۇستى،
— ال «حۇپ» دەدىم،
— «حۇپ» دەسەڭ بولدى. مەن ونىڭ جىنىن ءقازىر اق قاعامىن. سونان كەيىن ءوزى دە ساۋمەڭ ساۋمەڭ ەتىپ سۇمەڭدەپ سوڭىڭنان قالماس، بۇيدالاعان تايلاعىڭ بولار دا، قايدا بارساڭ سوندا سۇمەڭدەر دە جۇرەر، — دەدى دە، پەريزات شىعا جونەلدى. ونىڭ بۇل ءسوزى ساۋلەنى قاتتى ۇمىتتەندىرگەن ەدى، البىرت كوڭىل الدانعىش تا، ءۇمىت شىركىن الدامشى عوي، كەشىرىم سۇراپ، قۇشاعىن جايىپ تۇرعان نۇرلاندى دا ەلەستەتىپ ەدى. امال نە، ونىڭ ءبارى دە، ءتىپتى وسى ساتتە شاپاق اتىپ كەلە جاتقان جاڭا ءۇمىت، جاس قيالداردىڭ ءبارى دە اپ-ساتتە تالقان بولدى. ويتكەنى نۇرلاننىڭ جۇرەگىن ءوزىنىڭ الاقانىندا تۇرعانداي كورىپ، لەپىرىپ كەتكەن پەريزات جارتى ساعاتقا جەتپەستەن جەر بولىپ قايتا كەلدى دە، تۇك ايتپاستان توسەگىنە قۇلاي كەتتى. ونىمەن بىرگە ساۋلەنىڭ ءۇمىتى دە قۇلاپ ءتۇستى، ءبىراق ول بويىن تەز تەجەپ الدى دا:
— نەمەنە، سەنىڭ ماعان جاساتپاق بولعان تويىڭ باستالماستان تارقاپ كەتىپ پە؟ — دەدى سۋىق جىميىسپەن كۇلە سويلەپ.
— ەندى كەلسە قاق جۇرەكتىڭ باسىنان، جوق جۇرەكتەن ەمەس، كىندىگىنىڭ تومەنگى تۇسىنان ءبىر تەپ، وعان لايىق توي سول عانا، — دەدى دە پەريزات ىزالانىپ ەكى اياعىن كەزەك سەرمەپ سەرمەپ جىبەردى، — بىلاي تەپ، بىلاي... بىلاي..
ساۋلە تاعى دا ءبىر سۋىق جىميىپ مىرس ەتتى دە:
— تەپكىلەۋگە مالدىڭ دا اقىلى جەتەدى. ول اقىلىڭدى وزىڭە قالدىر دا، ماعان نۇرلاننىڭ نە دەگەنىن جاسىرماي دا، اسىرماي ءدال ايتشى، سەن نە دەدىڭ؟ ول نە دەدى؟
— پاۆەل ەكەۋى دانكونىڭ قالا سىرتىنداعى داچاسىنا كەتكەلى جاتىر ەكەن، مەن سەندەردى سونداي ءبىر ەستە ماڭگى ساقتالاتىن تويعا ازىرلەگەلى كەلدىم دەپ ەدىم، سەنىڭ نۇرلانىڭ قارسى الدىما كەلىپ تۇرا قالدى دا: «سەن ءبىزدى ولمەيتىن ماحابباتتىڭ جانازاسىنا شاقىرىپ كەلىپسىڭ عوي، ساۋلەگە سالەم ايت، ونداي جانازادان بۇرىن ءوز جانازامدى شىعارسىن!..» — دەدى.
— «ولمەيتىن ماحابباتتىڭ جانازاسى؟» بۇل نە ءسوز؟
— نە ءسوز ەكەنىن مەن دە تۇسىنە الماي، وزىنەن سۇراپ ەدىم: «تۇسىنبەسەڭ قالا ىرگەسىندەگى كولحوزدىڭ بىرىنە بارىڭدار دا، سول كولحوزدىڭ ايعىرىنان سۇراڭدار»، — دەدى.
ساۋلە مۇنداي ءسوزدى نۇرلاننان كۇتكەن ەمەس ەدى، قاتتى تىكسىنگەنى سونشا، قالتىراپ كەتتى.
— انىق پا؟ وسىنى ايتقان انىق مەنىڭ نۇرلانىم با؟
— ءيا، انىق سەنىڭ ەشكىمنىڭ ورتاعى جوق نۇرلانىڭ، — دەپ پەريزات ءوز قۋانىشىن جالعان ىزامەن بۇركەي قالىپ ەدى.
بەكەر، بەكەر، بەكەر! — دەپ ساۋلە بار داۋسىمەن ىزالانا ايعاي سالدى. — سەن مەنى الداپ وتىرسىڭ!
— مەن سەنى قاشان الداۋشى ەدىم؟
— بۇرىن ولاي ەمەس سەكىلدى ەدىڭ، نەلىكتەن ەكەنىن ءوزىم دە بىلمەيمىن، ءدال سەن مەنىڭ كوزىمە ءوزىمنىڭ بىرگە ەسكەن قۇربىم پەريزات ەمەس، قايداعى ءبىر سۇرقيا سياقتى كورىنىپ وتىرسىڭ. نەگە ولاي؟ مۇمكىن، مەن سىرقات شىعارمىن، كوزىمە قاراشى، — دەپ ساۋلە ونىڭ يىعىنان ۇستاي الىپ كوزىنە كوزىن قادادى.
ەكەۋىنىڭ دە كوزى ءمولدىر قارا ەدى، سول ءمولدىر كوزدەر بىرىنە ءبىرى وت شاشا قادالىسىپ قالدى. اسىرەسە پەريزاتتىڭ كوزى وتكىر. ءبىراق الدەبىر كىناراتى بار ما قالاي، ونىڭ كوزى تەز تايقىپ كەتتى. ساۋلە كىرپىك قاقپاستان وعان ءالى قادالىپ وتىر، پەريزات كۇلە سويلەپ الدەنەنى ازىلدەپ ەدى، ونى ەستىگەن دە جوق. «سەن قىز كىمسىڭ وسى؟ دوسىمبىسىڭ قاسىمبىسىڭ» دەگەن ويدا وتىرىپ قالعان-دى. ءبىر كەزدە ول ۇيقىلى ويدان شوشىپ ويانعانداي سەلت ەتىپ اتىپ تۇردى دا:
— مەن ءقازىر بارامىن دا نە ونىڭ، نە ءوزىمنىڭ، نە سەنىڭ جانازاڭدى شىعارامىن، — دەپ اسىعىس كيىنە باستادى.
«جانازا» دەگەن ءسوز پەريزاتتىڭ ميىنا كىرگەن جوق، مەڭىرەۋ كىسىشە ماڭگىرىپ ساۋلەنىڭ كۇيىنىشىن دە ەلەگەن جوق.
— اۋرە بولما، ولار كەتىپ قالدى، — دەدى دە توسەگىنە قايتادان قۋلاي كەتتى...
ساۋلە سونى ويلاپ، قيىس الدا كەتىپ بارا جاتقان پەريزاتتان كوز الماي كەلەدى.
نۇرلان سول بارعان جەرىندە ەكى كۇن بولىپ، كەشە كەشكە جاقىن كەلدى. ونىڭ ءبىر جاقتان كەلگەندە ءوز بولمەسىنە كىرمەستەن ساۋلەگە كەلەتىن ادەتى بار ەدى، بۇل ساپار ول ادەتىن دە ۇمىتىپ كەتتى. ساۋلەنىڭ ونى كەلەر دەگەن ءۇمىتى ءتۇنى بويى الداپ، تاڭ قىلاڭ بەرگەندە بارىن ءۇزىلدى.
— مەن ءوزىمنىڭ تۋعان كۇنىمدى بىلمەيمىن، سوندىقتان نۇرلاندى العاش سۇيگەن كۇنىم — تۋعان كۇنىم. ول كۇندى ەرتەڭ تويلاپ وتكىزەتىن بولىپپىن. ول كۇن ەرتەڭ. مەن ونى ەرتەڭ سول سۇيگەن ءوزىمنىڭ تۋعان كۇنىمە شاقىرامىن. ەگەر وعان دا كەلمەسە، كەرىسپەسپىن، — دەدى دە تاڭعا جاقىن جاتىپ قالدى. ءبىراق ۇيقى شىركىن دە كۇي تاڭدايدى ەكەن، قيلى-قيلى قيالدار بيلەپ كورەر تاڭدى كوزىمەن اتقىزدى. كۇن دە شىعىپ، دۇنيە جاندانا باستادى، تەك ساۋلەنىڭ عانا ءۇمىتى جانسىز، ويتكەنى نۇرلان ءالى جوق. تەك وسىدان ءبىر ساعات بۇرىن ءدال وسى سەرۋەنگە شىعار الدىندا عانا كەلىپ:
— ساۋلەش، — دەدى ساۋلەنىڭ ءۇنسىز مۇڭدانا قادالعان ويلى كوزىنە تىكە قاراي الماي يمەنە سويلەپ، — بۇگىنگى كۇن سەنىڭ، تۋعان كۇنىڭ ەكەنى راس پا؟
— قۇداي ءۇشىن، قىتىعىما تيمەشى.
— مەن ونداي ويدان اۋلاقپىن، سەن مەنى جازىقسىز جازالاپ وتىرسىڭ.
— جازىقسىز جازالاۋدى بىلەتىن سەن عانا، ال مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم — شىندىق، ويتكەنى سەن مەنىڭ ءوزىمدى ۇمىتساڭ دا، ءوزىڭدى سۇيگەن كۇنىمدى ۇمىتۋىڭ مۇمكىن ەمەس. ول كۇن ءۇشىن وكىنەر بولساڭ جولىڭ انە، ەسىك اشىق.
نۇرلان ساۋلەنىڭ اسىل جۇرەگىن ەندى عانا ۇققانداي، اسقاق ويىنا كوزى ەندى عانا جەتكەندەي سۇقتانا قاراپ ءۇنسىز تۇرىپ قالدى. ونىڭ تۋعان كۇنى نە كۇن ەكەنىن دە ەندى عانا تۇسىنگەن سەكىلدى. ول ءۇشىن ساۋلەگە ايتار العىسىن ىشىنەن ايتتى دا، سىر بەرگىسى كەلمەي:
— مەن وكىنسەم وسى ايدىڭ ون بەسى كۇنى ءوزىمنىڭ مەزگىلسىز جۇرگەنىمە عانا وكىنەرمىن، — دەدى.
— وسى ايدىڭ ون بەسى؟ — دەدى ساۋلە قادالىپ. — ول كۇنى قايدا بارعان ەدىڭ؟
— ءوزىمدى-وزىم تۇنشىقتىرعان سايىن شەرلەنە تۇسەتىن جايىم بار، تويىندى تەزىرەك جاساشى، بار شەرىمدى ءبىر-اق اقتارىپ الدىڭا جايىپ سالايىن.
ساۋلەنىڭ قاياۋلى كوڭىلىنە قانات بولعان نۇرلاننىڭ وسى ءسوزى بولاتىن. سوندىقتان ول شالقىپ كەلەدى، سوندىقتان دا ول تويدىڭ قىزىعىنان بۇرىن نۇرلاننىڭ شەرى تارقالاتىن ءساتىن اسىعا كۇتىپ كەلەدى. جاسىراتىنى جوق، قۇشىرلانا ءسۇيىسۋدى دە اڭساپ كەلەدى.
امال نە، بۇلاردىڭ ەشقايسىسى دا توسىن كەلگەن ءتاتتى ءۇمىتتىڭ ەرتەڭ تاس-تالقان بولعالى تۇرعانىن سەزگەن جوق. ەندى بىرنەشە كۇننەن كەيىن جانى سۇيگەن. نۇرلانى مەن باقىتىن قۇشاقتاپ قايتامىن دەپ جۇرگەن ساۋلە نۇرلاننان ايرىلىپ، ەلىنە قاسىرەت ارقالاپ قايتاتىنىن سەزگەن جوق.
ءبىزدىڭ زاماننىڭ باقىتى مول. ونى الا المايتىن قول بۇرىنعىداي بۇعاۋلى ەمەس، ەندەشە ومىردە باردى الا الماسام ءوز سورىم دەگەن ويمەن كەلەشەگىنە كوز جىبەرىپ،قۇلاشتى الىسقا سەرمەيتىن نۇرلان دا كۇنى ەرتەڭنەن باستاپ الۋان ءتۇرلى اۋىر قاسىرەتكە كەزدەسەتىنىن سەزگەن جوق، ءتىپتى قولتىعىندا كەلە جاتقان ساۋلەنىڭ ءبىر تال شاشىنا زار بولاتىنىن، بۇگىنگى كۇننىڭ ەرتەڭ ارمانعا اينالاتىنىن ول ويلاعان دا ەمەس.
بۇلار قىرىم كوپىرىنە جەتە بەرە، كورىنگەن قىزعا ءبىر جىمىن ەتىپ بارا جاتقان بۇيرا شاشتى، شەگىر كوز بولەكباستى كوردى. ونىڭ سىرت دەنەسى سۇلۋلاۋ كەلگەن ءبىر قىزىل كويلەكتى قىزعا جەتىپ بارىپ ۋاقىت سۇراعانىن، ول قىزدىڭ مۇنىڭ داۋىسىنان شوشىپ سەلك ەتكەنىن دە كورىپ كەلەدى.
— بولەكباس اۋ، اناۋ قىزىڭ ىرشىپ كەتتى عوي. سەن سۇيەمىن دەپ تىستەپ العاننان ساۋسىڭ با؟ — دەگەن پەريزاتتىڭ كۇلكىلى داۋسى شىققان كەزدە بولەكباستا جاڭاعى ەلبەلەك قيمىلدىڭ ءبىرى قالعان جوق، كەڭىردەگى وقتاۋ بولىپ كەتكەندەي باسى كەكجيىپ، ۇزىن مويىنى سىرەسە قالدى.
— وي، ءوزى مۇرتى بار سۇمپايى قىز ەكەن. پەرىم، ءوزىڭ نەتىپ جىبەرشى، ساعات قانشا بولدى ەكەن؟
— ون بىرگە بەس مينۋت بار.
— ول دۇرىس ەمەس، بەس مينۋتسىز ون ءبىر، — دەپ ساۋلە ءسوز ىلمەگىن تاستاپ ەدى، بولەكباس ەكى قىزدىڭ ايتىپ كەلە جاتقانى ءبىر مەزگىل ەكەنىن ويلاماستان قايسىسىنا سەنەpiن بىلمەستەن اڭىرىپ قالدى. ازدان سوڭ قولىن سەرمەدى.
— ءاي، قىزدار اي قاندى قىزدىرعاننان باسقا قىزىقتارىن از قىرسىق جانسىڭدار اۋ، — دەدى كۇرسىنە سويلەپ. ول سونى ايتا سالا جونەلمەك ەدى، قىزداردىڭ قالجىڭ قارماعى جىبەرگەن جوق.
— ەگەر باسقا قىزىق كورگىڭ كەلسە جاڭاعىداي قىرما ساقالدى قىزداردى ىزدەگەيسىڭ، — دەدى ساۋلە.
— ول ءۇشىن كوزىڭە جالاڭاش قىزدىڭ سۋرەتى بار كوزىلدىرىك كيىپ ال، — دەپ پەريزات قاعىتىپ ەدى، بولەكباستىڭ اشۋى بەتىنە ويناپ شىعا كەلدى. اشۋى كەلسە كوزى ەشكى كوزدەنىپ شاتىناي قالۋشى ەدى، قىزداردىڭ الدىندا جايدارى بولعىسى كەلەتىن ادەتى ول ەركىنە جىبەرگەن جوق. «ءوزىڭ جالاڭاش جىگىتتەردىڭ تالايىن كورگەن قىزسىڭ اۋ» دەگىسى كەلىپ ەدى، ونى ايتا العان جوق. تەك ىشتەي بۋلىعىپ اشۋى قوقسىقتى كوتەرگەن قۇيىنداي تەز كوتەرىلدى دە، كوپ كۇلكىمەن قايتا كومىلىپ قالدى.
وعان باسقالار كۇلسە دە نۇرلان كۇلگەن جوق. قىنجىلعانداي قاباق شىتىپ، سىزدى ءجۇز كورسەتتى.
ساۋلە ءجۇرىسىن باياۋلاتىپ قاسىنداعىلاردان كەيىندەي بەرە اقىرىن كۇڭك ەتتى.
— سەن وسى بۇگەلىكشە بەزىلدەگىش دوسىڭا ادامشا ءجۇر دەسەڭشى. كەشە ماس بولىپ كەلىپ پاۆەلدىڭ كوزىنشە پەريزاتتىڭ جەر جەبىرىنە جەتىپتى.
— نە دەپ؟
— «سەن شوقىندى قىز، مەنى نەگە الدايسىڭ؟ سۇيەمىن دە كۇيەمىن. كۇيەمىن دە تيەمىن دەيسىڭ. جەمە جەمە كەلگەندە ءار سىلتاۋدىڭ قۇيرىعىن ءبىر ۇستاتىپ كەتە باراسىڭ دا، باسقالاردىڭ باۋرىنا بارىپ كىرەسىڭ؟ بۇل نە؟ وسى، سەن قىز، ەكى جىگىتتى قاباتىنان ەمۋدى قاشان قوياسىڭ؟» — دەپ اۋزىنا كەلگەن جىنىن قۇسىپتى. پەريزات ديرەكتورعا بارىپ شاعىم ەتپەكشى بولعان ەكەن، سەن رەنجىر دەپ پاۆەل جىبەرمەپتى.
— مەن قۋاناتىن ەدىم، پاۆەلدىڭ تۋعالى جاساعان قاتەسى وسى بولار. ءبىراق، ەكەۋى اراز سەكىلدى ەمەس، كوڭىلدەستەردەي كۇڭكىلدەسىپ بارادى عوي.
— ۇياتى ازدىڭ نامىسى دا از ەمەس پە. ول ۇيالماستان بۇگىن ءوزى كەلىپ: «مەن كەشە ماس ەكەنمىن. پەرىم، كەشىرە گور پەرىم، نەتە كور، پەرىم؛ دەپ پەريزاتتىڭ الدىنا تىزەسىن بۇگىپ، ايمالاپ سۇيە بەردى.
— تفۋ، نەتكەن جيىركەنىشتى جان، — دەدى نۇرلان تىستەنە تۇكىرىنىپ.
— كىمدى ايتاسىڭ؟
— اقىلى اراقپەن بىرگە كەلىپ، بىرگە كەتەتىن وسىنداي دۇمبىلەزدەر دۇنيەگە نەسىنە كەلەدى ەكەن.
— سەنىڭشە ونىڭ ماس كەزدەگى ءسوزى اقىلدىلىق پا؟
— ساۋ كەزدەگىسىنەن ءسال تاۋىرلەۋ.
ساۋلە وعان قاراي قالىپ ەدى، ول وزىنەن تۇڭىلدىرە تۇسكىسى كەلگەندەي تۇنەرە قالىپ تۇڭعيىقتانىپ كەتتى.
— تۇسىنبەيمىن، — دەدى ساۋلە اقىرىن كۇبىرلەپ.
— تۇسىنەسىڭ، ءالى بارىنە دە تۇسىنەسىڭ، تۇسىندىرەمىن، — دەدى ول الدەكىمدى ىزدەگەندەي كوزىن الىسقا، ەرسىلى قارسىلى اعىلىپ جاتقان توپتىڭ اراسىنا جىبەرىپ، — سۇلۋلىعى ءوزىمدى دە قىزىقتىرسىن مەيلى، مەن جانى كىرشەڭ قىزدارعا دۇشپانىمدى دا قيمايمىن، سەن وعان دا تۇسىنەسىڭ ءالى. — ساۋلە مۇنداي ءسوزدى نۇرلاننان كۇتكەن ەمەس ەدى، تىتىركەنىپ كەتتى:
— اپىر اي، نۇرىم اي سەن نە دەدىڭ؟ مەن نە ەستىدىم؟ كىمگە اتتىڭ مىناۋ ۋلى وعىڭدى؟ — دەگەن داۋسى دا قالتىراپ شىقتى.
ءدال وسى ارادا ءوزىن نەندەي سەزىم بيلەگەنىن ءوزى دە سەزبەگەن بولدى، نۇرلان ساۋلەنى ءبىر قولىمەن قۇشاقتاي الدى.
— ول ساعان ەمەس، باقىتسىز جىگىتتەرگە كەزدەسەتىن قىزدارعا ارنالعان وق ەدى، اڭداۋسىزدا ورىنسىز اتىلىپ كەتتى. سەن پەريزاتقا ايت، بولەكباستان ايرىلماسىن.
— نەگە؟
— ءبىزدىڭ ىشىمىزدە باقىتسىز بولسا، بولاتىن سول بولەكباس قانا.
— سوندا ول پاۆەلدەن بولەكباستى ارتىق كورمەك پە؟
— پاۆەل سەكىلدى جىگىت ونداي قىزدىڭ قۇشاعىنا سىيمايدى.
ساۋلە نە دەرىن بىلمەي اڭىرىپ قالدى، ول سىرىن ءوزى دە جاسىرعان جوق:
— نە دەرىمدى بىلمەي قالدىم اۋ. وسىنشاما جەرلەگەندەي پەريزات ساعان نە جازدى؟ الدە مەسەلىڭدى قايتارىپ پا ەدى؟
— ەسىڭدە بولسىن، مەنىڭ مەسەلىم دە ونشا ارزان ەمەس.
— ەگەر، وزىڭە سونداي قىمبات كورىنەتىن مەسەلىڭدى مەن قايتارسام نە دەيسىڭ؟ ماعان دا ايتارىڭ وسى ما؟
— مەن ءوز جۇرەگىمدى ءادىل دەپ بىلەمىن، ول ايتار ۇكىم بولسا ونداي ۇكىمنەن سەن دە قۇر قالمايسىڭ، وعان يمانىڭ كامىل بولسىن.
ساۋلە باسىن يزەپ ويىن سايلاپ الدى دا:
— ايتارسىڭ، ايتارسىڭ. ونداي ايتقىش ەكەنىڭدى جاقسى تانىتتىڭ. ءبىراق ماعان ايتار ۇكىمىڭدى وزىڭە ايتارسىڭ، سوعان دەيىن ساۋ بول، — دەپ كەتە بەرىپ ەدى، نۇرلان ونىڭ قولتىعىنان ۇستاي الدى.
— مەن وزىمە ۇكىم ايتۋ ءۇشىن الدىمەن سەنىڭ كىم ەكەنىڭدى ءبىلىپ العانىم ءجون بولار. ءوزىڭ اق ايتشى، دۇرىسى سول ەمەس پە؟
— ا، سەن مەنىڭ كىم ەكەنىمدى ءالى بىلمەي ءجۇر مە ەدىڭ؟
— مەن بىلگەن ساۋلەنى جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى، مەن وزىمنەن باسقا جان بىلمەيتىن ساۋلەنى بىلگىم كەلەدى.
— وندا الدىمەن ءوزىڭنىڭ كىم ەكەنىڭدى ءبىلىپ ال.
— مەن ءوزىمنىڭ كىم ەكەنىمدى جاقسى بىلەتىن سەكىلدىمىن، جاڭاعىداي قاتال سۇراۋدى دا سوڭدىقتان بەرىپ كەلەمىن.
— ادامنىڭ ارى كىم كورىنگەن لايلاپ جالداپ وتەتىن كەشەنىن ارىعى ەمەس ەكەنىن دە بىلگەيسىڭ.
— قانداي ادەمى ءسوز. ءبىراق جۇرەكتەن كەلمەي، ءتىلدىڭ ۇشىنە جابىسقان جاتتاندى جالعان ءسوز بولسا، ونان سۇيكىمسىز ءسوز جوق اۋ.
— ءيا، كوزسىزدەرگە ومىردە كۇننىڭ بارى دا جالعان.
— ونى قاشاننان بەرى بىلە قالدىڭ؟
— جەتى كۇن بويى ويلانىپ، جاڭا عانا وسىدان جارتى سەكۋند بۇرىن عانا ءبىلدىم.
نۇرلان ءبارىن ۇقتى. ساۋلەنىڭ وسى سوزىنەن جانىن ۇقتى، ءبىراق بۇرىنعىسىنداي لاپىلداي قويعان جوق.
— ساۋلەش! — دەدى، سوڭعى ءبىر جەتىنىڭ ىشىندە تۇڭعىش رەت وسى ساپار جىلى سويلەپ، — تاپقانىم از بولسا دا جەتى كۇن بويى كۇندىز-تۇنى ويلاعانىم ءبىر عانا سەن. ايتپاي ازاپ شەككەنشە، ءوزىمدى-وزىم جەپ كۇندە ولگەنشە، ءبىر اق ولەيىن، سەن ءبىر سۇراۋعا اشىق جاۋاپ بەرشى. وتكەن جەكسەنبى كۇنى، مەن گاليسينادا تۇراتىن جولداستارعا كەتكەن كۇنى، سەن پەريزاتتىڭ الداۋىنا تۇسكەن جوقسىڭ با؟
— پەريزاتتىڭ الداۋىنا؟ بۇل نە ءسوز؟ — دەدى ساۋلە اڭىرىپ.
— ول سول ءتۇنى جىگىتتەردىڭ قىزىعىن ءوزى كورىپ، كىناسىن ساعان اۋداراتىن زىمياندىق جاساعان جوق پا؟.. ويلانشى!
— سەنىڭشە، الدايتىن پەريزات، الداناتىن مەنمىن ءا؟ وندا مەن پەريزاتتان اقىلسىز بولعانىم عوي؟ سەنىڭشە سولاي عوي.
— مەنىڭشە، ولاي ەمەس، ويلان!
— ونان اقىلسىز بولماسام نەگە الدانامىن؟
— وتىنەمىن، ويلان!
— جالىنساڭ دا ايتارىم — سول، — دەدى ساۋلە قاباق شىتتى دا، قايتا جادىراپ نۇرلانعا جابىسا كەتتى، — سەن ولاي اداسپا، جانىم. پەريزات ونداي جالعان دوس ەمەس، ول سەن ويلاعانداي جىگىت قۇمار دا ەمەس، تەك جايدارى بولامىن دەپ ءوزىن-وزى جارالاپ جۇرگەن جان. سەن ونى جازىقسىز جازالاما.
— مەن اداسقانىم جوق، سەن ويلان ءالى دە.
— نەشە جىل ويلانسام دا ايتارىم سول عانا، مەنىڭ سەنەن كەيىنگى سەنەرىم دە، سەرىگىم دە سول پەريزات.
نۇرلاننىڭ جاڭا عانا جادىراي باستاعان ءوڭى قايتادان سالقىنداپ سالا بەردى.
— وندا ءوزىڭ قارالىسىڭ.
— «قارالىسىڭ» دەگەن نە ءسوز؟ — دەپ ساۋلە ونىڭ بەتىنە قادالا قالدى. «سەن ءتىرىسىڭ، مەن نەگە قارالىمىن؟» دەگىسى كەلىپ ەدى، ونى ايتا العان جوق.
— كەشىلمەستەي كىنالى بولۋ قارالى بولۋدان جەنىل ەمەس، ول ءارقاشاندا ەسىندە بولسىن.
— ءوزىم بىلمەيتىن ول نەندەي كىنا؟ سوڭعى تىلەگىم وسى بولسىن، كۇدىگىڭدى جاسىرماشى، مەن نەندەي كۇنا ىستەپپىن؟
— مەن سەزگەنىمدى ەمەس، كورگەنىمدى ايتىپ كەلەمىن.
— كورگەنىمدى! وندا ونى مەنەن نەگە جاسىراسىڭ؟
— مەن ءبىر جەتى بويى ءوز كوزىمە ءوزىم سەنە الماي دالمىن.
— ەگەر مەنى وزىڭە كۇدىكتى ەتىپ كۇڭگىرت كورسەتەر بولسا، اقتى قارا دەيتىن ونداي كوزدى ويىپ تاستا، ەكەۋمىزگە مەنىڭ كوزىم جارايدى. ال ەگەر سەنى سۇيگەن جۇرەگىم الدەكىمنىڭ قولىنا ءتيىپ كىرلەنگەن بولسا، ونداي ولەكسەنى جۇلىپ ال دا، يتكە لاقتىر!
«بۇل نە جۇمباق؟ قانشا ۇڭىلسەم دە ءوزىمدى سۇيگەن جۇرەكتى عانا كورەمىن، بۇل قالاي؟ الدە مەن سونشالىقتى سوقىرمىن با؟ وندا سوناۋ ءبىر تۇنگى كورگەندەرىم نەمەنە؟ الدە مەن سول ءتۇنى الجاستىم با؟ ەسىمنەن اداسىپ الجاسقانداي ماعان نە بولدى؟ جوق، مۇندا ءبىر زىمياندىق بار. مەن سول زۇلىمدىقتىڭ ىنىنە سۋ قۇيۋىم كەرەك..، قالاي؟»
نۇرلان وزىمەن-وزى وسىلاي سىرلاسىپ ءۇنسىز كەلە جاتىر.
جاڭاعى ءبىر سۇراۋلار ساۋلەنىڭ بۇگىنگى كۇننەن كۇتكەن ءۇمىتىن تاعى دا الىستاتىپ جىبەردى. ول نۇرلاننىڭ جۇمباق سىرى وڭايلىقپەن اشىلمايتىنىن ەندى ءسوزدى دە، نە ىستەرىن بىلمەي ويىن ءار قياعا ءبىر شارىقتاتتى. «بۇل قالاي؟ ءوزى مەنى شىن سۇيەتىن سەكىلدى، سۇيە تۇرا ناحاقتان كۇيدىرۋى قالاي؟ الدە ماحابباتتىڭ مەن بىلمەيتىن وسىنداي ءسۇيىپ تۇرىپ كۇيدىرەتىن سىرى بار ما ەكەن؟ وندا ونىڭ نەسى باقىت؟ جوق، ءدال نۇرلاننىڭ مەنى ناحاقتان كۇيدىرۋى مۇمكىن ەمەس. سوندا مەن ونىڭ كوڭىلىنە قاياۋ سالعانداي نە ىستەدىم. الدە ول جوقتان سىلتاۋ ىزدەپ ءجۇر مە؟ فۋ، مەن نە دەپ كەتتىم؟ سونداي ويعا نۇرلاندى قالاي قيدىم؟ توقتا... توقتا... كەشە بولەكباس بىردەڭەنى بىقسىتقان ەدى اۋ، ول پەريزات پەن قوسا مۇنى دا شەگىر كوزىمەن اتىپ: «نۇرلانعا وپا بەرمەگەن سەندەر، كىمگە وپا بەرمەكسىڭدەر، ماعان با؟ پشتۋ... تۇكىردىم ونداي ماحابباتتارىڭا»، — دەپ كەتە بارعان-دى. وعان مۇنداي ءسوز ايتقىزعان نۇرلاننىڭ وسى جۇمباق قىلىعى بولار، مەن سونى ءبىر بايقايىنشى».
نۇرلان سەكىلدى ساۋلە دە وزىمەن-وزى وسىلاي سىرلاسىپ الىپ وسىنداي ويعا بەكىندى دە، قيىس الدا كەتىپ بارا جاتقان بولەكباستى شاقىرىپ الدى.
— مەن بۇگىن تۋعان كۇنىمنىڭ قۇرمەتى ءۇشىن التى كىسىلىك توي جاساماقپىن، قىزىڭ بولسا ەرتىپ كەل، — دەدى.
ساۋلەنىڭ بۇل قۇرمەتى بولەكباستىڭ كوزگە كورىنىپ تۇرعان بار قۇنىن ءبىراق سىپىرىپ ءتۇستى. ونىڭ مانادان بەرى قورعاسىنداي كورىنگەن جاساندى سالماعى كوبىكشە كوپىرە جونەلدى. ول ەمەندەي يىلمەس قالپىن قاڭباق قىپ جىبەردى دە، ەلبەلەكتەپ كەلىپ ساۋلەنىڭ قولىن ۇستاي الدى.
— پريۆەتستۆۋيۋ ي پوزدراۆليايۋ، ساۋلەش، دەي سالىپ باسىن ەكى يزەگەننەن كەيىن قايتادان كەكيە قالدى. — ءيا، ول تويدى قايدا؟
— وسى پاركتىڭ ىشىندەگى رەستوراننىڭ ەڭ ارعى شەتكىسىندە.
— وتە پرەكراسنو، وتە حوروشو! مەنى ىزدەپ اۋرە بولماڭدار، دەر كەزىندە سەندەردى ءوزىم ىزدەپ تابامىن.
ول سونى ايتتى دا، اياعىن ساندەنە باسىپ العا قاراي ءجۇرىپ كەتتى.
ساۋلەنىڭ بولەكباس تۋرالى نە ويلاعانىن وزىنەن باسقا ەشكىم سەزگەن جوق. ونىڭ جاڭا عانا جيىركەنگەن ادامىنا ەندى بۇلاي جىلى شىراي بەرۋى نۇرلانعا ۇناعان جوق، ءبىراق ۇناتپاسا دا ءۇن قاتپاي بولەكباستىڭ وزىنە ءزىل تاستادى.
— ەي، بۇلدىرگەنوۆ جولداس، سەن سويلەيتىن بولساڭ قازاق، ءسوزىن بۇلدىرمەي قويىرتپاقتاماي سويلەشى وسى.
— قويىرتپاق؟ — دەدى بولەكباس كوزىن ەجىرەيتىپ، — سەنىڭشە، قازاق ءسوزى مەن ورىس ءسوزىن دوستاستىرۋ قويىرتپاق، ءا؟ ونداي جاڭالىق سەنىڭ كوزىڭە ءبۇلدىرۋ بولىپ كورىنەدى، ءا؟
— وي، بىلگىرىم اي!
***
كۇن قىزعان سايىن قويۋلانا تۇسكەن ءساندى توپ مىڭ بۇرالىپ، ءجۇز قۇبىلىپ، قۇلپىرا تولقىپ پاركتىڭ ءىشىن دۋمانداتىپ جىبەردى. كوك جاسىل كەڭ اللەيالاردىڭ ءبارى دە ءقازىر ساعىمنىڭ ارناسى سەكىلدى. سونىڭ ءبارى وزىنە قۇرمەت كورسەتۋ ءۇشىن جينالعان قوشەمەتشىلەردەي شالقىپ بولەكباس وتىر. مۇنداي كەز ونىڭ ەڭ باتىر، ەڭ شەشەن كەزى. ءبىراق ول قانشا شەشەن بولسا دا «نەتىپ» دەۋدەن قۇتىلا العان جوق.
— پەرىم، ىدىسىڭدى بەرى نەتىپ جىبەرشى، نۇرلانىم ءۇشىن ءوزىم بارىنە ءبىر نەتكىزىپ جىبەرەيىن. «نەتكىزىپ» دەگەنىم كوتەرتەيىن دەگەنىم ەكەنىن بىلە تۇرا نەمەنەگە جىرقىلداي قالدىڭدار، داۆاي جىرقىلدى قويىڭدار دا، ءبىر تامشىسىن قالدىرماستان نەتىپ نەتىپ جىبەرىڭدەر.
پەريزات ونىڭ قالتىراي باستاعان قولىنا كۇلە قاراپ:
— قولدارىڭ سوزىڭە ۇقسايدى ەكەن اۋ. نۇرلان، پاۆەل، قاراڭدارشى، قانداي ادەمى بيلەيدى، قاراڭدارشى، مەن ءدال مۇنداي ءبيشى قولدى كورگەن ەمەسپىن، — دەپ كۇلىم كوزىن جاعالاي توڭكەرە تاستاپ ەدى، بولەكباس ستولدى سارت ەتكىزدى.
«نەمەنە، مەنىڭ قولىم سەنىڭ كورىنگەنگە تەلمىرگەن كوزىڭنەن جامان بولىپ پا؟» دەمەكشى ەدى، ونى ايتا العان جوق، ايتاتىن دا ەدى، پاۆەل مەن نۇرلان ۇلگىرتكەن جوق. ەكەۋى شاپشاڭ قيمىلداپ ۇستاي الماعاندا، ستول ۇستىندەگى ىدىستار ۇشىپ تۇسەتىن ەدى، ەكەۋىنىڭ قولى ستولعا بىردەي ءتيدى دە، ەكەۋىنىڭ وتتى كوزى بولەكباسقا قاتار قادالدى. ءۇن شىعاتىن دارمەن ەكەۋىندە دە جوق، ويتكەنى اينالا سىڭسىعان جۇرت.
— سەن نەتىپ بولساڭ، كەتىپ تە بول، — دەدى نۇرلان تىستەنە سىبىرلاپ.
بولەكباستىڭ بۇيرالانعان شاشتارى مۇلدەم ءۇرپيىپ، كوزى مۇلدەم ەجىرەيىپ كەتتى، ءبىراق استىڭعى ەرنى ءبىر جىبىر ەتتى دە كەزەرە قالدى، سول كەزەرگەن ەرنىمەن بىرگە ءوزى دە سازارىپ ءۇنسىز وتىرىپ قالدى.
«مەنى، مەنىڭ ءوزىمدى عانا ەمەس اۋ، پاك جانىمدى وسىنداي ويى لاستار كىرلەمەك بولادى ءا؟ نەتكەن قورلىق»، — دەدى ساۋلە ىشتەي قىنجىلىپ.
— دوستارىم، كەشىرىڭدەر. كىنالى مەنىڭ ءوزىم ەمەس، — جۇرەگىم. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، جۇرەگىمدى ءبىر قىزعانىش نەتىپ كەتتى.
— ول نەنىڭ قىزعانىشى؟ — دەپ پەريزات كەۋدەسىنە سىيعىزا الماي وتىرعان كۇلكىسىن ازىلمەن تارقاتقىسى كەلىپ، كۇلە قاراپ ەدى، ونىڭ كۇلكى ورالعان ۇزىن كىرپىگى وسى ساتتە بار سۇلۋلىقتى جيناپ العانداي ەكەن، سول سۇلۋلىق جۇرەگىنە نايزا بولىپ قادالعانداي بولەكباس ءبىر ىڭق ەتتى دە:
— سەنىڭ قىزعانىشىڭ، — دەدى.
— سوندا قالاي، مەنى مىنا ستولدان قىزعانامىسىڭ؟
بولەكباس ءبىر ىڭق ەتتى، وعان جاۋاپ قاتقان جوق.
— قانە، وسىنى پاۆەل مەن پەريزاتتىڭ باقىتتى، ءومىرلى، ءشۇبىرلى بولۋلارى ءۇشىن نەتىپ جىبەرەيىنشى.
ول تىلەگىن قابىلداعان دوستارىنا رازى بولىپ، جادىراي باستاپ ەدى. پەريزاتتىڭ مىنا ءسوزى قايتادان قامشىداي ءتيدى.
ول ساۋلەنى اقىرىن ءتۇرتىپ قالىپ:
— بولەكباستىڭ ساعان ارناپ شىعارعان بىلتىرعى ولەڭى قالاي ەدى؟ تۋعان كۇنىڭنىڭ قۇرمەتىنە سونى اقىرىن سىزىلتىپ جىبەرشى، — دەدى.
— قىزدار، ءبىزدى قىزعانىش وتىنا سالعىلارىڭ كەلمەسە، بولەكباسقا كوپ قىزىعا بەرمەڭدەر، — دەپ نۇرلان قياس اڭگىمەنىڭ بەتىن ءتاتتى ازىلمەن بۇرىپ جىبەردى.
ءدال وسى مەزگىلدە بۇلاردىڭ وزدەرىمەن بىرگە وقيتىن ءبىر جىگىت جەتىپ كەلدى دە:
— نۇرلان، پاۆەل، تەزىنەن ءوزىمىزدىڭ پارتورگكە جەتىڭدەر! — دەدى.
— جايشىلىق پا؟
— سەندەردى ناركوم شاقىرتقان كورىنەدى، مەنىڭ بار بىلەرىم سول عانا.
حابارشى جىگىت سونى ايتتى دا، الدەكىمدى ىزدەگەندەي كوزىن جان-جاعىنا سىعالاي تاستاپ كەتە بەردى.
— ناركوم؟
نۇرلان مەن پاۆەل سول ءبىر سوزدەن وزدەرى كۇتپەگەن ءبىر جايسىز جاعدايدى سەزسە دە، سىر بەرمەي ءبىرىن-بىرى ىشتەي ۇعىپ تەز جادىراي قالدى دا:
— سەندەر الاڭسىز وتىرا بەرىڭدەر.
— بىزدەر كەشىكپەسپىز، — دەگەننەن باسقا ءسوز ايتپاستان ەكەۋى تۇرا تۇرا باستاپ ەدى.
— اپىر اي، — دەدى ساۋلە ءبىر قولىمەن ءوزىنىڭ جۇرەگىن، ەكىنشى قولىمەن نۇرلاننىڭ قولىنان ۇستاي الىپ.
— نە بولدى؟
نۇرلان وعان جالت قاراپ ەدى، ونىڭ كوز جانارىندا جاڭا عانا جايناپ تۇرعان باقىت ساۋلەسى السىرەپ بارادى ەكەن. جالعىز تامشى قانى قالماي ءوڭى دە قاشىپ كەتىپتى. نۇرلاننىڭ نە بولدى دەگەن سۇراۋىنا دا جاۋاپ قاتقان جوق، ۇزىن كىرپىگىن قاقپاستان، ويلى كوزىن ءبىر نىسانادان الماستان وتىرىپ قالدى، نۇرلان ساۋلەنىڭ مۇنداي ءتىرى ولىككە ۇقساعان شاعىن بۇرىن كورمەگەن ەدى، سوندىقتان با قالاي جۇرەگى ەلجىرەسە دە، بىردەن ارتىق قاراي الماي، ساۋلەنىڭ ارقاسىنان ءبىر قاقتى دا تۇرا جونەلدى.
— كەشىكسەڭدەر ءبىزدى جاتاقحانادان تاباسىڭدار، — دەدى پەريزات داۋىستاڭقىراپ.
«قوش»، — دەدى ساۋلە ىشىنەن. ونى كىمگە نە ءۇشىن ايتقانىن ءوزى دە سەزگەن جوق. كوڭىل قۇشاعىمەن نۇرلاندى قۇشىرلانا ءبىر قۇشتى دا ءۇنسىز قالا بەردى. ءتىپتى ولار كەتكەن جاققا قاراعىسى دا كەلگەن جوق.
بولەكباس قاز قالپىندا. ول ەكى قىزدىڭ ورتاسىندا جالعىز قالعانىنا ءماز سەكىلدى. ءبىر ءتاۋىرى ول نە ايتۋدى ويلاپ شارشاماي اۋزىنا نە تۇسسە تالعاماستان ايتا سالاتىن ادەتىنە باستى ما، جوق الدە سەزگەن بىردەڭەسى بار ما، ايتەۋىر ونىڭ ءسوزى قىزداردى ءبىر سەلك ەتكىزدى.
— يا دۋمايۋ، قىزدار، جاڭاعى ەكەۋىن شاقىرعان ءوزىمىزدىڭ ناركوم ەمەس، سوعىستىڭ ناركومى، — دەدى، — قانە سولار ءۇشىن الىپ جىبەرەيىك. ولاردىڭ جۇگىن مەن اق كوتەرەيىن، كەلىڭدەر.
— توقتاشى، سەن نە دەپ وتىرسىڭ؟
— قالايشا؟ — دەگەن سۇراۋ ەكى قىزدىڭ اۋزىنان جارىسا شىقتى.
— قالايشا ەكەنىن وتكۋدا زنايۋ، ويىما قايدان ساپ ەتىپ، اۋزىما قايدان نەتكەنىن دە نە زنايۋ، يا دۋمايۋ تاك، پروستو تاك.
پەريزات ونى كوزىمەن اتىپ، ءتىسىن ءبىر شىقىر ەتكىزدى دە:
— سەنى دە بايىم بار دەيتىن ايەل، اكەم دەيتىن بالا بولار ما ەكەن؟ ءاي بولا قويماس، — دەپ ءتىسىن تاعى ءبىر شىقىر ەتكىزدى.
ساۋلە جان-جاعىنا ءبىر قاراپ الىپ، اقىرىن كۇرسىندى دە:
— مۇنداعى بار قىزىقتى جاڭاعىلار الىپ كەتكەن سەكىلدى، ءبىز دە كەتەيىكشى... جولداس وفيسيانتكا، ەسەبىڭىزدى اكەلىپ، اقشاڭىزدى الىڭىزشى، — دەپ اقشاسىن ازىرلەي باستاپ ەدى، بولەكباس ءبىر قولىمەن ساۋلەنىڭ قولىن ۇستاي الدى دا، ەكىنشى قولىن قالتاسىنا سالا باستادى.
— نەت، ساۋلەتاي، نەت! مەن وتىرعاندا سەنىڭ اقشا نەتۋىڭ نە گوديتسيا، مەنىڭ جىگىتتىك باسىمدى ولاي قورلاما، مەن وندا قاتتى نەتەمىن.
پەريزات مىرس ەتتى:
— قاتتى نەتكەنى قالاي؟
— اي، سەن قىز اق نەتۋدەن باسقانى ءبىر ويلامايدى ەكەنسىڭ، — دەپ بولەكباستىڭ كوزى تاعى دا ەجىرەيە قالدى.
— ونى ايتقان مەن ەمەس، ءوزىڭ عوي. ءوز سوزىڭنەن ءوزىڭ جەريتىن بولساڭ نەگە ايتاسىڭ؟
— مەن نەتەمىن دەگەنىم جوق، وكپەلەيمىن دەدىم. سەن ونى بىلە تۇرا مەنىڭ وكپەمدى نەتۋگە قاراي سۇيرەپ باراسىڭ.
ساۋلە ەكەۋىنىڭ دە ءسوزىن تىڭداعىسى كەلمەي، بولەكباسقا زىلدەنە ءۇن قاتتى.
— ماڭايىمىزداعىلاردان ۇيات، بوسات قولىمدى.
— جوق، ولسەم دە بوساتپايمىن.
— ءتۇسىن، سەن مەنىڭ قوناعىمسىڭ. قوناعىنا قوناق بولۋ — اقىلى كەدەيلەردىڭ قىلىعى، مەن ونداي كەدەي ەمەسپىن.
ساۋلەنىڭ بۇل ءسوزى كەۋدەسىنە تەپكى بولىپ تيگەندەي بولەكباس ءبىر ىڭق ەتتى دە، ونىڭ قولىن بوساتىپ جىبەردى.
— اقشاڭدى ولجا ەت تە، جاڭاعى ءسوزىڭنىڭ جايىن ايتشى، سەن نەلىكتەن ولاي دەدىڭ؟ سوعىس ناركومى دەگەن ءسوزدى نەلىكتەن ايتتىڭ؟ — دەپ پەريزات ەجىكتەگىسى كەلىپ ەدى، بولەكباس «پروستو تاك» دەۋدەن جانىلعان جوق.
— ول ءۇشىن ساعىڭدى سىندىرماي-اق، قوي، ءقازىر اق بىلەمىز، سۇراماي-اق ايتقىزامىز. بولەش، بىزبەن بىرگە قولتىقتاسىپ قايتۋعا قالايسىڭ؟ — دەپ ساۋلە ەكەۋىن بىردەي قارماپ الدى. ويتكەنى ول نۇرلاننىڭ قۇپيا سىرىن بولەكباستان تارتقىسى كەلگەن ماناعى ويىنا قايتا ويىسقان ەدى.
— ونىڭ قولقالايتىن نەسى بار؟ — دەدى بولەكباس ماڭعازدانىپ، — مەندەي پاقىرلار سەندەردەي سۇلۋلاردىڭ بۇيدالاعان تايلاعى ەمەس پە؟ سەندەر قايدا جۇرسەڭدەر جابىسىپ قالمايتىن كولەڭكەلەرىن بولۋعا ءازىرمىن.
— «سىزدەي اسىل تاپ بولسا، باستى قالاي شايقايمىز» دەگەن ولەڭدى ءبىلۋشى مە ەدىڭ؟ سول ولەڭ ءبىز سياقتى قىزداردىڭ سەن سياقتى جىگىتتەرگە ايتقان ولەڭى عوي. سول ەلەن عانا مەنىڭ جىگىتتەرمەن شايقاسقىم كەلگەندە ايتار ۇرانىم، — دەپ پەريزات قارماق تاستاپ ەدى.
— تەك ەسىڭدە بولسىن، ءبىزدىڭ سىرىمىز دا، سىنىمىز دا كوپ، سىنىمىزدان وتە الماي ساعىڭ سىنىپ جۇرمەسىن، — دەپ ساۋلە بولەكباستىڭ ۇمسىنعان ءۇمىتىن قاعىپ جىبەردى. ءبىراق ءۇمىتى ۇزىلسە دە تىلىنە يە بولعان جوق.
— سىناشى، جانىم، سىناڭدارشى. وت دارياسىنان ءوت دەسەڭدەر دە وتەيىن، وتە الماسام ءوز سورىمنان كورەيىن دە، جولدارىڭا قۇربان بولىپ ەلەيىن. جالعىز عانا تىلەگىم، مەنىڭ كەيدە اڭقاۋدىڭ ءرولىن وينايتىن ادەتىم بار، سونى سەزبەي قالىپ وزدەرىڭ مازاق بولىپ جۇرمەڭدەرشى، — دەپ مايمىلشا مايميا قالىپ ەدى، قىزداردىڭ ەكەۋى بىردەي اڭىرىپ قالدى.
— ءوزىڭ ءتىپتى شەشەن ەكەنسىڭ عوي، — دەدى پەريزات وقىس كەلگەن ويىن جاسىرا الماي، — الگى ءبىر «نەتىپ»...«نەتىپ» دەيتىن كەكەش ءسوزىڭدى دە ۇمىتىپ كەتتىڭ.
«مىناۋ، شىنىندا، ارتيست ەكەن، — دەدى ساۋلە ىشىنەن، — مەن مۇنى قولىنان كەلەر جاقسىلىعى دا، جامانشىلىعى دا جوق بيشارا كورەتىن ەدىم دە، ارتىق-كەمدى ايتقان سوزدەرىن باقسىنىڭ ساندىراعىنا ساناپ ەلەمەۋشى ەدىم، الدانعان سەكىلدىمىن اۋ. جوق، ول مۇمكىن ەمەس. ءدال مۇنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەۋىم مۇمكىن ەمەس. مەن وندايلىق اڭقاۋ ەمەسپىن، اڭقاۋ بولماسام، كىمنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەۋىم مۇمكىن ەمەس. ءوزىمدى-وزىم تىم كوتەرىپ جىبەردىم اۋ. ەگەر ونداي ساۋەگەي بولسام، نۇرلاننىڭ سىرىن بىلە الماي نەگە الاس ۇرىپ ءجۇرمىن؟»
ونىڭ نەگە ءۇنسىز قادالىپ وتىرعانىن بولەكباس سەزگەن جوق. ساۋلەنى دە تاڭداندىرىپ تاستادىم دەگەن وي مەن ارىق سەزىمىنە سەمىرىپ، سوقىر ءۇمىتى قايتادان شارىقتاي باستادى. سول كوبىكتەنگەن كوڭىلى تاسىپ شالقايا بەرە جان جاعىنا كوز تاستاپ ەدى، اركىم ءوز ساۋلەسىمەن وتىر ەكەن. بۇل قانشا كۇمپيسە دە ەشكىم كوزىنە ىلە قويعان جوق. سونان كەيىن ول ءانى ەكەنى، ءتۇسى ەكەنى بەلگىسىز قايداعى ءبىر ءتاتتى قيالدىڭ قۇشاعىنا كىرىپ كەتتى. الدەنەنى اڭساپ الىسقا شارىقتاعىسى كەلەدى، ءبىراق قاناتىن قانشا قاتتى قاقسا دا، قيالى قىزداردىڭ اياعىنىڭ اراسىنان شىعا الاتىن ەمەس.
«بۇل قالاي؟ بۇل قىزداردىڭ سيقىرى بار ما؟ مەن نەگە وسىلاردىڭ شىرماۋىنا ورالا بەرەمىن؟ نەگە... نەگە؟»...
ول ءوز سۇراۋىنىڭ جاۋابىن تابا الماي ماندايىن شارت ەتكىزدى.
بۇل كەزدە ساۋلە اقشاسىن تولەپ بولىپ، كەتۋگە ىڭعايلانعان ەدى، پەريزات بولەكباستىڭ كوزىن الا بەرە يەك قاقتى. ساۋلە ونىڭ بولەكباستى تاستاپ كەتكىسى كەلگەن ويىن سەزىپ، باسىن شايقادى.
— ال، بولەكباسىمىز، ءبىز كەتتىك.
بولەكباس ۇيقىدان شوشىپ ويانعانداي سەلك ەتىپ، جۇرەگىن ەزگەن ويدى سىلكىپ تاستاپ، اتىپ تۇردى.
— ا، پوشلي، پوشلي. تەك پاركتى ءبىر اينالىپ وتەيىكشى، — دەپ ەدى، جىگىتتەرىنە جەتۋدى عانا ويلاعان قىزدار ونىڭ بۇل تىلەگىن قابىلداعان جوق، ەكەۋى ەكى جاعىنان قولتىقتاي جونەلىپ، ەسىك الدىندا كەزدەسكەن ءبىر ماشيناعا ءبىر-اق اكەلدى.
— ەرتەڭ تاعى كەلەمىز، پاركتى دە سوندا اينالارسىڭ، تىلىڭمەن بولسا دا ءبىزدى سوندا ءبىر ايمالارسىڭ، ازىرشە شوفەردىڭ قاسىنا وتىر.
— پەريزات، شوفەردىڭ قاسىنا مەن ءۇشىن سەن وتىرساڭ قايتەدى؟ — دەپ بولەكباس پەريزاتقا جالىنا قاراپ ەدى. ول تىسىرايعان كۇيى ساۋلەنىڭ قاسىنا بارىپ وتىرا كەتتى. سونسوڭ:
— مەنىڭ الدىما وتىرعىڭ كەلسە، جۇرە عوي، — دەپ ەسىكتى قايتا اشتى.
— ونداي ازاپقا جەتپىسىمدە دە كونە الماسپىن، ول ءۇشىن عافۋ ەتىڭىزدەر، — دەدى دە، بولەكباس شوفەردىڭ قاسىنا بارىپ سىلق ەتتى.
ولاردىڭ قىسىر كەنەسى وسىمەن بىتكەن سەكىلدى، ءارقايسىسى ءوز جۇرەگىمەن الىسىپ ءۇنسىز كەلەدى. اسىرەسە، بولەكباستىڭ جۇرەگى استان-كەستەن. مىنە، قىرىم كوپىرى. ول جاڭا عانا ساۋلە مەن پەريزاتتى قولتىقتاپ، وسى كوپىردىڭ ۇستىندە كەلە جاتپاقشى ەدى، مىنا جاتقان موسكۆا وزەنى دە ونىڭ ءتاتتى ءۇمىتىن وزىمەن بىرگە تولقىنداتقان ەدى. ول ساۋلەنى قولتىقتاپ الىپ وسى وزەندى جاعالاپ، سوناۋ كوك جاسىل ءمۇيىستى جاعالاپ كرەملدىڭ ىرگەسىمەن بارىپ، قىزىل الاننان وتپەكشى ەدى... سونىڭ ءبارىنىڭ تۇستەي جوعالۋىن قاراشى. ءۇمىت شىركىن نەتكەن نازىك، نەتكەن الدامشى. سونداي نازىك بولا تۇرا اجالدان باسقانى جەڭە الاتىن ادامدى الداي الادى. نەتكەن سايتان بۇل؟
ءوز قيالىنان ءوزى وسىلاي جارالانىپ ونىڭ جابىرقاۋ تارتقان كوڭىلىنە ەندىگى دەمەۋى ساۋلەنىڭ جاڭاعى ءبىر ءسوزى.
— «تىلىڭمەن بولسا دا ءبىزدى سوندا ءبىر ايمالارسىڭ» دەدى اۋ ءا؟ نەتكەن اسىل ءسوز. ءدال وسى سوزگە تەڭ كەلەتىن ءسوزدى مىنا پەريزاتتار مىڭ جىل ويلاسا دا تابا، الماس ەدى. جان جاراسىنا ەم تاباتىن ءسوزدى تاباتىن سەن عاناسىڭ اۋ، ساۋلەش، ويتكەنى سەنىڭ، ءوزىڭ اسىل جانسىڭ. ءسوزدىڭ ونداي اسىلى اسىل جاننان شىعادى. مەن سەنى ەرتەڭگىلىممەن ەمەس جانىممەن ايمالاسام، ەح شىركىن سوندا مەن ساعان: «عاشىقتىق دەگەن ءبىر دەرتكە دۋشار بولدىم، ساۋلەتاي. ولتىرسەڭ دە ءوزىن ءبىل، ەمدەسەڭ دە ءوزىڭ ءبىل، مەنىڭ ءومىرىم سەنىڭ قولىندا. مىنە، جۇرەگىم، جۇلىپ ال دا ۇكىمىڭدى ايت دەپ بىلاي ءبىر قۇشاقتاسام، و جالعان»، — اڭداماي شوفەردى قۇشاقتاي الىپ ەدى، ماشينا كىلت توقتاي قالدى.
— ءسىز مۇنان بىلاي اراقتى ءوز كۇشىڭىزگە ولشەپ ىشكەيسىز، ايتپەسە ەركەك پەن ايەلدى ايىرا. المايتىن اۋرۋعا شالدىعارسىز، — دەپ شوفەر بولەكباستى سوزبەن ۇيەلەتىپ تاستادى.
شوفەردىڭ ءسوزى پەريزاتتىڭ كۇلكىسىن، ساۋلەنىڭ ىزاسىن كەلتىردى.
— ە، قۇداي اي، ءوزىمىز دە كەلگەن ەكەنبىز عوي، — دەدى بولەكباس قىنجىلسا دا ءۇنى شىققانىنا قۋانا سويلەپ.
ساۋلە ءتيىستى اقشاسىن تولەپ جاتىپ:
— اكەي، بالاڭىز كوپ پە؟ — دەپ ەدى، شوفەر ميىعىنان كۇلە قاراپ باسىن شايقادى.
— مۇنى نە ءۇشىن سۇراعانىڭا ءتۇسىندىم، قىزىم، — دەدى ول ازدان سوڭ. — مىنا جىگىت سياقتى ءبىر ۇلىم بار ەدى. اقىلى ازداۋ بولعان سوڭ قۋىپ جىبەردىم، ەندىگى بارى وزىڭدەي ءبىر قىز عانا.
— سوندا مىنا جىگىتكە ايتقان جاڭاعىداي ءسوزدى سول مەندەي قىزىڭىزدىڭ كوزىنشە دە ايتا بەرەسىز بە؟
شوفەر كوزىن سىعىرايتا قاراپ، سول كۇلىمسىرەگەن قالپىن وزگەرتپەستەن:
— ەسىڭدە بولسىن، قىزىم، مەن كىسى تاني بىلەمىن. مەنى «اكە» دەگەنىڭ راس بولسا، مە.ن سەنى قىزىمداي كورىپ ايتايىن، مىنا سياقتى جىگىتتەن اۋلاق بولعايسىڭ.
بولەكباس ءسوز تەگەۋرىنىنە توتەپ بەرە المايتىنىن سەزىپ، ماشينادان مانا ىرعىعان ەدى، جەڭىلگەنىن ەندى عانا سەزگەن ساۋلەنىڭ جانى دا ونان كەم ىرشىعان جوق. ول «كەشىرىڭىز» دەگەننەن باسقا ءسوز ايتا الماي، ءوزى سوققىعا تۇسكەندەي ماشينادان تەڭسەلىپ زورعا ءتۇستى دە، ماشيناسىن سىرعىتىپ بارا جاتقان شوفەرعا قاراپ تۇرا قالدى.
— «جاقسىدان — شاراپات، جاماننان — كەسەپات». قانداي دانىشپاندىق ءسوز. ويلاپ قاراساق، حالقىمىزدىڭ ەرتە كەزدىڭ وزىندەگى دانالىعى بۇگىنگى سانالى زاماننىڭ دانالىعىمەن دە ۇرانداسىپ، بولاشاق ۇرپاققا ءۇن قاتادى. ال ءبىزدىڭ كۇيىمىز كونەنىڭ ءبارىن كون ەتىكتەي كورىپ تاپتاپ جانشىپ جۇرە بەرەمىز. نەتكەن دۇلەيلىك بۇل.
ول وزىمەن ءوزى سىرلاسقانداي وسىنى ايتتى دا، ءجۇرىپ كەتتى. بولەكباس بۇل ءسوزدىڭ ورايىنا بىردەڭە دەگىسى كەلىپ: «ول بىلاي عوي، ساۋلەش، نەتكەندەي»، — دەي بەرىپ ەدى.
— سەن نەنى نەتسەڭ دە بىزدەن اۋلاق كەتىپ نەتشى، — دەپ پەريزات ءبولىپ جىبەردى.
ول سونى ايتا سالىپ، بولەكباستىڭ ۇرپيە قالعان شاشىنا دا، ەجىرەيە قالعان كوزىنە دە قاراماستان تۇرا جونەلدى، تەك:
— ەي سەن قىز وسى مەنى نەتە بەرۋدى قاشان قوياسىڭ؟ — دەپ بولەكباستىڭ الىستان شىققان ىزالى ءسوزىن ەستىگەندە عانا ارتىنا قاراپ كۇلىپ جىبەردى.
ونىڭ كۇلكىسى كۇشەيگەن سايىن ىزالانىپ بولەكباس تۇر.
— تۇرا تۇر، سەن قىز، وسى سىقاعىڭ ءۇشىن جانىڭدى ءبىر سىعىمدارمىن!
پەريزاتقا دەگەن كەگى وسىمەن ءبىتتى دە، بار ويى ساۋلەگە اۋىسىپ كەتتى. «اپىر اۋ، ساۋلەنى اقىلدى قىز، اسىل قىز دەپ. جۇرگەن مەن نەتكەن اڭقاۋ ەدىم؟ ءبىراق مەن بىلەتىن قىزداردىڭ ىشىندە ونان اقىلدىسى بار ما، سونى ءبىر ويلاشى. جوق سەكىلدى. سوعان قاراعاندا ايەل حالقىنىڭ اقىلى باقسىنىڭ جىنى سەكىلدى كىرەسىلى-شىعاسىلى بىردەڭە بولۋ كەرەك. عاجاپ... عاجاپ! بۇل — مەن جاڭا عانا اڭعارعان عاجاپ. اتتەڭ، قولىمنان كەلمەيدى، ەگەر كەلە قالسا «ايەلدەردىڭ اقىلى نەلىكتەن باقسىنىڭ جىنى سەكىلدى كىرەسىلى-شىعاسىلى»، بولماسا «ايەلدەردىڭ اقىلى نەلىكتەن باقسىنىڭ جىنىنا ۇقساس»؟ دەگەن تاقىرىپتا ديسسەرتاسيا قورعار ەدىم».
ول وسى ويىمەن قىزداردان اۋلاقتاي بەردى.
* * *
ساۋلە نۇرلانداردى سۇراستىرا كەلە اڭىرىپ قالدى.
— ناركومعا شاقىرىلعان سول ەكەۋى عانا، بۇل قالاي؟ الدە ىستەگەن ءبىر قىلمىستارى بار ما ەكەن؟
— بولسا بولار، سوڭعى كەزدە سۋىق جۇرىستەرى كوبەيىپ كەتىپ ەدى، — دەدى پەريزات ازىلدەگەن بولىپ. ول ازىلدەسە دە ءوز كۇدىگىن ايتىپ تۇر.
ساۋلە سۋىق تۇسپەن جالت قارادى:
— سۋىق جۇرىستەرى قالاي؟
— مەن ديرەكتوردىڭ كومەكشىسىنەن ءبىلدىم، ولاردى" «ناركومنىڭ كومەكشىسىمىن» دەپ تەلەفون سوعىپ شاقىرعان ءبىر قىز كورىنەدى. مەنىڭشە ول قىز ناركومنىڭ كومەكشىسى ەمەس، سول ەكەۋىنىڭ ءبىرىنىڭ كوڭىلدەسى.
— سەنىڭ باسىڭ قايداعى قوقسىقتاردى قايدان جيناي بەرەدى وسى، — دەپ ساۋلە قاباق شىتىپ ەدى، پەريزات:
— مەن پوچتاعا كەتتىم، — دەپ سىرعي جونەلدى.
«بۇل نە؟ الدە بۇل قىزدىڭ سەزگەن بىردەڭەسى بار ما؟ باسقا اسپيرانتتاردىڭ ءبارى وسىندا. ءارى ديپلومىن ءالى قورعاماعان اسپيرانتتاردى ناركومنىڭ شاقىرۋى مۇمكىن ەمەس. سوندا ماناعى جىگىت مۇنداي وتىرىكتى نە ءۇشىن ايتتى؟ الدە سول ۇشەۋىنىڭ «ۇرلىعى» ءبىر مە؟ نۇرلاننىڭ سوڭعى كەزدە سالقىن تارتۋى ماعان دەگەن وتىن باسقا بىرەۋلەردىڭ جالماپ قويعاندىعىنان با؟ سولاي بولۋى مۇمكىن اۋ. فۋ، مەن ەسىمنەن اداسقان شىعارمىن، نە دەپ كەتتىم؟ سونداي پاسىقتىققا نۇرلاندى قالاي قيدىم؟»
ول وسىنداي ويدا تۇرىپ ەسىك الدىنداعى كەزەكشى ايەلدەن العان ەكى حاتتىڭ بەتىنە ءالى قاراعان دا جوق. كوزى ۇزاپ بارا جاتقان پەريزاتتا، ول كوزىنەن تاسا بولعان سوڭ عانا قولىنداعى حاتتارعا قارادى.
حاتتىڭ ءبىرىن كورىپ قۋانىپ ەدى، ەكىنشىسىن كورگەندە ول قۋانىشى سۋالا قالدى.
— تەمىر!.. بۇل كىم؟.. سول جاستايىنان قاراقشى اتالعان تەمىر بولسا، ول مەنى قايدان بىلەدى؟ دەپ حاتتى اشىپ جىبەرىپ ەدى، ىشىنەن ۇشقىش كيىمىن كيگەن ءبىر سۇلۋ جىگىتتىڭ سۋرەتى شىعا كەلدى. — بۇل كىم؟ انىق تەمىر مە وسى؟ ول ايداۋدا ەمەس پە ەدى؟ ايداۋدا ءجۇرىپ ول قالاي ۇشقىش؟ بۇل نە جۇمباق تاعى؟
وزىنە ءوزى وسىنداي سۇراۋلار بەرە، سۋرەتكە ۇڭىلە قاراپ تۇرعان ساۋلە، قاسىنا كەلگەن بولەكباستى اڭعارعان جوق.
— ساۋلەش، كتو ەتو؟ سەركەشە سەكيگەن بىرەۋ عوي ءوزى.
— بۇل ماعان عاشىق جىگىتتەردىڭ ىشىندەگى ەڭ سۇلۋ سەركەسى. سەنى جەكپە-جەككە شاقىرىپتى، ازىرلەنە بەر، — دەدى دە، ساۋلە ءوزىنىڭ سىلان جۇرىسىنە سالىپ كەتە باردى.
بولەكباس ساۋلە كەتكەن جاققا قاراپ ءبىراز تۇردى دا، باسىنا ءجونى ءتۇزۋ وي كەلمەگەن سوڭ، قولىن ءبىر-اق، سىلتەدى.
— پودۋماەش، «جىگىتتىڭ سەركەسى!» پوسموتريم كىمنىڭ سەركە، كىمنىڭ تەكە ەكەنىن، — دەپ سۇق قولىن شوشايتىپ الىپ تاعى ءبىر سىلتەدى دە، ەسىك الدىنداعى ورىندىققا بارىپ وتىرا كەتتى.
كەنەتتەن ەسىنە الدەنە تۇسكەندەي قالتالارىن الاسۇرا اقتارىپ ءوزىنىڭ سۋرەتىن تاۋىپ الدى دا، وزىنە-وزى قىزىعا قاراپ:
— مەن دە حات جازىپ سۋرەتىمدى قوسا نەتىپ كورسەم قايتەدى، ءا؟ مۇمكىن، مەنىڭ سۋرەتىمدى دە كەۋدەسىنە نەتەر! ءبىراق سول قىزدىڭ جاڭا جەكپە-جەگى نە سۇمدىق وسى؟ الدە وزىنەن بارىپ ءمان-جايىن سۇراسام با ەكەن؟.. جوق، ءقازىر بارۋعا نەلزيا! ول ءقازىر مەنىمەن سويلەسپەيدى، سۋرەتپەن نەتەدى.
ونىڭ ويلاعانى راس، ءدال بۇل مەزگىلدە ساۋلە ورتاداعى ستول باسىندا تەمىردىڭ سۇلۋ كەسكىنىنە تۇيىلە قاراپ وتىر ەدى.
— ءيا، سىرتىڭ سۇلۋ، ءبىراق، ءىشىڭ قانداي؟ جۇرگەن جەرىڭ لاڭ، قولىڭ قان، سەن ءبىر جىرتقىش اڭ سەكىلدى ەمەسسىڭ بە؟ — دەدى دە ءۇنسىز تۇنەرىپ قالدى. الدىندا بۇكتەسىنى ءالى جازىلماعان حات جاتىر. اق ساۋساقتارىن اۋىر قيمىلداتىپ سونى اشتى.
«جانىم ساۋلە! بىلەم، «جان» دەگەن بۇل ءسوزىم جۇرەگىڭە جايلى تيمەس! ءبىراق ويلان! مەن وتكەن از كۇنگى سۇرگىن ومىرىمدە سەندەي تالاي قىزداردى كوردىم، ولار مەنى «جانىم» دەگەندە، مەن ولاردى ىشىمنەن «جاۋىم» دەيتىنمىن. ويتكەنى ول كەزدە مەنىڭ جۇرەگىم ەرىمەيتىن مۇز، جىبىمەيتىن تاس سەكىلدى ەدى. سول تاس جۇرەكتى جىبىتكەن ءبىر عانا سەنسىڭ. سوندىقتان «جان» دەگەن ءسوز ءبىرىنشى peت ساعان عانا ايتىلعان-دى. وعان مەيلىڭ سەن، مەيلىڭ سەنبە. ونى سەنەن ءدال ءقازىر كۇتىپ وتىرعان مەن جوقپىن. مەنىڭ ومىردەن كۇتكەن ارمانىم نە؟ ونى ايتۋعا ءتىلىم كەدەي، جەتكىزە الاتىن ەمەسپىن. ءوزىڭ اشىپ، ءوزىڭ اقتار دەپ جۇرەگىمدى الدىڭا جايىپ سالار ەم، امالىم جوق، الىستاسىڭ. بۇل — اڭساعان كوڭىلدىڭ ارناۋلى نازى. وعان تاعى دا مەيلىڭ سەن، مەيلىڭ سەنبە. تەك ەسىڭە مىنانى مىقتى ۇستا؛ مەنىڭ جانىم ساعان بەرىلگەن، مەنىڭ تاس جۇرەگىم سول سەبەپتى ەرىگەن. قاناتى سىنعان سۇڭقارداي، كوك جۇزىندە جازىم بولىپ اجال زىندانىنا قاراي قۇلاي قالسام سەن بولارسىڭ «ساقتا» دەپ جالبارىنار ءتاڭىرىم. قاشان بولسا دا ءبىر كەزدەسەرمىز، سوندا سەنى يا جۇرەگىم، يا بىلەگىم جەڭەر. سەن سونى ەسىڭە مىقتى، ساقتا!
قۇدالىقتىڭ قۇرىعى ەمەس ساعان تاستاپ وتىرعانىم، جۇرەگىمنىڭ بۇيرىعى ارىز ەتىپ ايتقانىم.
قىز الدىندا ۇيالشاق بولماسام دا، سوزگە شورقاقپىن، ول ءۇشىن عاپۋ ەت، جانىم!
تەمىر».
10 – 6 61941 ج.
ويلانا قالسا بايلانىپ قالاتىنداي ساۋلە حاتتى وقي سالا لاقتىرىپ جىبەردى.
— بىلەگىڭ بولماسا، جۇرەگىڭ جەڭە الماس، — دەپ تەز لاقتىرعان ەدى، قايتا الىپ ستول ۇستىنە قويدى دا، ەكىنشى حاتتى وقي باستادى.
دۇرىسىندا ول حات ەمەس، قاراعاندىداعى ءبىر نەمەرە جەڭگەسى جاساعان جىگىتتەردىڭ ءتىزىمى ەكەن. ول ساۋلەگە عاشىق جىگىتتەردىڭ ءتىزىمىن ءتىزىپتى دە، ءارقايسىسىنا ءارتۇرلى مىنەزدەمە جازىپتى. بىرەۋلەردى سۇمىرەيتە جامانداپ، ەندى بىرەۋلەردى شەليتە ماقتاعان سوزدەرى ساۋلەنىڭ كۇلكىسىن كەلتىردى. ءبىراق ول حاتتى مىسقىل كۇلكىمەن جىميا وتىرىپ وقىعانىمەن، كەنەت سالقىنداي قالدى.
«مەندەگى ماحابباتتىڭ ءار جاعانى ءبىر ۇراتىن تولقىنداي تولقىمالى ە.مەس، تەمىر قازىقتاي ءمىز باقپايتىنىن، ءوزىمدى مىڭ ادام سۇيسە دە، مەنىڭ سۇيەرىم سول مىڭنىڭ ءبىرى عانا ەكەنىن ول جىگىتتەر قايدان ءبىلسىن. ولار تۇگىلى، ءبىر ءوزىن مىڭعا بالاپ سۇيگەنىم نۇرلان دا ءالى بىلمەپتى عوي»، — دەدى ول ىشىنەن، قىنجىلا سويلەپ.
نەلىكتەن ەكەنى بەلگىسىز، وعان ومىردە باردىڭ ءبارى كۇڭگىرت تارتىپ كەتتى. ويلاپ قاراسا، ءومىردىڭ ءوزى دە جۇمباق ەكەن، ءتىپتى ءوزىنىڭ نۇرلاندى نە ءۇشىن سۇيگەنى دە جۇمباق.
ءومىردىڭ جۇمباق سىرلارىن كەزگەن وسىنداي ويلار بىرتە-بىرتە تەرەڭدەپ، ونى حاتتاردان الىستاتىپ اكەتتى. جەڭگەسىنىڭ حاتى ستول ۇستىندە قالىپ قويدى دا، تەمىردىڭ سۋرەتىن ۇستاعان كۇيى توسەگىنە بەتتەدى. كوزى تۋمبوچكەنىڭ ۇستىندە تۇرعان نۇرلاننىڭ سۋرەتىنە ءتۇسىپ ەدى، شوشىپ ايانعانداي سەلك ەتتى. ۇلبىرەگەن نازىك ساۋساقتارى ءالسىز قيمىلداپ سۋرەتتى قولىنا الدى دا، توسەگىنە جانتايا كەتتى. نۇرلاننىڭ سۋرەتىنىڭ ورنىنا تەمىردىڭ سۋرەتىن قويا سالعانىن ءازى دە بايقاعان جوق.
— سەن جاقسى جىگىتسىن، ءبىراق كەيدە تىم تۇڭعيىقتانىپ كەتەسىڭ، سونىڭ عانا ۇنامايدى، — دەدى نۇرلاننىڭ سۋرەتىنە كۇلىمدەي قاراپ.
ەكى سۋرەتكە كەزەك قاراپ جاتىپ ساۋلە ەكەۋىنە دە قاتتى وكپەلەگەندەي تەرىس اينالىپ كەتتى. كىناسىز زابىرلەۋدى كوتەرمەسكە بۇل دا بەل بايلاعان سەكىلدى.
بۇل كەزدە ەسىك الدىنداعى بولەكباس ءوز سۋرەتىنە ءوزى عاشىق بولىپ ءالى قاراپ وتىر ەدى. كوزى ءىلىنىپ كەتتى دە، ءبىر مەزگىلدە:
— كە-لشى، سا-ۋ-لە-ش! كەل-شى! — دەپ قۇشاعىن جايا ۇمتىلا بەرىپ ورىندىققا جالپيا بارىپ قۇلاپ ءتۇستى، ونىسى ءتۇس بولعانىنا قاپالانىپ، ورنىنان تۇرا بەرىپ ەدى، قاسىنا كەلىپ ءبىر ماشينا توقتاي قالدى.
— پەريزاتتار كەلدى مە؟ — دەگەن پاۆەلدىڭ داۋسىن ەستىگەندە عانا ونىڭ ۇيقىسى شايداي اشىلدى.
— ە، مەنى قىز كۇزەتىپ وتىر عوي دەپ پە ەدىڭ... وزدەرىڭ ناركوم بولعاننان ساۋسىڭدار ما؟ ماشينالاتىپ كەتىپسىڭدەر عوي، — دەدى ەكەۋىنە كەزەك تاڭدانا قاراپ.
— ناركوم ەمەسپىز، ناركومنان كەم دە ەمەسپىز، — دەپ پاۆەل ۇيگە كىرىپ كەتتى دە، نۇرلان بولەكباسقا بۇرىلدى:
— ءبىز دونباسقا كەتەتىن بولدىق، ءقازىر ۇشامىز، سەن مىنا ماشينامەن بارىپ ساۋلەنى تاۋىپ اكەلسەڭ قايتەدى؟ — دەپ ەدى، بولەكباس مۇرنىن ءشۇيىرىپ.
— ساۋلەڭ ەشقايدا كەتكەن جوق، وسىندا! اسپانداعى جۇلدىزعا قولى جەتسە، جەردەگى سەنى ءقايتسىن ول. بار كور ءوزىڭ؟
— نەنى؟
— جىگىتتىڭ ەسركەسىن...
نۇرلان ەشبىر ويعا كەلگەن جوق، تەبە شاشىنان ءبىر سىلكىپ قالىپ لەزدە بولەكباستى ورىندىققا سىلق ەتكىزدى. ونىمەن دە قويعان جوق.
— ساۋلەنىڭ اتىنا كىر كەلتىرەتىن مۇنداي ءسوزدى بۇدان بىلاي ايتار بولساڭ، مۇرنىڭدى بەت، بەتىڭدى جەنتەكتەلگەن ەت قىلامىن، — دەپ باسىن ورىندىقتىڭ ارقالىعىنا قايتا-قايتا سوققىلاپ، اشۋىن ازار باستى دا ىشكە كەتتى.
نۇرلان كىرگەندە ساۋلەنىڭ كوزى ۇيقىلى-وياۋ ەدى. ەسىكتى قاققان تىرسىلىنان كەلۋشى كىم ەكەنىن ءسوزدى دە، مۇلدەم «ۇيىقتاپ» كەتتى. نۇرلان ىشتەن دىبىس بىلىنبەسە دە، ەسىكتى اقىرىن اشىپ كىرىپ كەلدى. نەندەي ويعا بەكىنگەنىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر قاتۋلانىپ الىپ قالتاسىنان ءبىر حاتتى الا سالا جۇمارلاعان كۇيى كوزىن ساۋلەدەن الماستان ورتاداعى ستولعا جاقىندادى. كوزى ءوز سۋرەتىنىڭ ورنىندا تۇرعان تەمىردىڭ سۋرەتىنە تۇسە كەتىپ ەدى، جۇرەگى مۇزداپ سالا بەردى. ساۋلەنىڭ وزگە كىناسىن كەشسە دە، ءدال مىنا قىلىعىن كەشۋ نۇرلاننىڭ قولىنان كەلەر ەمەس. ءتۇسى مۇلدەم سازدانىپ، بويىنداعى بارلىق وتى ويناپ كوزىنە شىعا كەلدى. سول وت شاشقان كوزىن ساۋلەدەن ءبىر تايدىرماستان ەسىككە دەيىن شەگىنىپ باردى دا، قايتا قايتتى. ساۋلەنىڭ نازدانىپ جاتقانىن ول ءالى سەزگەن جوق، وزىنە بىلدىرمەي اقىرعى رەت قۇشاقتاپ، اقىرعى رەت سۇيگىسى كەلدى. ءبىراق قانشا قيماسا دا نامىسى جىبەرمەدى، ماڭدايىنان سۇيگەلى ءتونىپ كەلىپ قايتا شالقايدى دا، شىعا جونەلدى.
ساۋلە ءوزىنىڭ نازدانار شاعى ءوتىپ كەتكەنىن ەسىك سارت ەتكەندە عانا سەزىپ، باسىن كوتەرىپ الدى. جۇرەگى الاس ۇرىپ اكەتىپ بارادى، ءبىراق جىگىت سوڭىنان قۋا شىعۋدى نامىس كورىپ ۇمتىلا قويعان جوق.
نۇرلان دالاعا شىققان كەزدە پاۆەل پەريزاتتىڭ قۇشاعىندا ماشينانىڭ قاسىندا تۇر ەكەن.
— ساۋلە قايدا؟ — دەدى ول تۇنەرە شىققان نۇرلانعا سەزىكتەنە قاراپ.
نۇرلان ونىڭ سۇراۋىنا جاۋاپ قاتپاستان، ماشيناعا وتىرا بەرە:
— كەشىگەمىز، بۇزاۋشا جالاسا بەرمەي، تەزدەت! — دەدى زىلمەنەن.
پاۆەلدىڭ كوزىنە ونىڭ قاباعى تاس قياعا شوككەن قويۋ قارا بۇلتتاي، كوزى سول قارا بۇلتتى تىلگىلەپ جارقىلداعان نايزاعايعا ۇقساپ كەتتى. نۇرلاننىڭ قاسىنا تەز جەتكىسى كەلىپ ەدى، پەريزاتتىڭ ارباۋىنان شىعا الماي تۇر.
پەريزات ۇزىن كىرپىكتەرىن پاۆەلدىڭ جۇرەگىنە قاداپ، جىبەرگىسى كەلمەي كوزىنەن كوزىن الماستان تەلمىرە قاراپ از تۇردى دا، موينىنا اسىلا كەتىپ ءسۇيىپ الدى.
— كوپ زامان كورىسپەۋىمىز مۇمكىن، ساعىنباستاي بولىپ ءسۇيىپ قال، — دەپ پاۆەل ءازىل-شىنى ارالاس قوش ايتىستى دا، ماشيناعا قاراي ءجۇرىپ كەتتى. — ساۋلەنىڭ بەتىنەن ءبىر ءسۇيشى مەن ءۇشىن.
پەريزات ونىڭ «كوپ زامان كورىسپەۋىمىز مۇمكىن» دەۋىندە ايتىلماي بارا جاتقان قۇپيا ءبىر سىر بارىن تەز اق ءسوزدى، ءبىراق ونى قالاي سۇراۋدى سايلاپ ۇلگىرگەنشە ماشينا سىرعي جونەلدى.
ءدال سول كەزدە ساۋلە دە ۇيدەن جۇگىرىپ شىققان ەدى، ماشينا ءبىر بۇرىشتان بۇرىلدى دا جوق بولدى. الدەبىر اۋىر اڭساۋ ەسىن ۋلاپ بارا جاتسا دا، ساۋلە سابىر تاۋىپ، ولاردىڭ قايدا كەتكەنىنە ونشا ءمان بەرمەگەندەي ءتۇر كورسەتىپ.
— انا سىلقىمدار قايدا كەتتى؟ — دەدى جايىمەن عانا...
— دونباسقا.
— دونباسقا؟
ساۋلە قانشا بەكىنسە دە ءوزىن ەندى ۇستاي المايدى. جاڭاعى ءسوزدى ايتقان پەريزاتقا جالت قارادى، ۇرەيلى. داۋسى دا ساڭق ەتتى. كوزى دە جاساۋراپ سالا بەردى، نە ىستەرىن بىلمەي بىرەسە ۇيگە، بىرەسە كوشەگە قاراي جۇگىرىپ:
— پەريزات! ماشينا، ماشينا، — دەدى بار داۋسىمەن ايعايلاپ. ول قازىرگى ساتتە ءوزىن-وزى سەزگەن جوق. كوشەگە شىعا سالا كەز كەلگەن ماشيناعا قول كوتەرىپ، كەز كەلگەن شوفەرعا ءبىر جالىندى.
— اعاتاي، جالىنايىن، مەنى اەروپورتقا تەز جەتكىزە گور!
* * *
ساۋلەنىڭ وسىنداي اۋىر كۇيگە تۇسكەنىن سەزگەندەي نۇرلان دا جول ۇستىندە قينالىپ كەلەدى. ماشينانىڭ قارقىنى ەكپىندەگەن سايىن ونىڭ جۇرەگى ەڭىرەپ كەلەدى. ول قاسىندا وتىرعان پاۆەلدىڭ: «نۇرلان، ساعان نە بولدى؟» — دەگەن سۇراۋىنا دا سازارىپ الىپ ءۇن قاتقان جوق.
بۇلاردى قۋا شىققان ساۋلەنىڭ ماشيناسى الىستا، بار پارمەنىمەن جۇلدىزشا اعىزىپ كەلە جاتىر ەدى، مىلتىق بولىپ ءبىر اتىلدى دا، شيقىلداپ بارىپ تۇرا قالدى.
شوفەر بايعۇس تۇسە سالا بەزەكتەپ ماشيناسىنىڭ جارىلعان دوڭگەلەگىن سىلقيتا سىباپ ءبىر تەپتى دە:
— قىزدار، كىشكەنە دەمالىڭدار، — دەدى.
ساۋلە كوزىن جاسقا ءبىر تولتىرىپ الىپ، سويلەۋگە دە، جۇرۋگە دە شاماسىن كەلتىرە الماي تالتىرەكتەپ بارىپ جول جيەگىندەگى كوگالعا باۋىرىن توسەپ قۇلاي كەتتى. وعان ىلەسە شىققان پەريزاتتا تىنىم جوق. ول بىرەسە زۋىل قاعىپ ەتىپ جاتقان ماشينالارعا قول كوتەرەدى، بىرەسە شوفەردى اسىقتىرىپ بەزەك قاعادى.
بۋلاردى قۋىپ كەلەدى دەگەن وي نۇرلان مەن پاۆەلدا جوق بولاتىن دا، ەكەۋى دە وكىنىشتە ەدى. «مەن نەگە ونى وياتىپ قارالىعىنا كوز جەتكىزىپ اقتىق ۇكىمىمدى ايتىپ كەتپەدىم» دەگەن وي نۇرلاننىڭ؛ «مەن وسىنىڭ ءتىلىن نەگە الدىم؟ ساۋلەمەن نەگە قوشتاسپادىڭ. نەگە ونىڭ ۇلبىرەگەن ادەمى ەرنىنەن ءبىر سۇيمەدىم» دەگەن وي پاۆەلدىڭ باسىنان كەتكەن جوق. پاۆەلدى جەپ كەلە جاتقان ەكىنشى ءبىر وي — وزدەرىنىڭ وسى ساپارى. «بۇل نە؟ ناركومنىڭ كوزىنە بىزدەر جاڭا ءداۋىردى باستاۋشىلار بولىپ كورىنىپپىز، بۇل قالاي؟ ەگەر، ونىڭ بۇگىنگى سوزىنە ۇڭىلسەك، وسى توتەنشە كوميسسيا اتالىپ بارا جاتقان بىزدەر بولاشاقتىڭ بارلاۋشىلارىمىز. سوندا ول قانداي. بارلاۋ؟ سوندا ءبىزدىڭ. ءبىر ايدان كەيىن قورعايتىن ديپلومىمىز قايدا؟»
بۇل كەزدە بۇلار قاناتتارىن جالعاستىرا تىرەسىپ، تىزبەكتەلە سامساپ تۇرعان الۋان ءتۇرلى سامولەتتەرگە قاراپ اەرودرومنىڭ الاڭىندا تۇر ەدى، پاۆەل جاڭاعى ءبىر ءوزى شەشە الماعان جۇمباعىنا نۇرلاندى ورتاقتاستىرعىسى كەلىپ:
— وسى سەن ساۋلەمەن ارازداسىپ شىققاننان ساۋسىڭ با؟ — دەپ ەدى، نۇرلان ونى وتتى كوزىمەن ءبىر اتتى دا، جاۋاپ قاتپاستان ءجۇرىپ كەتتى.
پوسادكا! — دەگەن داۋىس كەنەت ساڭق ەتتى.
بۇلار سامولەتكە بارىپ كىرگەن كەزدە، ساۋلەلەر دە جەتكەن ەدى، ماشينادان تۇسە جۇگىرىستى، ءبىراق ۇلگىرە المادى. گۇرىلدەپ تۇرعان موتور سامولەتتى الا جونەلدى دە، تۇنىپ تۇرعان جۇمساق اۋانى سىر ەتكىزە تىلگىلەپ اسپانداي بەردى.
ساۋلە سامولەتتىڭ اەرودروم ۇستىنەن ءبىر اينالىپ وتكەنىن تىلەپ، تىم بولماسا نۇرلانعا قولىن ءبىر بۇلعاپ، ورامالىن ءبىر جەلپىپ قالۋدى كوكسەگەن ەدى، ول تىلەگى دە قابىل بولماي، سامولەت سول العان بەتىمەن اعىپ وڭتۇستىككە قاراي سامعاپ كەتە باردى.
سامولەت بىرتە-بىرتە كىشىرەيىپ بارادى. ول الىستاعان سايىن ساۋلەنىڭ ارمانى دا الىستاعانداي. سامولەت كوزدەن عايىپ بولدى. جۇرەگىندەگى بار ءۇمىتى سول سامولەتپەن بىرگە جوعالعانداي ساۋلەنىڭ جانى مۇلدەم قۇلازىپ سالا بەردى. كوزىنىڭ جاسىن قانشا توكسە دە، ءتونىپ كەلە جاتقان بەلگىسىز قاسىرەت وتىن سوندىرە العان جوق، ءبىراق ماحاببات وتى سول قاسىرەت وتىمەن ەگەسكەندەي مازداي ءتۇستى.
كوزى نۇرلاندار سۇڭگىگەن اسپاندا، ال ويى ونان دا اسقاق،. ويتكەنى ول ءوزىنىڭ سول ماحابباتىن اسپاننان دا بيىك كورەتىن ەدى، نەشە كۇننەن بەرى جانىن جەگەن بەلگىسىز قاسىرەتتى جۇرەگىنىڭ باسىنان سىپىرىپ تاستاپ، سول بيىككە شىعىپ الدى.
ءبىراق الداعى ءتۇندى جىلاۋمەن وتكىزدى.
ءيا، ول ءتۇندى ساۋلە جىلاۋمەن ەتكىزدى.
مانا اەرودرومنان قايتقاننان ءالى جىلاۋدا. باسىن ورامالمەن تاڭىپ الىپ تەرەزەگە سۇيەنىپ تۇر. جاسقا بۇلاۋلانىپ ءىسىپ كەتكەن كوزى ماناعى نۇرلاندار كەتكەن جاقتىڭ قاراڭعى اسپانىندا.
— كىم؟ كىم؟ — دەيدى ءوز وزىنەن كۇبىرلەپ. ونى ءبىر قولىمەن قۇشاقتاپ پەريزات تۇر. ول ساۋلەنىڭ «كىم؟ كىم؟» دەپ شارق ۇرا ىزدەگەنى كىم ەكەنىن سەزسە دە سەزبەگەنسىپ، اۋزىن كەرە، ءتىسىن ءبىر شىقىر ەتكىزە سويلەپ:
— ە، بۇل ەركەكتەر مە، بۇلار راقاتى مينۋتتىك ازابى ءبىر جىلدىق جانۋارلار عوي. اسىرەسە نۇرلان سياقتى وپاسىزدار. ءبىز بىلمەي كەلىپپىز، ونىڭ وتىرىك سوپىلىعىنا الدانىپ تالاي قىز سورلاپتى، — دەپ ول ءتىسىن ءبىر شىقىر ەتكىزىپ ەدى، ساۋلە وكسىپ بارىپ توسەگىنە ەتپەتتەي قۇلاي كەتتى. نە ويى بارىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر پەريزات ونان قالار ەمەس، ونىمەن بىرگە قۇلاپ، ءبىر قولىن ساۋلەنىڭ بەلىنە سالىپ ءالى كۇڭىرەنۋدە.
— ەسىل كوز، ەسىل كوز! بوسقا بۇلاۋلانىپ قور بولعان. ويباي اۋ، بۇل ەركەك دەگەندەر جىندى كوبەلەك ەمەس پە، سول ءۇشىن كوزدىڭ جاسىن قورلاماساڭشى. ول كوبەلەگىن ەرتەڭ –اق ەلبەكتەپ كەلەدى، سول كەزدە سەن: «مىنە، ساعان ارناعان مەنىڭ ماحابباتىم»، — دەپ كەۋدەسىنەن سىلقيتا ءبىر تەپ.
ساۋلە ونىڭ، مانادان بەرگى ءسوزىنىڭ بىردە-بىرىن تىڭداماستان نۇرلانمەن سايىسىپ جاتىر.
— ەح، نۇرلان، نۇرلان، اسىقپا، پاسىقتاردىڭ ويىنا الدانعانىڭ ءۇشىن تارتاسىڭ جازاڭدى. تۇسەرسىڭ مەنىڭ تابانىما، تۇسەرسىڭ. سەن مەنى جازىقسىز جازالاساڭ، مەن سەنى سول قىلىعىن ءۇشىن جازالارمىن، جارالارمىن جانىڭدى. پەريزات، مەن تۇنشىعىپ بارامىن، سەن ءوز توسەگىنە بارىپ جاتشى.
— قۇداي ءامىرى، كولىكتەن ەكەنىن ءوزىم دە بىلمەيمىن، ايتەۋىر جىگىتتەر ءۇشىن جىلاعان قىزداردان جەك كورەرىم جوق، سوندىقتان بولار، سەنەن ءدال ءقازىر ءوزىمنىڭ دە بەزگىم كەلىپ جاتىر.
— بەزسەڭ تەزىرەك بەزشى، تەزىرەك... تەزىرەك، — دەپ ساۋلە ونى كەرى سەرپىپ جىبەردى، داۋسى دا قاتتىراق شىعىپ كەتتى.
— جانىم اۋ، سونشاما مەن پە جازدىم؟ — دەپ پەريزات ساۋلە كەرى سەرپىگەن سايىن جابىسا ءتۇستى.
— جانىم جالعىزدىقتى تىلەپ جاتىر، ەرتەڭ ەرتەمەن سول پارككە تاعى دا بارامىز، جات تا ۇيىقتاشى.
— جەتى ساعات بويى جىلادىڭ، ءبىر تۇنگە سول جەتەر، سەن ۇيىقتا... ۇيىقتايسىڭ عوي؟
— ۇيىقتاماعاندا سول ءۇنىن ولەر دەيمىسىڭ.
— مىنە، اقىلدى ءسوز. جىگىتتەر ءۇشىن ۇيقىنى ءبولۋدىڭ ءوزى وبال، سولاي ەمەس پە؟.
— سولاي... سولاي..، ەندى ريزاسىڭ با؟ — دەدى ساۋلە تارى دا داۋىستاڭقىراپ.
— ريزامىن، جانىم، ريزامىن. پاۆەلدىڭ بۇگىن كەتەتىنىن بىلگەندەي تۇنىمەن ۇيقى كورگەن جوق ەدىم، قۇلاعالى وتىرمىن، قايىرلى ءتۇن تىلەيمىن، ساۋ بول، — دەپ ساۋلەنىڭ بەتىنەن ءبىر ءسۇيدى دە، ءوزىنىڭ توسەگىنە بارىپ قۇلاي كەتتى.
ونى ۇيقى جەڭگەنى راس ەكەن، باسى جاستىققا تيەر-تيمەستەن تىنىسى سيرەي قالدى.
ساۋلە وعان بەرگەن ۋادەسىن ورىنداي العان جوق، ەسىنە الدەنە تۇسكەندەي كەنەت اتىپ تۇرادى دا، ستولعا، ونان تەرەزەنىڭ الدىنا كوز جىبەردى. اۋزىنان ماناعى: «كىم؟ كىم؟» دەگەن سۇراۋ ءالى تۇسەر ەمەس. سول ءسوزدى كۇبىرلەي ءجۇرىپ ستولدىڭ تارتپاسىن، كىتاپتاردىڭ اراسىن اقتارىپ تابا الماي دال بولىپ از تۇردى دا:
— تىم بولماسا سۋرەتىن دە قالدىرماپتى... سەن وسىنداي تاس جۇرەك پە ەدىڭ، نۇرلان اۋ... نۇرلانىم اۋ... — دەۋگە عانا شاماسى كەلدى، كوزىنىڭ جاسىن بۋلىعا توگىپ، توسەگىنە قايتادان قۇلاپ ءتۇستى.
كىم بار جازىقسىز ارۋدى ايمالاپ، جارالى جانىن جەلپيتىن؟ كىم بار ونىڭ قارا شاشىنان. سيپايتىن؟ ەشكىم جوق.
ول بار باقىتى كوزىنىڭ جاسىمەن بىرگە توگىلگەندەي ەگىلىپ از جاتتى دا، بار دەنەسى لاپىلداپ بارا جاتقانداي اھ ۇرىپ كورپەسىن سەرپىل جىبەرىپ قايتادان وكسىپ قويا بەردى.
— مەن بە ەكەنمىن ادامدىقتان ايرىلعان سايقال؟ مەن بە ەكەنمىن جالعان ماحابباتقا بىلعانعان سالداقى؟
ونىڭ جالىنداي لاپىلداعان الاسۇرعان جۇرەگىن تەرەزەدەن سىعالاعان اي ساۋلەسى عانا ايمالاپ، «نۇرلان...» دەپ سوققان جۇرەگىن اي عانا تىڭدادى.
ەكىنشى تاراۋ
كورەر تاڭدى كوزىمەن اتقىزعان ساۋلە پەريزاتتى ەرتىپ الدى دا، ەرتەمەن كەشەگى پارككە تارتتى. ونداعى ويى كەشەگى كۇننىڭ ەلەسىمەن ەس جيناپ، كوڭىل جۇباتپاقشى. مىنە، كەشە عانا نۇرلانمەن قولتىقتاسىپ وتكەن قىرىم كوپىرى. مىنە، گ ۇلى جۇپار شاشقان ساياسىنان باستاپ، ىرگەسىن تىنىم تاپپاستان ايمالاپ جاتقان دارياسىنىڭ تولقىنىنا دەيىن ساۋىقتىڭ. ءساندى ساحناسىنا اينالعان پاركتىڭ ءىشى. ءبارى دە كەشەگى قالپىندا، ءبارى دە سان-سالتاناتىمەن گۇل-گۇل جايناپ قۇلپىرىپ تۇر. ءبىراق ءۇمىت شىركىن ساۋلەنى تاعى دا الداپتى. كوڭىلگە قاياۋ تۇسسە قيال دا باياۋلاپ، ءتىپتى مۇلدەم جاياۋلاپ قالادى ەكەن. قام كوڭىلدى ساۋلەگە مىناۋ كەشەگىسىنەن دە ءساندى، حالقى كەشەگىسىنەن دە قالىڭ، ءسان-سالتاناتى كەشەگىسىنەن دە مولايا تۇسكەن پارك كوك جاسىل اللەياسىنا دەيىن قۇلازىعان دالا سەكىلدەنىپ كەتتى. ءوزى ءۇشىن نۇرلانسىز ءومىر نۇرسىز ەكەنىن ساۋلە ەندى عانا بىلگەن سەكىلدى. نۇرلاننان باسقانىڭ ءبارى جات بولىپ، ءتىپتى جاقىن دوستارىنىڭ ءوزى دە ەندى الىستاپ كەتكەندەي سەزىندى.
بۇل پاركتىڭ گوركيي اتالعاندىعىنان با ساۋلە ونىڭ كوك قانات كوبەلەكتەرىنە دە قىزىعا قاراپ، داۋىلپازدى كوز الدىنا ءجيى كەلتىرەتىن. كەيدە ءوزى تەڭىز جاعاسىنداعى بيىك جارتاستىڭ باسىندا تۇرىپ، تومەندە، كوك بۇيرا تولقىنى تۋلاپ جاتقان جايقىن تەڭىزدىڭ بەتىندە، بۇلتتى اسپانىن جارقىلداتىپ نايزاعايمەن اسىر سالا ويناپ، داۋىلعا قارسى سامعاپ كەلە جاتقان داۋىلپازعا قۇشاعىن جايىپ، ءتوسىن توسەپ تۇرعانداي، كەيدە سول داۋىلپازبەن بىرگە اسپاندا سامعاپ بارا جاتقانداي سەزىنەتىن. بۇگىن سول ەلەستىڭ ءبىرى دە جوق، ءبارى دە ساعىمدانىپ بارىپ قايداعى ءبىر قارا تۇمانعا سۇڭگىپ، جوعالىپ جاتىر. سول تۇماننىڭ ىشىنەن نۇرلاننىڭ ءىزىن عانا كورگەندەي ساۋلەنىڭ جانى قاپالانا ءتۇستى. قاپالانعان سايىن السىرەپ، كەز كەلگەن ورىنعا وتىرا كەتىپ، كوپ وتىرىپ قالسا ورتەنىپ كەتەتىندەي قايتادان ۇشىپ تۇرەگەلىپ بەتى اۋعان جاعىنا قاراي سەندەلە بەردى. بار دەمەۋشىسى دە، دەمەۋى دە قولتىعىندا كەلە جاتقان پەريزات. قانداي تۇڭعيىققا باتسا دا ەندىگى بار قارمايتىن تالى ءالسىز، تۇبىنەن جۇلىنعالى تۇرعانىن ول ءالى سەزگەن جوق. تەك پەريزاتتىڭ:
— سول قاراسى وشكىردىڭ قاراسى ونان ءارى ءوشسىن، ونداي وپاسىز ءۇشىن كوزدىڭ جاسىن قورلاماي قايتايىقشى، كۇن جاۋعالى كەلەدى، — دەگەن ءسوزىن ەستىگەندە عانا ول پەريزاتقا ەڭ العاش وسى ارادا تىستەنىپ تۇرا قالدى. «اپىر-اي، پەريزات اي، سەن وسىنداي بەتپاق پا ەدىڭ؟ بەتپاق بولماساڭ مۇنداي ءسوزدى ايتۋعا اۋزىن قالاي باردى؟ الدە نۇرلاندا كەتكەن ءبىر ءوشىڭ بار ما ەدى؟» دەگىسى كەلىپ قادالىپ تۇر. ءبىراق اشۋدىڭ تارتىسىنا ءتۇسىپ از تۇردى دا:
— نۇرلاندى نە دەسەڭ دە وزىڭە ايتشى.، ءوز ىشىڭە سىيعىزا الماساڭ تەك ماعان ەستىرە كورمەشى، — دەدى.
ول سونى ايتتى دا، پەريزاتتىڭ ەندىگى ءسوزىن تىڭدامايتىن تۇر كورسەتىپ الىسقا قاراپ ەدى، ماناعى ءبىر كەزدە كوك جيەكتەن قىلتيعان كوك الا بۇلتتار كوك تورعىندانىپ الىپ، اۋىر سالماقپەن اقىرىن كوتەرىلىپ كەلەدى ەكەن. اسپان زاڭعارىنىڭ ءار جەرىندە ءبىر شوكىمنەن قاڭعىپ، قالقىپ جۇرگەن اقشا بۇلتتار دا بىرىنە-بىرى جاناسا باستاپتى.
ساۋلەنىڭ كوزى اسپاندا بولعانىمەن، وي قاناتى جەر باۋىرلاپ جاتىر ەدى، پەريزات سونى كورە قالعانداي:
— مەن كوپتەن بەرى سەنىڭ كوزىڭنەن ءبىر اۋىر ازاپتى كورگەندەي بولامىن. اياۋلى نۇرلاننىڭ اتىنا اۋىر قارعىس ايتقىزعان دا سەنىڭ سول قاسىرەتىڭ. وزىڭمەن بىرگە قينالايىن، سول ازابىڭدى ماعان دا ءبولىپ بەرسەڭ قايتەدى؟
ساۋلە كەنەت جالت قارادى. كوزىن پەريزاتتىڭ كوزىنەن الماستان اۋىر قيمىلداپ قالتاسىنان ءبىر حاتتى اقىرىن الدى دا، پەريزاتتىڭ كوزىنە توسا قويدى.
— مەن ونى ايتۋ ءۇشىن سەن الدىمەن مىنانى جازعان كىسىنىڭ كىم ەكەنىن ايت!
— بۇل نە؟ — دەدى پەريزات ۇرەيلەنە قاراپ.
«بۇل مەنىڭ قاسىرەتىم، سەنىڭ قانجارىڭ» دەگىسى كەلىپ ەدى، جەتپەي ايتۋ اقىلسىزدىق بولاتىنىن ءسوزدى دە:
— سەنىڭ كوزىڭە تۇسكەن مەنىڭ ازابىم وسى، — دەدى دە شەتكەرىرەك تۇرعان ءبىر ورىندىققا وتىرا كەتتى.
پەريزات حاتتى ىشىنەن وقي تۇرىن ايتار جاۋابىن دا سايلاپ الدى:
— مىنانى جازعان ادام ەمەس يت قوي، ءيتتىڭ ۇرگەنىنە قينالعانداي ساعان نە بولدى؟
— مەنى كەيىن ەسىركەرسىڭ، كىنالى بولسام ۇكىمىمدى دە سەن ايتارسىڭ، ازىرشە سەن وسى حاتتىڭ يەسىن ايتشى.
— ونىڭ كىم ەكەنىن مەن قايدان بىلەيىن.
— ويلان!
پەريزات ونىڭ «ويلان» دەگەن ءسوزىنىڭ ءوزىن ويلاپ سىلەيىپ قالدى. ءبىراق قانشا ويلانسا دا:
— نەنى ويلايمىن؟ — دەگەننەن باسقا ءسوز ايتا العان جوق.
— نەنى ەكەنىن دە ويلان!
پەريزات سەزىكتەندى دە، ەندى سونى سەزدىرمەۋگە تىرىسىپ ىشىنەن تىپىرلاي باستادى.
وسىدان ون شاقتى كۇن بۇرىن ستۋدەنتتەردىڭ ءبىر ۇلكەن جيىلىسىندا نۇرلان سوۆەت جاستارىنىڭ ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرى جايىندا بايانداما جاساعان ەدى. مىنا حاتتىڭ يەسى سول باياندامانىڭ جاستاردىڭ ماحابباتى جونىندەگى بولىمىنە قاتتى ءتيىسىپتى.
نۇرلان ءوزىنىڭ بايانداماسىندا العاشقى ماحابباتتى ارداقتاۋ كەرەكتىگىن، «كورىنگەنگە كوز سۇزگەن كوڭىل ارسىزدىققا» ۇرىنۋ سوۆەت جاستارىنا جات قىلىق ەكەنىن ايتا كەلىپ: «تالعاماستان مىڭدى سۇيگەنشە، تانداپ ءجۇرىپ ءبىردى ءسۇي، سەنىڭ ماحابباتىن ماڭگىلىك ماحاببات بولسا عانا ناعىز ادامسىڭ، كوشپەلى ماحاببات مالدان دا تابىلادى»، — دەگەن ەدى. مىنا حاتتىڭ يەسى، اسىرەسە، وسىعان ءتيىسىپتى. «ماحابباتى ماڭگىلىك بولۋ ءۇشىن نە كوز ۇيالاتىن تەڭ قوسىلعان اقىلدىلار، نە كوز ۇيالتاتىن كورىكسىز بولۋ كەرەك. ءبىراق ومىردە ونداي تەڭ قوسىلعاندار بولعان ەمەس. ويتكەنى ادام بالاسى ءوزىنىڭ قانداي ەكەنىن ەشۋاقىتتا ءدال بىلگەن ەمەس. نۇرلان تايمانوۆ وسىنى نەگە ويلامادى ەكەن؟ ەگەر تىم كورىكتى بولسا ەڭ اقىلدى قىزداردىڭ دا اقىماق بولىپ كەتۋى وڭاي ەكەنىن، ونداي قىزداردىڭ ءتانى تازا بولعانىمەن، جانى كىرشەڭ كەلەتىنىن بايانداماشى جولداس قالاي بىلمەيدى ەكەن؟ وعان كەرەكتى ايعاقتار ءوزىنىڭ اينالاسىنان دا تابىلاتىن ەدى عوي. ءوزىنىڭ سونداي اڭقاۋلىعى — زامانداستارىنا ۇسىنار ۇلگىسى، — دەپتى. وعان وزىنشە كەلتىرگەن جاساندى، جالعان دالەلدەرى كوپ. سول كوپ دالەلدىڭ ءبىرى ەتىپ اتىن اتاماي سۇلۋ سىمباتىن سۋرەتتەي كەلىپ ساۋلەنى دە كىرگىزىپتى. — اقىلىنا كوركى ساي كورىنەتىن وسى قىزدى اداستىرىپ... كورسەقىزارلاردىڭ جولىنا سالعان ازدىرۋشى ازازىلدەر كىمدەر؟ باسقانى بىلمەيتىن، سول ازازىلدەردىڭ ەڭ باستى اتامانى — بايانداماشى نۇرلان ءتايمانوۆيچتىڭ ءوزى. ەندەشە، ءبىزدىڭ ول قىز ءۇشىن ايىپتايتىن باستى ايىپكەرىمىز دە سول. ويتكەنى، ءبىز، مىسالى مەن ءوزىم، جاقسى بىلەمىن، ول قىزدىڭ كەۋدەسىندە ۇلكەندىگى جالعىز ءتۇيىر بۇرشاقتاي عانا التىن ءتۇستى مەڭى بار. سونى باسقالاردىڭ بارىنەن بۇرىن كورگەن باستى ايىپكەر سول»، — دەپتى.
نۇرلاننىڭ جۇرەگىنە قارا تۇينەك بولىپ قادالعان دەرت وسى مەڭ ەدى.
بۇل قالاي؟ قوس الماسىنىڭ ءدال ورتاسىندا سونداي مەڭى بارى راس، ونى نۇرلاننان باسقا جان كورمەگەنى ساۋلەنىڭ وزىنە ايان، ال نۇرلاننىڭ ونى پاش ەتۋى مۇمكىن ەمەس. سوندا مىنا حاتتىڭ يەسى مۇنى قايدان بىلەدى؟
ساۋلەنى قينايتىن جۇمباق وسى.
ساۋلە قيالىن قانشا شارىقتاتقانىمەن بۇل جۇمباقتىڭ شەشۋىن تابا العان جوق. ول عانا ەمەس، نۇرلاندى وزىنەن الىستاتىپ بارا جاتقان مۇنان دا ءبىر زۇلىمدىق بولعانىن ول ءالى سەزگەن دە ەمەس.
وتكەن دەمالىس كۇنى نۇرلان مەن پاۆەل قالا سىرتىندا تۇراتىن ءبىر جولداستارىنىڭ ۇيىنەن ساعات تۇنگى ءبىردىڭ كەزىندە قايتقان ەدى. جاتاقحاناعا مەزگىلسىز كەلگەندەرىنە قىسىلعانداي جۇرتتىڭ ۇيقىسىن بۇزباس ءۇشىن دالىزدە ەكەۋى دە اياقتارىنىڭ ۇشىنان باسىپ كەلە جاتتى. ولار ۇزىن ءدالىزدىڭ ورتا تۇسىنا جەتكەن كەزدە، ساۋلە مەن پەريزاتتىڭ بولمەسىنەن وزدەرىنە بەلگىلى ءبىر سايقال جىگىت ۇرلانا باسىپ شىعا بەردى. ول نۇرلانداردى بايقاعان جوق. قايتا بۇرىلىپ ارجاقتاعى بىرەۋدىڭ بەتىنەن ءشوپ ەتكىزىپ سۇيە سالا ءارى قاراي سىرعي جونەلدى. نۇرلان مەن پاۆەل اڭ-تاڭ. ەكەۋى ءوز كوزدەرىنە وزدەرى سەنە الماي:
— سەن ەشتەڭە كوردىڭ بە؟
— سەن شە؟ — دەدى ەكەۋى بىرىنە-بىرى اڭىرا قاراپ. «ەكى قىزدىڭ قايسىسى وپاسىز؟» دەگەن سۇراۋ ەكەۋىنىڭ دە كوزىندە تۇر.
— قايسىمىزدىكى ەكەنىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر ءبىرىمىزدىڭ نامىسىمىز تاپتالىپتى. مەن سونى كورىپ تۇرامىن، — دەدى نۇرلان.
— مەنىڭ دە كورگەنىم سول. سوندا قايسىمىزدىڭ؟ — دەدى پاۆەل سەزگىش جۇرەگى الدەنەنى سەزگەندەي ءدىر ەتە قالىپ، — قىزداردىڭ سىرىن بىلۋگە سەن مامانسىڭ عوي، جاسىرماي ايتشى.
— جاسىرما دەسەڭ ايتايىن، مەنىمشە، تاپتالعان سەتي نامىسىڭ.
قالتاسىندا بەلگىسىز بىرەۋدىڭ ساۋلەنى «وپاسىز» ەتىپ كورسەتكەن حاتى جۇرسە دە، مىنا سايقال جىگىتتىڭ سۋىق ءجۇرىسى ول كۇدىكتى قويۋلاندىرا تۇسسە دە، نۇرلان ساۋلەنى جاماندىققا ءالى دە قيعىسى كەلمەي، كىنالىنىڭ كىم ەكەنىن ايتىپ ۇلگەرگەنشە بولعان جوق، سىرتتان پەريزات جەتىپ كەلدى.
— پاشا! — دەدى ول پاۆەلدى كەلە قۇشاقتاي الىپ.
— پەريزات! — دەگەن ءسوز ەكى جىگىتتىڭ اۋزىنان ۇرەي الا شىقتى. — سەن مەزگىلسىز نەعىپ ءجۇرسىڭ؟ ساۋلە امان با؟
— ساۋلە ۇيىقتاپ جاتىر. Meن جۇرەگىمنىڭ ۇستامالى سىرقاتى ۇستاپ، كەڭ بولمەدەن ءبىر جۇعىم دەم تابا الماي، تۇنىمەن دالادا ءجۇردىم. سوندا دا باسىلار ەمەس. ءتىپتى جارىلعالى تۇر. پاشا، تىڭداشى! — دەدى ول دەمىگە سويلەپ، جۇرەگىن پاۆەلدىڭ قۇلاعىنا توستى.
شىنىندا، ونىڭ جۇرەگى تۋلاپ تۇر. ءبىراق .اۋرۋدان ەمەس، جۇگىرۋدەن. ويتكەنى، جاڭاعى سايقال جىگىتپەن تابالدىرىق ۇستىندە سۇيىسكەن وسى قىز بولاتىن. ول كەلە جاتقان بۋلاردى الىستان كورىپ قالعان ەدى دە، جىگىتتى تەز جونەلتىپ جىبەرە سالا، ءوزى تەرەزەدەن ىتقىپ سىرتقا شىققان ەدى. ەندى كەلىپ پاك جان بولا قالدى دا، ەكى جىگىتتى بىردەي الداپ كەتتى. ءوزىنىڭ كوزىنە دە، قۇلاعىنا دا سەنە الماي وي تولقىنىمەن تەڭسەلىپ بارىپ نۇرلان ەسىكتى اشا سالا شامدى جاعىپ جىبەرىپ ەدى، ساۋلە ەشقانداي ايارلىعى جوق، تازا جاننىڭ ءسابي ۇيقىسىندا بالقىپ جاتىر ەكەن. نۇرلان ءوز ويىنان ءوزى ۇيالعانداي كۇيگە تۇسسە دە، كورگەندەرىنىڭ قايسىسىنا سەنەرىن بىلمەي شىعا جونەلدى.
سونان بەرى ساۋلەمەن تىلدەسكەنى كەشە عانا ەدى. وندا دا «سول ءتۇنى سەن پەريزاتتىڭ الداۋىنا تۇسكەن جوقسىڭ با؟» دەگەن سۇراۋدان ءارى بارا الماي جۇمباق كۇيىندە تاستاپ كەتتى. مۇنىڭ اقىرى ۇلكەن وكىنىشكە سوقتىراتىنىن ول سەزگەن جوق،ال، ساۋلە بولسا، پەريزاتتىڭ بۇل زۇلىمدىعىنان مۇلدەم حابارسىز. ونىڭ تۇنىمەن «كىم، كىم» دەپ وي كەزدىرىپ ىزدەگەنى دە تەك وسى حاتتىڭ. يەسى عانا. ەندى ءبىر سۇرقيالىقتىڭ ءبىر ءىزىن وسى پەريزاتتان تاپقانداي قادالۋدا. ونىڭ، «ويلان» دەگەن جاي ءسوزىنىڭ ءوزى پەريزاتتىڭ جانىن سۋىرىپ بارادى، سوندىقتان دا ول نە دەرىن بىلمەي، اۋزىنا نە تۇسسە سونى ايتا سالىپ تىپىرلاۋدا.
— تۇندەگىسى ەسىنە تۇسسە كۇندىز دە شىقىلىقتاي بەرەتىن قانداي ساۋىسقان ەدى تاپ بولعانىڭ؟ دەپ ءمۇلايىمسي قالىپ ەدى، ساۋلە بارلىق ىزاسىمەن جالت قارادى.
— نە دەدىڭ؟ مەن بە سەنىڭ كەز كەلگەن ساۋىسقان ءبىر شوقيتىن ءتىرى ولەكسەدەي كورگەنىڭ؟ جوق الدە... — دەي بەرىپ ەدى، پەريزاتتىڭ بەتى دۋ ەتتى. ءبىراق قان بولىپ قايناپ بەتىنە ويناپ شىعا كەلگەن ۇيات وتىن جالعان اڭقاۋلىقپەن تەز بۇركەپ جىبەردى.
— مەنىڭ اۋزىم سونداي شىقىلداعىش ساۋىسقانداردان تالاي كۇيگەن-دى. جازىعىم ءوزىمنىڭ ونداي باقىتسىزدىعىمدى جاسىرماي، سەنى ساقتاندىرعانىم با؟
— ساقشىم بولعانىڭ ءۇشىن ايتار العىسىمدى كەيىن ەستىرسىڭ، ازىرشە سەن ماعان وسى جازۋ كىمدىكى ەكەنىن ايتشى.
پەريزات حاتتى قولىنا قايتا الىپ، قانشا ۇڭىلسە دە جازۋدى تانىعان جوق.
— مەن ومىرىمدە كورمەگەن جازۋ. ءوزى بىرنەشە ادامنىڭ جازۋى سەكىلدى.
— بىرنەشەۋ ەمەس، ءىزىن بۇركەۋ ءۇتپىن جازۋدى بۇلتالاقتاتقان بىرەۋ. كىم بولسا دا مەنىڭ كەۋدەمدە سونداي مەڭ بارىن نۇرلان ەكەۋىڭنەن دە جاقسى بىلەتىن بىرەۋ. نۇرلاننىڭ ايتۋى مۇمكىن ەمەس، باسقالار سەكەن عانا ەستيدى. نەگە ايتتىڭ دەمەيىن، دەمەسكە انت بەرەيىن، تەك كىمگە ايتقانىڭدى جاسىرماشى.
پەريزات سال ويلانىل بارىپ، باسىن شايقادى.
— جوق، ەشكىمگە ايتپاعان سەكىلدىمىن.
— ويلان؟
— ويلانىپ اق وتىرمىن اۋ، ءبىراق، كىمگە ايتقانىمدى تاب.ا الماي سورلاپ وتىرمىن.
— بىرەۋگە ايتقانىڭ انىق، قون.
— جوق — دەپ پەريزات ساسىپ قالدى. — ايتۋدىڭ قيسىنى جوق سەكىلدى.
— بۇلاڭداما!
— توقتا... توقتا، مەن بۇلاڭداسام جىگىتتەردىڭ الدىندا بۇلاڭدايمىن، سەن مەنىڭ قىتىعىما تيە بەرمەي، ويلانۋىما مۇرساتانا بەر، — دەپ پەريزات وتىرىك وجەتتەنىپ الدى.
— بولدىڭ با ويلانىپ؟
— توقتا... بىلتىر ەلگە بارعان كەزىمىزدە بىرەۋ بىردەڭە دەپ ەدى اۋ، نە دەپ ەدى، جانىم اۋ؟.. ە، ە ەسىمە جاڭا ءتۇستى. «ساۋلەنىڭ كەۋدەسىنە بىتكەن التىن تۇيمە بارى راس پا؟» — دەپ ەدى اۋ. سول كىم ەدى جانىم اۋ؟
— وعان سەن نە دەپ ەدىڭ؟
— ءيا، بارى راس، ءبىراق ول التىن ەمەس، كۇندىز-تۇنى بىردەي جارقىراپ تۇراتىن گاۋھار. مەن كىتاپتى تۇندە ىلعي ول ۇيىقتاپ جاتقان كەزىندە سول گاۋھاردىڭ ساۋلەسىمەن وقيمىن دەپ، سەنى ءبىر جەر جۇزىندە جوق كەرەمەتى بار ادام ەتىپ شەليتكەنمىن. سول كىم ەدى جانىم اۋ؟ ءوزى ەركەك پە ەدى، ايەل مە ەدى؟
ساۋلەنىڭ شىدامى مۇنان ارىگە جەتكەن جوق.
— ەرتەڭ وزىڭە سور بولىپ جابىسىپ، ور بولىپ قازىلاتىن وتىرىكتى نە ءۇشىن ايتىپ وتىرسىڭ؟ — دەپ بىردەن سارت ەتتى.
— سەنىڭشە مەن وتىرىك ايتىپ وتىرمىن با، — دەپ پەريزات سازبەتتەنە قالدى.
— مەنىڭشە عانا ەمەس، وزىڭشە دە سولاي.
— قالاي؟
— سۇراۋىڭا سۇراۋ، ايەل ادام مەنىڭ مەڭىمدى سۇراپ قايتەدى؟
— ەگەر ول نۇرلاندا كەتكەن ەسەسى بار قىز بولسا، سەنى ونان بەزدىرۋدەن اۋىر جازا تابا الماسا...
— سەن ءوزىڭدى ايتىپ وتىرعان جوقسىڭ با؟ — دەپ ساۋلە ءسوزىن ءبولىپ ەدى:
— نۇرلاندا مەنىڭ ەسەم قاشان كەتكەن ەدى؟ — دەپ پەريزات ىرشىپ ءتۇستى. ءبىراق ول قانشا ىرشىسا دا، ساۋلە قاتۋلى قالپىن وزگەرتكەن جوق.
— نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ماعان سەنىڭ ەسەڭ تالايدا كەتكەندەي كورىنە بەرەدى. بولەكباس كەلە جاتىر، وعان سىر بىلدىرمەگەيسىڭ.
پەريزات بولەكباستىڭ كوزىن الداۋ ءۇشىن وتىرىك جايدارىلانا باستاپ ەدى، كەنەت وزگەرە قالىپ اقىرىن كۇڭك ەتتى.
— ايتپاقشى، سەن وسىنىڭ تامىرىن باسىپ ءبىر بايقاشى، سەنىمەن ىشتەي ءوشتىڭ ءبىرى وسى سەكىلدى.
— سەن مۇنىمەن دە سىرلاسىپ پا ەدىڭ؟ — دەپ ساۋلە اڭداۋسىزدا ءبىر ءىلىپ قالىپ ەدى، پەريزات بار كەگىمەن قادالا قالدى.
— ساۋلە، شىدامنىڭ دا شەگى بارىن ۇمىتپاعايسىڭ. سەندە بار كورىك مەندە دە بار، سەندە بار نامىس مەندە دە بار، ەكى نامىس بىردەي تاپتالسىن دەمەسەڭ مىنانداي شىلاۋىڭدى توقتات.
ساۋلە ونى ءبىر قولىمەن قۇشاقتاپ الدى، ىشىنەن اياپ تا كەتتى.
— نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ومىرىمدە تۇڭعىش رەت بۇگىن اشۋلانۋدامىن. سول اشىنۋدان اعات سوزدەر ايتىلىپ كەتسە كەشىر، باۋىرىم.
جان-جاعىنا ماڭعازدانا قاراپ، ماڭ ماڭ باسىپ بولەكباس كەلەدى. ءجۇرىسى قانداي ماڭ بولسا، ءسوزى دە سونداي پاڭ.
— امانسىڭدار ما، مەنىڭ التىن قارىنداستارىم، — دەپ ول ءار ءسوزىن سالماقتاپ، كەۋدەسىن كەرە تۇسكىسى كەلگەندەي كەرگىپ قول ۇسىنىپ ەدى، ساۋلە ونى قاعىپ جىبەردى.
— قان ساسىتپاي تارت ءارى.
— قان ساسىتپاي؟
— ءيا؟
— مەنىڭ قولىم با قان ساسيتىن؟
بولەكباس ساۋلەدەن مۇنداي ءسوزدى ەش ۋاقىتتا كۇتكەن ەمەس ەدى، سوندىقتان ول ءوزىنىڭ جاڭاعى سىرەسىپ قالعان كەردەڭ قالپىنان لەزدە ايرىلىپ قالدى. ءبىراق جاسيتىن ەمەس، ساۋلەنىڭ وڭ جاق تىزەسىن باسا وتىرا كەتiپ، ءبىر ىڭق ەتتى دە:
— ساۋلەتاي اۋ، ەسىڭ دۇرىس پا؟ بۇرناعى كۇنى «قاندى اۋىز» دەپ ەدىڭ، كەشە «كەسەلسىڭ» دەڭكەك ەدىڭ، بۇگىن بۇلاي دەپ نەتەسىڭ. اڭداۋسىزدا ايتىلعان جۇگى ءبىر ءسوزدىڭ جازاسى ما سونىڭ ءبارى، جوق الدە جاڭادان تاعار ايىبىڭ بار ما ماعان؟
— بار، ول — مىناۋ! — دەپ پەريزات جاڭاعى حاتتى جازىپ جىبەرىپ بولەكباستىڭ كوز الدىنا توسىپ ەدى، ونان بۇرىن ساۋلە جۇلىپ الدى.
— جامانشىلىقتىڭ جارشىسى بولعان مۇنداي دوستىعىڭا راقمەت.
بولەكباس اڭ-تاڭ. ول ماڭعازدانىپ ەكى قىزعا كەزەك قارايدى، قارايدى دا جىميادى، جىميا بەرە وزىنەن-وزى جىم بولادى.
— قىزدار، مەن بىردەڭە بىلسەم، سەندەر تۇنىمەن ۇيقى كورمەگەنسىڭدەر، — دەگەن ءسوزى عانا مىعىم.
— ونىڭ راس، — دەپ ساۋلە ونى جىلى شىرايمەن شىرماي باستاپ ەدى.
— ومىرىڭدە قىزبەن بىرگە ۇيىقتاپ كورگەن جوقسىڭ، ءبىزدىڭ ءتۇنى بويى ۇيقى كورمەگەنىمىزدى قايدان بىلەسىڭ؟ — دەپ پەريزات ءازىل تىلىمەن شىمشىپ الدى.
— پ-ا-لە، مىنا قىزدىڭ ماقاۋىن قارا. سەن ءوزىڭ مەنى سوفى كورەدى ەكەنسىڭ عوي. الدە وزىڭنەن باسقا قىز جوق دەپ ويلايسىڭ با؟
— سوفى بولماساڭ، ءبىزدى باسقالاردان قىزعانىپ اڭدىعان جىگىت شىعارسىڭ، جىگىت بولساڭ ايتشى، ءبىز قاي جىگىتتەرمەن تۇنەدىك، — دەپ پەريزات ونىڭ بۇيىرىنەن تۇرتكىلەي باستاپ ەدى.
— كىممەن بىرگە تۇنەگەنىڭدى ءوزىڭ بىلمەسەڭ مىنا ساۋلەدەن سۇرا، — دەپ بولەكباس ساۋلەگە تاعى دا ءتيىسىپ ەدى، ساۋلە ونىڭ دۋدىراعان شاشىنان ۇستاي الىپ، شالقاسىنان ورىندىقتىڭ ارقالىعىنا ءبىر اق ۇردى.
— جوق، سەن ءبارىن دە بىلەسىڭ، بۇگىن بىلگەنىڭنىڭ ءبارىن دە ايتاسىڭ.
وسى كەزدە بۇلاردىڭ تۋ سىرتىنان بىرەۋدىڭ مىرس-مىرس كۇلىپ:
— و، كەرەمەت، كەرەمەت! قايدا كورسەم دە بولەكباستى كىلەڭ جاقسى قىزداردىڭ قۇشاعىنان كورەمىن، بۇل نەتكەن باقىتتى جىگىت! — دەگەن داۋسى شىقتى.
بۋلاردىڭ ينستيتۋتىندا شالتاي دەگەن ەكى جىگىت بار-دى. جولداستارى ولاردىڭ ءبىرىن «بالا شالتاي»، ەكىنشىسىن «شالا شالتاي» دەيتىن. ال، نۇرلان «شالا شالتايدى» «شال شالتاي» دەيتىن. ويتكەنى، ول ەكەۋى قۇرداس. بۇل كەلىپ تۇرعان سول نۇرلاننىڭ قۇرداسى شال شالتاي ەكەن. نۇرلاننىڭ مۇنى «شال» دەيتىن ءجونى دە بار، ويتكەنى جاستىقتىڭ ەشبىر نىشانى ونىڭ بويىنان كورىنبەيتىن. ءوڭىنىڭ جاستىعى بولماسا، كادىمگى اڭقاۋ شالعا ۇقسايتىن. ول ويىن-ساۋىقتى دا از سۇيەتىن. كيىمدى دە وتە جۇپىنى كيىنەتىن، كوزىندە كوزىلدىرىك، ءبىر قولىندا تاياق، ەكىنشى قولىندا كىتاپ بولاتىن. قايدا جۇرسە دە بۇل ۇشەۋىن تاستاعان ەمەس. بۇگىن دە سول سالتىن بۇزباپتى.
ساۋلە پەريزاتپەن ەكى اراسىنان ورىن ۇسىنىپ:
— جاقسى كەلدىڭىز اۋ، مۇندا وتىرىڭىزشى، دەدى.
شالتاي كەلىپ وتىرعانشا بولعان جوق، ساۋلەنىڭ ۋىسىنان قۇتىلعان بولەكباس ورنىنان اتىپ تۇردى دا:
— مۇندا وتىر، شالتەكە، مۇندا وتىر. بۇل قىزدار سەنى ورتاعا الىپ نەتكەلى وتىر، — دەدى.
— قۇلتايدىڭ، قىسىمىن كورگەن شالتايعا قىزداردىڭ قىسقانى قىزىق قوي. ايتپاقشى، سەنى ديرەكتور ىزدەتىپ جاتىر، — دەپ شالتاي ساۋلە ۇسىنعان ورىنعا وتىرا بەرە بولەكباسقا يەك قاعىپ ەدى، ونىڭ كوزى ەجىرەيىپ، شاشى مۇلدەم ءۇرپيىپ كەتتى.
— ديرەكتور! — دەگەن داۋسى دا ىشقىنىپ شىقتى، — ول مەنى نەتپەك؟
— ونى – وزىنەن سۇرا.
— كۇن بولسا دەمالىس، سوندا ول مەنى نەتپەك؟ سەن مەنى مىنا سۇلۋلاردىڭ قاسىنان بەزدىرۋ ءۇشىن الداپ وتىرعان جوقسىڭ با؟
شالتاي ميىعىنان كۇلە سويلەپ:
— بار قاۋقارىڭ دامەڭدەي بولسا دانىشپان بولار ەدىڭ، ءا؟
— ونداي ساۋەگەيلىگىڭە راقمەت، مەنى الدايمىن دەپ اۋرەلەنبە، شىنىڭدى ايتشى، مەنى شاقىرعانى راس پا؟
— سەن قاشاننان بەرى مەنىڭ قۇرداسىم ەدىڭ؟ قۇرداسىم بولماساڭ نە ءۇشىن الدايمىن؟ -شالتاي سونى ايتىپ، تاياعىمەن جەر تىرەي شىرەنىپ ەدى، بولەكباستىڭ ىزاسى كەلدى. — ماعان ونى ايتقان ءوزىمىزدىڭ جاتاقحانانىڭ دەجۋرنىيى، مەن ايتتىم، سەن ءوزىڭ ءبىل. مۇمكىن، سەن الدە مەنى ءوزىڭنىڭ دۇشپانىن كورەتىن شىعارسىڭ؟
«نەمەنە، مىنا قىزداردىڭ الدىندا ءوزىڭدى-وزىڭ ءبىر نەتۋ ءۇشىن كەرىلگەلى كەلىپ پە ەدىڭ؟» دەگىسى دە كەلدى. ءبىراق ونى ايتا المادى. ويلانعان ءسوزىن ساۋلە ءبولىپ جىبەردى.
— بۇگىنگى كۇن مەنىڭ بولەكباسپەن سىرلاساتىن كۇنىم ەدى، ءسىز شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى، مۇنى ديرەكتوردىڭ شاقىرعانى راس پا؟
— كورە قالساڭ تەزىنەن ديرەكتورعا جىبەر دەگەن ءوزىمىزدىڭ دەجۋرنىي، باسقاسىن بىلمەيمىن. مەن ايتارىمدى ايتتىم، بولەكباس ەستىدى. مەنىڭ ايتىپ، بولەكباستىڭ ەستىگەنىنە ەكەۋىڭ كۋاسىڭدەر. ەندىگى ەرىك وزىندە، مەن بورىشىمنان قۇتىلدىم.
بولەكباستىڭ جۇرەگى قوبالجىعان بولۋ كەرەك، ءوڭى بوزارىپ كەتتى. ول جاساۋراعان كوزىن جاعالاي ءبىر جۇگىرتىپ ءوتتى دە:
— بۇل تەگىن ەمەس، باۋىرلار. ادامنىڭ باسى — تاعدىردىڭ دوبى عوي؛ كىم بىلەدى، مەن دە ءبىر جاققا دومالاپ كەتەرمىن، كەتە الساق قوش، شالتايىم، قوش، مەنىڭ اياۋلى اسىل قارىنداستارىم، — دەدى دە ول تۇرا جونەلدى.
— قىزىق جىگىت، ەڭ جاقسىسى — ويلانباي سويلەيتىن مىنەزى، — دەدى ساۋلە ۇزاپ بارا جاتقان ونان كوز الماستان.
پەريزات جاقتىرماعان كەزدەگى ادەتىمەن ءتىسىن شىقىر ەتكىزدى.
— قويشى، ءدال وسىنىڭ قىزىق كورىنەتىن تۇگى دە جوق.
— ونىڭ ەشكىمگە جامانشىلىعى جوق، سونىڭ ءوزى قولدان كەلە بەرمەيتىن جاقسى قاسيەت قوي، — دەپ شالتاي ساۋلەنى قوستاپ ەدى.
— جامانشىلىق ىستەمەيىن دەپ جۇرگەن ول جوق، قولىنان كەلمەيدى عوي، — دەپ پەريزات ەگەسە كەتتى.
— ولاي دەمە، قارىنداسىم، جامانشىلىق ىستەۋگە ءيتتىڭ دە قۇدىرەتى جەتەدى. مۇنىڭ توبەتتىك بولماسا دا، كۇشىكتىك قۇرلى قاۋقارى بار شىعار. ءبىزدىڭ وبلىستىق گازەتكە ونىڭ ولەڭى باسىلىپتى.
— ولەڭ، كادىمگىدەي اقىنداردىڭ ولەڭى سەكىلدى ولەڭ بە؟ — دەدى ساۋلە تاڭدانا قاراپ.
— مىنە، وقىپ قارا.
— وندا ولەڭ شىركىن ولەكسەگە اينالعان ەكەن، شەپ سەكىلدى مال اشىققان كەزدە عانا جەيتىن! — پەريزات ءتىسىن شىقىرلاتتى.
— قانە، نە بولسا دا تىڭداڭدار، — دەپ ساۋلە وقي جونەلدى. ولەڭنىڭ اتى «قارا كوز قارىنداسقا»، اۆتورى — بولەكباس بۇلدىرگەنوۆ.
قارىنداسىم،
قارا شاشىم،
ەگىن سالىپ،
استىق الىپ
امان-ەسەن
ەگىن جايدا
ءجۇر مە ەكەنسىڭ
مەنى ەسكە الىپ.
— اتتەڭ ءسال كەشىگىپ قالىپتى، ەگەر مۇنان وتىز جىل ەرتەرەك تۋسا جاپ-جاقسى جاراپازانشى بولاتىن دارىنى بار ەكەن، — دەپ پەريزات تاعى قيقارلانىپ ەدى، ساۋلە مەن شالتاي بۇل ساپار وعان ءۇن قوسقان جوق. ساۋلەنىڭ كوزى گازەتتەگى ولەڭدە، شالتايدىڭ كوزى ساۋلەنىڭ كوزىندە.
شالتاي ساۋلەنىڭ قاباعىنان الدەنەنى كورۋگە قۇشتار، كۇرسىنە شىققان سوڭعى سوزىنەن سول ىزدەگەنىن تاپقانداي ءبىر جىمىڭ ەتتى دە، تاۋەكەلگە بەل بۋدى.
— مىنا ءبىر اقشا بۇلتتىڭ قۇندىز بولىپ قۇلپىرۋىن اي. ءوزى كەيدە تۇيعىنعا ۇقساپ كەتەدى ەكەن اۋ، — دەدى قاق ماڭدايدا قالىقتاپ جۇرگەن ءبىر شوكىم اقشا بۇلتقا كۇلىمسىرەي قاراپ. بىرەۋمەن قاعىسقىسى كەلسە جەردەگىنىڭ وزىنە دە اسپانداپ بارىپ بيىكتەپ كۇشەيتىلەتىن تۇيعىن سەكىلدەنىپ وسىلاي شارىقتاۋ ونىڭ ادەتى ەدى. ساۋلە ونىڭ بۇل ادەتىن جاقسى بىلەتىن، سوندىقتان ايتار ءسوزىن سايلاپ الدى دا، سايىسا كەتتى.
— قۇندىز بولىپ قۇلپىرسا — كوزىڭىز، تۇيعىن بولىپ سامعاسا — جانىڭىز سۇيسىنەر، ونىڭ نەسىنە شوشىندىڭىز؟ الدە جانىڭىزدىڭ سۇيسىنۋدەن شوشىنىپ، كوزىڭىزدىڭ قىزىعۋدان ۇيالاتىن سىرقاتى بار ما؟
— وندايلىق سورلى ەمەسپىن، — دەپ شالتاي دا ءوز شاماسىن كورسەتۋگە تىربانىپ وتىر، ءبىراق مىنا قىزدىڭ تەگەۋرىنىنە توتەپ بەرەتىن حال جوق سەكىلدى. — سامعاۋدىڭ دا شەگى بار، قۇلپىرۋدىڭ دا ءجونى بار دەگەنىم عوي.
— قۇزعىن دا وزىنشە سامعايدى، ءبىراق ونىڭ سامعار شەگى ءجۇز مەتردەن بيىك ەمەس قوي.
— جەڭىلدىم، جارقىنىم، تەك قۇلپىرامىن دەپ قۇبىلا كورمەڭدەر. بۇل ساعان ايتار داۋىم ەمەس، بارلىق قىزدارعا ايتار ارىزىم.
— ارىزقور بولماڭىز، اسىرەسە قىزدارعا ارىز ايتا كورمەڭىز.
— نەگە؟
— بۇل زاماننىڭ قىزدارى جانى جاستاردىڭ عانا ارىزىن قابىلدايتىن بولعانى دا.
— سوناۋ اسپانداعى اقشا بۇلتتار دا بىردەي ەمەس اۋ. ونىڭ ىشىندە دە ساعان ۇقسايتىنى قانشا بولسا، مىنا پەريزاتقا ۇقسايتىنى دا سونشا بولار.
پەريزات ءتىسىن شىقىر ەتكىزىپ ەدى، شالتاي قيىر شەتتەگى ءبىر كەسەك قارا بۇلتقا جالت قارادى.
— قالجىڭ ءوز الدىنا، انا ءبىر قارا بۇلت شىنىندا دا ءبىزدىڭ پەريزات سەكىلدى ۇندەمەي كۇركىرەيدى ەكەن.
بۇل ءسوزدىڭ جەبەسى وزىنە تىكەلەي ءتيىپ جاتقانىن پەريزات تا ءسوزدى ءبىراق ول ءمان بەرمەگەن بولىپ، قاباعىن ءبىر قاقتى:
— مىنا ءبىر بايعۇس كوبەلەك بارىنا ءماز، ءا؟
ونىڭ بۇل ءسوزى ويلاماعان جەردەن شالتايعا ءدوپ ءتيدى. پەريزاتتىڭ نىساناعا العانى ول ەمەس، توبەلەرىندە قالباڭداپ جۇرگەن ءبىر ءداۋ كوبەلەكتى كورگەن سوڭ ايتا سالعان ەدى، شالتاي ونى وزىنە قابىلداپ الدى دا جاڭاعى قيىر شەتتەگى قارا بۇلتقا قايتا قاراپ:
— كەل، كەل، اسپان الەمىنە سىيماي جارىلىپ كەتەرسىڭ، جاقىنداپ كەلىپ قاتتىراق كۇركىرە.
— قورىقپايسىز با؟ — دەدى ساۋلە اڭگىمەنىڭ بەتىن بوس قاعىستان بۇرعىسى كەلىپ:
— كۇننىڭ كۇركىرەۋىنەن بە؟ قورىققاندا قانداي.
— وندا شايتانىڭىز مول بولدى عوي.
— اپىر اي ءا، سەن ونى قايدان بىلە قالدىڭ؟
— سولاي دەپ تالاي ەستىگەن ەدىم، ەندى سونى كورگىم كەلىپ وتىر.
— شايتانىمنىڭ مول ەكەنى راس، ءبىراق جاسىنا جەتپەي قارتايعان اڭقاۋ نەمە باسقالاردىڭ شايتانىنان جەڭىلە بەرەدى.
— مىسالى كىمدەردىڭ؟
— مىسالى الگى ءبىر نۇرلان دەيتىن سيقىرشىنىڭ.
— ونىڭ سيقىرشى ەكەنىن قايدان بىلەسىز؟
— سەنەن بىلەم. ەگەر ول سيقىرشى بولماسا سەندەي قىزدىڭ جۇرەگى ونىڭ قولىنا تۇسپەس ەدى.
— شالتاي اعا، ءسىز مەنىمەن بۇرىن بۇلاي سويلەسپەۋشى ەدىڭىز عوي، بۇل قالاي؟ الدە مەنىمەن دە قۇرداس بولعىڭىز كەلدى مە؟
— نەكەلەرىڭ قيىلسىن، قۇرداستىقتىڭ شالتايىن سوندا كورسەتەمىن. ايتپاقشى، مەنىڭ ول پەرىم قايدا؟ ول نەعىپ كەلمەگەن؟
— نەمەنە، ءسىز بۇگىن مەنى سىقاقتاۋ ءۇشىن كەلگەن بە ەدىڭىز؟
شالتاي قاراي قالدى.
— ول نە ءسوز؟
— وتىرىك اڭقاۋلانباڭىز، — دەپ ساۋلە مانادان بەرگى جالعان جايدارىلىقتى قاباعىنان سىپىرىپ تاستاپ ەدى، شالتاي اڭىرىپ قالدى.
— ءوزىم ەكى جىل بويى نۇرلاننىڭ مازاعى بولىپ ءجۇرىپ، مەن كىمدى سىقاقتاماقپىن؟
— نۇرلاننىڭ قىمبات دوسى، قادىرلەس قۇرداسى بولا تۇرا ونىڭ مەنى تالاق ەتىپ تاستاپ كەتكەنىن قالاي بىلمەيسىز؟ بىلە تۇرا سۇراساڭىز سىقاق ەمەي نەمەنە؟
— سەن قاي تىلدە سويلەپ وتىرسىڭ وسى، الدىمەن سونى ايتشى، تالاعىڭ نە؟!
ساۋلە ءوزىنىڭ «تالاق» دەگەن ءسوزدى اعات ايتقانىن تەز ءسوزدى دە، وعان قايتا ورالعىسى كەلمەي:
— نۇرلان قۇرداسىڭىزدىڭ ونان ءارى قايدا بارىپ، قانداي قىزدىڭ قۇشاعىنا كىرەرى ماعان ءازىر بەلگىسىز، ازىرگى كەتكەن جەرى دونباسس.
— دونباسس؟
— ءيا.
— وعان قاشان كەتتى؟
— كەشە.
نەگە ەكەنى بەلگىسىز، شالتايدىڭ كەسكىنى لەزدە بۇزىلىپ سالا بەردى، ساۋلەنىڭ مۇڭ باسسا دا نۇر شاشىپ تۇرعانداي كورىنەتىن وڭىنەن كوز الماي قادالعان كۇيى تاياعىنا سۇيەنىپ تۇرا بەرە بىرەۋ توبەدەن ۇرىپ جىبەرگەندەي سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى.
— سىزگە نە بولدى؟ — دەدى ساۋلە ونىڭ بەتىنە شوشىنا قاراي قالىپ. — الدە ولار جايىندا ءبىر جايسىز حابار ەستىدىڭىز بە؟ تەز ايتىڭىزشى، سامولەتتەرى امان با ەكەن؟
ساۋلەنىڭ سول ۇرەيلى ءۇنى شالتايدى قايتادان جادىراتا باستادى، ويتكەنى ول ونىڭ داۋسىنان نۇرلانعا دەگەن ماحابباتى قاياۋسىز ەكەنىن سەزىپ قالدى.
— ساۋلەتاي اۋ، سەن دە بۇگىن مەنىڭ سىڭارىم بولىپسىڭ عوي، نە دەپ وتىرسىن؟ كەتكەنىن وزىڭنەن جاڭا عانا ەستىسەم، سامولەتىن قايدان بىلەمىن.
— سىزدە ءبىر قينالۋ بارىن مەن كوزىڭىزدەن كورىپ وتىرمىن، جاسىرماڭىز.
— قينالۋدا ەكەنىم راس، ءبىراق ول سەن ويلاعانداي ەمەس.
— ەندى قانداي؟
— سەنىڭ نۇرلانىڭ مەنى ءبىر اۋىر وكىنىشكە تاستاپ كەتتى. ول ءۇشىن ەندى ءومىر بويى وكىنۋىم كەرەك.
— اۋىر وكىنىشكە؟
— ءيا.
ەكى قىز وعان قاراي قالدى، ءبىراق ەكەۋىنىڭ قاراسى ءبىر بولعانمەن، ويى باسقا؛ ساۋلە شالتايدىڭ وكىنىشىن بىلۋگە ىنتىقسا، پەريزات ونى جاسىرۋعا ىنتىق.
— ەگەر ول نۇرلاننىڭ سالعان ازابى بولسا مەن قالاي بىلمەدىم؟
— سەن ونى ەكى جىل بويى بىلگەن جوقسىڭ.
— ەكى جىل بويى؟ بۇل نە جۇمباق؟ ءسىز مەنى مۇلدەم شاتاستىردىڭىز. مەنىمشە، ءسىزدىڭ ءبىر ازاپتى ەكى جىل بويى ارقالاپ ءجۇرۋىڭىز مۇمكىن ەمەس، ءسىز مەنى الداۋ ءۇشىن ەكى جىلدىڭ ار جاعىنا جاسىرىنىپ وتىرعان جوقسىز با؟
— ەكى جىلدىڭ ار جاعىنا جاسىرىنعانى قالاي؟
— ءىز تاستاپ وتىرعان سەكىلدىسىز.
— مەن مۇنداي سوزگە تۇسىنبەۋشى ەدىم، اشىعىراق ايتساڭ.
— مەن ىزگە ءتۇسۋشى عانامىن، ايتا بەرىڭىز.
شالتاي ويىمەن بىرگە ءوزىن دە ءبىر تولعاپ الىپ بارىپ، الدەنەگە بەكىنگەن ءتۇر كورسەتتى.
— ول سايتان نەمە بۇرناعى جىلى مەنى ءبىر تارىنىڭ قاۋىزىنا تىققان ەدى، سونىڭ ەسەسىن قالاي قايتارعانىمدى ايتىپ بۇگىن سەنىڭ الدىڭا وعان ءبىر ماقتانباقشى ەدىم، كوردىڭ بە ويلاماعان جەردەن كەتە قالىپ ەكى جىلعى ەڭبەگىمدى زايا جىبەرگەنىن..
— نەگە؟
نەگە ەكەنى بەلگىسىز مانادان مەلشيىپ، كوزىنىڭ قيىعىمەن شالتايدى اندا-ساندا ءبىر شالىپ قالىپ ءۇنسىز وتىرعان پەريزات وسى تۇستا ءتىسىن قاتتىراق شىقىر ەتكىزدى. شالتايدىڭ جاڭاعى سوزىنە وي جىبەرىپ، الاي-دۇلەي كۇيدە وتىرعان ساۋلە ونى اڭعارعان جوق. «بۇل نە؟ بۇگىنگى بارلىق ءسوزى ار ازابىن شەككەن ادامنىڭ ءسوزى، بۇل قالاي، الدە مىنا حاتتى جازعان وسى ما؟ فۋ، مەن قايدا لاعىپ بارامىن؟ سونداي پاسىقتىققا باسقانى قيسام دا، شالتايدى قالاي قيدىم؟»
ويدا وتىرعان شالتاي ساۋلەنىڭ جاڭاعى سۇراۋىنا ءالى جاۋاپ قاتقان جوق. ول ءوز ويىمەن الىسىپ از وتىردى دا:
— نۇرلان قاشان كەلەتىنىن ايتتى ما؟ — دەدى.
— قوش ايتىسپاستان كەتكەن ادام قاشان كەلەتىنىن ايتار ما؟
— قوشتاسپاستان كەتكەنى قالاي؟ — دەدى شالتاي تاعى دا جايسىزدانىپ، — شالا باۋىزداماي جوندەپ ايتساڭشى، بۇل نە؟ — دەپ ساۋلەنىڭ كوزىنە تەلمىرە قالىپ ەدى ول سۇراۋدىڭ جاۋابى دا جەڭىل تيگەن جوق.
— كونە دۇنيەنىڭ كوك ەسەگىنە مىنگەن قايىرشى بىرەۋ توناپ الىپ ونى دا قايىرشى ەتىپ جىبەرىپتى، — دەپتى ءار ءسوزىن بالعامەن ۇرعانداي شەگەلەپ.
ساۋلەنىڭ بۇل ءسوزى شالتايدىڭ شىمبايىنا قاتتى باتقانى سونشا ول وت باسىپ العانداي ىرشىپ:
— اپىر اي! — دەدى داۋسى ىشقىنىپ شىقتى. — اپىراي، ساۋلەتاي اي، ەندى ءقايتتىم؟ اڭعال باسىم اۋ، مەن نە ىستەگەنمىن؟
— ءسىز، نە ىستەگەن ەدىڭىز؟ — دەپ ساۋلە جابىسا كەتىپ ەدى، ءوز ويىمەن الىسىپ-جۇلىسىپ وتىرعان شالتاي ونى ەستىگەن جوق. ال مانادان ءۇنسىز سازارىپ، قيمىلسىز وتىرعان پەريزات ءتىسىن وسى تۇستا تىم قاتتىراق شىقىرلاتىپ ەدى، شالتاي ونى دا ەلەگەن جوق، ەلەيتىن ءتۇرى جوق.
— مەن بۇگىن ءسىزدى تاني الماي وتىرمىن، بۇل قالاي؟ الدە نۇرلاندى توناپ الىپ، قاڭعىرتىپ جىبەرگەن ءسىز بە ەدىڭىز؟
— سەن مەن تۇگىلى، باسقا قىزداردىڭ قۇشاعىنان سەنىڭ باسقان ءىزىڭدى قىمبات كورەتىن نۇرلاندى دا تانىماي وتىرسىڭ عوي.
— مەن ءبارىڭىزدى دە تانىپ بولدىم.
— جوق، سەن بارىمىزدەن بۇرىن ءوزىڭدى تانىپ ال، نۇرلاننىڭ سەندەي سۇيەتىن، سەنى نۇرلانداي سۇيەتىن ادام دۇنيەگە ءالى كەلگەن جوق، سەن الدىمەن سونى ءبىلىپ ال.
— ءسىز وسىنى شىن ايتىپ وتىرسىز با؟
— انت ەتەمىن!
— انتىڭىزدى ولاي ارزانداتپاڭىز، تەك نۇرلاندا كەتكەن ەسەڭىزدى قالاي قايتارعانىڭىزدى ايتساڭىز مەڭ، سىزگە سەنەمىن.
شالتايدىڭ، جانى قىسىلدى. شالتاي قىسىلعان سايىن ونان بەتەر قىسىلۋ پەريزاتتىڭ ۇستامالى سىرقاتىنا اينالدى. ول ساۋلەنىڭ كوزىن الا بەرە شالتايعا ەرنىن تىستەلەپ، باسىن شايقادى، قايتا-قايتا قاباعىن شىتتى. ءوزى سالعان ورتكە. ەندى ءوزى كۇيىپ بارا جاتقانداي جانتالاسىپ، ەندى ونى ءسوندىرۋدىڭ جولىن تابا الماي ساندالىستا ويى قالجىراپ وتىرعان شالتاي ونىڭ بىردە-بىرىن اڭعارعان جوق. ءبىر كەزدە ول ەڭسەسىن كوتەرىپ الدى دا، وزىنەن كوز الماي قادالا قاتىپ وتىرعان ساۋلەگە قارادى.
— ساۋلەتاي! دەدى جالىنىشتى ۇنمەن، — نۇرلاننىڭ ماعان نە ىستەگەنىن سەن ءازىر ەستىمەي اق قويساڭ قايتەدى؟
— نەگە؟
شالتاي بۇل سۇراۋدىڭ جاۋابىن ويلاماستان باسقانى ويلاپ كەتتى.
— توقتا، توقتا... مۇمكىن، نۇرلاننىڭ ءوزى ساعان ەندىگى ايتقان بولار اۋ.
— نەنى؟
— ءوزىنىڭ مەنى قالاي سورلاتقانىن.
— سورلاتقانى قالاي؟
— ول ساعان كۇلتايدىڭ مەنى قالاي تۇتقىنداپ، جىنىمدى قالاي قاققانىن ايتقان جوق پا؟
— قۇلتايىڭىز كىم؟ ءسىزدى تۇتقىنداپ جۇرگەن ءوزىڭىزدىڭ ايەلىڭىز كۇلتاي ما؟ — دەدى ساۋلە تاندانا كۇلىمسىرەپ.
— ءيا، سول، سونىڭ ءوزى. ونى قۇتىرتىپ، مەنى سورلاتقان سەنىڭ نۇرلانىڭ. سوندىقتان وعان نە ىستەسەم دە راۋا ەمەس پە؟
— ارينە، — دەپ پەريزات جانى ءتۇسىپ ەدى، ويلانباستان ساۋلە دە سونى ايتا سالدى.
— ارينە، ءبىراق ول مۇنداي قىزىقتى قالاي جاسىردى ەكەن؟
— ايتپاسقا انت ەتكەن ەدى، سابازىڭ سول انتىندا تۇرعان ەكەن عوي. قايدا جۇرسەڭ دە امان بول، باۋىرىم، قىزداردىڭ باقىتى ءۇشىن كوپ جاسا.
— ول اۋزىن انتپەن بۇزعانداي ءسىز نە ىستەپ ەدىڭىز؟
— ونىڭ نە ەكەنىن ايتۋ دا، ايتپاۋ دا ەندى اۋىر بولىپ وتىر اۋ، ساۋلەشىم. ايتپاسام سەنىڭ قينالاتىن ءتۇرىڭ بار، ايتسام ەلگە كۇلكى بولىپ ءوزىم قينالامىن. اسىرەسە، مىنا پەريزات سياقتى قىزداردىڭ سىقاعىنان قورقامىن.
— ساۋلە، وسى اعايىمىز قىزداردىڭ كۇلكىسىنە تالاي ۇشىراپ ماسقارا بولعان سەكىلدى. ءبىز قيناماي اق مازاعىن اشقىزباي-اق قويساق قايتەدى؟ — دەدى پەريزات.
ساۋلەنىڭ كوزىن الا بەرە ەرنىن تىستەلەپ، ءتىسىن تاعى دا شىقىرلاتتى. ءبىراق شالتاي بۇل ساپار ونىڭ بىردە-بىرىن ەلەگەن جوق، ەرلىگىنە بەكىنگەندەي شيرىعىپ:
— ءيا، قىزداردىڭ اپاتىنا تالاي ۇشىراعانىم راس. اۋزى كۇيگەن ءۇرىپ ىشەتىن كورىنەدى عوي، مەن سولاردان اۋا جايىلماي اق قويايىن، — دەپ ەدى.
— قىزداردىڭ اپاتىنا ەندى ۇشىراي قالساڭىز اۋزىڭىز عانا ەمەس، جۇرەگىڭىز دە كۇيەتىن بولار، — دەپ پەريزات تاعى ءبىر شاڭدى تاستاپ جىبەردى. ول كۇلە سويلەپ وتىرىپ ازۋ ءتىسىن دە ءبىر باسىپ قالدى. سوعان ەرەگىسكەندەي شالتاي دا اۋزىن ءبىر باستى.
— جوق، مۇنداي ويىننان وت شىعىپ كەتۋى مۇمكىن، وت شىعا قالسا ونى سوندىرە الاتىن دانىشپاندىق مەندە جوق. سوندىقتان تىڭداي بەرىڭىزدەر مەنىڭ وزدىگىمدى.
— وزدىگىمدى؟
— ءيا.
— ال تىڭدادىق، وزىڭىزگە ەرلىك كورىنەتىن وزدىگىڭىزدى، — دەپ پەريزات جاقىنداي بەرە ونىڭ سانىنان ءبىر شىمشىپ قالدى.
شالتايدىڭ نە ايتقالى وتىرعانىن بىلمەي پەريزات بوسقا قىسىلىپ وتىر، شالتاي سونى ونىڭ وزىنە سەزدىرگىسى كەلىپ:
— مىنا ءبىر سۇرشا بۇلتتىڭ بوستان-بوسقا جەلپىلدەۋىن اي، دەدى دە، باسقا ۇنمەن سويلەي جونەلدى. — شايتان ازعىردى ما بىلمەيمىن، بۇرناعى جىلى نۇرلاندارمەن كورشى تۇراتىن ءبىر قىزعا ولەردەي عاشىق بولا قالعانىم. كۇلتايدى العالى بەيتانىس قىزبەن سويلەسۋدى ۇمىتىپ كەتكەن باسىم، قىزبەن ءوزىم تىلدەسۋگە باتىلىم جەتپەي نۇرلانعا جالىنىپ ەدىم، ول العاشقى كەزدە «سەنىڭ مۇنىڭ كورسەقىزار ديۋانالىق» دەپ ءجۇردى دە، ءبىر كۇنى وپ-وڭاي كونە كەتتى. «ەگەر وسىدان ءبىر قىرسىققا ۇشىراي قالساڭ، ماعان وكپەلەمە»، — دەدى دە، كەلەسى كۇنى كەلىپ مەنەن ءشۇيىنشى سۇرادى. «ەرتەڭ ساعات كەشكى سەگىزدەن قالماي پاركتىڭ الدىنا بار، سول جەردە قىزبەن كەزدەسەسىڭ»، — دەدى. مەن ونىڭ شۇيىنشىسىنە بەتىنەن ءبىر سۇيە سالىپ، ەكەۋمىز وتىرا قالىپ قىزبەن كەزدەسۋدىڭ جوسپارىن جوسپارلادىق. نۇرلان كۇلتايدى تەاترعا، مەن عاشىعىمدى الىپ ءبىر جولداسىمنىڭ ۇيىنە كەتەتىن بولدىم.
وقۋدان جاڭا بارعان كەزىم، اقشاعا دا ونشا باي ەمەس ەدىم، اركىمنەن قارىز اقشا الدىم دا، ايداپ وتىرىپ بازارعا باردىم. قانشا زات الاتىنىمدى اقشا ءبىلدى. اقشانىڭ جەتكەنىنشە كەشتىڭ جابدىعىن الىپ، جولداسىمنىڭ ۇيىنە باردىم. ونداعى جوسپار — كۇلتايدىڭ كوزىنە تۇسپەيتىن الىسقا بارىپ بەكىنۋ.
جولداسىم كومانديروۆكەگە كەتكەن ەدى. قىلىمسىعان كەربەز كەلىنشەگى بولاتىن. ول مەنىڭ قىزبەن كەلەتىنىمدى قۇتتىقتاپ، قۋانىشپەن قارسى الدى. جولشىباي بىرەۋدەن قارىزعا شاي جابدىعىن تولتىرۋ ءۇشىن العان اقشانى تاعى بەردىم، ونى دا قۋانىشپەن قارسى الدى. ونىڭ ىقلاسى تىم اق ۇناپ تۇر ەدى، ءدال كەتەرىمدە ول قىلىمسىپ تۇرىپ: «شاكە، كوڭىلدى وتىرۋلارىڭا جاقسى بولادى، سومپايىپ ەكەۋدەن ەكەۋ كەلمەي ءبىر ەزدى ەرتە كەلىڭدەر. ونىڭ شىعىنىن ءوزىم اق كوتەرەمىن»، دەگەنى. ارينە، ونىسى ۇناعان جوق. ولمەي قاسىمىزعا بوتەن كىسى ەرتەمىن بە «جارايدى» دەي سالدىم دا، ۇيگە جونەلدىم. جولشىباي «سوڭىرا قىزدىڭ كوزىنشە قىرىن قاباقتانىپ وتىرسا تاعى قيىن اۋ» دەگەن ويعا دا كەلدىم. اقىرى، بوتەن ادام ەرتپەسكە بايلادىم. ءبىراق ويىم كەشكە جاقىن تاعى بۇزىلدى. جۇگىرىپ نۇرلانعا كەلدىم، ودان دۇنيەدە جوق ءبىر سۇلۋ كەلىنشەكتى كوردىم، ول ساعان سىرتتان عاشىق ەكەن، بىزبەن ەرىپ باراسىڭ با دەپ ەدىم، ول «مەن بارسام سەن ول قىزدان قاعىلاسىڭ عوي» دەپ قالجىڭدادى دا، ءوزىنىڭ كۇلتايدى تەاترعا اپارماق بولعان ۋادەسىن ايتىپ، قالىپ قويدى.
سونىمەن نە كەرەك، كۇن دە باتۋعا اينالدى. كەشكى ساعات سەگىز دە جاقىنداپ قالدى. نۇرلاندى ەرتىپ كۇلتاي تەاترعا كەتتى. كولحوزعا بارامىن، ءقازىر ماشينا كەلەدى دەگەن سىلتاۋمەن ۇيدە قالدىم دا، ولار كەتىسىمەن مەن دە جونەلدىم. «مەن ۇرلىق قىلعاندا اي جارىق بولدى» دەگەندەي، مەنىڭ سورىما قارا جاڭبىر قۇيىپ تۇر. جولدا قانشا جۇرگەنىمدى بىلمەيمىن، ايتەۋىر پاركتىڭ الدىنا بارىپ تۇرعانىما ءبىر ساعات ءوتتى. قىبىر ەتكەن جان كورىنبەيدى، ءدال بىرەۋ كۇزەتكە قويعانداي قاقيىپ ءالى تۇرمىن، ءالى تۇرمىن. ءانى كەلەدى قىز جوق، مىنە كەلەدى قىز جوق، جازداي جاۋماعان ەسەسىن بۇگىن تولتىرايىن دەگەندەي جاۋىن توپەگەن ۇستىنە توپەپ تۇر. جۇرت اناۋ اۋىر، مىناۋ اۋىر دەيدى، دۇنيەدەگى ەڭ اۋىر — جاۋىننىڭ استىندا تۇرىپ قىز كۇتۋ ەكەنىن سوندا ءبىلدىم...
ساۋلە مەن پەريزات كۇلىپ جىبەرە جازداپ بارىپ توقتادى دا، ەكەۋى ەكى جاقتان شالتايدىڭ كۇلىمدەگەن كوزىنە قادالىپ قالدى.
— سونىمەن نە كەرەك، ايدىن، قاراڭعىلىعى ما، جوق الدە كۇن جاۋىن بولعان سوڭ ۇيدەن شىعاردا كىشكەنە قاعىپ الىپ ەم، سونىڭ كەسىرى مە، اۋىق اۋىق ايتەۋىر كوزىم دە بۇلدىراي باستادى. ءالى تۇرمىن، قىز جوق. ۋاقىت وتكەن سايىن «بۇل سايتان قىز الداپ كەتتى مە» دەگەن كۇدىك دە كۇشەيە ءتۇستى. جوق، الداعان جوق ەكەن، ساعات توعىزدان ون مينۋت اسقاندا قىز دا كەلىپ جەتتى اۋ. بۇرىن تالاي كورگەنمىن، قىزدىڭ ۇستىندە سۋدىراعان سۇر پلاششى بولاتىن. اي قانشا قاراڭعى بولسا دا، سول اقسۇر پلاششتى تاني كەتتىم.
— قوش كەلدىڭىز، قارىنداس، — دەدىم مەن قۋانعاننان القىنىپ. وزدەرىن دە مۇنداي حالدى تالاي كورگەن بولارسىڭدار، سوندىقتان ءدال سول ساتتە جۇرەكتىڭ قالاي تۋلاعانىن ايتپاي اق قويايىن.
قىز قولىنداعى شاتىرىن ءسال كوتەردى دە، ارتىنا قاراي بەرە سىبىرلاڭقىراپ: — ۇندەۋشى بولماڭىز. ارتىمىزدا اڭدۋشى بار. باستاي بەرىڭىز، — دەدى. مەن قولتىقتاپ الايىن دەپ ەدىم، قىز وعان دا كونبەدى.
— جولىمىزدى توسۋشىلار بولۋى مۇمكىن. ءسىز الدىڭعى جاقتى بايقاپ وتىرىڭىز، — دەدى تاعى دا سىبىرلاپ.
«اڭدۋشى بار» دەگەن ءسوز مەنىڭ ۇرەيىمدى ۇشىردى دا، تايعاناقتاي جونەلدىم. قىز ارتتا، مەن الدا. جولدىن ورتاسى باتپاق بولعان سوڭ، جيەگىمەن جاعالاپ ءبىر ىزبەن كەلە جاتىرمىز. قولتىقتاسىپ جۇرەمىز دەسەك جۇرە الاتىن ەمەسپىز.
قورىققاندىكى مە، جوق الدە قۋانعاندىكى مە، الدە بۋىنىمدى اراق الىپ قالعان با، تالتىرەكتەپ قولىمداعى شاتىردى بىرەسە تاياق ەتىپ جەرگە تىرەيمىن، بىرەسە قالقان ەتىپ توبەمە كوتەرەم، ءبىراق بوگەلۋ جوق، اۋىق اۋىق قىزدى ءبىر توسىپ الىپ، ماناعى ۇيگە قاراي تارتىپ كەلەمىن. ءبىر ءتاۋىرى باراتىن ءۇيدىڭ قىر جاعىنداعى شاحتىنىڭ ستاكاتىندا تۇرعان ەلەكتردىڭ ساۋلەسى الىستان اتوي بەرىپ تۇر. سونى نىسانا ەتىپ الدىم دا، تارتا بەردىم. كەيدە ىشىمنەن وزىمە ءوزىم كەيىپ: «قۇداي اۋ، وسى ازاپتا نەم بار ەدى. ءاي، مۇنان كەيىن قىزبەن جۇرسەم قىلتام قيىلسىن»، — دەيمىن. قويشى، سونىمەن نە كەرەك، ءولىپ-تالىپ جەتتىك اۋ.
ءۇي نەسى ايەل بارىنشا ازىرلەنىپ، ءبىزدى اسىعا كۇتىپ وتىر ەكەن. جاۋىندى ەلەمەي كەلگەنىمىزگە قۋانىپ، جاقسى قارسى العانداي ەدى، سومپيىپ ەكەۋدەن-ەكەۋ بارعانىمىزدى كورگەننەن كەيىن قاباعى ءتۇسىپ كەتتى. اۋىزعى بولمەسى قاراڭعى ەكەن، قىزىم گالوشىن شەشە الماي سوندا بوگەلىپ قالدى. ومىرىمدە قىزدىڭ گالوشىن شەشىپ كورمەگەن باسىم وندا جۇمىسىم بولعان جوق، تورگى بولمەگە كىردىم دە كەتتىم.
— باسقا كىسىلەرىڭ بار ما كەلەتىن؟ — دەدى ءۇي يەسى ايەل داۋسى انتەك دىرىلدەپ.
— ايىپ ەتپەڭىز، ءبىر جىگىت كەلەم دەپ ەدى، جاۋىننان قورعالاپ كەلە المادى، — دەدىم. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، جۇرەگىم قوبالجىپ، مەنىڭ دە داۋسىم دىرىلدەپ شىقتى.
— جاۋىننان قورعالاعان جىگىتىڭىز جىگىت ەمەس ەشكى بولار، — دەدى ايەل كۇلە سويلەپ، ءبىراق داۋسىندا ىزعار بارىن سەزىپ تۇرمىن.
وسى كەزدە مەنىڭ قىزىم دا اۋىز ۇيدەن كىرىپ كەلە جاتتى. وزىنەن بۇرىن شاتىرىن كىرگىزدى دە، بەتىن كولەڭكەلەي ەسىك الدىندا تۇرىپ قالدى. ءۇي يەسى ايەل قىزدى قارسى الۋعا بەتتەي بەرە:
— سۋ ەتكەن جوق پا، ەشتەڭە ەتپەيدى.. «اشارشىلىقتا جەگەن قۇيقانىڭ ءدامى كەتپەيدى» دەگەن، ميحاناتپەن كورگەن راقات بارىنەن ءتاتتى بولادى، — دەدى.
ول سونى ايتىپ اۋزىن جيعانشا بولعان جوق، قىزىمنىڭ قولىنداعى شاتىر ءۇي يەسى ايەلدىڭ ماڭدايىنا بارىپ سارت ەتتى. كوزدى اشىپ-جۇمعانشا بولعان جوق مەنىڭ ماڭدايىم دا تىز ەتە ءتۇستى.
— ءسىزدى دە ۇرىپ ءجۇر مە؟ — دەدى ساۋلە كۇلكىدەن ءجوندى سويلەي الماي.
— ۇرعاندا مەنى ۇرسىن، بەتىن جەڭىمەن كولەڭكەلەي بەرە قاق ماڭدايدان قايقايتىپ تۇرىپ پەرىپ جىبەرىپ ەدى باسىم قاق بولىنە جازدادى. نە بولعانىمدى بىلمەي ەسىم شىعىپ كەتتى. وندايدا قايداعى ءبىر سۇم ويلاردىڭ سۋماڭداپ كەلگىشى قانداي، ۇستامالى جىنى بار قىزعا كەزدەسىپ، قۇتىلماس پالەنىڭ قولىنا تۇسكەن ەكەنمىن دەگەن قورقىنىش وي ساپ ەتىپ، زارە قالعان جوق. بالا كەزىمدە جىنى ۇستاعان ءبىر ادامنىڭ تۇرىنەن شوشىپ، ءبىر اي بويى ۇيىقتاي الماعانىم بار ەدى. تاعى سونداي بولادى ەكەنمىن دەپ، قىزىمنىڭ سۇيمەكشى بولىپ كەلگەن بەتىنە قايتىپ قاراي الايىنشى. قورىققانىم سونداي، اۋىز ۇيگە قالاي ىتقىپ شىققانىمدى دا بىلگەنىم جوق. قىزىم ءۇي يەسى ايەلدى سارتىلداتىپ ستولدى اينالدىرا قۋىپ ءجۇر. قالش-قالش ەتىپ اۋىز ۇيدە مەن تۇرمىن. ەندى ءقايتتىم؟ قوي، كورشىلەرگە حابار بەرەيىن، جىنى كۇشەيىپ كەتسە اناۋ ايەلدى ءولتىرىپ تاستار دا، پالەسىنە قالارمىن دەپ ءبىر تۇردىم دا، وعان باتىلىم تاعى بارمادى. ءسۇيتىپ تۇرعانىمدا ءۇي يەسى ايەلدىڭ:
— جانىم كۇلتاي اۋ، ءبىر اۋىز تىلگە كەلسەڭشى. مەنىڭ جازىعىم جوق، قوي، — دەپ زارلاعانى ەستىلدى. نە بولعانىمدى بىلگەم جوق، تورگى ۇيگە قايتا كىرىپ بارسام، ستولدىڭ بەرگى جاعىندا ءۇي يەسى ايەل تۇر دا، ارعى باسىندا ءوزىمنىڭ كۇلتايىم تۇر. ءما، ساعان قىز!..
شالتايدىڭ: «توقتاڭدار، تىڭداڭدار! بولسا دا ايتقىزدىڭدار، ەندى تۇگەل تىڭداڭدار»، — دەگەنىنە ساۋلە مەن پەريزاتتىڭ كۇلكىسى ەرىك بەرە قويمادى. شەكتەرى قاتىپ، كوزدەرىنەن دومالاعان جاسپەن بىرگە وزدەرى دە دومالاپ جەر قۇشتى.
— ءجا، بولىڭدار، قويىندار ەندى.
ەكى قىز ەكى جاقتا ءالى كۇلىپ جاتىر.
— مەن ەندى ايتپاي كەتىپ قالامىن. قوياسىڭدار ما، جوق پا؟
— ايتا بەر، اعاتاي، ايتا بەرىڭىز! كوپتەن بەرى كۇلە الماي كوڭىل كىرلەنىپ ءجۇر ەدى، شەرىمدى ءبىر تارقاتتىڭىز. كوپ جاساڭىز، — دەپ ساۋلە باسىن كوتەرە بەرە كۇلكىسىن تىيا الماي قايتا قۇلاپ كەتتى.
— ال مەن كەتتىم، قوش بولىڭدار!
ساۋلە تىزەسىنەن تۇرا قالىپ ۇستاي الدى.
— قويدىم، اعاتاي، قويدىم.
ەكى قىز كۇلكىسىن باسىپ قايتادان ورىندارىنا وتىردى دا، كۇلكىدەن اققان كوز جاسىن سۇرتە باستادى. شالتاي كوزىنىڭ الدىنان ءوتىپ بارا جاتقان كوبەلەكتى قاعىپ الىپ، سوعان ويلانا قاراپ وتىر.
— سول كەزدە مەنىڭ شىبىنداي جانىم دا ءدال وسى كوبەلەكتىڭ جانىنداي اق بولىپ كەتتى اۋ دەيمىن. نۇرلاننىڭ الداپ ۇرعانىن ەندى ءبىلدىم، بىلگەنمەن قۇرداستىققا نە ىستەيسىڭ. ازاپتانىپ كەلگەن قىزىم ءوزىمنىڭ كۇندە كورىپ جۇرگەن كۇلتايىم ەكەنىن ەلگە قايتىپ ايتارمىن. ايتپاقشى، قىزىعى بار، مەن كىرىپ بارارىن بارسام دا، ءا، دەگەندە ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەي، قايتا-قايتا قارايمىن كەلىپ، قارايمىن كەلىپ. قاراعان سايىن بويىم قالتىراي تۇسەدى. اپىر اۋ، انىق وسى ءوزىمنىڭ كۇلتايىم با دەيمىن ىشىمنەن. قويشى، اقىرىندا كۇلتاي ەكەنىنە كوزىم جەتتى، جەتكەنى بار بولسىن، ەندى ماناعى جىندى دەپ قورىققانىم تۇك ەمەس ەكەن، جانىمنىڭ قىسىلعانى سونداي كۇلتاي دەگەن ءسوزدى ايتا الماي: كۇ-كۇ-كۇ-كۇل-تاي دەپ كەمىندە ءبىر مينۋت تۇرعان شىعارمىن. قۇدايدىڭ ءبىر دەس بەرگەنى، مەنىڭ قورىققانداعى ءتۇرىم ءبىر ءتۇرلى ايانىشتى بولىپ كەتسە كەرەك، ول بەتىمە قاراپ تۇرىپ كۇلىپ جىبەردى دە:
— نۇرلانعا بەرگەن ۋادەم بار ەدى، ساعان ەندى ءبىر اۋىز ءسوز دە ايتپايمىن. جاڭا اشۋ ۇستىندە قول ءتيىپ كەتتى، ونى كەشىر. ال مىنا قاتىندى ما، ءۇيىن بۇزىقتاردىڭ ويناعى ەتكەن بۇل بۇزىق قاتىندى... — دەپ تەرەزەنىڭ الدىندا تۇرعaن جۋان وقتاۋدى الا سالىپ ستولدىڭ ۇستىندەگى ىدىس اياقتاردى ساتىرلاتىپ الا جونەلىپ ەدى، ءۇي-ىشى جاي تۇسكەندەي بولىپ كەتتى. سونىمەن نە كەرەك، ستول ۇستىندە تۇرعان گرافينا تالقان بولىپ ءبىرى كوككە ۇشىپ، ءبىرى جەرگە ءتۇستى. تارەلكالار جاتىر كۇل بولىپ، ريۋمكالار كەتتى ۇشىپ. ەڭ سوڭىندا قالعان جالعىز ستاقان ەدى، ونى دوپشا قاعىپ جىبەرىپ تەرەزەدەن كوشەگە ءبىر-اق شىعاردى. ەتتەن باستاپ ستول ۇستىندە نەشە ءتۇرلى ءدام تۇر ەدى، ءبارى دە جەردە شاشىلىپ جاتىر. ءۇيدىڭ ءىشى اراق ساسىپ كەتتى. سولارعا قاراپ تىرپ ەتە الماي مەن تۇرمىن. ءۇي يەسى بەيشارانىڭ ەسى شىعىپ كەتسە كەرەك، بەزەكتەپ بىرەسە ءوزى ەسىنەن اداسىپ تۇرعان ماعان جۇگىرەدى، بىرەسە قيراعان ىدىستارىنا ۇمتىلادى. نە ىستەرىمدى، نە دەرىمدى بىلمەي، قالش-قالش ەتىپ يەك يەگىمە تيمەي مەن ءجۇرمىن. كۇلتاي بارلىق، نارسەنى قيراتىپ، بارلىق تاماقتى شاشىپ بولىپ ايەلگە قادالا قاراپ:
— بايىڭ كەلسىن، سەنىمەن سونسوڭ سويلەسەمىن. قيراعان نارسەلەرىڭنىڭ قۇنىنا مىنانى بەردىم. بايىڭ كەلگەنشە باي ەت! — دەدى دە شىعا جونەلدى.
ەندى مەن بۇل ۇيگە مينۋت تۇرا الارمىن با، ءۇي يەسىنە «قوش» دەگەن ءبىر اۋىز جىلى ءسوز ايتا الماستان مەن دە جونەلدىم.
اۋىز ۇيگە شىعا بەرگەنىمدە: «قۇداي اۋ، ەركەك ەمەس، ەزدى قايدان اكەلىپ ەدىڭ؟» — دەپ جىلاعان ءۇي يەسىنىڭ داۋسىن قۇلاعىم شالىپ قالدى. نە وزىنە، نە دۇنيەسىنە اراشاشى بولا الماي، ءوز ايەلىمە ءوزىم قارسى تۇرا الماي ىستەگەن قىلىعىم جاڭاعى بولعان سوڭ، ەزدىكتى مويىنداماسقا امالىم نە؟ نە ىستەرىمدى دە، نە سىلتاۋ ايتارىمدى دا بىلمەي از تۇردىم دا، سۇيەكتەن وتكەن ءسوزدى زورعا كوتەpiپ سولمىرەيىپ ۇيدەن شىقتىم.
كۇننىڭ ماناعى جاۋعانى جاۋعان با، نوسەرلەتىپ تۇر. وي-شۇقىردىڭ ءبارى كول-كوسىر بولىپ كەتىپتى. كۇلتاي جالعىز كەتۋگە قورقىپ ەسىك الدىندا تۇرعان بولار دەپ ەدىم، قىرسىق شالعاندا ول ءۇمىتىم دە الداندى.
مانادان بەرگى قورىققان قورىققان با، بۇرىن مۇنداي قورلىقتى كورمەي وسكەن ەركە نەمە ىزاعا شىداماي شاحتىنىڭ ءبىر شۇڭقىرىنا قۇلاپ ولەدى ەكەن دەپ شىبىن جانىمدى قويارعا جەر تاپپادىم. ۇياتتى بىلاي قويىپ ايقاي دا سالدىم. جاۋىننىڭ تاسىرلاعان دىبىسىنان باسقا تىرس ەتكەن تۇك دىبىس جوق. بۇرىن نايزاعايدىڭ جارقىلداعانىنان ولەردەي قورقاتىن ەدىم، ەندى ونىڭ ءجيى جارقىلداۋىن تىلەدىم.
قويشى، سونىمەن نە كەرەك، جاۋىندى دالانى تۇنىمەن كەزىپ، تاڭ اتا ۇيگە كەلسەم، كۇلتاي ءالى جوق. كۇنى بويى قورىققانىم قورىققان با، ونى ولدىگە باعىشتاپ، نە ىستەرىمدى، ەلگە نە دەپ جاريالارىمدى بىلمەي ساندالىپ وتىر ەدىم، تىلەۋىڭدى بەرگىردىڭ امان-ەسەن جەتىپ كەلگەنى عوي. سويتسەم، تۇندەگى ءۇيدىڭ قاسىنداعى ءبىر تانىستىڭ ۇيىنە تۇنەپ قالعان ەكەن. كەشە كەشكە قىزبەن كەزدەسكەنىمدە، تۋعالى مۇنداي قۋانعان جوق شىعارمىن دەپ ەدىم جوق، ول قاتە ەكەن، كۇلتاي ەسىكتەن كىرىپ كەلگەندە، قۋانعانىم سونداي، كوزىمنەن جاس ىرشىپ كەتتى. كۇلتاي مەنىڭ ىرسيعان تۇرىمە ىزالى مىسقىلمەن كۇلە قاراپ از تۇردى دا:
— اتتەڭ، اتتەڭ نۇرلانعا بەرگەن سەرتىم بار، ايتپەسە سەنى مە، سەنى مە، سەنى كوبەلەك قىپ جىبەرەر ەم، — دەدى.
قويشى، سونىمەن نە كەرەك، توقسان اۋىز ءسوزدى توبىقتاي ەتىپ تۇيگەندە، سونان بەرى ءبىر قىزعا كوڭىلىم اۋسا بولعانى كەنەتتەن توبە قۇيقام شىمىرلاپ، جۇرەگىم مۇزداپ سالا بەرەدى.
ەندى وزدەرىڭ اق ايتىڭدارشى، وسىنداي كۇيگە ۇشىراتقان نۇرلانعا نە ىستەسە دە راۋا ەمەس پە؟ ءوز ايەلىنەن ءوزى قورىققان شالتاي شىن اق ەز ەمەس پە، ءا؟ مەنىڭ ماناعى كۇلتايدىڭ دا قىسىمىن كورگەنمىن دەگەنىم وسى، اڭگىمەنىڭ بىتكەن جەرى دە وسى.
— ءسىزدىڭ وسىنى ايتۋىڭىزدىڭ ءوزى ەرلىك. مەن مۇنى سولاي تۇسىنەمىن. ال، ونىڭ قىساسىن نۇرلاننان قالاي قايتاردىڭىز، ەندى سونى ايتىڭىزشى؟ — دەدى ساۋلە كەۋدەسىن كەرە دەم الىپ.
— ەكى جىل بويى الداۋدىڭ الۋان ءتۇرىن جاسادىم، ونىڭ، ءوزى ءوز الدىنا جاتقان ءبىر حيكايا. مۇنداي مۇنداي كۇلكىلى جايلار قۇرداستاردىڭ اراسىندا بولا بەرەدى عوي. بۇل ءۇشىن مەن سەنىڭ الدىندا ۇلكەن كىنالىمىن، ساۋلەتاي. كەشىرە گور سول كىنامدى، — دەپ ءبىر تىزەسىن بۇگە قالدى.
ساۋلە ونان مۇنى كۇتكەن جوق ەدى، سەنەرىن بىلمەي اڭىرا قاراپ ءسال كىدىردى دە:
— ءسىز ماعان سونشاما نە ىستەپ ەدىڭىز؟ الدە مىنا حاتتى جازعان ءسىز بە ەدىڭىز؟ — دەدى كوزىنە كوزىن قاداپ.
— ءيا، مەن ەدىم، ساۋلەتاي.
ساۋلە بۇل جاۋاپتى ءتىپتى كۇتكەن ەمەس-تى. سوندىقتان ول شوشىنعانداي سەلت ەتتى دە، تىكسىنە قاراپ شەگىنە بەرە:
— پەريزات، وسى وتىرعان كىم؟ انىق ءوزىمىزدىڭ شالتاي ەلەمەسوۆيچ پە؟ — دەدى. داۋسى دا ءجوندى شىققان جوق.
— نۇرلاننىڭ جۇرەگى سەنسىڭ عوي، ساۋلەتاي. ونى قيناۋ ءۇشىن وسىلاي جۇرەگىن جارالاۋ كەرەك بولدى. ءار تاسقىننىڭ ءبىر توسقىنى بار، كەشە سولاي تاسىپ ەدىم، بۇگىن الدىڭا كەلىپ باس ۇردىم. نە ءۇشىن؟ سەن ءۇشىن! سەنى قاپالاندىرماۋ ءۇشىن ولسەم ىشتە كەتەتىن سىرىمدى، سىرىمدى عانا ەمەس اۋ ەستىگەن ەلدىڭ مازاعى، كۇلكىسى بولاتىن وزدىگىمە دەيىن ايتىپ وتىرمىن. ەندى نە ىستەسەڭ دە ءوزىن ءبىل.
ساۋلە ونىڭ كوزىنە قادالعان كوزىن الماستان، ءوزىن-وزى كۇشپەن تەجەپ الدى دا:
— قۇرداستىعىڭىز قاستىق بولىپ شىقتى. ادالدىعىڭىز ءۇشىن سوندا دا كەشەيىن. ءبىراق سىزبەن نۇرلان عانا ەمەس، ەندى مەن دە قۇرداس بولدىم عوي، ەگەر مۇنىڭ قىساسىن قايتارا قالسام وكپەلەمەڭىز، — دەدى.
— ساۋلەتاي اۋ، باۋىرىم اۋ، قىساستى قايتارسا نۇرلاننىڭ ءوزى قايتارسىن دا، سەن كىرىسپەسەڭشى.
— نەمەنە! سوندا مەن بە ەكەن ءسىزدىڭ قولجاۋلىق ەتەرىڭىز! — دەپ ساۋلە تۇيىلە تۇسكەن ساڭىن شالتاي بۇرىسە ءتۇستى. ول بۇرىسكەن سايىن پەريزاتتىڭ جانى قىسىلۋدا. مۇنداي قىستالاڭ شاقتا ونىڭ قارمايتىن تالى ءوزىنىڭ جالعان سىرقاتى بار جۇرەگى. سونى سىلتاۋ ەتكەلى الدىن الا كەۋدەسىن اقىرىن سيپالاي باستادى.
— ءاي، اڭعال باسىم اي، وينايمىن دەپ وت باستىم اۋ، — دەپ شالتاي نازالانا باستاپ ەدى.
— ءسىز مەنىڭ ءبىر سۇراۋىما جاۋاپ بەرسەڭىز، ءالى دە كەشىككەن جوقسىز، — دەپ ساۋلە. جىلى شىراي كورسەتىپ ەدى.
— ءيا، وتتى باسقانىڭىزبەن ءالى كۇيگەن جوقسىز، — دەپ پەريزات شالتايدى ءبىر ءىلىپ قاعىتىپ ءوتتى. ونىڭ مۇنى يە ويمەن ايتقانىن ساۋلە اڭعارعان جوق.
— بىلەمىن نە سۇرايتىنىڭدى، — دەدى شالتاي ساۋلەگە كۇرسىنە قاراپ. — ءبىراق مەن ونى ءازىر ايتا المايمىن. نۇرلان كەلگەن كۇنى ءبارى دە ايتىلادى، ءبارى دە اشىلادى. جالىنامىن وعان دەيىن مەنى قيناما.
— جوق، — دەدى ساۋلە كەنەت قاتۋلانىپ. — ءسىزدىڭ قىلجاق كەسىرىن.ىزدەن مەن از قينالعانىم جوق، ەندى قينالساڭىز دا ايتاسىز، مەن ايتقىزامىن، ءسىز ايتاسىز!
وسى كەزدە الىستاعى راديودان شىققان سۋرەت سۋىق ءبىر ايدىندى ءۇن بۋلاردىڭ ويىن ءبولىپ جىبەردى. ماڭايداعى سەرۋەنشىلەردىڭ ءبارى دە الىسقا قۇلاق تىگىپ تىنا قالىپ از تۇردى دا، راديوعا قاراي جوڭكىلە جونەلدى.
— بۇل نە؟
— جۇرتتىڭ ءبارى راديو ماڭىنا جينالا باستاپتى.
— نە بولدى ەكەن؟
— نە بولسا دا بارايىق، جۇرىڭدەر.
بۇل ۇشەۋى ءبىرىن-بىرى وسىلاي قولداپ، ءبىرىن-بىرى قولتىقتاپ، جوڭكىلگەن جۇرتتىڭ سوڭىنان جۇگىرىپ الاڭعا شىعىپ ەدى، تەڭىزدەي تۇتاسقان قالىڭ توپتىڭ قاباعى سول تەڭىز باسىنا شوككەن قارا بۇلتقا ۇقساپ كەتكەن ەكەن. قاباقتارىنان قاھار جاۋىپ، قاتىپ قالعانداي ءبارى دە ءۇنسىز، ءبارى دە قيمىلسىز.
توپتىڭ شەتىنە جەتە بەرە بۇلار دا تىڭداي قالىپ ەدى، ايدىندى ءۇن جۇرەكتى بىردەن ءدىر ەتكىزدى.
«سوعىس» دەگەن ءبىر ءسوز بۇكىل جەر شارىن سىلكىندىرگەندەي، سول سىلكىنگەن جەر شارىمەن بىرگە تەربەلىپ تۇرعانداي ساۋلەنىڭ جۇرەگى دە دىرىلدەپ كەتتى.
— اھ، — دەدى ول كەۋدەسىنەن جالىن اتىپ. — بولەكباستىڭ كەشەگى ساندىراعى راس، نۇرلاندار سوعىسقا شاقىرىلعان بولدى اۋ.
ساۋلەنىڭ ويىنا بىردەن سارت ەتكەن قورقىنىش وسى.
بۇل سوعىس شەكارانىڭ جاي قاقتىعىسى ەمەس، ءتىپتى مەملەكەتتەردىڭ اراسىندا ءار كەزدە بولا بەرەتىن كوپ سوعىستىڭ دا ءبىرى ەمەس، كەسكىلەسپەي بىتىسپەيتىن ءومىر مەن ءولىمنىڭ سوعىسى ەكەنى، سول تۇرعانداردىڭ ساناسىنا تۇگەل جەتكەن سەكىلدى. سوناۋ الىس شەتتە، قيىر شەكارادا ءجۇرىپ جاتقان سوعىستىڭ جالىنى كەلىپ ءوز جانىن شارپىپ تۇرعانداي قينالا ىزبارلانىپ، كۇرسىنبەگەن بىرەۋى جوق.
ساۋلە راديونى تىڭداي تۇرىپ ماڭىنداعىلارعا جاعالاي كوز قيىعىن تاستاپ ەدى، و عاجاپ، بارلىق كوز ءبىر كوزگە اينالىپ كەتىپتى. بۇرىن بىرىنە-بىرى ۇقسامايتىن الۋان ءتۇرلى ەدى، ەندى قارا ەكەنى، كوك ەكەنى بەلگىسىز، ءبارى بىردەي وتقا اينالىپ جارقىراپ، ءبارى دە وق بولىپ اتىلعالى تۇر. بار قاھارى داۋىلدى كۇنگى تەڭىزدىڭ تولقىنىنداي بۇرقانىپ، جۇزدەرىنە شىعا كەلگەن سول جۇرتتىڭ كوزىنەن كوزىن تايدىرا بەرە وزىنە وي جىبەرىپ ەدى، جانى جارالانىپ سالا بەردى. ويتكەنى، جاڭاعى ءبىر كەزدە جىلت ەتكەن ءۇمىتتىڭ جالعىز ساۋلەسى بار ەدى، ول الگى اڭگىمەدەن كەيىن نۇرلانعا قايتا تۇتانعان، تۇتانا سالا مازداعان ماحابباتتىڭ وتى ەدى. ءۇمىتتىڭ سول جالعىز ساۋلەسى مىناۋ قاندى تاسقىننىڭ استىندا قالىپ، ءوزى سول قاندى تاسقىننىڭ بەتىندە، ءار جارتاسقا ءبىر سوعىلىپ بارا جاتقانداي كۇيگە ءتۇستى. جاڭا عانا تۇنىپ تۇرعان قالىڭ جۇرت قايتا جوسىپ ءبىرى قالماستان قالاعا قاراي بەتتەپ بارادى. ولار وسى داۋىلداتقان قاھارلى ەكپىندەرىمەن بارىپ بىر-بىرىنەن وزىپ ەنتەلەسەدى. ساۋلە ونىڭ بىردە-بىرىن سەزگەن جوق. ول سونا كەتىپ بارا جاتقان جۇرتتىڭ كەۋدەسىن جارىپ شىققان اۋىر كۇرسىنىستى دە ەستىگەن جوق. سول بار ءۇمىتى مەلشيگەن قالپىندا ءالى تۇر. كەلە جاتقان جاڭبىردىڭ ەكپىندى سامالى ماڭدايىنىڭ ءبىر شوق شاشىن ءۇيىرىپ اكەلىپ كوزىنە تاستاپ ەدى، سول تارامدالىپ كەلىپ اقشا بەتىن بۇركەپ تۇرا قالعان قارا شاشتىڭ اراسىنان كوزى عانا جارقىرايدى، تىرلىگىنىڭ بار كۋاسى سول عانا. ونىڭ مەڭىرەۋلەنىپ قالعان قۇلاعىنا پەريزاتتىڭ «كەتپەيمىز بە» دەگەن مۇڭلى ءۇنى دە ەستىلگەن جوق. كوزىن ءبىر نىسانادان الماي قادالعان كۇيى ءۇن قاتتى.
— پەريزات، سەن بايقادىڭ با، ادامنىڭ كۇنى مەن ايى — وتانى مەن سۇيگەن جارى ەكەن عوي. مەن سونى جاڭا عانا سەزىپ تۇرمىن، ءتىپتى اسپاننىڭ كۇنى مەن ايى قابات تۇتىلسا دا ءدال مۇنداي كۇيگە تۇسپەسپىن، — دەدى دە، پەريزاتقا جالت قارادى. — مەن نۇرلاندى ەندى كورمەيدى ەكەنمىن... ءيا، ءيا... جۇرەگىم سولاي دەيدى، كورمەيسىڭ دەيدى.
ول سونى ايتتى دا وكسىپ قويا بەردى.
— .ءجا، جوق سۇمدىقتى ايتپاي، — دەدى پەريزات تىكسىنە قاراپ.
— سول سۇمدىعىڭ جۇرەگىمە الدەن ورناپ السا امالىم نە، ونى جۇلىپ تاستاي الاتىن كىمىم بار مەنىڭ؟
ساۋلە سونى ايتقان كەزدە پەريزاتتىڭ جۇرەگى دە ەلجىرەپ سالا بەردى. ءبىراق ول ساۋلەنىڭ بەتىندە تۇرعان ءمولدىر تامشىنى كوزدىڭ جاسى ەكەنىن، بولماسا سىركىرەي باستاعان جاڭبىردىڭ تامشىسى ەكەنىن ايىرا العان جوق.
قارا بۇلت قويۋلانىپ، نايزاعاي جارقىلداي ءتۇستى. ءبىراق ءوز جانى سول نايزاعايداي جارقىلداپ تۇرعان ساۋلە ونى ەلەگەن جوق.
ءۇشىنشى تاراۋ
1
كەشە بارى بۇگىن جوق، بۇگىن بارى ەرتەڭ جوقتاي ءقاۋىپ كۇتىپ، قايعى جۇتىپ، قاسىرەت شەككەن ازالى ەلدىڭ وسى تۇستا نامىسىنان ءورت قاۋلاپ، كەك قامالىنا بەكىنگەن دە شاعى ەدى.
«ن» قالاسىنىڭ ۇستىندە اسپان سوعىسى قىزۋ ءجۇرىپ جاتىر. كوشە تولى ءتۇتىن، كەۋدە تولى جالىن. سول جالىندى لاۋلاتا تۇسكىسى كەلگەندەي اجداھاشا ىسىلداپ كەلىپ اۋىق اۋىق بومبالار گۇرسىلدەيدى. «تىڭداڭىزدار! تىڭداڭىزدار! اۋە قاتەرىنەن ساقتانىڭىزدار! اۋە قاتەرىنەن ساقتانىڭىزدار!» — دەپ راديو قاقسايدى. سوعان قاراماستان كوك شاحتاسىنىڭ جۇمىسشىلارى شاحتانىڭ اسىل بۇيىمدارىن شىعىسقا قاراي جونەلتۋدە. سوعىستىڭ سۇراپىل اپاتىنا الدەن قاتتى ۇشىراعان وسى شاحتا. اپاتتىڭ ەڭ ۇلكەنى — سول وتكەن جەكسەنبى كۇنى كەشكە جاقىن بۇل شاحتا بارلىق باسشىلارىنان ءبىر مينۋتتە ايرىلدى. ماجىلىستەسىپ وتىرعان ولاردى جاۋ بومباسى تەگىس جايپاپ كەتتى، سونان بەرى بۇل شاحتا ەسەڭگىرەۋدە. قازىرگى ۋاقىتشا باستىق پاۆەل، ونىڭ ورىنباسارى نۇرلان. وسى شاحتانىڭ تاعدىرى ءۇشىن جاۋاپ بەرەتىن وسى ەكەۋى مەن ترەستىڭ ورىنباسارى رۋساك. ءپىاحتانىڭ قاجەتتى جابدىقتارىن، مۇلكىن قاراعاندىعا جونەلتىپ، ءوزىن جاۋ قولىنا ءبۇتىن تۇسىرمەۋ ءۇشىن بۇلار ءقازىر جانتالاسۋدا.
پوەزعا تيەلگەن شاحتا جابدىقتارى مەن ءار ءتۇرلى جيھازداردىڭ ءۇستى تولعان ادام. ءبارىنىڭ دە بۇلاۋلانعان كوزدەرى اسپان سوعىسىندا.
تۇيدەك-تۇيدەك شوقتاي تۇيىلگەن سناريادتىڭ جۇدىرىقتاي قارا ءتۇتىنى مەن جانىپ قۇلاعان سامولەتتەرىنەن سەكىرگەن جاۋ ۇشقىشتارىنىڭ اق ءپاراشيۋتى كوك اسپاننىڭ اشىق بەتىن بالا شۇبارلاندىرىپ جىبەردى.
الداعى ەشەلون شىعىسقا قاراي جول تارتتى. نەشە جىلدار بويى قيقۋ سالىپ سايرانداپ وتكەن جەرىن قيماعانداي پاروۆوزدارى قينالا كۇرسىلدەپ اۋىر قوزعالىپ بارادى. تۋعان جەرىن قيماي زارلانا كۇڭىرەنگەن ەل دە كەتىپ بارادى. اۋىر وكسۋ، اششى زاردىڭ ىشىنەن تەك «قوش قوش» — دەگەن ءالسىز ءۇن عانا تۇنشىققانداي، تالىپ ەستىلەدى.
قارا التىننىڭ ورداسى بولعان دوننىڭ دالاسى وسىنداي قان ساسىعان قارا مۇناردىڭ قۇشاعىندا.
شاحتادان شىققاننان قاي تاراپقا قاراسا دا كوزىنىڭ كورگەنى سول مۇنار بولىپ، ءوزىنىڭ جان دۇنيەسى دە سول مۇنارداي مۇنارلانىپ نۇرلان كەلەدى. ول اۋىر ويدا كەلە جاتىر ەدى، الدىڭعى جاعىنان بىرەۋدىڭ كۇي ساندىققا قوسىلىپ زارلاتا شىرقاعان ءانى ەستىلدى. ونى ەستي سالا ىرشىپ ءتۇستى. «ەل قايعىسىنا شاتتانعان بۇل قانداي بەتپاق؟ الدە ەل قاسىرەتى ەسىنەن اداستىرعان بەيباق بىرەۋ مە؟ ءوزى ءبىزدىڭ ۇيدەن شىعاتىن سەكىلدى... اپىر اۋ، مىناۋ ۆەنەرانىڭ داۋسى عوي... وعان نە بولدى ەكەن؟»
ءيا، ول ۆەنەرانىڭ داۋسى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ول بۇگىن تاڭ اتقالى وسىناۋ ءبىر مۇڭلى ءاندى زارلاتۋدا. نە ءۇشىن زارلايتىنىن ءوزى دە بىلمەيتىن بولۋى كەرەك، جاڭاعى ءبىر كەزدە شەشەسى: «بۇگىن ساعان نە بولدى؟» دەپ ەدى «بىلمەيمىن» دەگەندەي موينىن ءبىر بۇلعاڭ ەتكىزدى دە، كۇرسىنۋمەن تىندى.
كوشەدەگى شۇبىرعان ەلگە تەرەزەدەن ەگىلە قاراپ ونىڭ شەشەسى مارينا گاۆريلوۆنا تۇر. ول كوزىنە ىركىلگەن جاستى ءبىر سىعىپ تاستادى دا، مۋزىكانىڭ ىرعاعىمەن بىرگە ىرعالىپ، زارلانا شىرقاپ وتىرعان قىزىنا جاقىندادى:
— اسپان الەگى الىستادى بىلەم، سەن...
ونىڭ ءسوزىن راديو ءبولىپ جىبەردى. ەندى «تىڭداڭىزدار! تىڭداڭىزدار! اۋە دابىلى توقتالدى... اۋە دابىلى توقتالدى»، — دەپ سۇڭقىلداي باستادى.
مارينا شەشەي ءسوزىن قايتا جالعادى:
— انە، اسپان الەگى الىستاپتى، سەن شاحتا جاققا تارى دا ءبىر بارىپ قايتشى. بايعۇس بالا اشتان ەلەتىن بولدى عوي.
ۆەنەرا شەشەسىنىڭ «اسپان الەگى الىستادى» دەگەننەن باسقا ءسوزىن تىڭداعان جوق، ويتكەنى ول ءقازىر ءوز جۇرەگىنەن باسقانى تىڭدايتىن حالدە ەمەس.
— الىستاماي، جاقىنداسا ەكەن سول الەگى،دەپ كۇي ساندىقتىڭ قۇلاعىڭ قاتتىراق، باسىپ-باسىپ قالدى دا، جانارى ۇلكەن تۇنىق كوزىنە تولا قالعان جاستى مولتىلدەتىپ قويا بەردى. شەشەسى ونىڭ كوزىندەگى جاستى كورە سالا قاباق شىتتى:
— نەمىستەر توبەڭە اجال توكسە، سەن كوزىڭنەن جاس توگەسىڭ وسى ما سەنىڭ قارسى سوعار قايراتىڭ؟ وسىنداي ەزىلۋ مە ومىردەن العان ءتالىمىن؟..
— ماما... ماما... ماما.
وسى سوزدەن شەشەسى ءبارىن ۇقتى. قىزىنىن مىنەزىن جاقسى بىلەتىن شەشە تەز جادىراپ وزگەرە قالدى.
— ساقتىقتا قورلىق جوق، مەن اپتەكادان ءبىراز ءدارى دارمەك اكەلىپ الايىن، سەن شاحتاعا باراتىنىڭدى ۇمىتپا.
— جارتى ساعات كۇتەمىن، وعان دەيىن كەلمەسە كورەرمىن.
— كورەرىمىڭدى قوي، اپاراتىن بول. پاۆەل كەلسە ايت، اقىلداساتىن ۇلكەن اڭگىمە بار، ەشقايدا كەتپەسىن. بۇگىننەن قالساق كەشىگەمىز، كەشىگەر بولساق ءومىر بويى وكىنەمىز دەپ ايتتى دە. ەستىپ وتىرسىڭ با؟
— نەنى؟
— فۋ، سەن ەسىڭدى جيناعانشا ءوزىم دە قايتىپ ورالامىن، — دەدى شەشەسى شىعىپ بارا جاتىپ.
شەشەسى قىزىندا ءبىر سىر بارىن سەزسە دە، ساعان نە بولدى دەۋدەن ءارى بارعان جوق.
دونباسس سياقتى بۇكىل الەمدەگى ەڭ باي ولكەنى تەزىرەك باسىپ الۋ ءۇشىن جاۋ ورشەلەنە ۇمتىلىپ كەلەدى. اسىرەسە، دنەپردەن ءوتىپ العاننان كەيىن تىم قۇتىرىنىپ كەتتى. ۆەنەرانىڭ جۇرەگىنە ءورت سالعان قورقىنىش وسى. ول سوڭعى كۇنگە دەيىن «مۇمكىن، جاۋ ءبىزدىڭ قالاعا جەتپەستەن جەڭىلەر، ءبىز ەشقايدا كەتپەسپىز» دەگەن ۇمىتتە ەدى. مايدان شەبى جاقىنداعان سايىن ول ءۇمىتى السىرەي ءتۇستى، ويتكەنى تۋعان جەردى جاۋ قولىنا تاستاپ كەتەتىن كۇننىڭ قايعىلى ساعاتى دا بەلگىلى بولا باستادى.
قاراعاندىعا باراتىن ەڭ سوڭعى پوەزد ەرتەڭ كەشكى وننان قالماي كەتەدى، بۇل ءۇيدىڭ ءىشى سول سوڭعى پوەزبەن كەتەتىن بولعان-دى. مايدان شەبى جاقىنداعان سايىن ۆەنەرانى ءبىر اۋىر سەزىم بيلەپ الدى. نە ىستەۋ كەرەك؟ سول سۇراۋدىڭ جاۋابىن سۇراعىسى كەلىپ شەشەسىنىڭ سوڭىنان تۇرا جۇگىرىپ ەدى، ەسىككە جەتە بەرە كىلت تۇرا قالىپ، كەيىن شەگىندى.
— و، عاجاپ! — دەدى وز-وزىنەن ۇرەيلەنە كۇبىرلەپ. — مەن كەشىكپەي جىندانارمىن. ماماما نە دەمەك بولدىم؟ «مەنىڭ مايداندا جۇرگەن جىگىتىم بار، مەن ونان الىستاپ ەشقايدا كەتپەيمىن» دەمەكپىن بە؟ دەسە نەسى بار؟ ول جۇرگەن مايداننان الىستاپ كەتپەيتىنىم راس بولسا ونى ايتۋدىڭ نەسى ۇيات؟
ونىڭ بۇل ويىن كوشەدە شۇباپ بارا جاتقان جۇرتتىڭ تۇنشىعا كۇڭىرەنگەن ءۇنى ءبولىپ جىبەردى، اسىرەسە ءبىر اق شاشتى ايەلدىڭ جەر قۇشاقتاپ جىلاعان زارى ساي-سۇيەگىن سىرقىراتىپ جىبەردى. ءبارى دە قالانىڭ شىعىسىنداعى ستانسياعا قاراي جاياۋ-جالپىلى اعىلىپ، ءبارى دە كوز جاسىنا نە بولماي ەگىلىپ بارادى. سول شۇبىرعان توپتىڭ ىشىنەن بىرەۋ وسى ۇيگە قاراي قول بۇلعاپ قوشتاسۋ بەلگىسىن كورسەتىپ ەدى، ۆەنەرانىڭ دا كوزىنەن جاس ىرشىپ كەتتى.
— قوش! قوش! — دەدى ول جاسقا بۋلىعىپ، — ەگەر دە ءوزىمدى-وزىم جەڭە الماسام، سۇلدەرىمدى جارالى ۇمىتىمە سۇيرەتىپ سوڭدارىڭنان مەن دە جەتەرمىن. قوش، باۋىرلار، قوش!
ول السىرەگەندەي تەڭسەلىپ بارىپ، تەرەزەنىڭ جاقتاۋىنان ۇستاي الدى. جالماۋىز دۇنيەنى كورگىسى كەلمەگەندەي كوزىن جۇمىپ، ءازىن ءوزى سىلكىلەدى. ءبىراق قاسىرەت ءۇنى قۇلاعىنان كەتپەدى، سۇيرەتىلىپ بارا جاتقان جاڭاعى ەلدىڭ جاداۋ ءتۇرى كوز الدىنان وشپەدى.
— شىعىس... شىعىس... ءبارى دە شىعىسقا، مەنىڭ دۋلاتىمنىڭ ەلىنە قاراي، ءوزىن-وزى سۇيرەلەپ، شۇبىرىپ بارادى.
ول سونى ايتا ءجۇرىپ اينانىڭ الدىندا تۇرعان كىشكەنە ساندىقشانىڭ ىشىنەن ءبىر سۋرەت الدى دا، سوعان تەلمىرە قاراپ تۇرىپ قالدى.
— دۋلاتىم اۋ، سيقىرشىم اۋ، مەنىڭ اقىل-ەسىمدى ۇرلاپ الىپ، حابار-وشارسىز سەن قايدا ءجۇرسىڭ؟ مەنى مۇنشا سيقىرلاپ العان سەن كىمسىڭ وسى؟ قىزداردىڭ جۇرەگىن سىعالاي-سىعالاي سىعىرايىپ كەتكەن مىناۋ كوزىڭدە نە كەرەمەت بار؟ سول كەرەمەتىڭ مەنىڭ تۇسىمنەن دە كەتپەيدى، نەگە ولاي؟.. نەگە؟.. جوق، سەن ونى ەمەس، ماعان مىنانى ايت؟ نەگە مەن سەن ءۇشىن باسىمدى ولىمگە بايلاپ نەمىستەردىڭ قولىندا قالماقپىن؟ جوق، ونى دا ايتپا، سەن ماعان تەك مىنانى ايتشى؟ مىناۋ ءمولدىر كوزىن مەنىڭ الدىما كەلىپ قاشان كۇلىمدەيدى؟ قاشان؟.. ءسىرا، مەن كەشىكپەي جىندانارمىن. جىندانباسام بۇل نە؟ نەگە مەن ەسىمە سول تۇسكەن سايىن ەسەڭگىرەيمىن؟
عاجاپ... نە عاجاپ...
ول ءوزىن مۇنداي ازاپقا سالعان عاجاپتىڭ نە ەكەنىن ىزدەگىسى كەلگەندەي ءۇيدىڭ ءىشىن كەزۋىلدەپ ءبىراز ءجۇردى دە، كۇي ساندىقتىڭ الدىنا وتىرا قالىپ، حالىقتىڭ ءبىر ەسكى ءانىن تاعى دا اڭىراتا جونەلدى.
نۇرلاننىڭ كوشەدە كەلە جاتىپ ەستىگەنى وسى ءان بولاتىن. ول اننەن قۇلاعىن الماستان ۇيگە كەلدى، تىڭداي ءجۇرىپ شەشىندى دە، جۋىندى. ءتورت بولمەلى ءۇيدىڭ ورتاداعى ۇلكەن بولمەسىندە وزىمەن ءوزى الىسىپ، قيال كەزىپ وتىرعان ۆەنەرا مۇنىڭ بىردە-بىرىن سەزگەن جوق،. نۇرلان ەسىگىن تىقىلداتىپ ەدى، ونى دا ەستىگەن جوق، ەستىسە دە اڭعارعان جوق. تەك نۇرلان ەسىكتى اشىپ:
— رۇقسات پا ەكەن؟ — دەگەندە عانا جالت ەتىپ ءبىر جاندى دا، قايتا ءسوندى، ءسوندى دە ءانىن توقتاتپاستان ايتا بەردى.
نۇرلان كۇنىرەنە سويلەپ جاقىنداپ كەلەدى:
— ەستىگەنىم — قاسىرەت زارى، كورگەنىم — قان ساسىعان دۇنيە. بۇكىل دوننىڭ دالاسىنان بۇگىنگى بار كورگەنىم دە، ەستىگەنىم دە وسى بولدى اۋ، باۋىرىم. تىم بولماسا سول زاردى سەنەن ەستىمەسەم قايتەدى؟
ۆەنەرا ءۇن قاتپاستان كوزىنىڭ جاسىن كۇي ساندىقتىڭ پەرنەسىنە سۇرتكىسى كەلگەندەي بەتىن باستى دا، اۋىر قوزعالىپ قايتا كوتەرىلدى. ءالى ءۇن جوق، جانارى ۇلكەن كەكشىل كوزىن تۇنجىراتا ءتۇسىپ، وزگەشە ءبىر جالىن اتقان ىستىق سەزىممەن نۇرلانعا قاراي قالدى.
— ءسىز ءالى وسىندا ما ەدىڭىز؟
— ەندى قايدا عوي دەپ ەدىڭ؟
— مەن ءسىزدى قاشىپ كەتكەن بولار، ەندىگى ەلىنە دە جەتكەن بولار دەپ ەدىم.
— نەمەنە؟ — دەدى نۇرلان جانى ىشقىنىپ. — ۆەنەرا، سەن نە ايتىپ وتىرسىڭ؟ نازىڭ با بۇل، شىنىڭ با؟
— ساعاتىڭىزعا قاراڭىز دا، شاحتاعا كەتكەن شاعىڭىزدى ەسىڭىزگە ءتۇسىرىڭىزشى، — دەدى ۆەنەرا نازدانا قادالعان قالپىن وزگەرتپەستەن. — ءسىز شاحتاعا كەتكەلى جيىرما جەتى ساعاتتان ون مينۋت استى. وڭىڭىزدەن كورىپ وتىرمىن، سول ۇزاققا سوزىلعان اشتىق قانىڭىزدىڭ ءبىر تامشىسىن قالدىرماستان جالماپتى، ءجۇرىڭىزشى، تەزىرەك تاماق ءىشىڭىزشى، — دەپ تۇرا باستاپ ەدى، نۇرلان ونى ءبىر قولىمەن قۇشاقتاي الدى.
— توقتا، سەن مەنىڭ كەۋدەمە جۇدىرىقتاي تاس تىعىپ جىبەردىڭ، كەۋدەدە تاس تۇرعاندا وڭەشتەن اس وتپەيدى، الدىمەن سول تاستى الىپ تاستا. ول ءۇشىن مىنانى ايت: مەنى «قاشىپ كەتتى» دەپ ويلاعان كىم؟ جالعىز سەن عاناسىڭ با، جوق الدە وسى ءۇيدىڭ ادامدارى تۇگەل مە؟ مەنى «اعا» دەيتىنىڭ راس بولسا، الداما اعاڭدى، نە بولسا جاسىرما.
ۆەنەرا ءسال جىميىپ ەزۋ تارتتى دا، نۇرلاننىڭ قولىن كەرى سىرعىتىپ ارقاسىنان اقىرىن ءتۇسىرىپ جىبەردى.
— كەشىرىڭىز، ولاي دەپ ويلاعان ادامدى مەن بىلمەيمىن.
— ەندى نە ايتىپ تۇرعانىڭ؟
— ول سىزگە ەكى رەت تاماق اپارىپ تابا الماي قايتقان ىزانىڭ ءسوزى، — دەدى دە، اس ستول ءۇستىن الۋان ءتۇرلى دامگە تولتىرا باستادى. — قالجىرادىڭىز عوي، اقتىڭ وزىنەن تارتىپ جىبەرسەڭىز قايتەدى؟
— قالجىراعان ەشتەڭە ەمەس اۋ، كەۋدەم گازعا تولىپ كەتتى. سونى جۋىپ تاستايىن، ءبىر ستاقان قۇيساڭ قۇيشى.
نۇرلاننىڭ اشىققان اسقازانى دا، شالدىققان دەنەسى دە ازىقتانىپ جادىراي باستادى، ءبىراق جانى جۇدەۋ قالپىنان كوپ وزگەرگەن جوق. ونىڭ جانىن جۇدەتۋشىنىڭ ءبىرى وسى قىز. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، وسى قىز نۇرلاندى كورسە شاتتىعى شالقىپ سالا بەرەتىندى شىعاردى. نۇرلان ونىڭ وسى سىرىنا تۇسىنە الماي دەل-سال. «مەنىڭ پەرىشتە» دەپ جۇرگەنىم سايتان با؟» دەپ وزىنە ءوزى سۇراۋ بەرەتىن دە، سول سۇراۋدىڭ جاۋابىن تابا المايتىن. ۆەنەرا دا تاپقىزا قويمايتىن. ويتكەنى ول ءوز بويىنان ەشقانداي جات مىنەز كورسەتپەيتىن. بۇگىن دە سولاي، نۇرلان ونىڭ جان دۇنيەسىنە قانشا ۇڭىلسە دە ىزگىلىكتەن باسقانى كورە العان جوق.
«قايتسە ەكەن؟ الدە وزىنەن سۇراسا ما ەكەن؟.. ونىڭ قاجەتى قانشا؟ قاجەتى جوقتى سۇراپ قايتەمىن؟.. جوق، بۇل قىزدا ءبىر ۇلكەن سىر بار، ونى بىلمەۋ قىلمىس».
ونىڭ بۇل ويىن سىرتقى ەسىكتىڭ قوڭىراۋى ءبولىپ جىبەردى. كەلگەن پوچتا تاسۋشى ەكەن. ويمەن بىرگە ايتىلعالى تۇرعان ءسوز دە ءبولىندى.. ۆەنەرا پوچتاشىدان ءبىر حات اكەلىپ ۇسىنىپ ەدى، نۇرلاننىڭ جۇرەگىندەگى شاتتىقتىڭ ءبارى كوزىنە ويناپ شىعا كەلدى. ول قۋانعاننان حاتتى قالاي اشۋدى بىلمەي ساۋساقتارى وت اينالا ۇشقان كوبەلەكتىڭ قاناتىنا ۇقساپ بەزەك قاقتى.
— ساۋلە! ساۋلەشىم!.. سەن نە دەدى ەكەنسىڭ، جانىم؟ — دەدى القىنا كۇبىرلەپ. سونى ايتىپ جۇرەگى ءدۇبىر سالدى، سونى ايتىپ جاساۋراعان كوزدەرى دە تەلمەڭ قاقتى. دىرىلدەپ شىققان داۋسىندا اۋىر اڭساۋدىڭ مۇڭلى سازى بار.
«نۇرلان! بارلىق ارمانى كوز جاسىنا، بارلىق ساعىنىشى قاسىرەتكە اينالعان ساۋلەنىڭ سۇيرەتىلگەن سۇلدەرى موسكۆادان قاراعاندىعا كەتىپ بارادى. ءوزى قاراعاندىعا كەتكەنمەن، جۇرەگى دونباستاعى سەندە قالدى، يە بول. ول ءۇشىن: قاسىرەتتىڭ سۇراپىلى قانشا قاتتى سوقسا دا، ءوزىڭنىڭ كىم ەكەنىڭدى، قانداي حالىقتىڭ پەرزەنتى ەكەنىڭدى ۇمىتپا! ول ءۇشىن: جار سۇيە بىلمەگەن ادامنىڭ ولەكسە ەكەنىن، ولەكسەلىكتەن ءولى ارتىق ەكەنىن ۇمىتپا! سوندا عانا سەن مەنى جادىڭدا ساقتايسىڭ. سوندا عانا سەن بۇرىنعى نۇرلانىمسىڭ. ال مەنىڭ تابىنار ءتاڭىرىم — ءوزىمنىڭ ادال ماحابباتىم. ونى سەن جاقسى بىلەسىڭ. باسقا باقىت مەن ءۇشىن قاسىرەت، ونى دا ءبىلىپ ال!
پاۆەلعا سالەم ايت. نۇرلانىما مەنى جوقتاتپاسىن.
ساۋلەڭ 10. 8. 41 ج.
ۆەنەرانىڭ كوزى مانادان نۇرلاندا. كوزى نۇرلاندا بولعانىمەن، ويى الىستا ەكەن. سول الىستاعى ويى الدەنەنى، ءامىر ەتتى مە قالاي، وزگەرە قالىپ مىرس ەتتى.
— ءسىزدى وسىنشا ازاپتاپ، مەنى وزىنە سىرتتاي عاشىق قىپ قويعانى ءۇشىن بەتىنەن ءبىر سۇيەر ەدىم. دۋلاتتىڭ سول اپاسىن مەن قاشان كورەر ەكەنمىن؟ — ول سونى ايتا سالا «نەگە ايتتىم» دەگەندەي ەرنىن تىستەلەپ تەرىس اينالىپ، بۇرىشتاعى ايناعا قاراي ءجۇرىپ كەتتى.
نۇرلان كىمنەن نەنى ەستىگەنىن بىلمەگەندەي، ءتىپتى وسى ەستىپ وتىرعانى ءوڭى ەكەنىن، ءتۇس ەكەنىن بىلە الماعانداي اڭىرىپ، از وتىردى دا:
— باۋىرىم اۋ، جانىم اۋ، — دەدى القىنا سويلەپ، — سەن نە دەدىڭ؟ كىمنىڭ اپاسى دەدىڭ؟
— دۋلاتتىڭ دەدىم.
— دۋلات! سەن ونى قايدان بىلەسىڭ؟.
ۆەنەرا بۇل سۇراۋدىڭ جاۋابىن بەرمەستەن زىتا جونەلىپ ەدى، قارسى الدىنان پاۆەلدىڭ:
— نۇرلان كەلدى مە؟ — دەگەن داۋسى شىقتى.
ۆەنەرانىڭ اۋزىنان ەستىلگەن «دۋلات» اتى نۇرلاندى بەلگىسىز ءبىر شاتتىققا كەنەلدىرگەن ەدى. كۇتپەگەن جەردەن كەزدەسكەن بۇل شاتتىق ونى مۇلدەم ماساتتاندىرىپ تاستاعان سەكىلدى. سوندىقتان ول ۆەنەرانى ءدال ءقازىر دۇنيەدەگى ەڭ جاقىن ادامىنداي كورىپ، بار شاتتىق داۋسىمەن ايعاي سالدى:
— قۇدا! مەن مۇندامىن.
پاۆەل ونىڭ داۋسىن ەستىسە دە، «قۇدا» دەگەن ءسوزىنىڭ بايىبىنا بارعان جوق.
— سەن مۇندا بولساڭ ءبىر جۇمىس بىتكەن ەكەن، — دەپ پاۆەل نۇرلان وتىرعان بولمەگە كىرە بەرە، سوڭىنان ەرە كىرگەن ۆەنەراعا بۇرىلدى. — سەن تەزىنەن قالانىن باتىس شەتىندەگى اق كوپىرگە جەتشى.
— وندا نە بار؟
— سول جەردە ءبىر جارالى ۇشقىش جاتقان كورىنەدى. ونىڭ حابارىن جەتكىزگەن جارالى سولداتتىڭ ءسوز الپەتىنە قاراعاندا، ول سەنىڭ ءبىر تانىسىڭ سەكىلدى.
پاۆەل سونى ايتىپ نۇرلان وتىرعان اس ۇيگە كىرىپ كەلە جاتتى.
— ال، باۋىرىم، ءتىرى ەكەنىڭدى كوردىم، ءحالىڭ قالاي؟
ىلەسە كىرگەن ۆەنەرانىڭ داۋسى ونىڭ ويىن ءبولىپ جىبەردى.
— ءاتى-جونىن ايتقان جوق پا؟
— جوق، تەك قازاق، ەكەنىن عانا ايتتى.
— قازاق! — دەدى ۆەنەرا بار شاتتىق داۋسىمەن. ول الدەنە ايتقىسى كەلىپ نۇرلانعا تۇرا ۇمتىلدى دا، وعان جەتە بەرە كىلت توقتاپ كەيىن شەگىندى. شەگىنە بەرە پاۆەلعا ۇمتىلدى، ايتارىن وعان دا ايتا العان جوق. — وندا سول! سول! — دەدى دە شىعا جونەلدى! «سول» دەگەنى كىم ەكەنىن ايتىپ كەتۋدى دە ويلاعان جوق، تەك «سول، سول!» دەگەن داۋسى بىرتە-بىرتە الىستاپ بارا جاتتى.
— ۆەنەرا، مەنى دە ەرتە كەت! — دەپ نۇرلان ۇمتىلا بەرە اياعىن باسا الماي تۇرىپ قالدى. — پاشا، مەنىڭ اياعىم ۇيىپ قالىپتى، جۇگىرشى. ۆەنەرانى توقتاتا تۇرشى.
پاۆەل تەز اتىلىپ بارىپ تەرەزەنى اشىپ جىبەردى.
— ۆەنەرا! — دەگەن داۋسى دا ساڭق ەتتى. ءبىراق ۆەنەرا ونىڭ داۋسىن ەستىگەن جوق، تانىس بىرەۋدىڭ كولدەنەن كەلىپ تۇرا قالعان ماشيناسىنا بارىپ، ءبىر اق سۇڭگىدى.
— مەنىڭ قارىنداسىم سەنىڭ دالاڭنىڭ قارشىعاسىنا ۇقساپ كەتتى، — دەدى دە پاۆەل كەنەت ويلانىپ نۇرلانعا قارادى. — ول جارالى ساعان نە ءۇشىن كەرەك بولدى؟
— ول جارالى قازاقتىڭ كىم. ەكەنىن مەن سەزىپ وتىرمىن، — دەدى نۇرلان اياعىنىڭ قۇرىسىن جۇدىرىعىمەن تۇرتكىلەپ.
— ول كىم؟
— ول — ساۋلەنىڭ ءىنىسى دۋلات.
— ساۋلەنىڭ ءىنىسى؟ ۆەنەرا ونى قايدان بىلەدى؟
— ەكى جىلدان بەرى ول دا ۆەنەرا وقيتىن كييەۆتە وقيتىن ەدى، سوندا تانىس بولعان سەكىلدى.
— ول دا شەتەل ءتىلى ينستيتۋتىندا وقي ما؟
— جوق، ول ۇشقىشتار دايىندايتىن اسكەري مەكتەپتە وقيتىن.
— ىم، سولاي دە.
— سولاي، ەكەۋمىزدىڭ ەندى قۇدا بولۋىمىز دا عاجاپ ەمەس.
مۇنى كۇتپەگەن پاۆەل اڭ-تاڭ، بار ايتقانى:
— مۇمكىن... مۇمكىن...
— ونىڭ كوپىر اۋزىندا جاتقانى قالاي؟
— "مايداننان كەلە جاتقان ءبىر ماشينا جارالىنى جاۋدىڭ جاڭاعى ءبىر كەلگەن قۇزعىندارى سول كوپىرگە جەتە بەرگەندە بومبىلاپ كەتىپتى. ءتىرى قالعانى سول ەكەۋى عانا سەكىلدى.
— مەن دە بارايىن، ول كوپىرگە قالاي، نەمەن بارۋدى ايتىپ بەرشى، — دەپ نۇرلان تۇرا باستاپ ەدى، پاۆەل ونىڭ يىعىنان باسىپ قالدى.
— ۆەنەرا كەلسىن، كىم ەكەنىن بىلەيىك. ەگەر انىق ساۋلەنىڭ ءىنىسى بولسا مەن دە بارامىن، ول ورنالاستىرىپ قايتقان اۋرۋحاناعا بارامىز. وعان دەيىن جۇمىس جايىن كەڭەسەيىك، يە ءبىتتى، نە قالدى؟
— شاحتانىڭ قاراعاندىعا جىبەرىلەتىن جابدىقتارى جەر بەتىنە تەگىس شىعارىلدى، ءقازىر ستانسياعا تاسىلىپ جاتىر. ستۆول ءتورت جەرىنەن تەسىلىپ، قوپارعىش زاتتار ورناتىلدى. يەلەرىنىڭ تالاسى بىتسە، وت بەرىلۋىن كۇتىپ تۇر.
— راقمەت، — دەدى دە پاۆەل ءوز ويىمەن الىسىپ، ءۇيدىڭ ءىشىن كەزىپ كەتتى.
— ءوزىڭ نە ءبىتىرىپ قايتتىڭ؟ وبكومداعىلارعا جولىعا الدىن با؟
— جوق، ءبارى دە وسى ەۆاكۋاسيا جۇمىسىمەن جان جاققا شابۋىلداپ كەتىپتى. ەندى بۇل شاحتانىڭ تاعدىرىن ءوزىمىز شەشپەسەك ۇتىلامىز. ەڭ الدىمەن شەشەتىنىمىز — رۋساكتىڭ بۇيرىعى: مەنىڭشە، ول بۇيرىقتى ورىنداۋ — جاۋعا سوعىسپاستان بەرىلۋ، ويتكەنى مۇنداي الىپ شاحتانىڭ تەك ستۆولىن عانا قۇلاتىپ، ءوزىن امان تاستاپ كەتۋ — تىزە بۇگۋدىڭ ماسقارا ءتۇرى.
— سەن نە دەسەڭ دە مەن ويلانباستان باس شۇلعي بەرۋشى ەدىم، وسى ساپار ويلانۋدامىن...
— ويلان، جاقسىلاپ ويلان! — دەدى پاۆەل ءسوزىن نىعارلاي سويلەپ.
— مەن ويلانعان سايىن ۇيالىپ، ۇيالعان سايىن قينالۋدامىن اۋ، باۋىرىم؟
— كىمنەن ۇيالاسىڭ؟
— ەرتەڭگى ۇرپاقتاردان.
— ۇرپاقتاردان؟
— ءيا... كەشە عانا ءوز قولىمىزبەن ورناتقان دۇنيەمىزدى بۇگىن ءوز قولىمىزبەن تالقاندايمىز، ول ءۇشىن قالاي قينالمايمىز؟
— ەگەر رۋساكتىڭ بۇگىنگى دانىشپاندىعى ەرتەڭ نەمىستەردىن مازاعى بولىپ شىقسا، ول ءۇشىن قينالمايمىز با؟
— دانىشپاندىقتىڭ مازاق بولعانى قالاي؟
— نەمىستەر ءبىز جارتىلاي قۇلاتقان ستۆولدى وپ-وڭاي ارشىپ الادى دا، ار جاعىندا دايار تۇرعان شترەكتەرگە ءتۇسىپ الىپ، ەڭ بايلىققا كەنەلەدى. ءوزىن-وزى الداعان اقىماق بولىپ ءبىز قالامىز. سوندا مۇنىڭ اتى مازاق ەمەي نەمەنە؟ جوق، دوسىم، جاۋدىڭ مازاعى بولعاننان، اجالدىڭ ازىعى بولعان جاقسى، سوندىقتان ءبىز مىنانى ىستەيمىز. مەن ءوزىمىزدىڭ باستاپقى جوبامىزعا مىنانداي وزگەرىستەر كىرگىزدىم، — دەدى دە، پاۆەل ءبىر پاراق قاعازعا شاحتانىڭ ىشكى قۇرىلىسىن سىزا باستادى. — مىناۋ ستۆول، مىناۋ — شترەكتەردىڭ مىنا جەرلەرىنەن اۆال جاساپ نەمىستەردىڭ جولىن جەتى جەردەن كەسەمىز. ولار مۇنىڭ ءبارىن ارشىپ كەمىرگە جەتكەنشە، ءبىز جەڭىس كۇنىنە دە جەتەمىز.
— ونىڭ ءبارى دۇرىس، ءبىراق ستۆولدان باسقاسى ءازىر ەمەس، ەندى ۇلگىرمەيمىز عوي.
— مەن ۇلگىرەتىن بولعان سوڭ ايتىپ وتىرمىن.
— ەرتەڭ كەتەتىن بولساق قالاي ۇلگىرەمىز؟
— مەن ۇلگىرەمىن.
— «مەن»، — دەپ نۇرلان ونىڭ بولىنە قالعانىنا تۇسىنە الماي تىكسىنىپ قالدى. — تۇسىنبەدىم.
— شەشەمدى ءوز شەشەڭدەي، قارىنداسىمدى ءوز قارىنداسىنداي كورۋىڭدى تىلەپ، ول ەكەۋىن سەنىڭ قولىڭا بەرىپ، قاراعاندىعا جونەلتەمىن دە، ءوزىم وسىندا قالامىن.
— نە-مە-نە؟ — دەدى نۇرلان شوشىنا قاراپ.
— مەن ساعان ونان دا قورقىنىشتى، بۇل كۇنگە دەيىن جان بالاسىنا ايتىلماعان، ءبىر قۇپيا سىرىمدى ايتقالى وتىرمىن، جۇرەگىڭ جارىلىپ كەتپەسىن، ساق بول.
— ول سۇمدىعىڭدى قويا تۇر دا، مۇندا قالاتىن سەبەبىڭدى ايتشى. سوندا سەن شاحتانى قۇلاتۋ ءۇشىن باسىڭدى ولىمگە بايلاپ، جاۋ قولىندا قالماقسىڭ با؟
— ءبىر عانا شاحتا ءۇشىن مەنىڭ ءومىرىم وندايلىق ارزان ەمەس.
— ەندى نە ءۇشىن؟ ءبىزدىڭ قايدا كەرەك ەكەنىمىزدى پارتيانىڭ ءوزى بەلگىلەپ بەردى. جاۋدى جەڭۋ ءۇشىن قۇرال كەرەك، قۇرال جاساۋ ءۇشىن كومىر كەرەك ەكەنىن، سوندىقتان قاراعاندىعا تەزىرەك جەتىپ، وتانىمىزعا دونباستى جوقتاتپاۋ كەرەك ەكەنىن ايتىپ بەردى. وعان تەڭدەسە الاتىن قانداي ماقسات بار؟ الدە پارتيزان بولعىڭ كەلە مە؟
— پارتيزان بولۋدى تاعدىر ماعان جازباپتى.
نۇرلان اڭىرىپ قالدى:
— تاعدىردىڭ جازباعانى قالاي؟ — دەدى ول تاندانا ءتۇسىپ. — مەن جاقسى بىلەمىن. وتانعا دەگەن سەندەگى ماحابباتتىڭ جالىنى — تالاي جاۋدىڭ اجالى. ونان ارتىق تاعدىردان نە سۇراماقسىڭ؟ پارتيزان بولۋ ءۇشىن ونان ارتىق قانداي قۇرال كەرەك؟
— مەنى اجالعا قارسى جالعىز ايداپ تۇرعان سول ماحابباتتىڭ جالىنى.
— تۇسىنبەدىم...
— ءيا، مەن ءقازىر ءوزىم دە تۇسىنە الماي وتىرمىن، — دەدى پاۆەل وزىنە ىشتەي سۇراۋ بەرە ويلانا سويلەپ.
پاۆەل ءوزىنىڭ قۇپيا سىرىن قايتا بۇركەگىسى كەلدى مە، جوق الدە نۇرلانعا ارتار تاعى قانداي اماناتى بارىن ويلاپ وتىر ما، ايتەۋىر ول كوزىن ءبىر نىساناعا قاداپ ءۇن قاتپاستان قاتىپ قالدى.
نۇرلان دا ءوز ويىمەن الىسىپ قينالۋدا. «شەشەسىن ءوز شەشەمدەي، قارىنداسىن ءوز قارىنداسىمداي كورەتىن بولسام، نەگە ءوزىن وزىمدەي كورمەيمىن؟ ەگەر ءوزىن وزىمدەي كورەتىن بولسام، نە كورسەم دە بىرگە كورىپ، ول ولگەن جەردە مەن نەگە ولمەيمىن؟»
نۇرلاننىڭ ويلاپ وتىرعان ويى وسى. سول ويىنا بەكىنىپ الدى دا:
— جوق، دوسىم، ونىڭ بولمايدى. سەن ءۇشىن مەن ار ازابىن تارتا المايمىن. سەن قالساڭ — مەن دە قالامىن، سەن كەتسەڭ مەن دە كەتەمىن. قىسقاسى نە كورسەك تە بىرگە كورەمىز، ولسەك بىرگە ولەمىز، — دەپ جولبارىسشا اتقي تۇرەگەلەدى...
پاۆەل ونىڭ بەتىنە تەسىلە قاراپ از وتىردى دا:
— اتتەڭ، — دەدى نۇرلاندى ءبىر قولىمەن قۇشاقتاپ، — سەنىڭ قالۋىڭا بولمايدى. ەگەر قاسىمدا سەن بولساڭ، مەن نەمىستەردىڭ تالايىن اجالداي سوعار ەدىم.
— مەنىڭ قالۋىما نەگە بولمايدى؟
— سەنىڭ ەشقانداي سىلتاۋىن جوق.
— نەگە جوق، سەن نە ءۇشىن قالساڭ، مەن دە سول ءۇشىن قالدىم.
— دونباسس سەنىڭ تۋعان جەرىڭ ەمەس، سوندىقتان مەنىڭ سىلتاۋىم ساعان سىلتاۋ بولا المايدى. ەگەر ونداي وتىرىكتى ايتا قالساڭ اتىلاسىڭ دا قالاسىڭ.
نۇرلاننىڭ سىلتاۋ ىزدەپ ءار قيانى ءبىر كەزگەن ويى ءبىر تۇڭعيىققا سۇڭگىپ بارىپ قايتا شىقتى دا، مىرس ەتتى.
— اعات بولسا عاپۋ ەت، مەن نەمىستەردى سەندىرەتىن ءبىر سىلتاۋدى تاپقان سەكىلدىمىن.
— قانداي؟
نۇرلان تاپقان سىلتاۋىن ايتۋعا وڭتايلانىپ ەدى، جاڭا عانا جادىراعان قاباعى قايتادان تۇيىلە قالدى.
— جوق، ونى ايتۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەن.
— نەگە؟
— ول سىلتاۋىمنىڭ ۆەنەرانى قىنجىلتۋى مۇمكىن ەكەن. ونى قىنجىلتقاننان نەمىستەردىڭ قولىنان قينالعانىم جاقسى.
— ا، سەن نەمىستەردىڭ كوزىنە ۆەنەرانىڭ كۇيەۋى بولىپ كورىنبەكشى مە ەدىڭ؟
— كۇيەۋى ەمەس، سۇگەن جىگىتى بولىپ كورىنبەكشى ەدىم. سەنى قيماي قاڭىراعان باسىم سولاي قاڭعىرىپتى، — دەدى دە نۇرلان كەنەت ويلانا قالدى. — توقتا، توقتا... مەنىڭ باسىم قاڭعىرماعان سەكىلدى... ءوزىن سۇيمەگەن قىزعا دا عاشىق بولاتىن اۋمەسەرلەردىڭ تالايىن كورگەنمىن مەن سول اۋمەسەرلەردىڭ ءبىرىمىن. ۆەنەرا قىنجىلسا قىنجىلا بەرسىن، مەن ونىڭ جالعان عاشىعىمىن. قالاي، مۇنداي سىلتاۋ ساعان ۇناي ما؟
— سىلتاۋىن ۇنايدى، ءبىراق مىناۋ ەسىندە بولسىن، — دەدى پاۆەل سالماقپەن. — ەگەر نەمىستەردى الداۋ ءۇشىن جاساعان جالعان عاشىقتىعىڭ شىن عاشىقتىققا اينالىپ، ساۋلەنىڭ جۇرەگىنە قاياۋ سالاتىن بولساڭدار، اللا اتىمەن انت ەتەيىن، ەكەۋىڭدى دە ءوزىم جايراتامىن. سەم الدىمەن سونى، سونان كەيىن مەنىڭ كىم ەكەنىمدى ءبىلىپ ال.
— نەمەنە، مەن سەنىڭ كىم ەكەنىڭدى بۇرىن بىلمەۋشى مە ەدىم؟
— ارينە، سەن ءوزىڭنىڭ جەتى جىل بىرگە وقىعان دوسىڭ پاۆەل دانيليۋكتى جاقسى بىلەسىن، ءبىراق، نەمىستەرمەن جالعىز ءجۇرىپ سوعىساتىن دانيليۋكتىڭ كىم ەكەنىن ءازىر بىلمەيسىڭ.
— ەگەر جاۋمەن جالعىز سوعىسار بولساڭ، ەلىنەن بەزگەن داننليۋكتى بىلمەگەنىمە قۋانارمىن.
— ماعان مۇنان بىلاي ءوز ەلىمنەن گورى نەمىستەردىڭ كوبىرەك سەنۋى مۇمكىن، سوندىقتان ونداي ءسوز قۇلاعىنا كىرمەيدى.
نۇرلان شوشىپ كەتتى.
— نە-نە-گە؟ — دەگەن داۋسى دا ىشقىنىپ قاتتى شىقتى. — «نەمىستەردىڭ كوبىرەك سەنۋى مۇمكىن؟»
— ءيا، سولاي، دوسىم. مەن سەندەر ويلاعانداي حالقىنىڭ ماقتانى بولعان دانيليۋكتىڭ بالاسى ەمەس، حالىق جاۋى گروموۆتىڭ بالاسىمىن. ەندى تۇسىنىكتى مە؟
نۇرلان سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەي اشۋلى كەزدەگى ادەتىمەن كوزىن سىعىرايتا قاراپ اقىرىن تۇرا باستاپ ەدى، پاۆەل:
— وتىر، — دەدى كۇرسىنە سويلەپ، — مەن مۇنى ساعان ماقتان ءۇشىن بولماسا سەنى نكۆد عا بارىپ حابارلاسىن، ولار كەلىپ مەنى تۇتقىنداپ اكەتسىن دەگەن ويمەن ايتىپ وتىرعانىم جوق. سەنى نە ىستەسە دە كىم ەكەنىمدى ءبىلىپ ىستەسىن، قاستاسسا دا كىم ەكەنىمدى ءبىلىپ قاستاسسىن دەپ وتىرمىن.
جاڭا عانا وتىرا قالعان نۇرلان:
— جالعان... جالعان! — دەپ قايتا ىرشىپ تۇردى. — جوق، جالعان ەمەس سەكىلدى... بۇل قالاي؟ سوندا دانيليۋك كىم؟ ول سەنىڭ جالعان فاميلياڭ با؟
— ول مەنىڭ تۋعان ناعاشىم، جاستايىمنان اسىراپ العان اكەم، ءوزىنىڭ رومان دەيتىن وفيسەر بالاسى بولىپتى. ول ازامات سوعىسى كەزىندە سوۆەت وكىمەتىنە قارسى سوعىسىپ، جەڭىلگەننەن كەيىن شەت ەلگە قاشىپ كەتىپتى. جالعىز بالاسىنان سولاي قايعىلى كۇيدە ايرىلعاننان كەيىن، ناعاشىم مەنى بالا ەتىپ الىپتى. ول كەزدە مەن ءۇش جاستا ەكەنمىن. Ex، رومان... رومان...
— سوندا تۋعان اكەڭ كىم؟
— ول بۇكىل دونباسقا بەلگىلى شاحتەر بولاتىن. ونىڭ سوڭعى ءومىرى قايدا بارىپ، قالاي قۇلاعانىن مەن بىلتىر مارحۇم ناعاشىمنىڭ اۋزىنان ەستىدىم. سەنۋى قيىن سول ءبىر شىندىقتى ءوزىم ەستىگەن قالپىندا ايتىپ بەرەيىن، تىڭداپ ال.
— ويىم استان-كەستەن بولسا دا قۇلاعىم سەندە، ايتا بەر! — دەدى نۇرلان ونىڭ كوزىنەن كوز الماي قادالىپ.
— ول — ناعاشىمنىڭ اقتىق دەمى بىتەر شاعىندا مەنى وڭاشا شاقىرىپ الىپ ارتقان اماناتى بولاتىن.
پاۆەل سونى ايتارىن ايتسا دا، اكە اماناتىن ايتۋعا كۇشى لەتپەيتىندەي اۋىر كۇرسىنىپ از ۋاقىت ءۇنسىز وتىرىپ ەدى، نۇرلاننىڭ شىدامى جەتپەدى.
— ول قانداي. امانات؟ نەمىستەرمەن سوعىسا قالساڭ قىزىل ارمياعا دا، پارتيزاندارعا دا قوسىلما، جەكە ءجۇرىپ جالعىز سوعىس دەپ پە ەدى؟
پاۆەل سالبىراپ كەتكەن ەڭسەسىن كەنەت كوتەرىپ الدى دا، سويلەي جونەلدى.
— ول ماعان ءوزىم ءومىر بويى «مارينا اپاي» اتاپ كەلگەن مىناۋ 'مارينا گاۆريلوۆنانى مۇنان بىلاي «ماما» دەۋدى امانات ەتتى. ول ماعان ءوزىم ءومىر بويى جەزدە كورىپ، ءتورت جىلدان بەرى حالىق جاۋى اتاپ كەلگەن يگور گروموۆتى مۇنان بىلاي «پاپا» دەۋدى امانات ەتتى. ول وسىنى ايتقان كەزدە مەن ىرشىپ تۇردىم. ول ءوزىنىڭ السىرەگەن سوڭعى ۇنىمەن اقىرىن سويلەپ جاتىر. «جاۋ ەمەس، جاۋ ەمەس، — دەدى ول ەكى رەت ىشقىنىپ. — سەنىڭ اكەڭ جاۋ ەمەس. ول حالىق جاۋلارىنىڭ جاۋى، ول جالانىڭ قۇربانى. ول ءوزىنىڭ حالىق جاۋى ەمەس ەكەنىن سەندىرە الماي، كۇشپەن مويىنداتپاق بولعان تەرگەۋشىنى ورىندىقپەن ۇرىپ جىققانى ءۇشىن سوققىعا جىعىلىپتى. سول سوققىدان ايىعا الماي تۇرمەدە ءولىپتى. مەن مۇنى جۋىردا عانا سول تەرگەۋشىنىڭ ءوز اۋزىنان ەستىدىم. ول ار ازابىنا شىداماي، ءدال ولەرىنىڭ الدىندا مەنى ۇيىنە شاقىرتىپ الىپ، وسىنىڭ ءبارىن جىلاپ جاتىپ ايتتى دا، مەنەن كەشىرىم سۇرادى».
ناعاشىم سونى ايتقان كەزدە مەن نە بولعانىمدى بىلگەنىم جوق. «ءسىز نە دەدىڭىز؟ ونداي سۇرقيانىڭ كوز جاسى ءۇشىن مەنىڭ اكەمنىڭ قانىن كەشتىڭىز بە؟» — دەپ ايعايلاي تۇرەگەلىپ ەدىم، ناعاشىم ماڭگى جۇمىلعالى جاتقان كوزىن جاسقا تولتىرىپ، ءۇن قاتقان جوق. مەن ەشتەڭە ايتا الماي، ونىڭ الدىنا تىزەمدى قايتا بۇكتىم. ويتكەنى، مەن ەسىمدى جيىپ، كوزىمنىڭ جاسىن تىيعانشا، ول تاعى ءبىر سۇمدىقتى كۇبىرلەي باستادى. مەنىڭ سول كۇبىردەن ەستىگەن سۇمدىعىم — اكەمنىڭ ومىرىنە اجال بولىپ تيگەن جالا ناعاشىمنىڭ بالاسى روماننىڭ شەت ەلدەن جازعان ءبىر حاتى ەكەنىن ءبىلدىم. ناعاشىم سونى ايتتى.دا، ءوزىنىڭ سونداي بالانى دۇنيەگە اكەلگەنى ءۇشىن ۇيالعانداي كوزىن شارت جۇمىپ الدى. سونان قايتىپ ءبىر اشپاستان ماڭگى جۇمدى. «ار ازابى» دەگەن ءسوزدى مەنىڭ تۇڭعىش ەستىگەنىم وسى ەدى، سوندىقتان ايتەۋىر ناعاشىمنىڭ سول ءسوزى ەسىمە تۇسكەن سايىن جانىم تۇرشىگىپ فاشيستەرمەن سوعىسا بىلمەسەم دە ەرتەڭ ار ازابىن شەگەتىندەي قينالامىن. مىنە، سەن بىلمەيتىن دانيليۋكتىڭ سىرى. ەگەر جاۋ قولىنان قازا تاپسام قانىم سەنىڭ موينىندا. ويتكەنى، مەنىڭ بۇل سىرىمدى سەنەن باسقا جان، ءتىپتى ەڭ جاناشىرىم شەشەم مەن جالعىز قارىنداسىم دا بىلمەيدى. ەگەر جاۋ بىلسە سەنىڭ بەيقامدىعىڭنان، نە بەيشارالىعىڭنان عانا بىلەدى.
— عاجاپ عاجاپ! — دەدى نۇرلان باسقا ءسوز تابا الماي باسىن قايتا-قايتا شايقاپ.
— نەمەنە عاجاپ؟!
— ءبارى دە عاجاپ، اسىرەسە سەنىڭ وسىنىن ءبارىن ماعان ايتۋىڭ عاجاپ.
— سەن مەنىڭ قارىنداسىما جالعان عاشىق بولساڭ، مەن سەنىڭ وزىڭە شىن عاشىقپىن. كىم ەكەنىمدى، ولە كەتسەم نە ءۇشىن ولگەنىمدى وتانداسىمنىڭ تىم بولماسا بىرەۋى ءبىلۋى كەرەك قوي.
— ماعان سونى ءبىلۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى، ءبىراق سول قورقىنىشتىڭ ءوزى عاجاپ سياقتى.
— قورىقپا، دوسىم، — دەدى پاۆەل ونى ءبىر قولىمەن قۇشاقتاپ. — ەگەر نەمىستەر مەنىڭ حالىق جاۋىنىڭ بالاسى ەكەنىمدى بىلسە، مەن ولاردىڭ سەنىمىنە يە بولامىن. سەنىمدەرىنە ءبىر يە بولسام، قانداي جاۋدىڭ بالاسى ەكەنىمدى كورسەتەمىن.
— سوندا سەن نە ىستەمەكسىڭ؟
سىرتتا جۇگىرىپ كەلە جاتقان ۆەنەرا بۇلاردىڭ ويىن ءبولىپ جىبەردى. ول جۇگىرگەن ەكپىنىمەن كەلىپ ەسىكتى اشىپ جىبەردى دە، تالتىرەكتەپ كەلىپ بوساعانى قۇشاقتاي الدى.
— ۋھ، جۇرەگىم كەۋدەمە سىيماي كەتتى اۋ.
ول دەمىن باسا الماي ءوزىن-وزى كۇشپەن دەمەپ زورعا تۇر.
— ساعان نە بولدى؟
— ءوزىڭ قۋانىشتىسىڭ عوي، — دەگەن پاۆەل مەن نۇرلاننىڭ سۇراۋىنا جاۋاپ قاتپاستان، ستول باسىنداعى ورىندىققا كەلىپ سىلق ەتتى.
— جارالىنى تاپتىڭ با؟
ول ەنتىگىم باسا الماعان كۇيى سويلەي باستادى.
— ونى مەنەن بۇرىن دۋناي قارت تاۋىپتى. ول ءوز ۇيىنە اپارىپتى... ول شەتتەگى اۋرۋحانانىڭ ادامدارى تىلعا قاشىپ ۇلگەرىپتى... ۋھ، دارىگەرلەردىڭ ءبىرى قالماپتى، — دەدى ول ەنتىگىن باسا الماي ءار ءسوزىن ىقىلىق اتقانداي ءۇزىپ سويلەپ.
— ول جارالى كىم ەكەن؟
بۇل سۇراۋدى بەرگەن نۇرلان ەدى. ۆەنەرا ونى جاڭا كورگەندەي جالت قارادى دا، ءۇن قاتپاستان جاقىنداپ كەلىپ قولىن ۇسىندى.
— ول جارالىمەن كەيىن تانىسارسىز، ازىرشە مەنىمەن تانىسىڭىز. مەن ءسىزدىڭ بولاشاق قايىن كەلىنىڭىز ۆەنەرا يگوروۆنا گروموۆامىن.
نۇرلان بار شاتتىق داۋسىمەن ايعايلاي تۇرەگەلدى.
— باۋىرىم اۋ!
باسقا ءسوز ايتا العان جوق، قۇشاقتاي الىپ ۆەنەرانىڭ ماڭدايىنان قايتا-قايتا ءسۇيدى دە:
— جاڭا عانا جاپان تۇزدە جالعىز قالعانداي كۇيدە ەدىم، سەن مەنى ساۋلەشىمنىڭ قۇشاعىندا تۇرعانداي شالقىتىپ جىبەردىڭ اۋ، باۋىرىم، — دەپ ۆەنەرانى قۇشىرلانا قۇشاقتاي ءتۇستى.
بۇلارعا كۇلە قاراپ تۇرعان پاۆەلدىڭ ءۇنى ىزعارلى شىقتى.
— ەسىنەن اداسقان، اقىلدىلار اۋ، — دەدى ول ىزبارلانىپ، — الدىمەن سول جارالىنى تەزىرەك تىلعا جونەلتۋدى ويلاستىرساڭدارشى.
— ول ءقازىر جۇرە الاتىن حالدە ەمەس، سوندىقتان تىلعا جونەلتىلمەيدى.
— ءحالى ونداي اۋىر بولسا، سەن نەگە كەلدىڭ؟
— قاشان ول جازىلعانشا ءوزىمنىڭ ەشقايدا كەتپەيتىنىمدى ايتقالى كەلدىم. ءقازىر مامامدى ەرتىپ الامىن دا سول ۇيگە قايتا بارامىن.
— مەن سەندەي حالىق جاۋىنىڭ قىزىن مۇنداي قىلىعى ءۇشىن اتامىن دا تاستايمىن، — دەپ پاۆەل سۋىق تۇسپەن ءتونىپ كەلدى دە، نۇرلاننىڭ قۇشاعىندا تۇرعان ۆەنەرانى قۇشاقتاي الدى. — ريزامىن، باۋىرىم، ريزامىن. سەنىڭ سول جارالى بىرەۋ ءۇشىن جانىڭدى دا قياتىنىڭدى مانا سەزگەنمىن، اسىرەسە سول ادامشىلىعىنا ريزامىن. تەك نەمىستەرگە ايتار سىلتاۋىڭ بولماي، ياكي ولاردىڭ ازابىنا شىداماي مازاعى بولساڭ عانا ريزا ەمەسپىن...
— مەن ءۇشىن دۇنيەدەگى ەڭ ازاپ — دۋلاتتى تاستاپ كەتۋ.
— مۇمكىن، نەمىستەرگە ايتار سىلتاۋىن دا سول بولار. «سەندەر جارالاعان جىگىتىمدى تاستاپ كەتە المادىم» دەرسىڭ.
— جوق، ولاي دەمەيمىن.
— ەندى نە دەمەكسىڭ؟
— سەنەن نەسىنە جاسىرايىن، مامامدى ۇگىتتەپ الىپ قالامىن دا، نە ءۇشىن قالعانىمدى سۇراعان نەمىستەرگە «اۋرۋ شەشەمدى تاستاپ كەتە المادىم» دەيمىن.
— مۇمكىن، مەنى دە ۇگىتتەرسىڭ.
— ۇگىتتەمەيمىن، تەزىرەك كەتكەندەرىڭدى تىلەيمىن.
— قالعانىمدى تىلەمەيسىڭ بە؟
— جوق.
— نەگە؟
— دونباسس سەن سياقتىلار سىياتىن بۇرىنعى دونباسس ەمەس.
— سەن جاۋ قولىندا ءبىر بەلگىسىز قازاق ءۇشىن قالساڭ، مىنا بەلگىلى قازاق مەن ءۇشىن قالعالى تۇر، نە دەيسىڭ؟
— نۇرلان اعا، راس پا؟
— پاۆەلدىڭ سۇراۋىنا جاۋاپ بەر، ۇناي ما، جوق پا؟
— جوق، ۇنامايدى.
— نەگە؟
— الدىمەن ءسىز مەنىڭ، سۇراۋىما جاۋاپ بەرىڭىز.
— ول سۇراۋدىڭ جاۋابىن پاۆەل بەردى عوي.
— بار سىلتاۋىڭىز سول عانا بولسا، وندا جولعا تەزىرەك قامدانىڭىز.
— نەگە؟ — دەدى نۇرلان كۇلىمسىرەپ.
— ونداي سىلتاۋعا سەنەتىن نەمىستەر دە اقىماق ەمەس.
— ەگەر دە مەن ولارعا سەن ءۇشىن قالدىم دەسەم ولار سەنەر مە ەدى؟
— ءازىلدى قويىڭىز، مەن شىن سۇراپ تۇرمىن.
— مەن بار شىنىمدى ايتىپ تۇرمىن.
— وسىنىڭ ءبارى شىندىق، — دەدى پاۆەل سوزگە كيلىگىپ، — ءبىراق مۇنىڭ ءبارى بولجاۋدىڭ دولبارى عانا. سەبەبى، ءبىزدىڭ ەشقايسىمىز دا دانىشپان ەمەسپىز، تاريح بەتتەرىن اقتارىپ ءوز جولىمىزدى ءوزىمىز بەلگىلەپ الار ەدىك، ادام بالاسى بۇرىن مۇنداي سۇراپىل سوعىستى كورمەگەندىكتەن ونداي تاريح جاسالعان جوق. سوندىقتان سەنىڭ نەمىستەرگە ايتار سىلتاۋىڭ — شەشەڭدى اۋىرتۋ بولسا مۇنىڭ سىلتاۋى — سەنى ءسۇيۋ.
ۆەنەرا اعاسىنا قاراپ از تۇردى دا، ءۇن قاتپاستان جاقىنداپ كەلىپ ونىڭ ماڭدايىنا ءتۇسىپ كەتكەن شاشىن كەرى سەرپىپ جىبەردى.
— مەن بۇگىن سەنى تاني الماي دالمىن. الدىمەن نەمىستەرگە ايتار ءوز سىلتاۋىڭدى ايتشى.
— مەن ءوزىم ايتار سىلتاۋدى گەستاپونىڭ جەندەتتەرىنە ايتقىزامىن.
— گەستاپونىڭ؟
— ول ۇمىتىمە ءوزىم دە سەنىپ تۇرعانىم جوق، سوندىقتان سەن ول ءۇشىن باسىڭدى قاتىرما.
ۇشەۋى بىردەي تۇنەرىپ، ۇشەۋى دە ءبىر بەلگىسىز تۇڭعيىققا باتىپ بارا جاتقانداي دەل-سال كۇيدە ءۇنسىز وتىر ەدى، كەنەت سىلدىر ەتىپ بەزىلدەي جونەلگەن تەلەفون داۋسى ۇشەۋىن بىردەي ءدىر ەتكىزدى.
پاۆەل بارىپ تەلەفوندى تىڭدادى. سويلەپ تۇرعان رۋساك ەكەن. ول وكتەم داۋسىمەن زىركىلدەي جونەلدى.
— جولداس دانيليۋك، سويلەپ تۇرعان ترەستىڭ ءسىزدىڭ شاحتانىڭ ەۆاكۋاسيالاۋ جۇمىسىن باسقاراتىن وكىلى رۋساك ەكەنىن ءوزىڭىز دە تانىپ تۇرعان بولارسىز. ەگەر سوعىس سوتىنا تارتىلعىڭىز كەلمەسە، تەزىنەن شاحتاعا جەتىڭىز.
— ۇرپاقتار دەيتىن تاعى ءبىر سوت بار عوي. ول — سوت اتاۋلىنىڭ بارلىعىنان ءادىل دە قاتال عوي. ءسىز ونى دا ەسكەرگەيسىز.
ول سونى ايتا سالىپ تەلەفوندى ىلەر ىلمەستەن ەسىككە بەتتەپ ەدى.
— بالاپاندارىم اۋ، ايتساڭدارشى؟ مىنا دۇنيە نە بولىپ بارادى؟ — دەپ كۇدىرەنە سويلەپ كەلە جاتقان شەشەسىن كورىپ توقتاي قالدى.
— ءسىز ەرتەڭگى پوەزبەن كەتەتىن بولدىڭىز، ازىرلەنە بەرىڭىز. مەن بىلەتىن دۇنيەنىڭ جايى سول عانا، — دەگەن پاۆەلدىڭ ءسوزى ونى شوشىتىپ جىبەردى.
شەشەسى ونىڭ بەتىنە جالت قارادى. «كەتەتىن بولدىڭىز» — دەگەنى ءازىل بولار دەگەن ۇمىتپەن قارادى، ءبىراق ولاي ەمەس سەكىلدى. پاۆەلدىڭ ءوڭى تىم سالقىن.
— وزدەرىڭ شە؟ — دەدى داۋسى دىرىلدەڭكىرەپ، — وزدەرىڭ قاشان؟
— ءبىز وسىندا قالاتىن بولدىق!
— ول كىمنىڭ بۇيرىعى؟
— ول — وتانىمىزدىڭ بۇيرىعى.
— ا، ونداي بۇيرىق ماعان مۇنان ەلۋ جەتى جىل بۇرىن بەرىلگەن-دى. جولدارىڭنان قالماي جۇمىستارىڭا بارا بەرىڭدەر، — دەدى دە، مارينا شەشەي كەنەت جادىراپ بارىپ ورىندىققا وتىرا كەتتى.
— ماما، ويلانىڭىز! — دەدى پاۆەل جالىنىشتى ۇنمەن. — نەمىستەر ءبىزدىڭ شىنىمىزدى ايتقىزۋ ءۇشىن ءسىزدى ازاپتايدى. سول ازاپتىڭ تاڭباسى ار-وجدانىمىزدى تاڭبالاۋى مۇمكىن.
ول سونى ايتىپ شەشەسىنىڭ الدىنا ءبىر تىزەرلەپ وتىرا قالىپ ەدى، شەشەسى ونىڭ باسىنان سيپاپ:
— مەن جاسارىمدى جاساپ، الارىمدى الىپ بولعان جانمىن. مۇنان ەلۋ جەتى جىل بۇرىن وسى ۇيدە تۋعانمىن، اكەمنەن قالعان جالعىز وسى مۇرانىڭ ىشىندە ولسەم ومىرىمە ريزامىن. ونى بىلمەي الدانىپ،مەن ءۇشىن قاپا بولماڭدار، بار تىلەگىم سول عانا. سەندەردى بىرەۋ شاقىرعان سەكىلدى عوي، جولدارىڭ بولسىن، بارىڭدار!
نۇرلان الدەنە ايتۋعا وڭتايلانىپ ەدى، ۆەنەرا ونى سويلەتكىسى كەلمەي، شەشەسىنىڭ الدىنان تۇرا باستاعان اعاسىن ەسىككە قاراي يتەرمەلەدى.
— ەندى كەشىكسەڭدەر قۇدايلارىڭ سوعىس سوتىنا تارتادى عوي، تەزىرەك بارساڭدارشى، — دەپ ەكەۋىن ەكى قولىمەن يتەرمەلەپ شىعارىپ جىبەردى دە، قايتا جۇگىرىپ كەلىپ شەشەسىن قۇشاقتاي الدى.
— ماما!.. ماماتايىم مەنىڭ... دانىشپانىم مەنىڭ...
— ە، سەن نە ءۇشىن ماعان بۇلاي جاعىمپازدانا قالدىڭ؟ — دەپ مارينا شەشەي قىزىنا قاراي قالدى. — توقتاشى، مەن جاڭا بايقادىم، ءوزىن قايدا بارىپ بويالعانسىڭ؟
— بويالعانى قالاي؟
— ەكى بەتىڭ مانا تاڭەرتەڭ كۇزگى جاپىراق سەكىلدى ەدى، ءقازىر گۇل-گۇل جايناپ كەتىپتى. كەزەرگەن ەرىندەرىڭ دە جاڭا عانا شەشەك اتقان گۇلگە ۇقساي قالىپتى. نانباساڭ ايناعا قاراشى، مۇلدەم اجارلانىپ كەتىپسىڭ.
— اجارلانۋ از، سۇلۋلانىپ كەتكەن بولارمىن، انىقتاپ قارا.
شەشەسى قىزىنىڭ وڭىنەن ءوزى بۇرىن كورمەگەن جاڭا ءبىر سۇلۋلىقتى كورگەندەي:
— شىنىندا، سەن وزىمە تارتقان ەكەنسىڭ اۋ، — دەدى جادىراي ءتۇسىپ. — مەن دە جاس كەزىمدە قازىرگى سەن سەكىلدى قۋانا قالسام اجارلانىپ كەتۋشى ەدىم.
— مەنىڭ قۋانىشتى ەكەنىمدى قايدان ءبىلدىڭ؟
— مىناۋ كىرپىگى قىسقا، قيىعى قيعاشتاۋ بولسا دا جانارىڭدا ءبىر سۇيكىمدىلىك بار، ءمولدىر كوزىڭنەن كورىپ وتىرمىن.
— ول دالەلىڭ از.
— اندا-ساندا ءبىر ءلۇپ ەتىپ جەلپىنىپ تۇرعان تار تاناۋىڭنان دا قۋانىشتىڭ لەبى ەسەدى. ءتىپتى اجارلانىپ كەتكەنىڭ سونداي، بەتىڭنىڭ سەكپىلى دە جوعالىپ كەتىپتى. توقتاشى، شىنىندا دا مەن جاڭا بايقادىم، سەنىڭ سول جاق كوزىڭنىڭ كىرپىگى قاسىڭ تۇستەس قارا ەكەن دە، وڭ جاق كوزىڭنىڭ كىرپىگى سارى ەكەن اۋ.
— وندا سول جاق كوزىم سەنىڭ كوزىڭە تارتقان بولدى عوي. پاپامنىڭ كوزىنە تارتقان وڭ جاق كوزىم جاقسىلىقتىڭ جارشىسى.
— جاقسىلىقتىڭ جارشىسى.
— ءيا، قۋانار بولسام ول بىرنەشە كۇن بۇرىن وزىنەن ءوزى كۇلىمدەپ بيلەي باستايدى.
— ءجا، كوزىڭدى ماقتاپ بولساڭ ايناعا قارا دا، شاشىڭدى تارا.
— مەن شاشىمدى تارايىن، سەن مەندەي سەكپىل بەت قىزىندى ماقتاپ بولساڭ، مەنىمەن ءبىر جەرگە باراسىڭ، ازىرلەن.
— قايدا؟
— دۋناي قارتتىڭ ۇيىنە.
— وندا نە بار؟
— ءبىر جارالى وفيسەر بار... جاياۋ بارمايسىڭ، ءقازىر ماشينا كەلەدى.
تەلەفون تاعى دا بەزىلدەي جونەلدى.
— بۇگىن وسى تەلەفون شارىلداۋدى ۇدەتتى، بۇل نەلىكتەن؟
— رۋساك سياقتى وكتەم بىرەۋ شىعار، قۇلاعىن قاتتىراق بۇراپ تۇرعان.
مارينا شەشەيدىڭ ايتقانى راس، تەلەفوندا رۋساك ەكەن. ول ۆەنەرانىڭ داۋسى شىعار-شىقپاستان:
— ماعان دانيليۋك كەرەك، دانيليۋك، — دەپ ايعاي سالدى.
رۋساكتىڭ بۇل قىلىعى ۆەنەرانىڭ قىتىعىنا ءتيىپ كەتتى. قىتىعىنا تيگەن ادامدى كەلەمەجدەيتىن ونىڭ ادەتى، سول ادەتىمەن ول رۋساكتى تانىماعان بولا قالدى.
— كەش قالدىڭىز، دانيليۋكتى ماناعى ءبىر كەزدە رۋساك دەيتىن گۋساك شاقىرىپ كەتكەن-دى.
رۋساك تەلەفوندى سارت ەتكىزدى، ۆەنەرا ونىڭ ارزان اشۋىنا مىرس ەتتى...
2
رۋساك دەمبەلشە بويى تولعان دۇمشەلىك، وزىنەن تومەنگىلەردىڭ بارىنە ءوزىن قۇداي ەتىپ كورسەتكىسى كەلەتىن، سوتقارلىققا باي، تىعىرشىقتاي دەنەسىن ماي باسىپ، سوعىس باستالعالى تەر ساسىپ كەتكەن، كوزگە بىردەن تۇسە كەتەتىن كەسكىنى بار ادام ەدى. پاۆەل مەن نۇرلان كەلگەن كەزدە ول شاحتادان ءجۇز قادامداي اۋلاقتا، ءبىر توپ جۇمىسشىلاردىڭ ورتاسىندا جۇپ-جۇمىر تاقىر باسىن تىستەنە تىرنالاپ، شىدامىن قايدا تىعارىن بىلمەي تىپىرلاپ تۇر ەكەن. تىستەنە تىستەنە جاعى قارىسىپ قالعانداي، پاۆەلدىڭ سالەمىنە جاۋاپ قاتقان جوق. ۇسىنعان قولىن ۇستاي الىپ بوساتپاستان جەتەلەپ اۋلاققا قاراي الا جونەلدى.
— باۋىرىم اۋ، — دەدى بىلاي شىعا بەرە ىڭق ەتىپ. ىڭق ەتتى دە تۇرا قالىپ سويلەي جونەلدى، — باۋىرىم اۋ، سەن كەشەگى ءبىر كەزدە بۇكىل دوننىڭ ماقتانى بولعان دانيليۋكتىڭ بالاسى ەمەس پە ەدىڭ؟ وسى ما سەنىڭ اكەڭنىڭ داڭقتى جولىن قۋعانىڭ؟ وسى ما ءوزىڭدى ون جەتى جىل وقىتقان سوۆەت وكىمەتىنىڭ ءۇمىتىن اقتاعانىن؟ توقتا، بىرەۋ ءسوزىمدى بولسە جۇيكەم ۇزىلگەندەي كورەمىن. جۇيكەمدى ۇزگىڭ كەلمەسە ءسوزىمدى بولمەي تىڭداي بەر. مىناۋ شاحتا سول اكەلەردىڭ توعىز جىل بويى تەر توگىپ سالعان الىبى ەدى. سەن ونى جاۋدىڭ كوزىن الداۋ ءۇشىن جەنىل جارالاپ كەتۋدىڭ. ورنىنا تۇگەل قيراتامىن دەيتىن كورىنەسىڭ. بۇل نە؟
— بولدىڭىز با؟
— جوق، بولعانىم جوق، تىڭدارىم دا جوق. مۇنداي شاحتانى قۇلاتۋ جاۋدىڭ وتىنا ماي قۇيعاندىق، جەڭەتىنىمىزگە سەنبەگەندىك ەكەنىن مەن ساعان ءبىر ەمەس، ەكى رەت، ەڭ العاش مىناۋ تاۋداي توپىراقتىڭ استىندا بىرنەشە بومبانىڭ ك ۇلى بولىپ جاتقان ارۋاقتاردىڭ الدىندا ايتقانمىن. ولار كىمدەر ەدى؟ وسى شاحتانىڭ باسشىلارى عانا ەمەس، ارى، نامىسى، اقىل ساناسى ەدى عوي. سول ارۋاقتاردىڭ ۇنىنە قۇلاق سالشى. «ەگەر جاۋدى جەڭەتىنىمىزگە سەنەتىن بولساڭدار، ەرتەڭگى كۇندى دە ويلاڭدار» دەپ تۇرعان جوق پا ساعان. توقتا، «ويلانعاندا نە ىستەيمىز» دەيتىنىڭدى بىلەمىز. نە ىستەيتىندەرىڭ مۇنان ەكى كۇن بۇرىن وتان اتىنان ايتىلعان. ءجا، جىميما، جىميساڭ دا ايتايىن، ونى ايتقان مىنا مەن بولاتىنمىن، تاعى دا ايتامىز وتان اتىنان تاعى دا بۇيىرامىن: قاراعاندىعا جونەلتىلەتىن جابدىقتار جارتى ءتۇيىرى قالماستان بۇگىن ساعات ەكىگە دەيىن جونەلتىلسىن. شاحتانىڭ ستۆولى مىناۋ بىلاي راسىمەن قوسا ساعات بەستەن قالماي قۇلاتىلاتىن بولسىن! ەگەر، ونان ءبىر مينۋت كەشىكسەڭدەر، سەبەبىن تىڭدايتىن مەن ەمەس سوعىس سوتى ەكەنىن ۇمىتپاڭدار.
— سوعىس سوتىنان دا ۇلكەن قانداي سوت بارىن مەن سىزگە مانا ايتقانمىن، سول ايتقانىم جەتەر، ازىرشە، قوش بولىڭىز.
پاۆەل سونى ايتتى دا، شاحتاعا بەتتەي بەرە اناداي جەردە تۇرعان نۇرلاندارعا يەك قاقتى.
— كەتتىك، جولداستار، تەك قوپارعىشتارىڭ مول بولسىن.
بىرەۋگە زىركىلدەي قالسا رۋساكتىڭ جانى راقاتتاناتىن ەدى. سول راقاتقا مولىراق كەنەلۋدىڭ ءساتى ەندى كەلگەن سەكىلدى. سوندىقتان پاۆەلدىڭ مىنا ىزاسىنا ول شاتتانا، قۇتىرىنا ايعاي سالدى.
— جان كەرەك بولسا توقتاڭدار!ەي، مەن سەندەرگە ايتىپ تۇرمىن. — ءبىراق ونىڭ ايعايىن ەشكىم ەلەگەن جوق، ءبارى دە پاۆەلدىڭ سوڭىنان شۇباي جونەلدى. رۋساكتىڭ جانارى شاتتىعى شاڭداتقان اشۋعا اينالىپ بەتىنە شىعا كەلدى. كوزى ۇزاپ بارا جاتقان پاۆەلدىڭ كوك جەلكەسىندە، ءتىسىن قارش-قارش قايراپ، تاقىر باسىن تىرنالاپ تۇر. قانشا تىرنالاسا دا اشۋ كەۋلەپ كەتكەن باسىنا ەشقانداي اقىل كەلەر ەمەس، بار تاۋىپ ايتقان ءسوزى «سەنى مە... سەنى مە...» دەۋ بولدى. سول كەزدە الىستان جاۋ سامولەتىنىڭ گۇرىلى ەستىلىپ ەدى، جان-جاعىنا ۇرلانا ءبىر قاراپ الدى دا، ماشيناسىنا قاراي ءبىر اق دومالادى.
— تۇرا تۇر، جولداس دانيليۋك. جاۋدىڭ بومباسىنان امان بولسام ساعات بەستەن قالماي كەلەرمىن دە، سەنى ءوزىم بومبالارمىن، ءوزىم... مەنىڭ سەنى سوتقا بەرگەن بۇيرىعىم ءبىر بومبادان كەم تيمەس.
ونىڭ كوزى اسپاندا، ءدىر-دىر ەتكەن قولى ماشينانىڭ تۇتقاسىندا، قادام باسۋعا جاۋ سامولەتىنەن قورقىپ بۇعىپ وتىر، ءوزى بۇعىپ وتىرسا دا، وزگەنى قورقىتۋ ءۇشىن وسىلاي كۇمپىلدەپ كەتە باردى.
...كوكجيەككە جەتكەن كۇننىڭ بار نۇرىن سوعىستىڭ جالىن تۇستەس مۇنارى جالماپ، باس كەسكىنىن قانعا بوياپ قويعان سەكىلدى. سونىڭ سالدارىنان جەردىڭ تۇگى قان تۇتىگىپ تۇرعانداي قىزىل كۇڭگىرت.
الىستا اسپانىمىزدى شارلاپ، نامىسىمىزدى تاپتاپ جۇرگەن جاۋ سامولەتتەرىن اتقىلاعان زەڭبىرەكتەر اۋىق اۋىق زىركىلدەيدى. ول زىركىلدەپ، بومبالار گۇرسىلدەگەن سايىن جەرىمىز كۇڭىرەنە كۇرسىنەدى. قۇلاعىن سول گۇرسىلدەرگە تىكسىنە تىگىپ، كوزىن اۋىق اۋىق اسپانعا جىبەرىپ ۆەنەرا كەلدى. ونىڭ قان مۇنارلى اسپاننان ىزدەگەنى كۇن، قايعى باسىپ، قان ساسىپ جاتقان جەردەن ىزدەگەنى نۇرلان. وعان نۇرلاندى ىزدەتۋشى دۋلات. سانىنا باتقان بومبانىڭ جاڭقاسىن مارينا شەشەي الىپ تاستاعان ەدى، سول ساتتەن باستاپ دۋلاتتىڭ كوكسەگەنى نۇرلاندى ءبىر كورۋ بولدى. ۆەنەرا ونى سول تىلەگىنە جەتكىزۋ ءۇشىن جان ۇشىرىپ نۇرلاندى ىزدەپ كەلەدى.
ول جول-جونەكەي وسى شاحتانى جاناپ وتەتىن ءبىر ماشينادان تۇسە سالا جۇگىرە باسىپ كەلە جاتىر ەدى، قاسىنان ءبىر ماشينا اعىزىپ وتە شىقتى. ول ماناعى رۋساك ەكەن. شوفەرى مايدانعا كەتكەننەن بەرى ماشينانى ءوزى ايدايتىن-دى. وزىنە-وزى بەرگەن ماناعى انتى بويىنشا پاۆەلدى «بومبىلاۋ» ءۇشىن اسىعىپ كەلە مە، جوق الدە مىنا قىزدىق الدىندا ءوزىن ءبىر كورسەتكىسى كەلدى مە، ايتەۋىر ول ۆەنەرانىڭ «ءاي كىم بولساڭ دا الا كەت» دەگەنىنە قاراماستان ماشيناسىن جۇيتكىتىپ كەتە باردى. ءبىراق قىز «كيەسى» ونى الىسقا جىبەرگەن جوق. مۇرنىنا قان كەتەتىن سىرقاتى بار ەدى، شاحتاعا جەتە بەرگەن كەزدە سول سىرقاتى ۇستاپ قان ەكى تاناۋىنان بىردەي سورعالاي جونەلدى. تاناۋىن قانشا تارتقىلاسا دا كيمەلەگەن قان شەگىنەر ەمەس. امال جوق، ماشينانى كىلت توقتاتتى دا باسىن سالبىراتىپ جىبەرىپ جەرگە ءتۇستى. ماشينانىڭ موتورى سونبەي زىركىلدەگەن قالپىندا قالدى. رۋساكتىڭ ونى ەلەۋگە دە ءحالى جوق، تۇقىرعان كۇيىندە جۇرەسىنەن وتىرا كەتتى.
ۆەنەرا جولدى تاستاپ شاحتاعا قاراي توتەلەي تارتىپ بارا جاتىر ەدى، رۋساك ساعاتىنا قاراي سالىپ وعان ايعايلادى.
— ەي، قىز، كەيىن، كەيىن! — دەپ تۇمسىعىن كوتەرمەستەن قولىن ەربەڭدەتىپ ەدى، ۆەنەرا اڭىرىپ تۇرا قالدى. — ەندى ءبىر بەس مينۋتتان كەيىن مىنا مۇنارانىڭ ك ۇلى كوككە ۇشادى، سول قۇلاعان مۇنارانىڭ استىندا قالعىڭ كەلمەسە بەرى كەل. ءوي، كەرەڭ نەمە، جىگىتتەردىڭ. استىندا قالاسىڭ دەسەم قانداي تەز ەستىر ەدى، قاراشى سەكيۋىن. ءا، سولاي ما ەكەن، ەستىمەسەڭ دە سەزدىڭ بە. كەل، كەل...
— ۆەنەرا جاقىنداپ كەلە بەرە:
— سالەمەتسىز بە؟ — دەپ ەدى رۋساك مۇڭايا قالدى.
— اماندىقتىڭ ءتۇرى مىناۋ. ماشينانىڭ ىشىندە سۋمكا بار، ول سۋمكانىڭ ىشىندە تەرموس بار، ونىڭ ىشىندە شاي بار، سونان ءبىر ستاقان قۇيىپ اكەل دە، قولىما قۇي.
ۆەنەرا ونىڭ ايتقاندارىن بۇلجىتقان جوق، تەرموستارى شاي ىستىق ەكەن، سونىڭ ءبىر ستاقانىن بۋىن بۇرقىراعان كۇيىندە اكەلىپ:
— قولىڭىز كۇيسە مەنەن كورمەڭىز، — دەپ ەدى، رۋساك كۇمپيە ءتۇستى:
— سەندەي قىزدىڭ قولىنان كۇيگەن قولدىڭ ارمانى جوق، قۇيا بەر... تەك ازدان... ازدان... ستاقاندى ۇرگىلەشى... قانى قۇرعىر تاناۋىما ۇيىپ قالدى اۋ... كوزىڭ وت، ءوزىڭ جالىن ەكەنسىڭ، قارىنداسىم، كوپ جاسا.
— ونى قايدان بىلە قالدىڭىز؟
— مىنا سۋ جاڭا عانا شىمشىم ەدى، ەندى ساقىلداپ كەتتى، ەندى ءقايتتىم؟
— قانسىراپ قالارسىز، سول ۇيىعان قاندى اعىزباي اق قويساڭىز قايتەدى؟
— بۇل — مەنىڭ ۇيرەنشىكتى سىرقاتىم. مۇرنىمنىڭ قانى كەتسە باسىمنىڭ دەرتى كەتەدى. ايتپاقشى، ءبىز تانىسپاپپىز اۋ، سەن كىمسىڭ وسى؟ توقتا... توقتا، ءوزىم دە شىرامىتا باستادىم، قاتەلەسپەسەم سەن پاۆەل دانيليۋكتىڭ جيەنى بولارسىڭ.
— قاتەلەسكەن جوقسىز.
— قاتەلەسپەسەم، قاراعاندىعا كەتە بەرمەي سەن مۇندا نە ءبىتىرىپ ءجۇرسىڭ؟
— كەتەمىز عوي.
— قاشان؟
— قاشان پوەزعا وتىرامىز، سوندا....
— ىم، سولاي دە... ال مىنانداي الاساپىراندا شاحتا ماڭىنان نە ىزدەپ ءجۇرسىڭ؟
— نۇرلان دەيتىن جىگىتتى ىزدەپ كەلەمىن.
— ىمم، سولاي دە... ءوزىڭ سۇپ-سۇيكىمدى قىز ەكەنسىڭ... سوندا دا جىگىت ىزدەيسىڭ، ءا. ءيا،-زامان سولايعا اينالىپ بارادى، سوندىقتان سەندەي قىزدار جىگىتتەردى زورلاسا دا وقاسى جوق. تەك ماعان ونىڭ قايداعى جىگىت ەكەنىن ايت.
— پاۆەلمەن بىرگە شاحتاعا كەتكەن ەدى.
— ا، ول الگى تايمانوۆ دەيتىن ينجەنەر قازاق بولار. ول سەنىڭ نەمەنەڭ ەدى، سىپايىلاپ
ايتقاندا كىمىن ەدى؟
رۋساكتىڭ بۇل ەمەۋىرىنى ۆەنەرانىڭ قىتىعىنا تيە باستادى، ءبىراق يبا ساقتاپ ءوزىن-وزى تەجەپ:
— ول ءبىزدىڭ ۇيدە تۇراتىن ەدى، — دەي سالدى.
— ىمم، سولاي دە، ءبىر ۇيدە تۇراتىن دە... ءبىر كورپەنىڭ استىندا جاتاتىن سايتان ەمەس پە
ايتەۋىر؟
— ءيا، ءبىر كورپەنىڭ استىندا جاتاتىن پەرىشتە.
— مىنا بىرەۋ كەلە جاتىر، سۋىڭدى قۇيىڭقىراپ جىبەر، — دەدى رۋساك شاحتا جاقتان كەلە جاتقان بىرەۋدى كوزىنىڭ قيىعىمەن نۇسقاپ.
اقسيعان ءتىسى مەن جىلتىراعان كوزىنەن باسقاسى كۇيەدەن كورىنبەيتىن دەمبەلشە بويلى، كەڭ جاۋىرىندى بىرەۋ قولىنداعى شاحتەر لامپاسىن سوندىرمەستەن ءوزىنىڭ ەكپىنىمەن جارىستىرا سەرمەپ كەلەدى.
ول رۋساكتىڭ: «قولىنداعى شامىن ءسوندىرۋدى دە بىلمەي، وزىنەن-وزى كۇبىرلەپ كەلەدى، ءسىرا، ەسى اۋىسقان بىرەۋ بولار»، — دەگەن كۇبىرىن ەستىپ قالىپ:
— مۇنان دا ەستىڭ اۋىسقانى جاقسى، — دەپ كۇج ەتتى.
ونىڭ سول سوزىنەن يمەندى مە قالاي، رۋساك ءسوزدىڭ بەتىن قايتادان ۆەنەراعا قاراي اۋدارىپ جىبەردى:
— ىمم، سولاي دە، پەرىشتە دە. ول پەرىشتە جارىقتىقتار ءبىر كورپەنىڭ استىندا جاتىپ نە ىستەيدى ەكەن؟
ۆەنەرا قولىنداعى ستاقاندى جەرگە تاستاي سالدى دا، شاحتاعا قاراي تۇرا جۇگىردى:
— تفۋ، — دەدى بار داۋسىمەن.
الىستا جاۋ سامولەتتەرىنىڭ گۇرىلى، قالانىڭ باتىس جاق شەتىن تۇگەل دىرىلدەتە جۇيتكىگەن ءوزىمىزدىڭ اۋىر تانكىلەردىڭ، سارىلى ەستىلىپ ەدى، سونان تىتىركەندى مە، جوق الدە رۋساكتىڭ داۋسىن ەستىگىسى كەلمەدى مە، ايتەۋىر ول ەكى قۇلاعىن بىردەي الاقانىمەن باسىپ الدى، تەك «تفۋ» دەگەن ءبىر ءسوزدى اۋزىنان تاستاي الماي بارادى. ونىڭ سول ءبىر ءسوزىن قۇلاعىنان، جيىركەنە قاراعان كەسكىنىن كوزىنىڭ الدىنان كەتىرە الماي، وزىنەن ءوزى مىجعىلانىپ رۋساك وتىر.
— ىمم، سولاي دەڭىز، — دەدى دە، ول وزىنە جاقىنداپ كەلگەن جاڭاعى جۇمىسشىعا سىر سەزدىرمەۋگە جان سالىپ. — «مۇنان دا ەستىڭ اۋىسقانى جاقسى» دەدىڭىز اۋ ءسىز. سوزىڭىزگە قاراعاندا، ول تىلەگىڭىزگە كەشىكپەي جەتەتىن سەكىلدىسىز. ەسىنەن قۇتىلا الماي جۇرگەن ءسىز كىمسىز؟
— مەن وسى شاحتانىڭ جۇرەگىن باسقاراتىن شۋميكو دەيتىن مەحانيكپىن. اياعىم قيراپ ءۇش ايدان بەرى كورمەگەن شاحتاما بۇگىن كەلىپ ەدىم، نەمىستەردەن بۇرىن سىزبەن سوعىسىپ جاتقان ءوز ادامدارىمدى كوردىم.
— ەسىڭىز دۇرىس پا؟ — دەدى رۋساك وعان سۇزىلە قاراپ، — مەن كىممەن سوعىسىپپىن؟
— ءوزىڭىز كورىنبەي، نۇسقاۋىڭىزدى سوعىستىرىپ جاتقان جوقسىز با؟
— ىم، سولاي دەڭىز. مەنىڭ نۇسقاۋىمدى سولاي دەڭىز دە، ءوزىڭىزدى شاحتانىڭ جۇرەگىمىن دەڭىز، جولداس مەحانيك. مۇمكىن، ءسىز ءوزىڭىزدى ءومىردىڭ دە جۇرەگىمىن دەرسىز.
— ءوزىمدى ولاي دەيتىن ەسەر ەمەسپىن، ال جۇمىسشى حالقىن ءومىردىڭ جۇرەگى كورەتىنىم راس، — دەدى شۋميكو كۇرسىنە سويلەپ. ونىڭ نە ءۇشىن كۇرسىنگەنىن رۋساكتىڭ ءوزى دە سەزدى، ءبىراق، ول سەزگەنىن بايقاتقان جوق، بىرەۋ كەۋدەسىنەن تەۋىپ جىبەرگەندەي ىنق ەتىپ، قانى تيىلعان مۇرنىن سۇرتە باستادى.
— ىم... سولاي دەڭىز، سونىمەن، كىمدى كىم جەڭەتىن بولدى؟
— كىمنىڭ جەڭەتىنى بەلگىلى عوي. دۋناي قارت باستاعان ءبىر توپ جۇمىسشىلار ءسىزدى جاقتاعالى سىبانىپ كەلىپ ەدىك، دانيليۋكتىڭ دالەلدەرىن تىڭداعاننان كەيىن ءسىزدىڭ نۇسقاۋىڭىز دالادا قالدى.
— ىم، سولاي دەڭىز. ءبىزدىڭ جاۋدى جەڭىپ، دونباستى قايتا كورەتىنىمىزگە سەنبەي، مەنىڭ نۇسقاۋىمدى تەرىس دەڭىز، سوندىقتان شاحتانى تۇگەل قاۋساتامىز دەڭىز، — دەپ رۋساك اۋىر سالماقپەن زىركىلدەپ كەلدى دە، بار داۋسىمەن بۋلىعا ايعاي سالدى. — سولاي ما؟
— ءسىز ايعايلاماڭىز، مەن «سولاي» دەمەستەن بۇرىن سىزگە ءبىر سۇراۋ بەرەيىن. الدىمەن سوعان جاۋاپ بەرىڭىز. مەن مەرتىگىپ جاتسام دا ەستىپ جاتتىم، باسقا شاحتالاردا مۇنداي داۋ-دامايدىڭ ءبىرى جوق. ولاردا الدىن الا جاسالعان جوسپار، الدىن الا بەلگىلەنگەن ءتارتىپ بار. جويىلاتىن؛ءى دۇنيەلەر سول جوسپار بويىنشا جويىلىپ، كوشىرىلەتىن دۇنيەلەر سول ءتارتىپ بويىنشا كوشىرىلىپ جاتىر. ولاردا تەك تىنىم جوق، ءبىراق ابىرجۋ جوق. بىزدە ونىڭ بىردە-بىرى جوق، تەك ابىرجۋ عانا بار، بۇل قالاي؟
— ىم، سولاي دەڭىز. كوكىپ بولدىڭىز با؟ بولساڭىز مەنى تىڭداڭىز، — دەدى رۋساك ىزبارلانىپ. — ەۆاكۋاسيا جۇمىسى بىزدە دە جامان ەمەس، تەك شاحتانىڭ بايىرعى باسشىلارى قاپىدا قازا بولعاننان بەرى ءتارتىپ ازايىپ كەتتى. سونىڭ سالدارىنان شاحتانى قاي تۇردە زاقىمداتۋدىڭ داۋىن سوزىپ الدىق. ول ءۇشىن جاۋاپ بەرەتىن ءبىز. داۋ ءبىتتى، ەندى ەكى ساعاتتاپ كەيىن بۇل شاحتانىڭ قاراسىن قاشان جەڭىسكە جەتكەنشە كورمەيتىن بولاسىز. سوندىقتان جولىڭىزدان قالماي جونەلىڭىز.
— ءسىزدىڭ نەمىستەردىڭ كوزىن الداماق بولعان ول ويىڭىز ءوزىمىزدى الداعان بولىپ شىعۋى مۇمكىن عوي.
— ءبارى دە مۇمكىن؛ سىزدەر ويلاعانداي ەرتەڭ ءوزىمىز قايتىپ كەلگەن كەزىمىزدە ارشي الماي، سول قاۋساعان كۇيىندە ماڭگى قالۋى دا مۇمكىن.
— باسقالار جاساعان جوسپاردى ءبىز دە جاساپپىز، باسقالار بەلگىلەگەن ءتارتىپتى ءبىز دە بەلگىلەپپىز، ءبىراق ونىڭ ءبارى قاعاز بەتىندە قالىپتى. باسشىلارى بومبادان قىرعىن تاۋىپ، شاحتامىز يەسىز قالىپتى دا، تاعدىرى دانيليۋك ەكەۋلەرىڭىزدىڭ قولدارىڭىزعا بەرىلىپتى، سىزدەر ول تاعدىردى ءبىرىڭىز كوككە تارتساڭىزدار، ەندى ءبىرىڭىز كورگە قاراي سۇيرەلەيتىن كورىنەسىزدەر. جاۋ بولسا قالانىن ىرگەسىنە جاقىنداپ قالدى، ونى ويلاعان سىزدەر جوقسىزدار، بۇل قالاي؟
شۋميكونىڭ بۇل ءسوزى جانىن سىعىپ، كەۋدەسىن قىسىپ جىبەردى مە قالاي، رۋساكتىڭ جاڭا عانا تىيىلعان قانى قايتادان ىتقىپ كەتتى. ءبىراق رۋساك ونى ەندى ەلەيتىن ەمەس، توس قالتاسىنان قالامىن، جان قالتاسىنان داپتەرىن الىپ، الدەنەنى سۇيكەكتەتە باستادى.
— «جولداس دانيليۋك! جولداس تايمانوۆ! سىزدەردىڭ شاحتانى قۇلاتۋ جۇمىسىن نە ءۇشىن كەشەۋىلدەتىپ كەلگەندەرىڭىز ەندى ءمالىم بولدى. ءقازىر ساعات بەس جارىم، ساعات جەتىگە دەيىن نە ىستەسەڭىزدەر دە ەرىكتەرىڭىز. ەگەر ونان جارتى مينۋت كەشىكسەڭىزدەر شاحتانى ءوز قولىممەن قۇلاتۋعا، وتانىمىزدىڭ اتىنان بەرىلگەن. بۇيرىقتى ورىنداماعاندارىڭىز ءۇشىن سىزدەردى ءوز قولىممەن تىرىدەي كومىپ كەتۋگە ءماجبۇرمىن. وسى ايتقانىمنان قايتپاسقا وتان اتىنان انت ەتەمىن! رۋساك» — دەپ جازدى دا، سول جازعان قاعازىن ەكى بۇكتەپ شۋميكوعا ۇسىندى. — دانيليۋك پەن تايمانوۆقا دا، ولاردىڭ شاشپاۋىن كوتەرىپ جۇرگەن سىزدەرگە دە ايتارىم وسى. مىنانى اپارىڭىز دا دانيليۋكتىڭ قولىنا تاپسىرىڭىز، بارىڭىز؟
شۋميكو ونىڭ كوزىنەن الدەنەنى كورگىسى كەلگەندەي قادالا قاراپ قاعازدى الدى دا، ءۇن قاتپاستان ءجۇرىپ كەتتى.
ءوزىنىڭ مۇنداي وكتەمدىگىنە جانى كۇلىم قاقسا دا قاباعىن ءتۇيىپ رۋساك سول ورنىندا، سول قانى سورعالاعان قالپىندا قالا بەردى.
3
گروموۆتاردىڭ ءۇيى قالانىڭ شىعىس جاق شەتىن الا ورنالاسقان پاركتىڭ قارسى بەتىندە بولاتىن. ول پاركتىڭ ىشكى ىرگەسىندە قارا ءتۇندى جامىلىپ، قارا كيىم كيىنگەن بىرەۋ جاتىر. قوي اڭدىعان . قاسقىر سەكىلدى شوكەسىنەن جاتقان كۇيى الدەنەنى ەسىنە تۇسىرگىسى كەلگەندەي جان-جاعىنا ويلانا، ۇرلانا قارايدى.
— سول، مەن بىلەتىن شىركەۋ مەنىڭ جاڭاعى كورگەنىم. بولشيەۆيكتەر ونى قالاي مولاعا اينالدىرمادى ەكەن؟ فۋ، مەن قايدا لاعىپ كەتتىم! انىق سول ما، الدىمەن سونى بىلەيىن دە. جوق، سول، ءيا سول. مەنىڭ كىندىك قانىم جۋىلعان، نەكە سۋىن ىشكەن شىركەۋىم سول. وسى ءۇي سالىنعان كەزدە تالاي ولشەگەنمىن، ءالى ەسىمدە، ەكەۋىنىڭ اراسى ءۇش ءجۇز ارشىن بولاتىن. ەندەشە، ءبىزدىڭ ءۇي وسى. مىناۋ قوس بايتەرەك — ون ءتورتىنشى جىلى ءوزىم مايدانعا اتتاناتىن كۇنى اكەم ەككەن ەكى شىبىق. ونىڭ ءبىرى ماعان، ءبىرى ماريناعا ارنالىپ ەگىلگەن-دى. ونان بەرى جيىرما جەتى جىل وتسە دە مەنىڭ كوز الدىمدا. ول كەزدە شىركەۋدىڭ بۇل جاق بەتىندەگى از عانا ۇيلەردىڭ ىشىندەگى ەڭسەلىسى ءبىزدىڭ ءۇي دە، بۇل دالاعا ەڭ العاش ەگىلگەن اعاش سول ەكى شىبىق بولاتىن. اكە...قايران اكە...
ول ىشىنەن سونى ايتىپ دىبىسىن شىعارماستان ەڭىرەپ قويا بەردى. كەۋدەنى قىسقان قۇسا بۋلىقتىرىپ، جات بولىپ كەتكەن تۋعان جەردىڭ قورقىنىشى تۇنشىقتىرىپ بارادى، ىرگەنىڭ سارعايا باستاعان ءبىر ۋىس ءشوبىن تىستەلەپ جاتىر، قاتتىراق تىستەلەمەسە داۋسى شىعىپ كەتەتىن ءتۇرى بار.
ول كوزىنىڭ جاسىمەن بىرگە كەۋدەسىنەن وكسىگىن توگىپ ءبىراز جاتتى دا:
— و تۋعان جەر، وتانىم! اياق باسسام تاپ بولاتىن اجالدى دا ەلەتپەدىڭ، سەن نەتكەن قۇدىرەتتى ەدىڭ؟ ساعىنىشىڭ نەتكەن اۋىر ەدى! سەنى ءبىر كورۋدى اڭساعان ارمانىما، مىنە، جەتتىم، ءبىراق ارمانعا ارمان جالعاستى. جارتى ءومىرىمدى جالماعان قاسىرەت ءتۇنى وسى تۇنمەن بىرگە جوعالىپ كەلمەسكە كەتكەلى تۇر. سول جارىق دۇنيەدەن كورەتىن مەنىڭ كۇنىم نە بولار ەكەن؟ ەگەر جاقىن تارتىپ كەلگەن ادامدارىم جاۋىم بولىپ، نەمىستەر كەلىپ جەتكەنشە ولار مەش ۇستاپ بەرسە قايتتىم! جوق ولاي بولماس، گەرمانيانىڭ جەڭىمپاز ارمياسى اكەلە جاتقان كەلەشەكتەرىن كورمەيتىن كوزسىز، سەزبەيتىن ەسسىز ەمەس شىعار. ونى ءوز تۋىسىم مارينا سەزبەسە دە، جيەندەرىم پاۆەل مەن ۆەنەرا سەزەر، بۇرىن سەزبەسە ەندى سەزەر، سەزدىرەرمىن دە سەندىرەرمىن. ەگەر ماعان سەنبەسە وندا بۇل ءۇيدى وسى تۇننەن قالدىرماي سول ۇشەۋىنىڭ دە مولاسى ەتەرمىن.
ون توعىزىنشى جىلى شەت ەلگە قاشىپ كەتكەن اق وفيسەرى رومان دانيليۋك وسى بولاتىن. ول وسىدان ەكى ساعات بۇرىن قالانىڭ شىعىس جاعىنا كەلىپ تۇسكەن نەمىس دەسانتتارىمەن بىرگە ءتۇسىپ، باسقالارى سوعىسقا كىرىسىپ كەتكەن كەزدە، ول وزىنە تاپسىرىلعان بۇيرىقتى ورىنداۋ ءۇشىن ءتۇن جامىلا وسىلاي جۇگىرگەن-دى. سونان جەتىپ توقتاعان جەرى وسى پاركتىڭ ءىشى...
شىعىس جاقتان جەتكەن سوعىستىڭ سارىنى الىستان تالىپ ەستىلسە دە جانىن شارپىپ كەتتى مە، جوق الدە كەشىككەن بالالارىن ويلاپ جاتىر ما، ايتەۋىر مارينا شەشەيدە ۇيقى جوق، وزىنەن ءوزى ۇرەيلەنىپ جاتىر. ول ءوز قۇلاعىنا ءوزى سەنە الماي ويدا جاتىر ەدى، بىرەۋ تەرەزەنى اقىرىن تىرس ەتكىزىپ، ونان سايىن شوشىتىپ جىبەردى. بۇل بولمەدە جاتقان ۆەنەرا ەكەۋى عانا. ۆەنەرا دۋلات جاتقان دۋناي قارتتىڭ ۇيىنەن جاڭاعى ءبىر كەزدە عانا كەلىپ، كەلە قۇلاعان-دى. كۇنى بويى زىر قاعىپ سىلەسى قاتقان بولۋ كەرەك، جەر قوزعالىپ، تاۋ سىلكىنسە دە، سەزەر ەمەس.
مارينا شەشەي قۇلاعىن سىرتقا تىگە تەرەزەگە جاقىنداي بەرە تىڭداپ ەدى، الگى ادام تەرەزەنى تاعى ءبىر تىق ەتكىزدى دە، قاقپا جاققا قاراي سىرعي جونەلدى.
— تىشقان اڭدىعان مىسىق سەكىلدى بۇل كىم، جانىم اۋ.
مارينا شەشەي سونى ويلاپ تۇر.
قاقپا بەرىك ەدى، ونان قالاي كىرگەنى بەلگىسىز، الگى ادام باسقىشتان اقىرىن ورلەپ كەلىپ ءۇيدىڭ ەسىگىن ەكى رەت تىق ەتكىزدى. الدە ءبىر بەلگىسىز اپات وسى ءۇيدى قاۋساتقالى كەلە جاتقانداي سەزىنىپ مارينا شەشەي قالتىراپ كەتتى.
«اقىرىن بەرگەن دىبىسىنىڭ ءوزى مۇنداي كورقىنىشتى، بۇل كىم؟»
ول ىشىنەن سونى ايتا ءجۇرىپ ەسىككە بەتتەي بەرىپ كەنەت توقتاي قالدى دا، كەيىن شەگىنىپ بارىپ ۆەنەرانى وياتتى.
— قورقىنىشتى بىرەۋ ەسىك قاعىپ تۇر، — دەپ ونىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ ەدى، ول ۇيقىسىن قيماي كورپەسىن قىمتانا ءتۇستى.
— قاقسا قاعا بەرسىنشى.
— ساعات ەكىدەن اسىپ بارادى، پاۆەل مەن نۇرلان ءالى جوق.
— ە، بويداق نەمەلەر جۇرگەن شىعار قاڭعىپ.
— ءسوزدى قوي دا تۇرەگەل.
— ۇيقى بەرمەسەڭ مەن ءوز بولمەمە كەتەمىن.
— مەنىمشە، وسى ادام سەنىڭ دۋلاتىڭدى ىزدەپ كەلگەن بىرەۋ.
ۆەنەرانىڭ ۇيقىسى اشىلىپ كەتتى.
— ا! — دەگەن داۋسى دا قاتتىراق شىقتى. — دۋلاتتى ىزدەپ كەلگەن؟ ونى ىزدەيتىن كىم؟
— ويىم ايتادى.
ۆەنەرا اڭىرىپ قالدى.
ەسىكتى اۋىق اۋىق تىقىلداتىپ تۇر. ءوزى تىعىلىپ، جانى سىعىلىپ تۇرعان بىرەۋ سەكىلدى، ەسىكتى تىقىلداتقان دىبىسىنىڭ ءوزى ۇزدىگىپ تۇنشىعا شىعادى.
— كىم بولسا دا جاسىرىنىپ كەلگەن بىرەۋ، — دەپ ۆەنەرا جۇرە كيىنىپ ەسىككە ۇمتىلىپ ەدى، شەشەسى ۇستاي الدى.
— توقتاشى، ەسىكتى مەن اشايىن، سەن شام جاق.
مارينا شەشەي ەسىك كوزىنە بۇرىن جەتكەن قىزىن كەرى جىبەرىپ:
— بۇل كىم؟ — دەپ ەدى جاۋاپ قاتۋشى بولعان جوق. كەنەتتەن ۆەنەرانىڭ جان داۋسى شىقتى.
— ماما! بىرەۋ كۋحنيانىڭ تەرەزەسىن اشىپ جاتىر.
— وي، قۇدايىم اۋ، تەلەفونعا جۇگىر، تەلەفونعا...
مارينا شەشەي ەسى شىعىپ سونى ايتقانشا، قىزى ەسىن جيىپ تەلەفونعا جەتكەنشە، قولىندا پيستولەتى بار بىرەۋ كۋحنيادان شىعا كەلدى.
— توقتاڭىزدار! جان كەرەك بولسا، ءۇن شىعارماڭىزدار.
داۋسى باسەڭ، ءبىراق ءسوزى مىعىم. باسىنداعى كەپكەسىنەن باستاپ اياعىنداعى ەتىگىنە دەيىن بار كيىمى بىلعارى، شالبارىنىڭ تىزەسى دە بىلعارىلانعان، ءتىپتى ءوزىنىڭ ءتۇرى دە كەنە بىلعارى تۇستەس، سۇڭعاق بويلى، جاسى قىرىقتان اسقان، قىرما ساقالدى بىرەۋ پيستولەت كەزەپ كوزىن سىعىرايتا قاداپ تۇر.
مارينا شەشەي قىزىن قالقالاپ كەيىن شەگىنە بەرە ءۇن قاتتى:
— ءسىز كىمسىز؟
— قورىقپاڭىز! مەن ءسىزدىڭ بوتەنىڭىز ەمەسپىن. ەسىك اشىلماعان سوڭ تەرەزەدەن تۇسۋگە ءماجبۇر بولدىم، ول ءۇشىن عافۋ وتىنەمىن.
— اجال وعىن كەۋدەگە كەزەپ تۇرعان قاي جاقىنىم ەدىڭىز؟
— مەنى كەيىن تەكسەرەرسىز، الدىمەن ۇيدەگى بارلىق ادامدارىڭىزدى وياتىپ ساقتاندىرىڭىز. اقىماقتىق جاساپ، ماعان سوقتىعىپ جۇرمەسىن. ەگەر سوقتىعار بولسا، مەنىمەن بىرگە ول دۇنيەگە كەتەتىنىن ەسكەرگەيسىز. ويتكەنى مەنىڭ كەۋدەم تولى كەك، قالتام تولى بومبا. ەگەر سوقتىعار بولسا وزىممەن بىرگە ءبارىڭىزدى دە ول دۇنيەگە الا كەتەتىنىمدى ەسكەرتىڭىز.
مارينا شەشەي وعان ۇرەيلەنە قاراعان كۇيى تاڭدانا سويلەپ تۇر.
— و عاجاپ، الدىمدا تۇرعان اجالىم الىستاعى بىرەۋدىڭ ارۋاعى بولىپ ەلەستەيدى، ءجونىڭىزدى جوندەپ ايتىڭىزشى، ءسىز كىمسىز وسى؟
— قاسىرەت جايلاعان ءومىردىڭ رومان دەيتىن ءبىر وگەي ۇلى بار ەدى عوي، ەسىڭىزدە مە؟
— رومان؟ ول كىم؟
— قاتەلەسپەسەم، ول ءسىزدىڭ تۋعان ءىنىڭىز بولار.
— و، جاساعان، ءسىز ونىڭ كىمى ەدىڭىز؟
— مەن سونىڭ ءوزىمىن.
مارينا شەشەي سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەي، قادالا ءتۇسىپ جاقىنداپ كەلدى دە، بار شاتتىق داۋسىمەن ايعايلاپ جىبەردى.
— رومان!
باسقا ءسوز ايتا العان جوق. ءىنىسىنىڭ قولىنداعى كەزەلىپ تۇرعان پيستولەتتەن سەسكەنبەستەن قۇشاقتاي الىپ قايتا قايتا ءسۇيدى دە، كوزىنە كوزىن قادان قاراي قالدى.
— وسى تۇرعان انىق مەنىڭ جالعىز باۋىرىم...
ءبىر انادان تۋعان اپاسى بولسا دا ءدال مۇنى كۇتپەگەن بولۋ كەرەك، رومان مۇلدەم ەگىلىپ كەتتى، ءبىراق قانشا ەگىلسە دە ءسوزى نىعىز.
— سول سورلى باۋىرىڭىز مەنمىن.
مارينا شەشەي ونى قايتا قۇشاقتاپ:
— باۋىرىم، باۋىرىم، — دەپ بەتىنەن قايتا-قايتا ءسۇيدى دە، كەنەت، ويلانىپ قاراي قالدى. — توقتا، سەن امەريكادا ەمەس پە ەدىڭ، مۇندا قالاي كەلە قالدىڭ؟
— جەر بەتىندە بارىمدى بىلگەنىڭىزگە راقمەت. ءيا، مەن امەريكادا ۇلى مارتەبەلى كەرەنسكييدىڭ قاناتىنىڭ استىندامىن. وتانىمدى نەمىستەردىڭ قالاي ازات ەتكەنىن ءوز كوزىممەن كورۋ ءۇشىن گەرمانياعا كەلىپ ەدىم، ەندى ءوزىم دە ازات ەتىسكەلى وسىندا جەتتىم.
ونىڭ ولاي دەمەسكە لاجى جوق، ويتكەنى ونىڭ موينىندا تۇرعان قارا گالستۋكتىڭ اۋىزدان شىققان ءسوزدى قاعىپ الىپ جازا بەرەتىن سيقىرى بار. ونىڭ گەستاپوداعىلاردان باسقانىڭ قولىنان شەشىلمەيتىن تاعى ءبىر سيقىرى بار. ونى سەزگەن ەشكىم جوق.
— و، ءسىز ازاتشىمىز ەكەنسىز عوي، — دەپ ۆەنەرا كەكەسىنمەن كۇلە سويلەپ ەدى، ونىڭ. «ازاتشىسى» سىر سەزدىرمەي جىميا ءتۇسىپ وعان جىلى ءۇن قاتتى.
— مىنا بويجەتكەن كىم؟ مەنىڭ وزىمە تارتقان ۆەنەرا دەي
ءتىن تەنتەك جيەنىم بارىن ەستىگەن ەدىم، سول وسى بولعاي.
— قاتەلەسكەن جوقسىن، — دەدى دە، مارينا شەشەي قىزىنا قارادى، — مەنىڭ ەندىگى بار تۋىسىم، سەنىڭ ەندىگى ناعاشىڭ وسى. كەل، تانىس، ناعاشىڭمەن.
— ءومىر بويى جىلاماستاي ەتىپ بارلىق كوز جاسىندى سورىپ الىپ جۇتايىن، اكەلشى اناۋ مەنى اتقىلاپ تۇرعان وتتى كوزىڭدى، — دەپ رومان قۇشاعىن جايىپ ۇمتىلا بەرە، سىرتتا كەلە جاتقان بىرەۋلەردىن تىقىرىن ەستىپ، كەنەت توقتاي قالدى. ءوڭى دە بۇزىلىپ سالا بەردى. جاقا عانا قىزدىڭ شاشىپ سيپاعالى تۇرعان قولى بارىپ پيستولەتكە جارماستى. — وسى ۇيگە تۋرا كەلدى عوي، مەزگىلسىز جۇرگەن بۇل كىم؟
— شاحتاعا كەتكەن ءبىزدىڭ بالالار سەكىلدى.
مارينا شەشەي سونى ايتىپ ەسىككە بەتتەپ ەدى، رومان سارت ەتىپ كەلىپ ونىڭ الدىنا تۇرا قالدى.
— توقتاڭىز، ءسىز الدىمەن مەنى جاسىرىڭىز.
— سەنى باسقانىڭ بارىنەن جاسىرسام دا، ءوز بالالارىمنان جاسىرا الماسپىن.
— وندا ءوزىم جاسىرىنامىن، ءسىز تەك مەنى ءازىر بالاڭىزعا ايتپاڭىز.
روماننىڭ باسقا ايتارى بولعان جوق، اۋىر ءبىر كۇرسىندى دە، سىپ ەتىپ اس ۇيگە كىرىپ كەتتى.
— مىناۋ ەسىك جابىلماسىن، — دەدى ول كەتە بەرە ۆەنەراعا كوز تاستاپ. ونداعى ويى: ءوزى قاراڭعى جەردە تۇرىپ ۇيگە كىرگەن ادامداردى كورىپ الۋ.
ول اس ۇيگە بارىپ جاسىرىنعانشا ەسىككە جەتكەن مارينا شەشەي سىرتتاعىلارعا ءۇن قاتتى.
— بۇل كىم؟
— ماما! دەگەن پاۆەلدىڭ، وعان ىلەسە نۇرلاننىڭ:
— شەشەي، ءبىزدىڭ ءتۇرىمىز كاردەن شىققانداي، شوشىپ كەتپەڭىز، دەگەن داۋسى شىقتى.
نۇرلان پاۆەلدى سۇيەمەلدەپ كەلەدى. ەكەۋىنىڭ دە كۇيەدەن تەك كوزدەرى عانا جىلتىراپ، تىستەرى عانا اقسيادى.
— بالاپاندارىم اۋ، جۋىنۋعا دا مۇرشالارىڭ كەلمەپتى عوي. ۆەنەرا، دۋشتى دايىندا، مەن كيىمدەرىن ازىرلەيىن.
— سۋ بەرىڭدەر، سۋ...
پاۆەلدىڭ سونى ايتۋعا عانا شاماسى كەلدى، تالتىرەكتەپ بارىپ ءبىر ورىندىققا وتىرا كەتتى.
— وي، قۇدايىم اي، ساقتاي گور، — دەپ مارينا شەشەي ۇرەيلەنىپ كەلىپ بالاسىن قۇشاقتاي الىپ ەدى.
— قورىقپاڭىز، شەشەي، — دەدى نۇرلان ونى تەز جۇباتۋ ءۇشىن كۇلە سويلەپ. — شارشاماستان تالتىرەكتەپ، شولدەمەستەن سۋ ىشەتىن مۇنىڭ ادەتى.
— تۇرلەرىڭىزدەن مامام تۇرسىن، قاراڭعى ءتۇن دە شوشيتىن عوي، وزدەرىڭىز شىنىندا كوردەن شىققانسىزدار ما دەپ — دەپ ۆەنەرا ونىڭ ويىن دەمەي ءتۇستى. ءبىراق پاۆەلدىڭ:
— كوردەن! كوردەن! — دەگەن اششى ايعايى بۇلاردىڭ ءبارىن دە ءدىر ەتكىزدى. ول ۆەنەرا اكەلگەن ءبىر كەسە سۋدى جۇتا سالىپ، — لاعىنەت! — دەدى تىستەنە سويلەپ، — ولەرمىن، ولمەسەم سوناۋ تاقىر باسىڭنىڭ ميىن ءبىر شاعارمىن.
— بالام اۋ، سونشا وشىككەنىن كىمنىڭ باسى؟
— رۋساكتىڭ.
— رۋساكتىڭ! وعان نە ءۇشىن؟
— نۇرلان ەكەۋمىزدى تىرىدەي كومگەنى ءۇشىن.
مارينا شەشەيدىڭ جانى ىرشىپ كەتتى.
— تىرىدەي؟ — دەگەن داۋسى دا ىشقىنىپ زورعا شىقتى! — سەن نە سۇمدىقتى ايتىپ وتىرسىڭ؟
— ماما، ادام بالاسىنىڭ بۇل كۇنگە دەيىنگى «سۇمدىعى» جاي ءسوز، ناعىز سۇمدىقتىڭ ءوزى دۇنيەگە ەندى عانا كەلە جاتىر. مىنا ءبىر جارتى جاپىراق قاعازعا ۇڭىلە قاراساڭىز جان بالاسى بۇرىن كورمەگەن سۇمدىقتىڭ ءىزىن كورەسىز، — دەدى دە، پاۆەل رۋساكتىڭ شۋميكو ارقىلى جىبەرگەن ماناعى قاعازىن ۇسىندى، — ونان ارعىسىن نۇرلاننان ەستي بەرىڭىز، مەن جۋىنۋعا كەتتىم.
ول سونى ايتىپ تۇرا باستاپ ەدى، نۇرلان ونى يىعىنان باسىپ قايتا وتىرعىزدى.
— سەن الدىمەن دەمىڭدى ال، — دەدى دە دۋش تۇرعان جاققا قاراي ءجۇرىپ كەتتى.
مارينا شەشەي ءوز كوزىنە ءوزى سەنە الماي، قولىنداعى جارتى جاپىراق قاعازعا قايتا-قايتا قارايدى، قارايدى دا قايران قالادى.
— بۇل نە؟ وسىنى جازعان انىق ءوزىمىزدىڭ سوۆەت ادامى ما؟ — دەدى داۋسى قالتىراپ.
— مۇنى جازعان دا ءوزى، ءبىزدى ولىمگە بۇيىرعان دا ءوزى، شاحتانىڭ تۇبىنە تىرىدەي كومگەن دە ءوزى.
— قۇدايىم اۋ، وعان سەن نە ىستەپ ەدىڭ؟
— مەن حالىق جاۋىنىڭ بالاسى ەكەنىمدى جاسىرىپ كەلىپپىن. اكەمنىڭ كەگىن قايتارۋ ءۇشىن سوۆەت وكىمەتىنە قارسى قاستاندىقتار جاساپپىن. بەس كۇننەن بەرى ءوزىم ۋاقىتشا باسقارىپ كەلگەن شاحتانى نەمىستەرگە ءبۇتىن كۇيىندە بەرۋ ءۇشىن شاحتانى قۇلاتۋ جۇمىسىن قاساقانا كەشەۋىلدەتىپ كەلىپپىن. مۇنىڭ ءبارىن مەن سوۆەت وكىمەتىنىڭ ەجەلگى جاۋى رومان دانيليۋك دەيتىن ناعاشىمنىڭ نۇسقاۋىمەن ىستەپپىن. ايتپاقشى، مانا، رۋساكتىڭ ايتىسىنا قاراعاندا، ءسىزدىڭ ول ءىنىڭىز ءتىرى سەكىلدى.
— ءامين! — دەدى مارينا شەشەي كۇلىمسىرەپ، پاۆەل شەشەسىنىڭ بەتىنە قاراي قالدى.
— ماما، ءسىز مۇنداي ءسوزدى بىلمەۋشى ەدىڭىز عوي؟ وزىڭىزدە ءبىر قۋانىش بار سەكىلدى، ول نە؟
شەشەسى ءۇنسىز كەلىپ ونىڭ باسىن قۇشاقتاپ ەدى، كورشى بولمەدەن روماننىڭ تىقىرىن ەستىپ
پاۆەل جالت قارادى:
— ۇيدە بىرەۋ بار ما؟
— بار دەپ ايتۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى؟! سونشا ول كىم ەدى؟
رومان شىعا كەلدى.
— ول مەن ەدىم.
جان جادىراسا جۇرەكتىڭ شاتتىعى قان بولىپ ويناپ بەتكە شىعا كەلەتىن ادەتى عوي، پاۆەلدىڭ شەشەسى مەن قارىنداسىنا ايتقان جاڭاعى اڭگىمەسى روماننىڭ جانىن جادىراتىپ جىبەرىپتى، ءجۇزى جايناپ «ول مەن ەدىم» دەگەن شاتتىق ءۇنى شالقىپ شىقتى.
— كەشىرىڭىز، ءسىز كىم ەدىڭىز؟ — دەدى پاۆەل تەسىلە قاراپ.
— اسقاقتاماي بايقاپ سويلەس، بۇل مىرزا ءبىزدى ازات ەتۋشىلەردىڭ ءبىرى كورىنەدى، — دەپ ۆەنەرا ناعاشىسىنا ازىلدەگەن بولىپ تۇرىپ اعاسىنا وي سالىپ جىبەردى.
— ازات ەتۋشى؟ — دەدى پاۆەل تىكسىنە قالىپ، ءوڭى دە بۇزىلىپ سالا بەردى. — ءبىزدى مە؟
— ءيا، ءبىزدى.
— نەدەن؟
جاۋاپتى روماننىڭ ءوزى ءىلىپ اكەتتى.
— نەدەن ەكەنىن كەيىن بىلەرسىڭ، ازىرشە مەنىڭ كىم ەكەنىمدى ءبىلىپ ال. مەن ءوزىڭنىڭ ناعاشىڭ رومان داننليۋكپىن.
— رومان سونى ايتارىن ايتسا دا، پاۆەلگە ۇمتىلا قويعان جوق، ءتىپتى قولىن دا ۇسىنعان جوق، ساقتىق ەتكىسى كەلگەندەي وقشاۋ تۇرىپ قالدى.
پاۆەلدىڭ كوزى سوندا، ويى الىستا.
— كەشىرىڭىز، مەن سىزدەي ناعاشىنى بىلمەيمىن.
— بەكەر بولار...
— مەنىڭ ەكى ناعاشىم بار ەدى، ونىڭ ۇلكەنى وتكەن جىلى قازا بولىپ، ءوز قولىمنان جەرلەنگەن-دى. كىشىسى شەت ەلدە قاڭعىپ ءجۇرىپ، بۇرناعى جىلى اتلانت مۇحيتىنا باتىپ ولگەن-دى. سوندا ءسىز قايدان كەلگەن، قانداي ناعاشىم بولاسىز؟
— مەن سول شەت ەلدە، قاڭعىپ ءجۇرىپ ولگەن رومان دەيتىن ناعاشىڭنىڭ ءتىرى ارۋاعىمىن.
پاۆەلدىڭ ويى نايزاعايداي جۇيتكىپ ءار قياعا ءبىر سوقتى. ول بىرەسە نەمىستەردى الداۋدىڭ ەڭ سيقىرلى جولى تابىلعانداي قۋاندى، بىرەسە نەمىستەردىڭ الداۋىنا ءوزى تۇسكەندەي بار ءۇمىتى سۋالدى.
— بىزدەر ارۋاقتىڭ بارىنا سەنبەيتىن، سەنبەگەندىكتەن ونان سەسكەنبەيتىن جاندارمىز. ەگەر ءسىز انىق رومان گاۆريلوۆيچتىڭ ارۋاعى بولساڭىز قولىڭىزدى اكەلىڭىز. مەن ءسىزدىڭ ءارى تۋعان جيەنىڭىز، ءارى اكەڭىزدىڭ مۇراگەر بالاسى پاۆەل گاۆريلوۆيچ دانيليۋكپىن، — دەپ پاۆەل قولىن ۇسىنىپ ەدى، رومان ونىڭ «مۇراگەر» دەگەن ءسوزدى نە ءۇشىن ايتقانىن سەزسە دە سىر سەزدىرگەن جوق.
— مەنىڭ جيىرما ءبىر جىل بويى كوكسەگەنىم — وتانىمدى ءبىر كورۋ بولسا، بۇگىنگى تاڭنان كۇتكەن ارمانىم سەنسىڭ، باۋىرىم.
ول سولاي ەلجىرەي تۋرا ەڭكەيگەن جوق، باسىن ءيدى دە، قولىن قالتاسىنان شىعارعان جوق، تەك پاۆەل قولىن ۇسىنىپ تۇرا بەرگەن كەزدە عانا قيمىلى سارت ەتتى. قولىن قالتاسىنان سوندا عانا شىعارىپ پاۆەلدىڭ يىعىنان باسىپ قالدى.
— راقمەت، وسى كورسەتكەن قۇرمەتىڭ دە جەتەدى. ءوزىم كومىلىپ كورمەسەم دە، تىرىدەي كومىلۋ — ادام بالاسى كورمەگەن ازاپ ەكەنىن سەزەمىن. بار كەگىڭدى الاتىن كۇن جەتتى، دەمىڭدى جاقسىلاپ ال.
— ول قانداي كۇن؟
— ەگەر وسى تۇننەن قالماي قاتتىراق قيمىلداساڭ سوۆەت وكىمەتىنەن اكەڭنىڭ دە كەگىن قايتارعالى تۇرسىڭ.
پاۆەل ونىڭ نە ماقساتپەن كەلگەنىن وسى ءبىر اۋىز سوزىنەن ءسوزدى دە:
— قالاي؟ — دەپ ارباسا كەتتى.
— ول ءۇشىن تاعدىرى ءوز قولىڭدا تۇرعان شاحتانىڭ بىردە-بىر تىرەۋى قيراتىلماسىن، بىردە ءبىر زابوي قۇلاتىلماسىن.
— اكەمنىڭ كەگى كىمدە ەكەنىن بىلگەندە شاحتانىڭ تاعدىرى مەنىڭ قولىمدا ەمەس ەكەنىن قالاي بىلمەيسىز؟
— ەگەردە بۇل شاحتانىڭ باسشىلارى تەگىسىنەن بومبانىڭ استىندا قالىپ، تاعدىرى سەنىڭ قولىڭدا ەكەنىن بىلمەسەم، مەن مۇنداي اجالدىڭ ورتاسىنا كەلمەس ەدىم عوي... قالاي، مەن جالعان ايتىپ تۇرمىن با؟!
— ءسىزدى بىلمەيمىن، مەن ءوزىم شىندىقتى عانا ايتىپ وتىرمىن.
— شىندىقتىڭ قانداي ەكەنىن ايتىپ بەرەيىن، ول ءۇشىن سەن ماعان مىنا ءبىر ازياتتىڭ كىم ەكەنىن ايتىپ بەر.
— ول مەنىڭ موسكۆادا جەتى جىل بىرگە وقىپ، قالعان ءومىرىن دونباستا مەنىمەن بىرگە وتكىزۋگە كەلگەن ەڭ قىمبات دوسىم، ءارى بولاشاق تۋىسىم. اشىعىراق ايتقاندا ءبىزدىڭ سەميانىڭ بولاشاق ءبىر مۇشەسى نۇرلان تايمانوۆ دەيتىن ينجەنەر.
پاۆەل سونى ايتتى دا ساعاتىنا قاراي سالىپ، ۇرەيلى داۋىسپەن ايعاي سالدى.
— نۇرلان! سەنىڭ كەتەتىن مەزگىلىڭ جاقىنداپ قالدى، تەزدەت!
نۇرلان باسىنىڭ سۋىن سۇرتىنە سويلەپ كەلە جاتىر.
— مەن ۆەنەرا قايدا بولسا سوندا ەكەنىمدى ايتقان ەدىم عوي.
— ال مەن مامام قايدا بولسا سوندامىن، — دەپ ۆەنەرا اعاسىنىن، تىلەگىن ايتقىزباستان شەشەسىن قۇشاقتاي الدى.
ول ەكەۋىنىڭ بۇل ءسوزى روماننىڭ بۇلارعا دەگەن سەنىمىن كۇشەيتە ءتۇستى.
نۇرلان روماندى ەندى عانا اڭعارىپ:
— كەشىرىڭىز، مەن ءسىزدى بايقاماپپىن.
بۇل كەزدە رومان ورتاداعى ۇزىن ستولدىڭ ءتور جاق باسىنا بارىپ وقشاۋ تۇر ەدى، نۇرلاننىڭ، جاڭاعى ءسوزىن ءىلتيپاتىنا دا ىلگەن جوق. ۇستىندەگى شولاق كۋرتكاسىنىڭ تۇيمەسىن اعىتىپ، باسىنداعى كونەتوز بىلعارى كەپكاسىن ستول ۇستىنە تاستاي سالىپ اقىرىن وتىرا باستادى.
— مىرزالار، سىزدەردىڭ قايدا كەتەتىن ويلارىڭىز بار، سونى مەنىڭ بىلۋىمە بولار ما ەكەن؟ — دەدى داۋسىن قۇبىلتا سويلەپ.
— قاراعاندىعا.
— وندا اۋرە بولماڭىزدار.
— نەگە؟
— كەتەتىن جولدارىڭىز كەسىلىپ قالدى.
— كەسىلگەنى قالاي؟
وسى ءسوزدى ىشتەن ءبارى دە قايتالاپ، ءبارى دە اڭىرىپ قالدى.
— شاماسى وسىدان ءۇش ساعات بۇرىن قالانىڭ شىعىس جاقتاعى جولى تالقاندالدى.
— تالقاندالدى! كىم ونى تالقانداعان؟
رومان تۇرەگەلىپ بارىپ ءۇيدىڭ شىعىس جاق تەرەزەسىنە جاقىنداي بەرە، قۇلاعىن الىسقا تىگىپ تۇرا قالدى.
— انە، انالار! — دەدى ماساتتانا سويلەپ.
— ولار كىم؟
— ولار — مەنىمەن بىرگە تۇسكەن نەمىس ارمياسىنىڭ دەسانتى. انە، تىڭداڭىزدار! ول سوعىستىڭ سارىنى عانا ەمەس، سىزدەرگە كەلە جاتقان باقىتتىڭ دابىلى. سوناۋ كوكجيەكتەن كورىنگەن سوعىس سالعان ءورتتىڭ شاپاعى عانا ەمەس، سىزدەرگە كەلە جاتقان بوستاندىقتىڭ تاڭى. قاراڭىزدار، جاقسىلاپ قاراڭىزدار!
«ءيا، سەندەر ءۇشىن سوعىستىڭ ءورتى! — باقىت تاڭى. كەيىن كورەمىز، كىمنىڭ تاڭى اتىپ، كىمنىڭ كۇنى ماڭگى باتاتىنىن»، — دەدى پاۆەل ىشىنەن.
ءتورتىنشى تاراۋ
1
نۇرلاندار تۇرعان دوننىڭ ءبىر شاعىن قالاسى ەدى. بۇل قالانىڭ كۇنىن قىزىل مۇنار باسىپ، كوشەسىنىڭ قان ساسىپ كەتكەنىنە بۇگىن ءۇشىنشى كۇن. سونان بەرى بۇل قالا قارا تۇتىننەن ءبىر ايىققان ەمەس، ءالى سول جالىن جۇتىپ تۇنشىققان قالپىندا، مۇڭ مەن زاردىڭ قۇشاعىندا. ەشقانداي قۇشاققا سىيماي تۇرعان شاحتانىڭ الىپ ترۋباسى عانا. ول قاھارمان ىشىنەن بۇككەندەي دىمسىز، ءتۇتىنسىز مەلشيىپ تۇر. ءوزىنىڭ قارا قوشقىل ءتۇتىنى ەرتەڭ-اق، اسپاندايتىنىن سەزگەندەي ءمىز باقپاستان اسقاقتايدى.
وسى قاندى ءتۇتىن ساسىعان شاعىن قالانىڭ تاس كوشەلەرىنىڭ بىرىندە نەمىستەردىڭ ايداۋىنا ءتۇسىپ كەلە جاتقان نۇرلاننىڭ كوزى دە سول قىزىل ترۋبادا. سول ترۋبانىڭ ءبىر كەرەمەت كۇشكە اينالىپ بۇكىل مايدان شەبىنە قۇلاعانىن ارمانداي ما قالاي، سوعان تەلمىرە، تەسىلە قارايدى. ول ءوز ۇيىندەي بولىپ كەتكەن دانيليۋكتىڭ ۇيىنەن ۇزاي بەرە ارتىنا قاراپ ەدى، تەرەزەدەن تەلمىرە قاراپ تۇرعان ۆەنەرانى كوزى شالىپ قالدى، ءبىراق ونىڭ كوزىندەگى مولتىلدەگەن ءمولدىر جاستى كورە العان جوق. جاڭا ول نۇرلاندى ايداي جونەلگەن نەمىس سولداتتارىن سەسكەندىرە: «قوش، نۇرلان اعا!» دەپ ايعايلاپ ەدى، وكسي شىققان سول ايعاي نۇرلاننىڭ قۇلاعىنا ۇيالاپ قالىپتى.
— قوش، اياۋلى باۋىرىم...
ول سونى ايتىپ ارتىنا تاعى قاراپ ەدى، بۇل ساپار ۆەنەرانى كورە العان جوق، ويتكەنى ءدال وسى كەزدە ەسىكتى شايقاي اشىپ، ءوزى تەڭسەلە باسىپ مارينا شەشەي كەلە جاتتى. ۆەنەرا ۇزاپ بارا جاتقان نۇرلاننان كوزىن الماعان كۇيى شىرىلداپ بارىپ شەشەسىن قۇشاقتاي الدى.
— ماما، نەمىستەر نۇرلان اعانى الىپ كەتتى.
— بىلەمىن. ول مەنى قورعاماق بولعانى ءۇشىن كەتتى. باسقاسىن مىنا كەلە جاتقان ناعاشىڭنان سۇرا، — دەدى مارينا شەشەي بار ىزاسىمەن ايعايلاپ.
ۆەنەرا شەشەسىنىڭ مۇنداي كۇيىنگەنىن بۇرىن-سوندى" كورگەن جوق ەدى، ءوزىنىڭ نە بولعانىن بىلگەن جوق، نەمىس وفيسەرى تۇرىندە كيىنىپ كىرىپ كەلگەن روماننىڭ جاڭا ءمۋنديرىنىڭ جاعاسىنان ۇستاي الىپ، بار داۋسىمەن ايعاي سالدى.
— وسى ما ءسىزدىڭ بىزگە اكەلگەن باقىتىڭىز؟ وسىلاي بۇعاۋلاۋ ما؟ نۇرلان قايدا؟
رومان قانشا اشۋلانسا دا، تۇرىنەن تۇك سەزدىرگەن جوق.
— جيەنىم، مۇنان بىلاي مەنىمەن ەتە سىپايى سويلەسەتىن بول، — دەپ كۇلە سويلەپ تۇرىپ ۆەنەرانىڭ، قولىن قاتتى قىسىپ جىبەرىپ جاعاسىن بوساتىپ الدى دا، جىلتىر قارا ەتىگىنىڭ قونىشىن رەزينكا قامشىمەن شارت ەتكىزىپ مارينا شەشەيگە بۇرىلدى. — ءسىزدىڭ الدىڭىزدا تۇرعان جەڭىمپاز نەمىس ارمياسىنىڭ كاپيتانى، قالانىن اسكەري كومەندانتى پولكوۆنيك شتولس مىرزانىڭ ەڭ سەنىمدى سەرىگى، رەسمي تۇردە ايتقاندا، ونىڭ، ورىنباسارى رومان گاۆريلوۆيچ دانيليۋك مىرزا.
— مىرزا ناعاشىمىزعا مىڭ سالەم، — دەدى ۆەنەرا ويناقىلانىپ.
ونىڭ ءار ءسوزى سەرمەلگەن سەمسەردەي سەزىلسە دە، رومان سىر سەزدىرگەن جوق، جالعان جايدارىلىقپەن قۇشاعىن كەڭ جايىپ جىبەردى.
— مىڭنان ءبىردى عانا قابىلدايتىن ادەتىم. سول ادەتىمنىڭ ءامىرى بويىنشا ءبىر ءوزىڭدى دۇنيەنىڭ بار قىزىنا بالادىم، كەلشى مەنىڭ اياۋلى اسىل جيەنىم، — دەدى شالقي سويلەپ.
ول قانشا شالقىسا دا ۆەنەرا شالدىرعان جوق.
— وپاسىزدىقپەن قازاقتاردىڭ قانى قاس، مەنىڭ ءالى دە ادال ءومىر سۇرگىم كەلەدى، — دەپ ۆەنەرا قۇشاعىنا ىلىنبەي كەتىپ ەدى، رومان ونىڭ بۇل سوزىنە ءجوندى تۇسىنە الماي اڭىرىپ از تۇردى دا، اپاسىنا قاراي بۇرىلىپ كەتتى.
— ءسىز نەگە ۇندەمەي قالدىڭىز؟ — دەدى وتىرىك جايدارىلانىپ.
— قانداي دانيليۋك ەكەنىڭدى كورىپ وتىرمىن. جەندەت بولىپ كەتسەڭ دە «قۇتتى بولسىن» دەۋدەن باسقا ايتارىم بولماس.
— نەتكەن قاتال ەدىڭىز.
— قاتال دەسەڭ دە قاتە دەي الماسسىڭ.
— ءادىل سوزدە قاتە جوق، تەك مۇنى ماعان ءسىزدىڭ ايتقانىڭىز عانا اۋىر.
— «دوس جىلاتا، دۇشپان كۇلدىرە ايتادى» دەيدى ەكەن قازاقتار. مەن سول ءسوزدى يمانىمداي جاتتاپ الدىم.
روماننىڭ «قازاقتار وتتاي بەرەدى» دەگىسى كەلىپ ەدى، ۆەنەرادان يمەنىپ ونى ايتا العان جوق، كوك بۋىرىلدانا باستاعان شاشىپ سىلكىپ تاستاعىسى كەلگەندەي باسىن ءبىر يزەپ تاستادى دا، ءسوزدىڭ بەتىن بۇرىپ جىبەردى:
— مەن جاڭاعى شۋىلداقتاردىڭ شاۋىلىنەن ەشتەڭە ۇعا المادىم. سول جانجالدىڭ نەدەن شىققانىن سىزدەن بىلگىم كەلەدى.
«جانجال» دەگەن ءسوز ۆەنەرانى تاعى جالت ەتكىزدى.
— ول نە جانجال؟
ونىڭ بۇل سۇراۋى جاۋاپسىز قالدى.
— «وتە قۋانىشتىمىن» دەگەن ءسوزدى بىلمەي وتىرعانىم جوق، الدىمەن جاڭاعى قاتال سەزىم ءۇشىن عافۋ ەت، دەدى مارينا شەشەي ءىنىسىنىڭ كوزىنەن الدەنەنى كورگىسى كەلگەندەي قادالا قاراپ.
— مەنىڭ سىزگە كەشپەيتىنىم بولمايدى، ايتا بەرىڭىز.
— نەنى ايتايىن؟
— مەن سىزدەن جاڭاعى جانجالدىڭ سەبەبىن سۇراپ تۇرمىن.
— ءبىزدىڭ ءبىر كورشى ايەل ءوزىن زورلاماق بولعان ءبىر نەمىس سولداتىن تەۋىپ ولتىرگەن ەكەن...
— تەۋىپ ولتىرگەن؟..
— جۇرەگىنىڭ سىرقاتى بار سورلى بولۋ كەرەك، الگى ايەل كەۋدەسىنەن تەپكەن كەزدە شالقاسىنان تۇسكەن ەكەن، سول جەردە سەسپەي قاتىپتى. ەكى سولدات كەلدى دە، سول ءۇشىن جازالاناتىن بولعان ەلۋ ايەلدىڭ ءبىرى ەتىپ مەنى دە الا جونەلدى، ەگەر سەن تاپ بولماساڭ پاۆەل مەن نۇرلانىم مەن ءۇشىن نەمىستەرىڭمەن ولىسەتىن ەدى.
— ونداي ءولىم بۇل ءۇيدىڭ تەرەزەسى مەن ەسىگىن كەزەك قاعۋدا، بالالارىڭىزعا سونى ەسكەرتىپ قويعايسىز، قولى مەن تىلىنە يە بولسىن، — دەدى دە رومان شىعا جونەلدى.
ۆەنەرا ول كەتكەن جاقتان كوز الماي تىستەنە سويلەپ تۇر:
— مەنىڭ ناعاشىم الدەن جىلانشا جيىرىلاتىن بولىپتى، كەشىكپەي اجداھاعا دا اينالار، سول كەزدە ونىڭ ەڭ الدىمەن جالمايتىنى مەن بولارمىن.
— سەندە نەسى بار؟
— نەسى بارىپ بىلمەيمىن، ايتەۋىر كوزىندە ماعان دەگەن ءبىر وشپەندىلىك بار.
— ول قايتا كەشىرىمدى ەكەن، سەنىڭ جاڭاعى قىلىعىڭ كىمدى بولسا دا وشىكتىرەتىن قىلىق. مۇنداي مىنەزدى بۇرىن بىلمەۋشى ەدىڭ، مۇنى قايدان شىعاردىڭ؟
— ءوزىم دە بىلمەيمىن، نۇرلاننىڭ كۇيىگى شىداتپاي جىبەردى اۋ دەيمىن.
— «نۇرلان، نۇرلان» دەپ زارلاي بەرەسىن، سەن ەكى قازاققا بىردەي عاشىق بولعاننان ساۋسىڭ با؟
— جوق، ماما... نە ەكەنىن ءوزىم دە انىق بىلمەيمىن. ايتەۋىر بۇل عاشىقتىقتان دا جالىندى، كەرەمەتى كۇشتى بىردەڭە.
ول سويلەي ءجۇرىپ تەرەزەنىڭ الدىنا قالاي بارعانىن دا بىلگەن جوق، كوزىنىڭ الدىنا ءبىر وفيسەر ەكى سولداتتىڭ ايداۋىندا كەتىپ بارا جاتقان نۇرلاننىڭ ەلەسى كەلىپ ەدى تىنىسى تىنا قالدى.
نۇرلان ءالى ايدالىپ كەلەدى. ونىڭ كوزى ءالى سول الىستان اسقاقتاپ تۇرعان قىزىل ترۋبادا. ءبىراق ونىڭ كوزىنە ىلىنگەن ۆەنەرانىڭ جاسقا تولى كوزى، قۇلاعىنان كەتپەي ساڭقىلداپ تۇرعان سونىڭ ماناعى داۋسى.
— قوش، نۇرلان اعا! قوش!.
قۇلاعىنداعى ۇنگە ءوزى دە ءۇن قوستى.
نەمىستەر نۇرلاندى قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ۇيىنە الىپ كەلدى. از كۇننىڭ ىشىندە ءوزىن تالاي قاناتتاندىرىپ جىبەرگەن بۇل ءۇي ءقازىر بارلىق ادام بالاسىنىڭ قاناتىن قىرقاتىن جەندەتتەردىڭ ورداسىنا اينالىپتى. بۇرىنعى ىزگى جانداردىڭ ءبىرى جوق، بۇكىل ەۆروپانى تايتي، ساسىپ كەتكەن اياقتارىن كەربەزدەنە باسىپ ساپىرىلىسىپ جۇرگەن نەمىس باسقىنشىلارى. سولاردىڭ باسقىش ۇستىندە تۇرعان ءبىر توبى نۇرلاندى كورە سالا ءماز بولىپ جەمتىككە ۇيمەلەگەن قارعالارشا قارقىلداسا جونەلدى.
— و، ازيا، ازيا.
— ازيا حالقى ەجەلدەن مەيماندوس قوي، قوناققا شاقىرا كەلگەن بولارسىز؟
— شاقىرماساڭىز دا بارامىز، ونان دا ءبىزدى شاقىرىپ ءوز قادىرلەرىڭىزدى كوتەرىڭىزدەر...
— مالىڭىز باعۋسىز قالدى عوي.
— قاتىنىڭىز بايسىز قالدى عوي.
نۇرلان ونىڭ بىرىنە دە ءمىز باققان جوق، ولاردىڭ ۇياتتان جۇرداي بەتتەرىنە ىشتەي تۇكىرىپ ءۇن قاتپاستان اقىرىن وتە بەردى. ونىڭ مۇنداي قايسارلىعىنا ىزالانعان سولداتتار وزدەرىنىن مازاعىن كۇشەيتە ءتۇسىپ ەدى، ەكپىندەپ كەلىپ توقتاي قالعان ماشيناداعى كاپيتاندى كورىپ جىم بولدى.
بۇل كەلگەن رومان بولاتىن، ول جولىندا تۇرعان سولداتتاردىڭ سالەمىن ءجوندى الماستان، كەلىپ نۇرلاننىڭ ارقاسىنان قاعىپ قالدى:
— قورىقپا، مەن بارمىن، بەرى ءجۇر...
ونىڭ سول ارقادان قاققان الاقانى ءوز بەتتەرىنە شاپالاق بولىپ تيگەندەي جاڭاعى قارقىلداعىش نەمىستەر تەرىس اينالىپ سىرعي جونەلدى.
رومان ەرلەگەن باسقىشپەن نۇرلان دا ورلەپ كەلەدى، ءبىراق ءتۇپسىز تەرەڭگە قۇلاپ بارا جاتقانداي جانى تۇرشىگىپ كەلەدى. روماننىڭ «قورىقپا، مەن بارمىن» دەگەن جاڭاعى ءبىر ءسوزى عانا دەمەۋ.
بۇرىنعى ءبىرىنشى سەكرەتاردىڭ كابينەتىندە، بەت تەرىسى باس سۇيەگىنە جابىسىپ كەۋىپ قالعانداي كورىنەتىن ەكى ۇرتى سۋالعان، كوزى ۇڭىرەيىپ شۇڭىرەيگەن ءبىر ۇزىن نەمىس وتىر. ول وسى قالانىڭ اسكەري كومەندانتى پولكوۆنيك شتولس. مۇنان سەگىز جىل بۇرىن گەرمانيانىڭ ءبىر ۇلكەن قالاسىندا جۇرتتىڭ كۇندىز شاشىن الىپ، كەشكە قالتاسىن توناپ ءجۇرۋشى ەدى، ەندى مەملەكەت توناۋشىسى بولىپ رeceيگe كەلىپتى. ول روماننىڭ ەڭ العاشقى جەڭىسىن بايانداتىپ پلەنكانى تىڭداپ وتىر. بۇل پلەنكانى شتولس وسىندا كەلگەلى تالاي تىڭداعان-دى. رۋساكتىڭ سوناۋ كۇنگى پاۆەل مەن نۇرلانعا ۇكىم ايتقان جاپىراق قاعازىنا داتالاي ۇڭىلگەن-دى. سول جارتى جاپىراق قاعاز قازىردە دە ونىڭ الدىندا جاتىر. دانيليۋكتەردىڭ كىم ەكەنىن وي سارابىنا تاعى ءبىر سالىپ العىسى كەلگەن بولۋ كەرەك، تارى دا تىڭداپ وتىر. ول پلەنكانىڭ ءسوزى اياقتالماستان اپپاراتتى توقتاتتى دا:
— ناعىز شىندىق وسى، وسى شىندىق بارىنە دە جەتەدى — دەدى. ول سالەم بەرە كىرگەن رومانعا جاۋاپ قاتقان جوق، ونىڭ ەسەسىنە ماڭدايشاسى قوڭقيعان فۋراجكاسىنىڭ كۇن قاعارىنان ۇستاپ قىلىشتىڭ قىرىنداي جەلكەسىنە قاراي ءبىر سىرعىتىپ قويدى دا، پلەنكانىڭ سوڭعى ءسوزىن قايتا ايتىپ شىقتى: «مۇنىڭ ءبارىن مەن سوۆەت وكىمەتىنىڭ ەجەلگى جاۋى، رومان دانيليۋك دەيتىن ناعاشىمنىڭ نۇسقاۋىمەن ىستەپپىن. ايتپاقشى، ماما، رۋساكتىڭ ايتىسىنا قاراعاندا ءسىزدىڭ ول ءىنىڭىز ءتىرى سەكىلدى...»
— جيەنىڭىزدىڭ وسى ءسوزى ءۇشىن سىزگە مىڭ قابات العىس، تىڭشىلىق مىندەتىن جاقسى اتقارعانى ءۇشىن گالستۋگىڭىزگە دە راقمەت.
— مەن ونىڭ استارىندا سيقىرلى تۇيمە بارىپ ول تۇيمەگە ورالعان پلەنكا بارىن سەزگەن ەمەسپىن، — دەدى رومان كۇلىمسىرەپ. ونىڭ بىلمەيتىنى راس ەدى.
— سول اڭقاۋلىعىڭىز ءۇشىن دە راقمەت سىزگە. ەندى اشىق ايتايىن، بۇل جيەنىڭىز اقىلدى ادام، ءبىراق جيەنشەڭىز سوناۋ قازاقتى شىن سۇيەتىنىنە كوزىم قاشان جەتكەنشە مەن بۋلاردىڭ ەشقايسىسىنا سەنەر ەمەسپىن.
— مەن سەنىمدىمىن، — دەپ رومان كۇمپيە قالىپ ەدى، شتولس:
— ءسىزدىڭ سەنىمىڭىز ماعان سەنىم بولا المايدى. سوندىقتان ءبىر ۇلكەن ەكسپەريمەنت جاسالۋ قاجەت، — دەگەن ىزعارىنان كەيىن ول كۇمپيۋى كوبىككە اينالىپ كەتتى.
— قانداي؟ — دەدى، ىشىندە قالتىراۋ بار ما، قالاي، روماننىڭ داۋسى ءسال دىرىلدەڭكىرەپ شىقتى.
شتولس ونىڭ بۇل سۇراۋىنا جاۋاپ بەرمەستەن:
— ءبىزدىڭ بولاشاق ماقتانىمىز، ءسىزدىڭ باتىر جيەنىڭىز قايدا؟ — دەدى.
— ول باتىرىڭىز ءوزىنىڭ قانىنا بويالىپ ءدال ءقازىر ءسىزدىڭ قابىلداۋ بولمەڭىزدە وتىر.
ءشتولستىڭ شۇڭىرەك كوزى بەلى ۇزىلگەن جىلاننىڭ كوزىنە ۇقساپ ۋىتتانىپ كەتتى.
— قانعا؟! كىم ونى قانعا بوياعان؟ — دەدى بۋلىعا ايعايلاپ.
— وبەرلەيتەنانت بەيكەردىڭ ادامدارى سەكىلدى.
شتولس كنوپكانى باسىپ قالىپ، ەسىك اشىلار اشىلماستان ايعاي سالدى:
— ينجەنەر دانيليۋك ءۇشىن مەنىڭ ەسىگىم ءارقاشان دا اشىق بولسىن دەگەنىم قايدا؟!
قارسى جاقتان جاۋاپ قايتقان جوق، ەسىك جابىلماستان پاۆەل كىرىپ كەلدى. ول باسىنىڭ جاراسىن ءوزىنىڭ قول ورامالىمەن بايلاي سالعان ەكەن، سول ورامالدىڭ استىنان شاپشىپ شىققان شەكەنىڭ قانى تارامدالىپ كەلىپ ون قاباقتىڭ قيىعىنا جەتە بەرە توقتاپ قاتىپتى. ءبىر كەزدە قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى وتىراتىن جەردەن وسى كابينەتتەن بۇرناعى كۇنى فاشيستەر ارمياسىنىڭ پولكوۆنيگى وسى ءشتولستىڭ وتىرعانىن كورگەن كەزدە بىرەۋ توبەسىنەن سوعىپ جىبەرگەندەي كوزىن جۇمىپ قالعان ەدى، بۇل ساپار سىر سەزدىرگەن جوق، تەك جۇرەگى سىزداپ سالا بەردى.
شتولس ونى كورە سالا اتىپ تۇرىپ ەدى، رومان دا جارىسا تۇرەگەلدى.
— قىمباتتىم اۋ، باسىڭىزعا نە بولعان؟ — دەدى شتولس پاۆەلعا قارسى كەلە جاتىپ.
— سىزدەرگە يىلگەنى ءۇشىن العان سىيى عوي.
— وتىنەمىن، وتىرىڭىز! — دەپ شتولس ونى قولتىقتاپ اكەلىپ ءوزىنىڭ قارسىسىنداعى كرەسلوعا وتىرعىزدى دا، ءوز ورنىنا جەتە بەرە كنوپكانى باسىپ قالدى، — وبەرلەيتەنانت بەيكەردى شاقىر، — دەدى كىرىپ كەلگەن شيكىل سارى ەفرەيتورعا زىرك ەتىپ.
بەيكەر دەگەنى جاڭاعى ەفرەيتوردان دا شيكىل بىرەۋ ەكەن، جىلان جۇرىسىمەن سۋماڭداپ، كىرىپ كەلىپ ەدى، شتولس ونى دا سويلەتپەستەن:
— مىناۋ نە؟ — دەدى، پاۆەلدى يەگىمەن نۇسقاپ، — تەزىنەن جاۋاپ بەر، كىم سەندەرگە ورىستاردىڭ مۇنداي قىلىعىن ۇيرەتكەن؟
سوۆەت ادامدارىن ازاپتاعانى ءۇشىن العىستان باسقانى ەستىپ كورمەگەن بەيكەردىڭ كىرتيگەن كىشكەنتاي كوزى جىپىلىقتاپ كەتتى. كوزىمەن بىرگە جۇرەگى دە تىپىرلاپ تۇر. ءبىراق جانىن تۋلاتسا دا ءشتولستىڭ بۇل سۇرقيالىعىنا ويى جەتەر ەمەس.
— عافۋ ەتىڭىز، — دەدى ىشقىنىپ، — عافۋ ەتىڭىز، پولكوۆنيك مىرزا. ءبىزدىڭ فولكەرس مىرزانىڭ وسى كۇنگى ايەلىنىڭ بۇرىنعى بايىنان قالعان بالاسىن ورىستىڭ ءبىر ايەلى تەۋىپ ءولتىرىپتى. سونىڭ سالدارىنان، — دەي بەرىپ ەدى شتولس ايعايلاي تۇرەگەلدى.
— تەۋىپ ءولتىردى؟ تەپكەن ورىس ايەلى، ولگەن نەمىس سولداتى ما؟
— ناق سولاي، زور مارتەبەلى پولكوۆنيك مىرزا. سول ايەلدىڭ كەسىرىنەن ءبىزدىڭ ءبىر اۆتومات بايقاماي بۇل مىرزانىڭ شەكەسىنە ءتيىپ كەتىپتى.
— بايقاماعانى قالاي؟ سوندا سىزدەر ەركەك پەن ايەلدى ايىرا المايسىزدار ما؟
— كەشىرىڭىز، شىندىقتى سىزدەن جاسىرۋ مەنىڭ. قولىمنان كەلمەيدى.
— مۇنداي شىندىقتان وتىرىكتىڭ ءوزى جاقسى ەكەنىن ءبىلىپ ال، اقىماق! — دەپ شتولس وزىنە قاراي ءجۇرىپ ەدى، بەيكەر جانى قىسىلعانىنان نە دەرىن بىلمەي:
— مۇنان بىلاي ول بۇيرىعىڭىزدى دا بۇلجىتپاسپىن، — دەپ اۋزىنا نە تۇسسە سونى وتتاي سالدى.
— دانيليۋك مىرزا! قالاي، مۇنداي شىندىق سىزگە ۇناي ما؟-دەپ شتولس رومانعا قاراپ ەدى ول:
— مەنىڭ كۇلكىم كەلىپ تۇر، — دەپ جىلميا قالدى.
— ال مەنىڭ ىزام كەلىپ تۇر. مەن كۇلكىسى كەلگەن سىزگە دە، ەركەك پەن ايەلدى ايىرا بىلمەگەن مىنا باتىرعا دا ىزالىمىن.
— مەن دۇرىستاپ جەتكىزە المادىم اۋ دەيمىن، باسىنان باستاپ ايتۋعا رۇقسات ەتىڭىزشى، — دەدى بەيكەر شىجبالاقتاپ. ول ءشتولستىڭ رۇقساتىن قاباعىنان كوردى دە سويلەي جونەلدى: — ول بىلاي: ءبىزدىڭ سولداتتار سول ايەل تۇرعان كۆارتالدى قورشاپ الىپ، ەلۋ ايەلدى تۇتقىنداعان ەكەن. سول ەلۋدىڭ قاتارىنا مىنا ينجەنەر مىرزانىڭ شەشەسى دە قوسىلىپ كەتىپتى. مەن كەلدىم دە شەشەسىن قۇتقارىپ جىبەردىم، شەكەسى مەنەن بۇرىن جارالانىپتى.
— بولدىڭىز با؟
— بولعان سەكىلدىمىن.
— دانيليۋك مىرزانىڭ شەكەسىنە تيگەن اۆتوماتتىڭ يەسى الدىڭعى شەپكە جىبەرىلسىن، بارىڭىز!
الدىڭعى شەپكە ءوزىنىڭ جىبەرىلمەگەنىنە قۋانعان بولۋ كەرەك، بەيكەر ەسىكتەن ءبىر اق ىتقىدى. ءشتولستىڭ قاندى كوزى روماندا، روماننىڭ كوزى پاۆەلدا، پاۆەلدىڭ كوزى جەردە. كوزى جەردە بولعانىمەن، قيالى كەلەشەكتىڭ كوگىنە قاراي سامعاپ بارادى.
شتولس الدىندا جاتقان ءبىر قاعازعا ويلانا قاراپ وتىر ەدى، ۇيقىسىنان شوشىپ ويانعانداي سەلت ەتىپ، ءتۇسىپ بارا جاتقان ەڭسەسىن كەنەت كوتەرىپ الدى دا، پاۆەلعا قارادى.
— اشۋىڭىزدى باسىپ بولساڭىز جۇمىس جايىن كەڭەسەيىك، — دەدى.
— مەن ەشقانداي جۇمىس جايىن بىلمەيمىن، بىلگىم دە كەلمەيدى.
— ەندى نە بىلەسىز؟
— مەنىڭ ەندىگى بىلەرىم ەلىم عانا... ءولىم... سىزدەردەن دە، قۇدايدان دا تىلەيتىنىم ءولىم.
— بولشيەۆيكتەردەن شە؟ ولاردان دا تىلەيتىنىڭىز ەلىم بە؟
— ولاردىڭ ماعان ارناعان ءولىمى تىلەمەسەم دە ءازىر.
— اشۋمەن ايتىلعان ءسوزدى كەشىرۋ ماعان قيىن ەمەس، — دەدى شتولس ىزبارلانىپ. — سىزگە بەرەر كەڭەسىم: باسىڭىزدىڭ ەكى تامشى قانى ءۇشىن قادىر-قاسيەتىڭىزدى كەتىرمەڭىز. توقتاڭىز، قۇدايدان باسقاعا جالىنۋ نەمىستەردىڭ سالتىندا جوق ەكەنىن ەسكەرىڭىز دە، اقىلعا كەلىڭىز. قاراماعىڭىزعا قانشا ينجەنەر، تەحنيكتەر، قانشا جۇمىسشى كەرەك ەكەنى كورسەتىلگەن جوسپار جاساڭىز دا، ءبىر جەتىدەن قالدىرماي تابىس ەتىڭىز.
— ول جوسپاردى مەن كىم بولىپ جاساماقپىن؟
— ءسىز گەرمانيا وكىمەتى تاراپىنان زور قۇرمەتكە يە بولىپسىز، — دەپ شتولس پاۆەلعا جىميا قاراپ ەدى، رومان ونىڭ كوزىن الا بەرە سۇرلانا ءتۇستى. ءبىراق ءسوزى ءشتولستىڭ سوزىنەن دە مايماق:
— اتاپ ايتقاندا، دونباسس شاحتالارىن قالپىنا كەلتىرۋدىڭ ەڭ العاشقى داڭقىنا سەن يە بولىپسىڭ، جيەنىم.
— قۇتتىقتايمىن، ءبىزدىڭ بولاشاق ماقتانىمىز، — دەپ شتولس پاۆەلعا قولىن ۇسىنىپ ەدى، رومان ارقاسىنان قاقتى، ءتىپتى ول:
— بىزدەر ەرتەڭ ول شاحتانىڭ تۇڭعىش كومىرىن بۇكىل الەمنىڭ كورمەسىنە قويامىز، — دەپ لەپىرە جونەلدى.
— ەگەر ونداي كۇنگە جەتە قالساق گەببەلس مىرزا ءبىزدىڭ دانقىمىزدى، اسىرەسە، پاۆەل مىرزا، ءسىزدىڭ داڭقىڭىزدى سول كۇنى اق الەم اسپانىنا كوتەرەدى.
ءدال ءبىر سونىمەن ءسوز جارىسىنا تۇسكىسى كەلگەندەي:
— ول كوتەرىلگەن ءبىزدىڭ داڭقىمىز عانا ەمەس، ءفاشيزمنىڭ تۋى، — دەپ رومان دا قالىسار ەمەس.
شتولس سالماقتانا قالدى:
— ءفاشيزمنىڭ تۋىن كوتەرۋ — كوممۋنيزم تۋىن قۇلاتۋ ەكەنىن بىلەرسىز.
— ونى بىلەمىن، — دەدى پاۆەل ىركىلمەستەن، — ءبىراق شاحتانىڭ تۋىن قالاي كوتەرۋدى بىلمەيمىن.
— بىلەسىز، مەن بىلدىرەمىن. ءسىز باسقا شاحتالار سەكىلدى قالانىڭ بۋرگوميسترىنە دە، گەبيت كوميسسارىنا دا قاراماي، تىكەلەي ماعان باعىناسىز.
— مۇنداي زور سەنىم كورسەتكەنىڭىز ءۇشىن مىڭ قابات العىس، ءبىراق ديرەكتور بولۋ مەنىڭ قولىمنان كەلمەيدى.
— قولىڭىزدان كەلەتىنىن بىلمەسەم مۇنداي بيلىكتى مەن ءسىزدىڭ قولىڭىزعا بەرمەس ەدىم عوي.
— قاتەلەسۋىڭىز مۇمكىن عوي.
— قاتەلەسسەم دە وكىنبەيمىن.
— ناعاشى، ءسىز نە دەيسىز؟
— مەن ءوزىم ەككەن ەگىنىمدى ورىپ شاتتانىپ وتىرمىن.
— شاحتانى باسقارا الماي، قۇرمەتتى پولكوۆنيكتىڭ بۇل سەنىمىن اقتاي الماسام، مەن ءوزىمدى ءوزىم جوق ەتەمىن، سوندا ءسىزدىڭ وراتىن ەگىنىڭىز مەنىڭ قىرشىن ءومىرىم بولعانى ما؟.
پاۆەلدىڭ بۇل ءسوزى ناعاشىسىنان بۇرىن ءشتولستى ءسۇيسىندىرىپ جىبەردى.
— راقمەت، گروموۆ مىرزا، — دەدى ول شاتتانا سويلەپ. — ءبىزدىڭ باعىمىزعا سىزدەي دوس قالدىرىپ كەتكەن اكەڭىزدىڭ ارۋاعىنا راقمەت. سول ءارۋاقتىڭ قۇرمەتى ءۇشىن بىزدەر ءسىزدى بۇگىننەن باستاپ ءوز اكەڭىزدىڭ اتىمەن اتاپ گروموۆ دەيتىن بولايىق، ءسىز وسىعان رۇقسات ەتىڭىز.
— ءسىز مەنى اكەمنىڭ ارۋاعىمەن ادەمى جەڭدىڭىز، قارسىلاسار قاۋقارىم قالماعان سەكىلدى، — دەدى دە قولىم كوتەردى. — سول اكەنىڭ قارىزىن ءوز بۇيرىعىڭىز ەتىپ ايتا بەرىڭىز، يە بۇيىرساڭىز دا ورىنداۋعا ءازىرمىن.
— مەن ەندىگى بۇيرىقتى ءسىزدىڭ جوسپارىڭىزعا قاراي وتىرىپ بەرگىم كەلەدى، قولىڭىزداعى سول جوسپار بولعاي.
— سوعان جاقىن.
— نەگە ءوزى ەمەس؟
— سونىڭ ءوزى، ءبىراق ءالى دە ايقىنداي تۇسەتىن جەرلەرى بار.
— كەيىن ءبارىن دە ايقىندارسىز، مىنا ستولعا جايىڭىز، — دەدى شتولس وقشاۋ تۇرعان ستولدى يەگىمەن نۇسقاپ. — دانيليۋك مىرزا، ءسىز دە جاقىنداڭىز.
پاۆەل قولىنداعى شيىرشىقتالىپ بۇكتەلگەن چەرتەجدى شتولس نۇسقاعان ستولدىڭ ۇستىنە اپارىپ جايا باستادى.
— ويىمىز شەگىنبەسە، ءوزىمىز جاقىندارمىز اۋ، — دەپ رومان كۇلە سويلەپ كەلە جاتىر ەدى، شتولس جالت قاراعان كەزدە ونىڭ كۇلكىسى جالپ ەتتى.
— نەگە؟ — دەدى شتولس وعان تەسىلە قاراپ. — الدە ءبىزدىڭ بۇل ارەكەتىمىز سىزگە ۇناماي ما؟
— مەن جەر استىنان بيحابار اداممىن، بار ۇنامايتىنى — ءوزىمنىڭ سول بيشارالىعىم.
شتولس پاۆەلعا يەك قاقتى.
— بايانداي بەرىڭىز.
— باسقاسى كەيىن، قازىرگى كەڭەسەرىمىز ءبىر عانا ماسەلە. ول — شاحتانىڭ قانشالىقتى بۇلىنگەنىن ءبىلۋ.
— ونى ءبىلۋدىڭ جولىن ايتىڭىز.
— ونى ءبىلۋدىڭ ءبىر عانا جولى بار، — دەدى پاۆەل ءوزى سىزىپ جاساعان كارتانىڭ بەتىندەگى شىم-شىتىرىق سىزىقتارعا كوزىن جۇگىرتىپ، — مىنا ءبىر قىلدىرىقتاي قىزىل سىزىقشاعا قاراڭىزدار. بىزدەر قاشىپ قۇتىلعان شۋرفتىڭ جولى وسى. وسى ارقىلى قاتىناپ، توپىراعىن وسى ارقىلى ارقامىزبەن تاسىپ، بەرگى شەتتەگى اۆالدى ارشىپ الساق، ارجاعىنداعى ستۆول تورابىنىڭ قانشالىق بۇلىنگەنىن ءبىلۋ كيىن ەمەس.
— بۇل جولىڭىز قيامەتتىڭ قىل كوپىرىندەي ەكەن، ۇزىندىعى قانشا؟
— ەكى مىڭ جەتى ءجۇز مەتر.
— كورمەسەم دە بۇل جولدىڭ قانداي ەكەنىن ءبىلىپ تۇرمىن، بۇل ءۇشىن جيىرماسىنشى عاسىردىڭ تەحنيكاسىنان گورى ورتا عاسىردىڭ تەرى قاپشىعى ارتىق سەكىلدى. سوندىقتان ەكى مىڭ جەتى ءجۇز مەتر تەرەڭدىكتەگى اۆالدى جەر بەتىنە تاسىپ شىعارۋ ءۇشىن كەمى ەكى مىڭ ادام كەرەك بولار.
— شاحتانى قاشان قالپىنا كەلتىرىپ، مەحانيزمدەرىن ورنىنا قويىپ بولعانشا ادام كۇشىنىڭ وراسان كوپ كەرەك ەكەنى انىق. مەنىڭ ازىرشە بار ايتارىم وسى عانا.
— ءسىزدىڭ ازىرشە مۇنان ارتىق ايتارىڭىز بولۋى مۇمكىن ەمەس، — دەپ شتولس ءوز كرەسلوسىنا قاراي كەتە بەرە توقتاي قالدى — ءسىزدىڭ بىزگە قويار باسقا تالاپ-تىلەكتەرىڭىز جوق پا، گروموۆ مىرزا؟
— بار، زور مارتەبەلى پولكوۆنيك مىرزا. سىزدەن تىلەر جالعىز تىلەگىم: شاحتانىڭ باس ينجەنەرى ەتىپ تايمانوۆ مىرزانى بەرىڭىز.
— ول تىلەگىڭىزدى ورىنداۋ كيىن ەمەس. باسقا ءسوز كەلەسى جىلى، كەلەسى وسى كۇنى ءسىزدىڭ ۇيدە ايتىلاتىن بولسىن. سول كۇنگى تويدىڭ بارلىق ءدامى سىزدەر قالپىنا كەلتىرگەن شاحتانىڭ جاڭا كەمىرىنە قاينايتىن بولسىن. مۇنداي شاحتانى قالپىنا كەلتىرۋ ەكى جىلدىڭ جۇمىسى ەكەنىن بىلەمىن، ەكى جىلدىڭ جۇمىسىن ءبىر جىلدا ءبىتىرۋ ءۇشىن نە كەرەكتىڭ ءبارىن دە بەرە الامىن. جاساپ اكەلەتىن جوسپارىڭىز وسى مىندەتكە ساي بولسىن. مەنىڭ ەندىگى ايتارىم سول جوسپاردان كەيىن. ءسىزدى دە سول جوسپارعا قاراپ تۇرىپ تىڭدايمىن، ازىرشە قوش ايتىسايىق.
شتولس سونى ايتا تۇرىپ كنوپكانى باسىپ جاڭاعى شيكىل سارىنى شاقىرىپ الدى دا، ءامىر ەتتى:
— بەيكەرگە ايت، ينجەنەر گروموۆ مىرزانى ماشينامەن ۇيىنە اپارىپ سالسىن دا، شەشەسىنەن كەشىرىم سۇراسىن. سول ۇيدە تۇراتىن ءبىر ينجەنەر قازاق بار، سونى ماعان اكەلەتىن بولسىن.
پاۆەل قوش ايتىستى دا، چەرتەجىن جۇرە شيىرشىقتاپ، ءوزى دە سول شيىرشىقتالعان چەرتەجدەي شيىرشىق اتىل شىعا جونەلدى.
شتولس رومانعا يەك قاقتى.
— ءسىز جاڭاعى ايتىلعان ەكسپەريمەنتتىڭ دايىندىق جۇمىسىنا قازىردەن باستاپ كىرىسكەيسىز.
— ونىڭ قانداي ەكسپەريمەنت ەكەنىن ءالى ايتقان جوقسىز عوي.
— جيەنشەڭىزدىڭ ول قازاقتى شىن سۇيەتىنىنە كوزىم قاشان جەتكەنشە، بۇلاردىڭ ەشقايسىسىنا سەنبەيتىنىمدى ايتتىم عوي. سول قازاقتى جەتى تاۋلىك بويى ءوز «بولشيەۆيكتەرىڭىزدىڭ» تەرگەۋ تەپكىسىنە بەرىڭىز. ول تەرگەۋدىڭ ماقساتى ونىڭ مۇندا نە ماقساتپەن قالعانىن ايقىنداۋ بولسىن. ول ءۇشىن تەرگەۋ جۇمىسى سىم شىبىقپەن دۇرە سوعۋ، تاندىرىن كەپتىرۋدەن باستالسىن دا، ءوز قانىن وزىنە قورەك ەتۋىمەن اياقتالسىن، ءبىراق ءولىپ كەتپەسىن، ول ءۇشىن ساعات سايىن دارىگەرلەر باقىلايتىن بولسىن. ويتكەنى، ونىڭ مەن ءۇشىن اسا قىمبات ادام بولىپ شىعۋى مۇمكىن.
ماناعى جيرەن ەفرەيتور كەلىپ نۇرلاننىڭ وسىندا ەكەنىن بايانداپ ەدى، شتولس وعان:
— كەلتىر! — دەدى دە رومانعا يەك قاقتى. — ءسىز بوسسىز.
— ول قازاقتىڭ وسىندا قالۋى ءسوز بولا قالسا، مەنىڭ كەڭەسىم كەرەك بولماس پا ەكەن؟ — دەپ رومان سىزىلا قالىپ ەدى، شتولس مىرس ەتتى.
— مۇمكىن، ءسىز مەنىڭ توسەكتەگى جۇمىسىما دا كەڭەسشى بولعىڭىز كەلەر.
— كەشىرىڭىز!
— بارىڭىز!
نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ءشتولستىڭ نۇرلانمەن وڭاشا سويلەسكىسى كەلەتىن ويى بار، ونىڭ سول ويىنا تۇسىنە الماي رومان دەل-سال.
«بۇل قالاي؟ الدە بۇل قازاقتىڭ مەنەن جاسىرىپ نەمىستەرگە ايتقان ءبىر قۇپيا سىرى بار ما؟ مۇنى قالاي بىلسەم ەكەن؟» ول سونداي ويدىڭ جەتەگىندە كەتە باردى.
ونىڭ تۇيتكىلدەنىپ كەتكەنىن سەزسە دە، شتولس ەلەگەن جوق، وزىنەن كوز الماستان ەسىك كوزىندە تۇرعان نۇرلانعا كۇلە قاراپ جايدارىلانا قالدى.
— ا، الىپ ازيانىڭ اداسقان پەرزەنتى... كەلىڭىز، كەلىڭىز... وتىرىڭىز. ول — جازالىلار مەن ورىستار وتىراتىن ورىن. مۇندا، مەنىڭ قارسىما كەلىپ وتىرىڭىز... تۇرىڭىزدە كەيىستىك بار، ارينە وعان كىنالى ءبىز ەمەس، ويتكەنى ءسىزدىڭ ەلمەن سوعىسقان ءبىز جوق. سولاي ەمەس پە؟
نۇرلان اڭىرا قاراپ ەسىك كوزىنەن ءوزىنىڭ قارسىسىنا كەلىپ وتىرعانشا، ول وسىنىڭ ءبارىن ايتىپ ۇلگىردى. نۇرلان اڭ-تاڭ. ويتكەنى، بۇرناعى كۇنى بۇل پولكوۆنيك ونىڭ كوزىنە ادامشا سويلەسە بىلمەيتىندەي كورىنگەن-دى. سويلەگەندە ءتىسى شىقىرلاپ، كوزى قاندانىپ كەتەتىن. سونان بەرى «فاشيست» دەگەن جازۋدىڭ ءوزى نۇرلاننىڭ كوزىنە كىسى جەگىشتەردىڭ ارسيعان ازۋ تىستەرى بولىپ ەلەستەيتىن. سول ارسيعان تاجال ازۋلاردى كورگىسى كەلگەندەي ءشتولستىڭ اۋزىنا قاراي قالىپ ەدى، ول مۇلدەم وزگەرىپ كەتىپتى. جىلاننىڭ كوزىندەي جىلتىلداعان شۇڭىرەك كوزى دە ادامنىڭ كوزىندەي، سەلەۋدەي سەلدىر شاشى بار باسى دا ادامنىڭ باسى سەكىلدى. قاساڭداۋ تەرىسى سۇيەگىنە جابىسىپ قالعانداي كورىنەتىن ىزعارلى سۇر بەتى دە ادامنىڭ بەتىنە ۇقساس، تەك قوڭىزدىڭ ۇلكەندىگىندەي مۇرتى گيتلەردىڭ مۇرتىما ۇقساستاۋ.
— قالىڭىز قالاي؟ — دەگەن داۋسى دا كادىمگى ادامنىڭ داۋسى.
— جامان ەمەس، — دەدى نۇرلان ءسال يمەنىڭكىرەپ.
— مەنىڭ سىزبەن ۇزاق ءسوزىم بار، قاي تىلدە سويلەگەنىمدى قالايسىز؟
— قالاعان تىلىڭىزدە سويلەي بەرىڭىز. سىزگە جەڭىلى نەمىس ءتىلى بولار.
شتولس باسىپ ءبىر شايقادى دا، ويلانىپ بارىپ ءۇن قاتتى.
— ءسىز ءوزىڭىزدى مەنىڭ نە ءۇشىن شاقىرعانىمدى بىلمەيتىن بولارسىز؟
— ارينە.
— Heگe ارينە؟
نۇرلان ونىڭ بەتىنە كوز تاستاپ ەدى، ونىڭ كوزىندە كۇلكىنىڭ قىشانى تۇر ەكەن. سونى كورىپ جانى جايلاندى دا، ايتار ءسوزىن سايلاپ الدى.
— بۇرناعى كۇنى وزىڭىزدەن شىققاننان كەيىن ءبىر تاۋلىك بويى ءنار تاتپاستان، ۇيقى كورمەستەن تەرگەلدىم. سول تەرگەۋدەن قالعان نەم بارىن بىلمەيمىن.
— ولاردىڭ تورتەۋى جابىلىپ ايتقىزا الماعان شىنىڭىزدى سىزگە مەن ايتقىزعالى وتىرمىن.
— اۋرە بولماڭىز.
— نەگە؟
— مەن بار شىندىقتى سول كۇنى تۇگەل ايتىپ تاۋىستىم، سوندىقتان سىزگە ايتارىم قالعان جوق.
— سوندا ءسىز «گروموۆتىڭ قارىنداسى ءۇشىن قالدىم» دەۋدى دە شىندىق دەمەكسىز بە؟
— گروموۆتىڭ قارىنداسى ءۇشىن ەمەس، ءوزىمنىڭ قالىڭدىعىم ءۇشىن قالدىم.
— ەگەر شىندىعىڭىز سول بولسا نەكەلەرىڭىز نەگە قيىلماعان، زاگس-كە نەگە تىركەلمەگەنسىزدەر؟
— قازاقتاردىڭ ءوز زاڭى بار.
— قازاقتاردىڭ زاڭى الدەقاشان ورىستاردىڭ زاڭىنا اينالعان جوق پا ەدى! ەندى قايداعى زاڭ ايتىپ وتىرعانىڭىز.
— ءسىزدىڭ بۇل ايتىپ وتىرعانىڭىز مۇنان جيىرما بەس جىلدان ارعى ەرتەگى.
— ەرتەگى؟
— ءيا.
— سوندا ءسىزدىڭ نەكەڭىزگە كەدەرگى بولعان قازاقتىڭ قانداي زاڭى؟
— ناعىز قازاقتاردىڭ جۇرەگىنە جازىلعان ءبىر زاڭ بار. ول — اكە-شەشەنىڭ ريزالىعىنسىز ۇيلەنبەۋ.
— سوندا قالاي، اكە-شەشەڭىزدىڭ ريزالىعىن العانعا دەيىن ءسىز بۇل قىزعا ۇيلەنبەيسىز بە؟
— سىزدەرگە ەرسى كورىنگەنمەن، ءبىزدىڭ سالتىمىز سونداي يبالى.
— ەگەر، ءسىز ەلىڭىزگە جەتىپ، اكە-شەشەنىزدىڭ ريزالىعىن العانعا دەيىن ول قىز باسقا بىرەۋگە ءتيىپ كەتسە قايتەسىز؟
— ول قىز باسقاعا تيمەيدى، ويتكەنى مەنەن باسقانى سۇيمەيدى.
— ەگەر ءسىزدىڭ ءۇمىتىڭىز الدانعان بولسا، ياعني ول قىز باسقا بىرەۋدى سۇيە قالسا، سۇيمەسە دە تيە قالسا؟
— وندا ۇشەۋمىز بىردەي جەر بەتىنەن جوق بولامىز.
— ۇشەۋىڭىزدى بىردەي جوق ەتەتىن كىم؟
— مەن.
— ەگەر ول قىزدىڭ تيگەنى نەمىس وفيسەرى بولسا شە؟
— ءبارى ءبىر، كىم بولسا دا.
ءوزىنىڭ وسى سوزىنەن شوشىنىپ شتولسكە كوز قيىعىن تاستاپ ەدى، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ول كۇلىمسىرەپ وتىر ەكەن.
— ريزامىن، — دەدى ول جىميا ءتۇسىپ، — شىنىڭىزدى يمەنبەي ايتقانىڭىزعا ريزامىن.
نۇرلان مۇنى كۇتكەن جوق ەدى، نە دەرىن بىلمەي:
— راقمەت، — دەدى باسىن ءيىپ.
— ءسىز ايتار العىسىڭىزدىڭ بارلىعىن شوقايەۆ مىرزاعا ايتىڭىز.
نۇرلان كەنەت سەسكەنىپ قالدى.
— شوقايەۆ؟! — دەدى ءشتولستىڭ بەتىنە تاندانا قاراپ. — ول كىم؟
— جەر بەتىندە سونداي ءبىر اقىلدى قازاق بار، ونى سىزدەي سانالى قازاقتاردىڭ بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس.
— اقىلدى قازاقتاردىڭ ىشىندە مەن بىلمەيتىن بىرەۋى جوق، — دەدى نۇرلان ويلانا سويلەپ، — سوعان قاراعاندا ءسىزدىڭ شوقايەۆىڭىزدىڭ نە قازاق ەكەنى، نە اقىلدى ەكەنى بەكەر.
— ويلانىڭىز، — دەدى شتولس سۇزىلە قاراپ، ول جىلميعان ءتۇسىن وزگەرتەر ەمەس، — روسسيا العاش قاۋساي باستاعان كەزدە بولشيەۆيكتەردەن بەزىپ، تۋعان تۇركىستانىڭ تاستاپ شەت ەلگە كەتكەن شوقايەۆ مۇستافا اعاڭىز مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم.
نەگە ەكەنى وزىنە دە بەلگىسىز:
— مۇستافا! — دەدى نۇرلان قۋانىشتى ۇنمەن. كەنەت وزگەرىپ سالقىن قاندانا قالدى. — نەندەي ادام ەكەنى بەلگىسىز، سونداي بىرەۋدىڭ بارىن ەمىس-ەمىس ەستىگەنمىن. ءسىز ونى قايدان بىلەسىز؟
— ول مەنىڭ جاس كەزدەگى ۇستازىم بولاتىن، ءبىر كەزدە اعىلشىندارعا ساتىلىپ وتانىنا قارسى ۇگىت جۇرگىزگەنى ءۇشىن وتكەن جىلى پاريجدە گەستاپونىڭ تۇرمەسىنە تۇسكەن ەدى، سول تۇرمەدەن تۇركىستاننىڭ كوگىنە ءبىراق كوتەرىلگەلى تۇر. ءقازىر ول بولاشاق تۇركىستان مەملەكەتتىڭ كوسەمى.
— گەستاپونىڭ تۇرمەسى... تۇركىستاننىڭ كوگى... ەكى اراسى تىم الشاق ەكەن.. — دەدى نۇرلان باسىن شايقاپ.
— ونىڭ قيالى جەتپەسكە قولىن جەتكىزگەن فيۋرەردىڭ قامقور قاناتى. سول قامقور قانات ونى مينيستر روزەنبەرگ ارقىلى تۇرمەدەن الىپ شىقتى، سول قامقور قانات ەندى مۇلدەم شارىقتاتىپ تۇركىستاننىڭ اسپانىنا شىعارعالى تۇر.
نۇرلان ونىڭ بۇل سوزىنە مىرس ەتتى دە، ويىنا كەلگەن ءبىر ءسوزدى ايتىپ سالدى:
— فيۋرەرىڭىزدىڭ بۇل قامقورلىعى مۇنان وتىز جىل بۇرىنعى ءبىر سۋرەتتى ەلەستەتەدى ەكەن...
شتولس ونى ەندى عانا ەلەگەندەي ىنتىعا باستادى!
— ول نە سۋرەت؟
— سىزدەردىڭ ءبىر كەزدەگى پاتشالارىڭىز ۆيلگەلمنىڭ سۋرەتى.
مۇنى كۇتپەگەن بولۋ كەرەك، نۇرلان سونى ايتقان كەزدە ءشتولستىڭ اۋزى اشىلىپ، كوزى جۇمىلىپ كەتتى. ول كوزىن سىعىرايتىپ بارىپ قايتا اشتى دا:.
— ۆيلگەلم؟ ءسىز ونان نە ءبىلۋشى ەدىڭىز؟
— ماردىمدى ەشتەڭە بىلمەيمىن، تەك مۇنان وتىز جىل بۇرىن مۇسىلمان ەلدەرىن ارالاپ مىسىرعا دەيىن بارعانىن، سول ساپارىندا مونتانى سوپى شاپانىن كيىپ، مۇحاممەت پايعامبار سالعان عازاۋات سالدەسىن باسىنا سالىپ تۇسكەن سۋرەتىن دۇنيەگە تاراتىپ، ءوزىن بۇكىل مۇسىلمانداردىڭ قورعانىمىن دەپ جار سالعانىن عانا بىلەمىن.
— توقتاڭىز، ماعان ءسىزدىڭ وسى بىلگەنىڭىز دە جەتەدى. كەيبىر سوزدەرىڭىزگە قانشا شامدانسام دا ءسىزدى قۋانتۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىرمىن.
— ول ءۇشىن الدىن الا راقمەت.
شتولس وعان ايتار قۋانىشىن قيماي قينالعانداي، اياعىن اۋىر باسىپ كابينەتتىڭ ءىشىن كەزۋىلدەپ ءبىراز ءجۇردى دە:
— شوقايەۆ مىرزانىڭ مەنەن تىلەگەنى قولعا تۇسكەن قازاقتاردىڭ نەمىس ءتىلىن بىلەتىندەرىنە قورعان بولۋ ەدى. مەنى سىزبەن بۋلاي سىپايى سويلەستىرىپ وتىرعان سول دوسىما بەرگەن ءوزىمنىڭ ۋادەم، سوندىقتان شوقايەۆ تۋرالى قيقار سويلەۋدەن ەندى اۋلاق بولىڭىز.
— ول قيىن ەمەس، تەك مەن سياقتىلار وعان نە ءۇشىم قاجەت؟
— قۇستىڭ قاناتسىز ۇشا المايتىنىن بىلسەڭىز، سىزدەيلەردىڭ وعان نە ءۇشىن قاجەت ەكەنىن دە بىلگەيسىز، — دەدى دە، شتولس ءوز ورنىنا قاراي ءجۇرىپ كەتتى.
— ول ءقازىر قايدا؟ — دەپ نۇرلان دا ەندى ارباسۋعا بەكىنىپ الدى. — مۇندا كەلە مە، مەن كورەمىن بە؟
— وتكەن ءتۇنى سويلەستىم، ول تۇتقىن قازاقتاردان ارميا قۇرۋ ءۇشىن كەشە بەرليننەن ۋكراينانىڭ استاناسى روۆنا قالاسىنا كەلىپتى.
— روۆنا؟ كييەۆ قايدا؟
— ۋكرايندىق دوستار كييەۆتى فيۋرەرگە سىيلاپ، وزدەرى روۆنا قالاسىن استانا ەتىپ العان-دى. ءسىزدىڭ كوسەمىڭىز بۇگىن سوندا، ەرتەڭ وسىندا. ءسىز اكەڭىزدىڭ ورنىنا سونى اكە ەتەسىز دە رۇقساتتى سونان الاسىز، ۇيلەنۋ تويىن ول كەتپەستەن جاسايسىز، وعان دەيىن ءسىز ءوزىڭىزدىڭ، سول قىز ءۇشىن قالعانىڭىزعا ءبىزدىڭ كوزىمىزدى جەتكىزەسىز.
ءشتولستىڭ بۇل ءسوزى نۇرلاننىڭ كەۋدەسىن قىسىپ جىبەردى:
— قالاي؟ — دەگەن داۋسى دا قينالىپ شىقتى. ونىڭ نەدەن قينالاتىنىن سەزگەندەي:
— قالاي ەكەنىن ءوزىڭىز بىلەسىز،دەپ شتولس تە سىزداي قالدى.
ءبىراق ونىڭ وسى ءسوزى نۇرلاندى دا شيرىقتىرىپ جىبەردى.
— ءوز بىلەتىنىمىزدى سىزدەردەن ءۇش كۇننەن بەرى اياعانىم جوق، وعان سەنبەسەڭىزدەر كوزدەرىڭىزدى قالاي جەتكىزەمىن؟
— بار ءسوزىڭىز وسىنداي وتىرىك بولسا، سىزگە قالاي سەنەمىز؟
— سىزشە مەن وتىرىك ايتىپ وتىرمىن با؟ — دەپ نۇرلان قادالا كەتىپ ەدى، شتولس مىرس ەتتى:
— وزىڭىزشە قالاي، شىن ايتىپ وتىرسىز با؟
— ارينە، — دەدى نۇرلان تايسالماستان. ول مۇندايلارمەن قالاي سويلەسۋدىڭ مانەرىن ەندى تاپقان سەكىلدى، سوندىقتان بولار، شتولس ويلانىپ قالدى.
— ەگەر، مەن ءسىزدىڭ ورنىڭىزدا بولسام: «سوۆەت وكىمەتىنىڭ ەجەلگى جاۋى گروموۆتىڭ قىزى ارقىلى نەمىستەرمەن دوستاسىپ كەتەتىنىمدى ءبىلدىم، سول سەبەپتى قالدىم» دەر ەدىم.
— جوق، — دەدى نۇرلان ويلانباستان. ونىڭ ويلانباستان تەز ايتقان وسى ءبىر ءسوزى ءشتولستىڭ بار ءۇمىتىن تۇتاتىپ جىبەردى. ول نۇرلاننىڭ كوزىنەن كوز الماي ءسال كۇلىمسىرەپ وتىر. ونىڭ ءالى سەنىمىنە جان كىرە باستاعانىن سەزىپ نۇرلان دا ءسوزىن تەز جالعاپ جىبەردى. — مەن ەش ۋاقىتتا ولاي دەي الماسپىن.
— Heگe؟
— دوستىقتى قانشا قۇرمەتتەسەم دە، ماحابباتىمدى ساۋداعا سالا المايمىن.
— ماحابباتتى ساۋداعا سالىپ، مالعا ماتاستىرۋ ەلىڭىزدىڭ ەجەلگى سالتى ەمەس پە؟ ەلىڭىزدىڭ زاڭىن قۇرمەتتەسەڭىز ونداي سالتىنان نەگە بەزەسىز؟
— ول قازاقتاردىڭ الدەقاشان جەرلەنگەن سالتى عوي، ونى ءسىز قايدان بىلەسىز؟
— بىلەمىن، شوقايەۆ مىرزانىڭ زايىبى ماريا ياكوۆليەۆنا حانۋم ماعان ءبارىن دە ايتقان-دى. سوندىقتان ءسىز مەنى ەلىڭىزدىڭ تاريحىنان بيحابار بىرەۋ كورىپ الدانىپ قالماڭىز.
— ا، ول حانۋم، ءوزى مۇستافانىڭ قانداي مالىنا ماتاستىرىلدى ەكەن، ونى دا ايتقان بولار؟
«وتقا قاقتاساق جىلاننىڭ دا اياعى كورىنەدى. مەنىڭ وتقا قاقتايتىن جىلانىم سول قىزدىڭ ماحابباتى بولار، ونىڭ قاقتالاتىن وتى سەنىڭ ازابىن بولار».
شتولس ىشىنەن سونى ايتتى دا، نۇرلانعا جىميا قاراپ:
— ماحاببات، ول حانۋمنىڭ ماتاستىرىلعان مالى، ماحاببات، — دەدى.
— ونداي ماحاببات كەز كەلگەن جەردە شاعىلىسا بەرەتىن تاۋىقتاردا دا بار عوي.
شتولس اڭىرىپ قاراي قالدى:
— ءسىزدىڭ بۇگىنگى اڭگىمەڭىزدىڭ بارلىعى مەنىڭ شوقايەۆ مىرزا ءۇشىن ىزدەگەن قازاعىمدى تاۋىپ بەردى. كوپ راقمەت سىزگە.
وسى كەزدە ەكپىندەي باسىپ رومان كىرىپ كەلدى. ول ەسىكتەن كىرە سويلەپ، مويىنىنا اسىپ العان الاقانداي سومكەسىنە قول سالا باستادى. — باسا كوكتەپ كىرگەنىمە عافۋ ەتىڭىز، مىنانداي ءبىر جايسىز جاعداي بولىپ قالدى، — دەپ ول ءشتولستىڭ الدىنا ءبىر پاراق قاعازدى تاستاي سالدى.
— بۇل نە؟
— بۇل وسىنداعى بولشيەۆيكتەردىڭ ليستوۆكاسى. جيەن كۇيەۋ، ولار نىساناسىنا سەنى دە الا باستاپتى، ساقتان.
ءشتولستىڭ شۇڭىرەك كوزى شاتىناپ كەتتى:
— وقىڭىز، — دەگەن داۋسى دا ىشقىنىپ زورعا شىقتى.
بۇرىن الدەنەشە وقىعان بولۋ كەرەك، رومان وقي جونەلدى:
«وتانداستار! اعا، ءىنى، aپa، قارىنداستار! تىڭداڭىزدار! كەككە تولى جۇرەكپەن تىڭداڭىزدار! قالامىزدىڭ قاق ورتاسىنان جاڭا ءبىر ىندەت پايدا بولدى. ول — سوۆەت وكىمەتىنىڭ ەجەلگى جاۋى رومان دانيليۋك باستاعان ازعىندار توبى. ولار: رومان دانيليۋك، پاۆەل گروموۆ، نۇرلان تايمانوۆ، ۆەنەرا گروموۆا، تاعى باسقالار.
رومان دانيليۋك كىم؟ ول — ازامات سوعىسى كەزىندە وسى دوننىڭ دالاسىن جۇمىسشىلاردىڭ شاڭىنا بوياعان گەنەرال كراسنوۆتىڭ باندىلارىنىڭ ءبىرى. بۇل كۇندە نەمىس باسقىنشىلارىنىڭ وسى قالاداعى ەڭ قاندى قول جەندەتى.
پاۆەل گروموۆ كىم؟ ول — دانيليۋك دەگەن جالعان اتپەن جاسىرىنىپ كەلگەن حالىق جاۋى گروموۆتىڭ بالاسى، جاڭاعى اتالعان رومان دانيليۋكتىڭ جيەنى.
نۇرلان تايمانوۆ كىم؟ ول — پاۆەل گروموۆتىڭ ەجەلگى سىبايلاسى، قازاقستاننان قاشىپ كەلىپ، جالعان اتپەن جاسىرىنىپ جۇرگەن جاۋدىڭ بالاسى. شاحتانى نەمىستەرگە ءبۇتىن قالدىرۋ ءۇشىن جاۋلىق ارەكەتتەر وراسان كەلگەن وپاسىزدىڭ ءبىرى.
ۆەنەرا گروموۆا كىم؟ ول — حالىق جاۋىنىڭ قىزى. ول — وتانىن ساتقان ازعىن نۇرلان تايمانوۆتىڭ قالىڭدىعى.
وتانداستار! ەگەر دە وتانىمىز قارعىس وعىن اتسىن دەمەسەڭدەر، ۇرپاقتار لاعنات تاڭباسىن بەتتەرىڭە باسسىن دەمەسەڭدەر، ولتىرىڭدەر سول ازعىنداردى!
جاساسىن وتانشىلدار! جوعالسىن وتانىن ساتقان وپاسىزدار! وتانسىزدار!»
— وتانسىزدار! — دەدى نۇرلان ۇرەيلەنە ءۇن قاتىپ. — مەن بە وتانسىز؟
— كىمنىڭ وتانسىز ەكەنىن ەرتەڭ اق كورسەتەمىز، تەك وزدەرىڭ ساق بولىڭدار، — دەپ رومان ونىڭ ارقاسىنان قارىپ ەدى.
— ول ءۇشىن ءسىز مىنا ينستوۆكانى باسىپ شىعارعان باسپاحانانى تاۋىپ الىپ تەزىنەن تالقانداڭىز، — دەدى دە، شتولس نۇرلانعا تۇمسىعىن كوتەردى. — ءسىز ازىرشە بارا بەرىڭىز.
نۇرلان ەسىكتەن شىعىپ، شتولس رومانعا ايتار ءسوزىن سايلاپ ۇلگىرگەنشە بولعان جوق، ءوزىنىڭ جىلان جۇرىسىمەن سىپىلداپ بەيكەر كىرىپ كەلدى:
— كەشىرىڭىزدەر، — دەپ ول كەلىپ راديونى بۇراپ جىبەرىپ ەدى، بىرەۋدىڭ وكتەم ءۇنى ساڭقىلداي جونەلدى.
— وتانداستار! تىڭداڭىزدار! تىڭداڭىزدار! سويلەپ تۇرعان «جارالى ۋكراينا»، سويلەپ تۇرعان «جارالى ۋكراينا». بىزدەر بۇل ءسوزىمىزدى سىزدەرگە ارنايمىز، وتانداستار!..
— ءوشىر ءۇنىن. وشىرىڭدەر! قۇرتىڭدار! تابىڭدار، قۇرتىڭدار! — دەپ شتولس قالش-قالش ەتىپ بار داۋسىمەن ايعاي سالدى. رومان ونىڭ كوزىنەن سول ساتتە جوق بولدى. ءبىراق ول كوزگە ءشتولستىڭ مالايىنداي كورىنىپ بەزىلدەگەنىمەن، ءبىر ءوزىن بار باسقىنشىلاردىڭ اجالىنداي كورىپ ىشتەي شاتتانىپ كەتتى. ونىڭ نە شاتتىق ەكەنىن ءوزى دە بىلگەن جوق.
ەڭسەسىن ەزگەن اۋىر وي نۇرلاننىڭ وزىمەن بىرگە ءۇمىتىن دە ەزگىلەپ، ىلگەرى باسقان اياعىن كەرى تارتىپ كەلەدى. ول شتولس كەڭسەسىنەن شىققاندا:
«وتانداستار!» — دەگەن ءسوزدى وزىنە ءوزى ايتا شىققان ەدى، سول ءسوزدى ءالى كۇبىرلەپ كەلەدى.
— مەن بە وتانسىز؟
نەمىستەر باسىپ العاننان بەرى بۇل قالانىڭ بارلىق موتورى توقتاپ، بار حالقى جاياۋ جۇرۋگە ادەتتەنگەن ەدى، بۇگىن دە سولاي. ءبىراق بۇرىنعى ەرسىلى-قارسىلى اعىلعان، ىعى-جىعى توپتىڭ ءبىرى جوق، ءبارى دە كوشەنىڭ ءار جەرىندە شاشىراپ كەتىپتى. سول شاشىراعان شاشاۋ جۇرتتىڭ اراسىنان جول تابىلماعانداي وزىنەن ءوزى وقشاۋلانىپ نۇرلان كەلەدى. بار ايتاتىنى جاڭاعى ءبىر ءسوز. سول ءسوز جادىندا جاتتالىپ قالعانداي اۋزىنان تۇسەر ەمەس.
— مەن بە وتانسىز؟
ءبىر كەزدە ونىڭ داۋسى قاتتىراق شىعىپ كەتىپ ەدى، قارسى كەلە جاتقان ءبىر جاستاۋ ايەل:
— ارينە، — دەپ وتە شىقتى.
جاڭاعى ايەل سونى ايتا سالا جۇرتتىڭ اراسىنان بوي تاسالاپ زىتا جونەلدى، ونىڭ سول ءسوزى سوڭىنان قۋىپ كەلە جاتقانداي نۇرلان دا دەدەكتەپ كەلەدى.
«بۇل نە؟.. مەن سىرقاتپىن با؟ ەگەر دە مەن مىناۋ اندىزداعان اجالدىڭ بىرىنە تاپ بولىپ وسى ساتتە ءولىپ كەتسەم كىم بولعانىم؟ وتانىن ساتقان ازعىن اتالعان كۇيى كەتكەنىم ەمەس پە؟ نەتكەن قورقىنىشتى؟.. جوق، ول مۇمكىن ەمەس. كىمنىڭ وتانشىل ەكەنىن، وتانشىلدارعا ءولىم جوق ەكەنىن مەن كەشىكپەي كورسەتەمىن. ەگەر شوقايەۆ سياقتى ازعىنداردىڭ سەنىمىنە ءبىر نە بولسام، شتولس سياقتىلاردىڭ تالايىن ماقساتىما جەتەر جولدىڭ باسقىشى ەتەمىن ءالى. تەك جاڭاعى ليستوۆكا مايدان شەبىنەن ءارى وتپەسىن. ساۋلەمە جەتپەسىن، ەگەر ونىڭ قولىنا جەتسە، مەن ءۇشىن جارىق، دۇنيەنىڭ قاراڭعى كوردەن ايىرماسى از».
ول ىشىنەن وسىلاي زارلاپ، ۇيىنە قاراي زاۋلاپ كەلە جاتىر ەدى، ءبىر بيىك ءۇيدىڭ الدىنا كەلگەندە وڭ جاق قولتىعىنان بىرەۋ ۇستاي الدى.
— سالەم، تايمانوۆ مىرزا، — دەدى الگى ادام كۇلىمسىرەي كۇبىرلەپ. نۇرلان جالت قاراپ ەدى، باسىنا ءورت سوندىرۋشىلەردىڭ دۋلىعاسىن كيگەن دۇلەيلىگى تۇرىنەن دە كورىنەتىن دۇرديگەن بىرەۋ ەكەن. ومىرىندە كورمەگەن ادام. نۇرلان وي توقتاتىپ قاراعانشا بولعان جوق، ەكىنشى بىرەۋ كەلىپ سول جاق قولتىعىنان ۇستاي الدى.
— ءۇنىڭىزدى شىعارساڭىز ەلدىم دەي بەرىڭىز، — دەپ ول بۇيىردەن قىسا ءتۇسىپ ەدى.
— ول ءۇشىن تاقىر قولتىعىڭىزعا تىرەلىپ تۇرعان اجالىڭىز ەكەنىن ءبىلىپ الىڭىز، — دەپ دۇلەي سارى تاقىر قولتىقتان تالدىرا ءتۇرتىپ قالدى، — كۇلكىڭىز كەلمەسە دە بىزبەن بىرگە ىرجيا بەرىڭىز.
— بەرى، بىلاي ءجۇرىڭىز.
ەكەۋى شىر اينالدىرىپ الىپ وسىلاي كۇلە كۇبىرلەپ كەلەدى. دۇلەي سارىنىن ايتقانى راس، پيستولەتتىڭ اۋزى وڭ جاقتاعى قولتىققا تىرەلىپ كەلەدى. سونى سەزگەن ساتتەن باستاپ نۇرلاننىڭ ەسى شىعىپ كەتتى. ول نە ىستەرىن بىلمەي، ەكەۋىنە كەزەك جالتاقتايدى، قىلپ ەتسە، نە جانىنان ءوتىپ بارا جاتقانداردىڭ بىرىنە قالاي ءبىر بەلگى بەرسە مىنالاردىڭ سول جەردە سەسپەي قاتىراتىنىن سەزىپ، ءۇن شىعارماي ءوزىن-وزى تۇنشىقتىرىپ كەلەدى. نە ىستەۋ كەرەك؟ نە ىستەۋ كەرەك؟
ونىڭ بار ويلاعانى دا، ايتقانى دا سول. نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن ويلاپ تاپقانشا بولعان جوق، بومبا ءتۇسىپ جارتىلاي قيراعان ءبىر بيىك ءۇيدىڭ ورتا تۇسىنداعى شاڭ باسقان ءبىر ەسىككە سۇنگىپ كەتتى. شاڭ باسقان ەسىكتىڭ ار جاعى ءتۇپ باسقام قاراڭعى ەكەن. تومەندە جالعىز ساۋلە جىلتىرايدى، سوعان قاراي قۇلديلاپ كەلەدى. دۇلەي سارى تومەنگە تۇسە بەرە قالتا فونارىن جاعىپ ساۋلەسىن ءتۇن جامىلىپ بۇعىپ تۇرعان قارا كيىمدى بىرەۋدىڭ بەتىنە ءتۇسىردى دە:
— قايلاڭدى مىقتاپ ۇستا، — دەپ وتە شىقتى.
— قايلانى تاستادىم، كەشەگى ءبىر ەرلىگىم ءۇشىن كوماندير جولداس نەمىستەردىڭ ءبىر قانجارىن سىيلادى.
دۇلەي سارى وعان جاۋاپ قاتقان جوق، نەمىستەردىڭ قانجارىمەن سىيلانعان باتىردى قۇتتىقتاعان دا جوق، Hۇpلاندى سۇيرەلەگەن كۇيى قاراڭعىعا سۇڭگىپ كەتە بەردى.
نە ىستەرىن بىلمەي نۇرلان كەلەدى.
«نەمىستەردى الدايمىن دەپ ءوز ادامدارىمنىڭ قولىنان ولگەنىم بە؟ ەندى قالاي؟ مەن ولىمنەن قورقىپ نە ءۇشىن قالعانىمدى ايتسام، مەن ايتقاندى مىنالاردىڭ ءبىرى نەمىستەرگە ايتىپ قويسا، پاۆەل مەن ۆەنەرا ولەدى. ولاردىڭ ولگەنى ءوزىمنىڭ ولگەنىم ەمەس پە؟»
ول ۇجداننىڭ وسىنداي قامالىنا بەكىنىپ العانشا بولعaن جوق، اۋىرلىعى زىلدەي ەكەنى كوزگە دە كورىنەتىن قارا قوشقىل توت باسقان ءبىر تەمىر ەسىك اقىرىن جىلجىپ اشىلدى دا، ار جاعىنان كومەسكى جارىق كورىندى.
تەرەزەسى جوق ءتورت بۇرىشتى شاعىن بولمەنىڭ ءىشى تاپ تازا. قاق ورتادا ءبىر كىشكەنە ستول مەن ءبىر ورىندىق تۇر، بار جيھازى سول عانا. تەرگى بۇرىشتا جوعارى شىعاتىن تەمىر باسقىش تۇر. دۇلەي سارى بارىپ سول باسقىشتىڭ ءبىر جەرىنە ساۋساعىن تيگىزىپ ەدى، ار جاعىنان كەلە جاتقان بىرەۋدىڭ دىبىسى ءبىلىندى.
كوپ كەشىككەن جوق، بىرەۋدىڭ كولەڭكەسى دە كورىنە باستادى. كوزىنە كوكشىل كوزىلدىرىك كيگەن جارقاناتتاي بىرەۋ تەمىر باسقىشتى ءوزىنىڭ. سالماعىمەن سىندىرىپ جىبەرگىسى كەلگەندەي شىرەنە باسىپ كەلىپ، باسقىشتىڭ تومەنگى ساتىسىنا جەتە بەرە تۇرا قالدى.
وسىدان جارتى ساعات بۇرىن بۇل جەندەت تاپ وسى جەردە گومانمەن دە وسىلاي تۇرىپ «شايقاسقان-دى». ول قالتا داپتەرىنە الدەنەنى ويلانا جازىپ، بىرەۋلەردىڭ ءاتى-جونىن ويلانا ءوشىرىپ وتىر ەدى.
— قايىرلى كەش، — دەپ رومان كىرىپ كەلدى.
— حايل گيتلەر! — دەۋ بولدى جەندەتتىڭ سالەمدەسكەن ءتۇرى.
رومان ونىڭ ءسوزىن ەستىمەگەندەي تۇر كورسەتە جان-جاعىنا كوز جۇگىرتىپ:
— «بولشيەۆيگىم اۋ»، مىنا تامۇقتى قايدان تاپقانسىز؟
— مەنىڭ دە ءومىر سۇرگىم كەلەدى. ۇزاق ءومىر سۇرۋ ءۇشىن تامۇق جاقسى.
— تۇسىنبەدىم.
— ادام بالاسىنىڭ بىرىنەن ءبىرىنىڭ قىزعانبايتىنى تەك تامۇق قانا. ءومىردى قىسقارتاتىن قىرسىقتىڭ ءبىرى قىزعانىش. ەندى تۇسىنگەن بولارسىز.
— مۇنىڭىز مەن تۇسىنبەيتىن فيلوسوفيا ەكەن. سوندىقتان بۇل تامۇقتى سىزگە مۇلدەم سىيلادىق تەك ول دۇنيەگە ءوز قولىڭىزدان جونەلتىلگەندەردىڭ بۇل جەردە ءىزى دە قالماسىن.
روماننىڭ مۇنى نە ويمەن ايتىپ تۇرعانىن ول سەزگەن جوق، ءوز ويىن ىرىكپەستەن ايتىپ سالدى:
— ونى ماعان ايتپاساڭىز دا بولادى.
— باسقالارىڭىز قايدا؟
— اڭ اۋلاۋدان ءالى قايتقان جوق. ،
— قايداعى اڭ؟
— سىزدەرگە كەلگەننەن بەرى اۋلايتىنىمىز بولشيەۆيكتەر عانا عوي. بۇگىنگى اۋلايتىنىمىز الگى ءبىر قاڭعىرعان قازاق.
— ەسىڭىزدە بولسىن، ول قازاق بولسا دا ءبىز ءۇشىن ءقادىرلى، ويتكەنى ول بولاشاق، تۇركىستان مەملەكەتىنىڭ باسشىلارىنىڭ ءبىرى، سوندىقتان قانىن تۇگەل سىعىپ الساڭىزدار دا، جانىن وزىنە قالدىرىڭىزدار!
— ەگەر ول قازاق قاسارىساتىن بولسا، ءسىزدىڭ بۇل بۇيرىعىڭىز ورىندالمايدى.
— ەگەر وزىڭىزگە جان كەرەك بولسا ورىندايسىز.
جارقانات سارى اشۋمەن اتىلىن روماننىڭ الدىنا جەتىپ كەلدى:
— مەن سىزدەردىڭ وسى بۇيرىقتارىڭىزعا تۇسىنبەيمىن، شىنىن ايتقىز دەيسىزدەر دە، جانىن شىعارما دەيسىزدەر. بولشيەۆيكتەردىڭ شىنىن ايتقىزۋدان جانىن شىعارۋ وڭاي ەكەنىن قالاي بىلمەيسىزدەر؟
— شىنىن دا ايتقىزاسىز، ءوزىڭ دە ءتىرى قالدىراسىز. ەگەر ونى ءولتىرىپ الساڭىز، ءوزىڭىز بىرگە جەرلەنەسىز، مەنىڭ بىلەرىم وسى عانا.
كوزىلدىرىكتى جەندەت روماننىڭ بەتىنە ۇزاق قاراپ، اۋىر كۇرسىندى دە:
— ءسىز ماعان وسىنى ايتۋ ءۇشىن كەلدىڭىز بە؟ — دەدى.
— جوق، مىنانداي تىلەكپەن كەلدىم، — دەدى دە رومان قالتاسىنداعى ماناعى ليستوۆكانىڭ ءبىرىن ستول ۇستىنە تاستادى.
— بۇل نە؟
— بۇل — مەنىڭ قانىمدى ىشۋگە قۇمارتقان بولشيەۆيكتەردىڭ ليستوۆكاسى. سىزدەن تىلەگىم — وسى قالادان سەزىكتىلەردىڭ ەڭ بەدەلدىلەرىن ءتىزىپ بەرىڭىزشى.
— وندايلاردى تاپپاي قويمايتىن گەستاپو تۇرعاندا، ءسىز نەسىنە اۋرە بولاسىز؟
— ءوز كەگىمدى ءوزىم السام عانا سۇيىنەتىن اداممىن.
كوزىلدىرىكتى جەندەت ونىڭ بۇل ويىنا. تۇسىنبەستەن، قالتا داپتەرىن قايتا الىپ قاراي باستادى.
— ول ءۇشىن جەمتىكتەرىمنىڭ تىزىمىنە قاراپ الايىن...، گالكين كەتتى... دەنيسەنكو كەشە كەتتى... دۋناي قارت پەن ونىڭ، ۇيىندە جاسىرىنىپ جاتقان جارالى قازاق، بۇگىن كەتەدى.
— جارالى قازاعىڭىز كىم؟
— كىم ەكەنى بەلگىسىز، ءبىر جارالى وفيسەر.
— ونىڭ ءبارىن قايدا جىبەردىڭىز؟
— بولشيەۆيكتەردىڭ ەندىگى بارار جەرى بەلگىلى ەمەس پە؟
روماننىڭ قانى قايناپ باسىنا شىعا كەلدى، ءبىراق سىر سەزدىرگەن جوق، ىشىنەن «وسىندايلار دا روسسيانىڭ نانىن جەپ، سۋىن ءىشىپ، ءومىر ءسۇردى اۋ، ءا» دەدى دە:
— بەكەر، بەكەر، — دەدى باسىن شايقاپ.
— نەنى بەكەر دەيسىز؟
— «بار بولشيەۆيكتەردىڭ ەندىگى بارار جەرى گەستاپونىڭ تۇرمەسى» عانا دەۋىڭىز بەكەر.
— نەگە ولاي دەيسىز؟
— ءبىز كەلمەستەن بۇرىن ءوزىڭىز كىم ەدىڭىز؟ ءسىز دە بولشيەۆيكتەردىڭ ءبىرى ەدىڭىز عوي.
— مۇنىمەن نە ايتپاقسىز؟ — دەپ كوزىلدىرىكتى جەندەت قادالا كەتتى. — گەستاپونىڭ تۇرمەسىنە ءوزىڭ ءتۇسۋدىڭ ورنىنا وزگەلەردى توپىرلاتىپ توعىتىپ ءجۇرسىڭ دەمەكسىز بە؟
— بۇل ساپار قاتەلەسكەن جوقسىز، تىلەگىمدى ورىندادىڭىز. جەمتىگىڭىزدىڭ مول ەكەنىن تىزىمىڭىزدەن كورىپ تۇرمىن، سولاردىڭ ىشىنەن ەل جايىن جاقسى بىلەتىن بىرەۋىن ماعان كيىڭىز دا، اتى-جونىمەن ادرەسىن جازىپ بەرىڭىز.
— قالعانداردىڭ ساپى كوپ بولعانىمەن، ساپاسى جوق، وڭكەي كارى-قۇرتاڭ جۇمىسشىلار مەن قاقسا قاتىمدار. جوق، مىنا بىرەۋ بار ەكەن، — دەدى دە كوزىلدىرىكتى جەندەت داپتەرىنىڭ ءبىر پاراعىن جىرتىپ الىپ سوعان جازا باستادى. — كيروۆ كوشەسى، 17 ۇيدە تۇراتىن رۋدەنكو دەيتىن دارىگەر بار. اياعىنان مەرتىگىپ ەكى ايدان بەرى ۇيىندە جاتىر. ول بۇل ايماقتاعى جىلاننىڭ كۇيسەسىنە دەيىن ەستيتىن ساققۇلاق ادام. ونىڭ ماقتاعان ادامدارىن وزدەرىڭىزگە جاۋ كورسەڭىز قاتەلەسپەيسىز.
رومان ونىڭ. ۇسىنعان ءبىر جاپىراق قاعازىن الدى دا، تۇك ايتپاستان شىعىپ كەتتى. كوزىلدىرىكتى جەندەت وندا ءبىر جۇمباق سىر بارىن سەزسە دە، ءوزىنىڭ انىق، كىم ەكەنىن بىلگەن جوق، جاعىمدانۋ ءۇشىن سەزىكتىلەردىڭ تاعى بىرەۋىن ايتقالى روماننىڭ سوڭىنان جۇگىرىپ كەتكەن ەدى، سونان قايتا ورالعان بەتى وسى.
— بۇل قاي ساتقىن؟ ۋكراينى ما، قازاعى ما؟ — دەدى ول نۇرلاندى تۇمسىعىمەن نۇسقاپ.
— قازاعى.
— ا، تايمانوۆ دەيتىن مىرزا وسى ما؟ ءيا، ءيا، ۆەنەرامەن بىرگە.اسپاندا جۇرگەنىن تالاي كورگەنمىن. وتىرىڭىز، مىرزا. مىنا ءبىر تەمىر قازىقتا وتىرىڭىز، — دەدى بۇرىشتا تۇرعان ءبىر قازىقتى نۇسقاپ. قولىنداعى سىم تاياعىن جانىپ العىسى كەلگەندەي الاقانىن اقىرىپ سابالاپ نۇرلانعا جاقىنداپ كەلىپ تۇرا قالدى. — قورىقپاڭىز. ول سىزدەيلەرگە ارنالىپ ادەيى قاعىلعان قازىق وتىرا بەرىڭىز.
— راقمەت، مەن وسىلاي تۇرا الامىن.
— تەرگەۋىڭىز بىرنەشە كۇنگە، ءتىپتى بىرنەشە ايعا سوزىلىپ كەتۋى مۇمكىن. قانشا ۋاقىتقا سوزىلسا دا سىزگە ۇسىنار باسقا ورنىمىز جوق. وتىراتىن ورنىڭىز دا، جاتاتىن توسەگىڭىز دە سول قازىقتىڭ باسى. سونى ەسكەرىڭىز دە، اياعىڭىزدى بوسقا تالدىرماڭىز.
«قازىق» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى تەمىر قازىق بولىپ كەۋدەسىنە قاعىلىپ بارا جاتقانداي نۇرلاننىڭ جانى تۇرشىگىپ سالا بەردى، سوندا دا ول قايىسقىسى كەلمەي:
— اياعىم تالعانعا دەيىن تۇرا بەرۋىمە رۋقسات ەتىڭىز، — دەدى.
— جاقسى، ول تىلەگىڭىز ورىندالسىن. ال ءسىز ءوزىڭىزدىڭ بۇل جەرگە نەندەي قىلمىسىڭىز ءۇشىن كەلگەنىڭىزدى بىلەتىن بولارسىز.
— جوق، بىلمەيمىن، — دەدى نۇرلان بىردەن.
— نەگە بىلمەيسىز؟
— ەشقانداي قىلمىسىم جوق، سوندىقتان بىلمەيمىن.
— سىزشە وتانىن ساتۋ قىلمىس ەمەس پە؟
— ولاي دەرلىكتەي دالەلىڭىز بولا قويماس.
— وتانىڭىزدى ساتپاساڭىز، نەمىستەر باسىپ العان جەردە نەگە ءجۇرسىز؟
— مەن جۇرگەن جەردە ءوزىڭىز دە ءجۇرسىز عوي.
— مەن سەن سياقتى وپاسىزداردىڭ اجالى بولۋ ءۇشىن ءجۇرمىن.
— ميشا، وسى ءسوزى ءۇشىن وتان ءامىرىن ءبىر ورىنداپ جىبەرشى، تەك جەلكەسىنەن عانا، كوپ ەمەس، ءبىر اق رەت قانا.
ونىڭ ميشا دەگەنى جاڭاعى دۇلەي سارى ەكەن. ادامنىڭ جانىن قيناۋ ونىڭ راقاتى بولۋ كەرەك، ءسال كەشىكسە سول راقاتىنان ايرىلىپ قالاتىنداي اسىعا قيمىلداپ جۋان جۇدىرىعىن نۇرلاننىڭ كوك جەلكەسىنەن سارت ەتكىزدى. نۇرلان ءوزىنىڭ قالاي ۇشىپ تۇسكەنىن بىلگەن جوق. ول ەسەڭگىرەپ ەتپەتىنەن جاتىر ەدى، كوزىلدىرىكتى جەندەت كەڭ پەيىلدەنىپ:
— تۇرەگەلىڭىز، مىرزا، جاۋاپ بەرىڭىز، — دەدى نۇرلاندى اياعىمەن تۇرتكىلەپ. — ساشا، سەن حاتشىلىق مىندەتىن اتقار. مەن وسىلاي تۇرىپ تا تەرگەي بەرەمىن، ورىندىققا وتىر دا جاز. ەڭ الدىمەن وسى تۇرعان ۇشەۋمىزدىڭ كىم ەكەنىمىزدى ۋكاز. ياعني ۋكراينانىڭ سوۆەتتىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ قانداي پاتريوتتارى ەكەنىمىزدى جاز. سونان كەيىپ ساتقىن تايمانوۆتىڭ قىلمىسىن قاراۋ ءۇشىن ءوزىمىزدىڭ ءوزىمىز بەلگىلەگەن سوۆەت سوتى ەكەنىمىزدى جاز. سوت اعاسى — مەن، حاتشىسى — سەن، مۇشەسى — ميشا ەكەنىن جاز. سوت ءماجىلىسىنىڭ 1941 جىلى 29 اۆگۋست كۇنى باستالعانىن جاز. سونان كەيىن ايىپكەر تايمانوۆ ءوزىنىڭ وتان الدىندا ىستەگەن اۋىر قىلمىستارىن تۇگەل مويىنداعانعا. دەيىن تەرگەۋ جۇمىسى توقتالماستان كۇندىز-تۇنى جۇرگىزىلە بەرەتىنىن جاز.
نەلىكتەن ەكەنى بەلگىسىز ونىڭ وسى سوزىنەن كەيىن نۇرلاندى قايداعى ءبىر قايسار سەزىم بيلەپ الدى، سوندىقتان ول كوزىلدىرىكتى جوندەتتىڭ:
— قانە، ايىپكەر تايمانوۆ مىرزا، جاۋ باسىپ العان قالادا نە ءۇشىن، ياعني نە ماقساتپەن قالعانىڭىزدى، ول ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن نە ىستەمەك بولعانىڭىزدى، سەرىكتەرىڭىزدىڭ كىمدەر ەكەنىن، نەمىستەرگە قانداي كومەك كورسەتپەك بولعاندارىڭىزدى جاسىرماستان تۇگەل ايتىپ بەرىڭىز. ەگەر جارتى اۋىز جالعان ايتار بولساڭىز جانىڭىزدى سىعىپ الامىز! — دەگەن ءزارلى سوزىنەن دە يمەنگەن جوق.
— ونداي قورقىنىشتى سوزدەردى نەمىستەردەن دە تالاي ەستىگەنمىن، ۆەنەرا دەيتىن قىز ءۇشىن قالعانىمدى ولارعا دا تالاي ايتقانمىن، سىزدەرگە دە ايتارىم سول. ەگەر وعان سەنبەسەڭىزدەر بوسقا ارام تەر بولماي ولتىرە بەرىڭىزدەر.
— ءسىز ولتىرىلمەيسىز، ويتكەنى ولتىرە سالۋ سىزدەيلەر ءۇشىن جەڭىل جازا. سوندىقتان ءبىز قاشان شىنىڭىزدى ايتقانعا دەيىن ازاپتاي بەرەمىز. قانە، سويلەڭىز.
كوزىلدىرىكتى جەندەت سونى ايتا سالا سىم شىبىقپەن ءبىر تارتىپ جىبەرىپ:
— جانىڭ بارىندا ايتىپ قال، نە ءۇشىن قالدىڭ مۇندا؟
— ۆەنەرا ءۇشىن.
— جالعان ايتاسىڭ جالعان! — دەپ جەندەت ەكى تارتىپ جىبەرىپ تۇرا قالدى، دا قۇلاعىن توستى. — نە ءۇشىن؟
— ۆەنەرا ءۇشىن.
جەندەت تىستەنىپ الىپ سول سۇراۋدى قايتالاي بەردى، سۇراق قايتالانعان سايىن سىم شىبىعىن باسا ءتۇستى، ءبىراق، نۇرلان ءوز جاۋابىنان تانار ەمەس، ول ۇرعان سايىن، ازاپ باتقان سايىن «ۆەنەرا، ۆەنەرا!» دەگەن داۋسى ۇدەي ءتۇستى.
ىزالى سۇراۋمەن قايسار جاۋاپتىڭ ەگەسى مەزگىل وتكەن سايىن وسىلاي قىزا ءتۇستى.
3
— ماما، ماما!.. قايداسىڭ؟.. مىنا سۇمدىقتى قارا!
ۆەنەرا قانشا القىنسا دا وسىلاي ايعاي سالىپ اپتىعا كىردى دە، كورشى بولمەدەن شىعىپ كەلە جاتقان شەشەسىنەن كوز الماستان قالتالارىن تىنتە باستادى.
ول ماناتى ليستوۆكانىڭ كوشەدە تۇرعان بىرەۋىن جۇلىپ اكەلگەن ەدى، ەندى سونى قايدا تىققانىن بىلمەي ابىگەرلەنىپ تۇر. ونىڭ قورىققانى سونشا — تالدىرماش دەنەسى ينەلىكتەي قاتىپ، ونىندە جالعىز تامشى قان قالماپتى.
— پاۆەلدى وياتاسىڭ، جايىراق سويلە، — دەدى شەشەسى اقىرىن كۇبىرلەپ.
— كەشىكپەي ماڭگى ۇيىقتايتىن بولىپتى، ويانسا ويانسىن، — دەپ ۆەنەرا قالتاسىن ءالى تىنتكىلەپ تۇر.
— نە دەيسىڭ؟ — دەپ شەشەسى قاسىنا جەتىپ كەلدى.
— بىزدەر شەتىمىزدەن قىرىلاتىن بولىپپىز.
— نەمەنە، وبا كەلىپ پە؟
— وبادان دا اپات بىردەڭە. ءما، مىنانى وقىساڭ نەندەي وبا ەكەنىن ءوزىڭ دە بىلەسىڭ، — دەپ ۆەنەرا ليستوۆكانى قالتاسىنان تاۋىپ الىپ شەشەسىنە ۇستاتا سالدى!
بۇل ءبىر جاپىراق.قاعازدى وقىعاننان مارينا شەشەيدىڭ جۇرەگى مۇزداپ قالعان ەدى، نۇرلان مەن ۆەنەرانىڭ تۇسىنا كەلگەندە مۇلدەم قالتىراپ كەتتى. ول ليستوۆكانىڭ سول ءبىر تۇسىن قولىمەن نۇسقاپ:
— مىناۋ نە سۇمدىق؟ — دەدى قىزىنا وتتى كوزىمەن قادالىپ.
ۆەنەرا جاڭاعىسىنداي ەمەس، سابىر تاۋىپ سالقىن قاندانىپ الىپتى.
— وقى، اقىرىنا دەيىن وقى، — دەدى شەشەسىنە يەك قاعىپ.
مارينا شەشەي ليستوۆكانى تۇگەل وقىماستان، قىزىنا بار ىزاسىمەن قاراپ تۇر.
— سەن مەنىڭ شاشىمنىڭ اعى مەن بەتىمنىڭ اجىمىنە انىقتاپ قاراشى. نەمىستەر كەلمەستەن بۇرىن قانداي ەدى، ءقازىر قانداي؟
ۆەنەرا جاڭا عانا اڭعاردى، شەشەسىنىڭ بۇرىن ساماي تۇسىنان عانا كوزگە شالىناتىن قىلاڭى ەندى توبەگە قاراي ورلەپ، باسى تۇگەلدەي كوك بۋىرلانا باستاپتى.
— مۇنى نە ءۇشىن سۇرادىڭ؟ — دەدى ويلانا قالىپ.
— نەمىستەر كەلگەننەن بەرى مەن اجالدىڭ مۇنداي حابارشىسى عانا ەمەس، ءوزىن دە ساعات سايىن كۇتۋدەمىن، سوندىقتان ماعان اجالدان گورى مىنا ءبىر ءسوز قورقىنىشتى.
— سوندا قالاي، قىزىڭدى بىرەۋدىڭ قالىڭدىعى دەگەن ءسوزدىڭ اجالدان دا قورقىنىشتى بولعانى ما؟ — دەدى ۆەنەرا كۇلە سويلەپ.
— ەكى قازاققا بىردەي عاشىق بولساڭ ارينە قورقىنىشتى.
— قورىقپاي اق قوي، بۇل قالىڭدىق تا، عاشىقتىق تا ەمەس.
— ەندى نە؟
— نە ەكەنىن ءوزىم انىق بىلمەيمىن، ايتەۋىر قالىڭدىقتان دا، عاشىقتىقتان دا ءقادىرلى ءبىر كەرەمەت، — دەدى دە ۆەنەرا تەرەزەگە قاراي ءجۇرىپ كەتتى. سىرتتا رومان كەلە جاتىر ەدى، سونى كورە سالا شەشەسىنە جالت قارادى. — ماما، ءىنىڭ كەلە جاتىر، وسى باستان ايتىپ قويايىن، وسى ناعاشىمنىڭ اجالى مەنەن.
— ول ساعان نە جازدى؟
— ءوز حالقىمىزدى وزىمىزگە وشىكتىرىپ قويعان وسىنىڭ قىرسىعى.
كەلە جاتقان روماننىڭ تىقىرى جاقىنداپ قالدى دا، شەشەسى:
— جىندانبا! — دەگەننەن باسقا ءسوز ايتا العان جوق.
بۇل كەزدە رومان باسقا ۇيدە تۇراتىن ەدى، كورىسپەگەندەرىنە ەكى اق كۇن وتسە دە، ساعىنىپ قالعانداي اپاسى مەن جيەنىنە كەلە قۇشاقتاپ امانداستى دا:
— ءسىز كيروۆ كوشەسى 17-ۇيدە تۇراتىن رۋدەنكو دەيتىن دارىگەردى بىلەسىز بە؟ دەدى اپاسىنا قاراپ.
— بىلەمىن، ونى قايتەسىڭ؟
— مەن ءبىر جازىلمايتىن سىرقاتقا ۇشىراپ قالدىم، ماعان سول دارىگەردىڭ كومەگى قاتتى كەرەك بولىپ تۇر.
— ول نەندەي سىرقات؟
— ول ءسىز سياقتى جاي دارىگەرلەر بىلە بەرمەيتىن جاڭا سىرقات. ەگەر تەزىرەك ەمدەلمەسەم ءۇرىم-بۇتاعىم تۇگەلدەي ۇرپاقسىز ءوتۋى مۇمكىن.
مارينا شەشەي ونىڭ ىشكى سىرىن سەزگەندەي:
— ونداي سىرقاتقا قاشاننان بەرى ۇشىراعان ەدىڭ؟ — دەپ ەدى، رومان دا «سەزسە سەزسىن» دەگەندەي:
— وتانداستارىمنىڭ توگىلگەن قانىن ءوز كوزىممەن كورگەننەن بەرى، ياعني وسىندا كەلگەننەن بەرى. ۋاقىت ءوتىپ بارادى، مەنى سول دارىگەرمەن تەزىرەك كەزدەستىرىڭىزشى؟
— قاشان؟
— بۇگىن كەشتەن قالدىرماي وسى ۇيدە.
بۇلاردىڭ كەنەسىن تەلەفون سىلدىرى ءبولىپ جىبەردى.
ۆەنەرا تەلەفونداعى اداممەن قىسقا تىلدەستى دە، ترۋبكانى رومانعا ۇسىندى.
— ءسىزدى سۇرايدى.
— مەن تىڭداپ تۇرمىن، — دەدى رومان ترۋبكانى قولىنا الار الماستان. — نە-مە-نە؟ ينجەنەر قازاقتى؟ تايمانوۆ نۇرلاندى ما؟.. قاشان... وندا ۇزاماعان بولار، بارلىق ءىزشىل يتتەرمەن تىمىسكىلەگىش تىڭشىلاردى ىزىنە سالىڭدار، ءقازىر مەن دە بارامىن.
— نەمەنە، نۇرلانعا بىردەڭە بولعان با؟
— ءورت سوندىرۋشىلەرگە ۇقسايتىن بىرەۋلەر كەشەدەن ۇستاپ اكەتىپتى.
— قايدا؟ — دەدى ۆەنەرا بار داۋسىمەن ايعايلاپ.
— قايدا ەكەنى بەلگىسىز.
— مۇمكىن ەمەس، مۇمكىن ەمەس، — دەدى ۆەنەرا نە ىستەرىن بىلمەي بەزەكتەپ. — ونى اكەتكەن ءبىزدىڭ ءورت سوندىرۋشىلەر ەمەس، سىزدەردىڭ ءورت سالعىشتارىڭىز، كىسى جەگىشتەرىڭىز.
— سەنىڭ اجالعا دا سولاي دەيتىنىڭدى سەزىپ ءجۇرمىن، جيەنىم. ال ول قازاعىن قانداي؟ سەن ايتاتىن ءسوزدى اجالعا ول ايتا الا ما؟ ءورت سوندىرۋشىلەر ونىڭ ساعان دەگەن ماحابباتىن سوندىرمەس پە ەكەن؟
— جوق، ونىڭ جالىنى ولگەننەن كەيىن دە مازداپ تۇرادى.
— اۋىرلاۋ بولسا دا سۇراۋعا ءماجبۇر بولىپ تۇرمىن، ول سەنىڭ حالىق جاۋىنىڭ قىزى ەكەنىڭدى بىلە مە؟
— بىلەدى، بىلە تۇرا سۇيەدى.
— وندا قۋانا بەر، جيەنىم، — دەدى دە، رومان شىعا جونەلدى.
ۆەنەرا اڭىرىپ قالا بەردى. ويلاپ قاراسا، ءوزى ونىڭ، سۇراۋلارىنا جاقسى جاۋاپ بەرىپتى، ءبىراق سول سۇراۋلارىنىڭ بىردە-بىرىن تۇسىنبەپتى. بۇل سىرىن شەشەسىنە ايتىپ ەدى، ول ءبىر جاقسى ءۇمىتتىڭ قۇشاعىندا شاتتانىپ وتىر ەكەن.
— ول، ەندى عانا مەنىڭ ءىنىم بولا باستاعان سەكىلدى. سەن سونى كوبىرەك ويلاعايسىڭ...
ۆەنەرا اڭىرا قاراپ از تۇردى دا، شەشەسىن قۇشاقتاي الدى.
— سوندا ونىڭ سىرقاتى جانىندا ەكەن عوي.
— ءيا، ونىڭ ەمدەگەلى جۇرگەنى جاپ جاراسى... ونى كەشىكپەي كورەرمىز، — دەدى شەشەسى.
4
تالاي كۇن، تالاي تۇنگە سوزىلعان تەرگەۋ وسىلاي، قاسقىر قاتالدىقپەن باستالعان ەدى، ۋىتى ءبىر تولاستاماستان سولاي اياقتالا باستادى. تەرگەۋدىڭ ءتۇرى كۇن سايىن وزگەرىپ، سوعان قاراي ازاپتىڭ دا ءتۇرى وزگەرىپ وتىردى، ءتىپتى كۇنىنە ءۇش مەزگىل بەرەتىن ءۇش ستاقان قارا سۋ مەن ءۇش ءتىلىم قارا نان دا وزگەرىپ كەتتى. وزگەرمەگەن تەك نۇرلاننىڭ جاۋابى عانا. ول ءقازىر «ۆەنەرا» دەۋدەن باسقا ءسوزدىڭ بارلىعىن ۇمىتقان سەكىلدى. جەندەتتەر نە سۇراسا دا ونىڭ ايتاتىنى «ۆەنەرا»، «نە ءۇشىن قالدىڭ» دەسە دە «ۆەنەرا»، ءتىپتى اكەڭ اتى كىم دەسە دە «ۆەنەرا»، سوققىدان قۇلاپ جاتسا دا سيىنار ءتاڭىرىسىنىڭ دە اتى — «ۆەنەرا».
— جاز! — دەدى كوزىلدىرىكتى جەندەت ءوزى سايلاپ العان حاتشىسىنا بۇيىرا سويلەپ. — «ساتقىن، جوق ولاي ەمەس، ازعىن دەپ جاز. ازعىن تايمانوۆ وتان الدىنداعى قىلمىسىن مويىنداماي، جەتى كۇنگى ەڭبەگىمىزدى زايا جىبەرگەنى ءۇشىن قالعان ءومىرى يتتەردىڭ تالاۋىندا وتەتىن بولسىن. جوق، ونىڭ ءبارىن سىزىپ تاستا، قايتا جاز. دارىگەردىڭ قورىتىندىسىنا قاراعاندا، وتاننىڭ قارعىسىنا ۇشىراعان تايمانوۆ جىندانۋعا جاقىنداپتى، سوندىقتان تەرگەۋ جۇمىسى وسىمەن توقتالسىن».
كوزىلدىرىكتى جەندەت اجال دابىلىن وسىلاي قاعىپ، نۇرلاننىڭ ۇكىمىنە ءوز قولىن قويا بەرگەن كەزدە تەمىر باسقىشتىڭ جوعارعى تۇسىنان روماننىڭ وكتەم داۋسى ساڭق ەتتى.
— كوتەر قولدارىڭدى!
وعان ىلەسە بەيكەردىڭ:
— حەندە حوح! — دەگەن داۋسى دا شىقتى.
ولاردىڭ داۋسى وكتەم شىققانىمەن، مىنا ۇشەۋى قايمىعا قويعان جوق، قولدارىن كوتەرە بەرە قارۋلارىن الا سالا اتىپ-اتىپ جىبەردى، ءبىراق وزدەرى جامساپ ءتۇستى.
ولارعا اجال بولعان رومان مەن ۆەيكەر باستاعان تون ەكەن، نۇرلان قۋانعانىنان تەڭسەلىپ قۇلاپ بارا جاتىر ەدى، رومان ۇشىپ كەلىپ ونى قۇشاقتاي الدى.
— نۇرلان! .باۋىرىم، ءتىرىمىسىڭ؟ — دەدى ەلجىرەي سويلەپ.
ساۋ-تامتىعى قالماعان دەنەسى قول تيگىزبەي تىتىركەنىپ، جانى تىرنالىپ تۇرسا دا، نۇرلان ءمىز باققان جوق، نۇرى سونە باستاعان كوزىن روماننىڭ كوزىنە قاداي ءتۇسىپ اقىرىن ءۇن قاتتى:
— ۆە-نە-را... سۋ-سۋ.
روماننىڭ ءامىرلى داۋسى شىعىپ ەدى، سۋ دا ءازىر بولدى، قايدان ساپ ەتكەنى بەلگىسىز دارىگەر دە تاپ بولىپ ءوز جاردەمىن كورسەتە باستادى.
— ۆەنەرانى ءقازىر كەلتىرەمىن. مىنانى ءىش تە وعان دەيىن الدەنىپ ال، — دەپ رومان ءبىر ستاقان سۋدى نۇرلاننىڭ اۋزىنا توسىپ ەدى، ول سىڭعىتىپ جىبەردى دە:
— ۆەنەرا، — دەدى اقىرىن كۇبىرلەپ، — ءتانىم قاسقىر تالاعانداي، جانىم بار ۋ جالاعانداي، سونىڭ ءبارىن لاقتىرىپ تاستايىن، كوزىمە ءبىر كورىنشى.
ول سونى اۋىر ىڭقىلمەن قينالا ايتىپ، جان-جاعىنا ۇرەيلەنە كوز تاستاپ ەدى، روماندى ەندى كورگەندەي اڭىرايا قالدى.
— مەن قايدامىن؟
— سەن ءومىر مەن ءولىمنىڭ شەكاراسىنداسىڭ. جاتقان جەرىڭ بومبا ءتۇسىپ قيراعان ءبىر ەسىز ءۇيدىڭ پودۆالى، — دەدى دە، رومان ءوز ادامدارىنا ءامىر ەتە باستادى. — تەزىنەن اۋرۋحاناعا جەتكىزىڭدەر، دارىگەر مىرزا، حالىق كورۋ ءۇشىن سىرتقى جاراسىن وسى قالپىندا ساقتاڭىزدار.
ونىڭ بۇل بۇيرىعى دا بۇلجىعان جوق. بىرەۋلەر Hۇpلاندى دەمەي كوتەرىپ تەمىر باسقىشقا تابانىن تيگىزەر تيگىزبەستەن الا جونەلدى.
— بولشيەۆيكتەردىڭ ادامشىلىعى قانداي ەكەنىن ءوز كوزدەرىمەن كورسىن، راديو ارقىلى جار سالىپ، قالا حالقىن تەزىنەن ورتالىق الانعا جيناڭدار! — دەپ وزىنەن ءوزى بەزىلدەپ بەيكەر ءجۇر.
— قالا حالقىنا ءوزىم ايتامىن. بەيكەر مىرزادان باسقالارىڭ كەتە بەرىڭدەر.
روماننىڭ بۇل بۇيرىعى دا بۇلجىعان جوق، ءامىرىن ورىنداتۋعا كەلگەندە ول ءقازىر گيتلەرگە دە جەتكىزەر ەمەس، ونىڭ ءامىرىنىڭ كۇشتىلىگى سونداي، ءتىپتى ولىلەر دە ءتىرىلىپ جاتىر. ول جاقىنداپ كەلىپ:
— مىرزالار، جەندەتتىك رولدەرىڭىزدى جاقسى ويناعاندارىڭىز ءۇشىن ايتىلار العىس تا، تارتىلار سىيلىقتارىڭىز دا ءازىر، تىرىلىڭىزدەر، — دەپ اياعىمەن ءتۇرتىپ ەدى، جاڭا عانا وزىمەن اتىسىپ «ولگەندەردىڭ» ۇشەۋى دە:
— حايل گيتلەر! — دەپ جارىسا تۇرەگەلدى.
بەيكەر ۇشەۋىنىڭ ارقاسىنان ءبىر-بىر قاعىپ العىس ايتتى دا، رومانعا قارادى.
— بۇل ەكسپەريمەنتتىڭ ويداعىداي اياقتالعانىن پولكوۆنيك مىرزاعا تەزىرەك جەتكىزگەنىم ءجون بولار.
— جەتكىزىڭىز، جۇرت جينالعان الانعا ءوزىنىن دە كەلگەنىن تىلەيتىنىمدى جەتكىزىڭىز.
— ول ءسىزدى ىزدەتە قالسا قايدان تابار ەكەنمىن؟
— جارتى ساعاتتان كەيىن الاڭنان تاباسىز.
— مەن دە سول كەزدە الاڭدا بولامىن، — دەدى دە، بەيكەر شىعا جونەلدى.
— قالاي، بۇل ەرلىكتەرىڭىزگە ريزاسىزدار ما؟ — دەدى رومان، ۇشەۋىنە جاعالاي كوز جۇگىرتىپ.
ۇشەۋى بىرىنەن ءبىرى قالىسقىسى كەلمەگەندەي، جارىسا جادىراپ، جارىسا ءۇن قاتتى.
— ريزامىز، ريزامىز، ريزامىز!..
كوزىلدىرىكتى جەندەت ءوزىنىن ريزالىعىن ايتا سالا، يەسىنە ەركەلەگەن كۇشىكتەي بۇلاڭداپ:
— تاعى نە بۇيىراسىز؟ — دەپ جىلميا باستاپ ەدى، روماننىڭ كەۋدەسىنە سوڭعى كۇندەردە عانا ۇيالاعان جاڭا جويقىن كەكتىڭ جالىنى بىردەن لاپ ەتىپ كوزىنە شىعا كەلدى.
— سىزدەرگە بەرىلەتىن ەندىگى بۇيرىق سول: قارۋلارىڭىزدى تاستاڭىزدار دا مىنا ءبىر ۇڭگىرگە كىرىڭىزدەر!
— نە ءۇشىن؟ — دەدى كوزىلدىرىكتى جەندەت زىرك ەتىپ.
— بىرىڭىزدە از، ەندى بىرىڭىزدە كوپ، وسى تۇرعان ۇشەۋلەرىڭىزدىڭ قولدارىڭىزدا ون توعىز ادامنىڭ قانى بار. سول وتانداستاردىڭ جازىقسىز توگىلگەن قانى ءۇشىن، ادامشىلىق ار ءۇشىن.
رومان سونى ايتىپ ۇلگەرگەنشە بولعان جوق، كوزىلدىرىكتى جەندەت ونى اتىپ جىبەردى، ونان قالىسقىسى كەلمەي انا ەكەۋى دە ءبىر-بىر وقتى اتىپ قالدى، ءبىراق، بىردە-بىرى رومانعا دارىعان جوق. ولارعا بار ىزا-كەگىمەن كۇلە قاراپ رومان تۇر.
— اح، بولشيەۆيك، الداپ ۇرعان ەكەنسىڭ عوي، — دەدى دە، كوزىلدىرىكتى جەندەت قولىنداعى پيستولەتىن رومانعا جىبەرىپ قالدى.
— بۇل كۇنگە دەيىن بولشيەۆيكتەردىڭ جاۋى ەدىم، سەندەر مەنى بۇگىننەن باستاپ بولشيەۆيك ەتتىڭدەر. ولار وتكەندەگىمدى كەشپەسە دە وكىنبەن... كەشىرىڭىزدەر، مىرزالار، سىزدەرمەن ۇزاق سويلەسپەكشى ەدىم، ارسىز بەتتەرىڭىزگە قاراپ تۇرۋعا شىدامىم جەتەر ەمەس، — دەدى دە، ۇشەۋىن قاتار سۇلاتىپ سالدى، ولارعا تىستەنەمىن دەپ ءوزىنىڭ جاعى دا قارىسىپ قالدى. — ەندى وسى ءۇيدىڭ توبەسىن توبەلەرىنە قۇلاتىپ، سۇيەكتەرىڭدى كۇلگە اينالدىرماسقا امالىم جوق. ويتكەنى مەن انا ءسۇتىن اقتاۋىم كەرەك. ول ءۇشىن ءومىر ءسۇرۋىم كەرەك.
ونىڭ جۇرەگى قاتتى تۋلاپ كەتتى. سول تۋلاعان جۇرەكپەن جۇلقىنىپ ءجۇرىپ، بوساعانىڭ ءبىر ەلەۋسىزدەۋ جەرىنەن ءجىپتىڭ ءۇشىن تاۋىپ الدى. سول ءجىپتى تارتىپ كەتە بەرە اۋىر كۇرسىنىپ قالدى. قولىنان ءبىر قىزىل وت جارق ەتتى.
ول اۋلاقتا تۇرعان ماشيناسىنا وتىرا سالىپ جونەلە بەرگەن كەزدە، ارت جاعىنان ىلە قۇلاعان ءۇيدىڭ قابىرعاسى الا گۇرس ەتتى. سول گۇرسىلگە جارىسا كوشەدەگى راديودان ءوزىنىڭ داۋسى دا سۇڭقىلداي جونەلدى.
— تىڭداڭىزدار، تىڭداڭىزدار! سويلەپ تۇرعان — رومان دانيليۋك. سويلەپ تۇرعان — رومان دانيليۋك. ءبىز بۇگىن وسى قالانىڭ مولاعا اينالعان ءبىر ءۇيىنىڭ استىنان بولشيەۆيكتەردىڭ تايمانوۆ دەيتىن ينجەنەردى تىرىدەي جەگەنىن كوردىك. ءبىز كورگەندى سىزدەر دە كورىڭىزدەر، سول ءۇشىن ءبىرىڭىز قالماستان جارتى ساعاتتان قالماي قالانىڭ ورتالىق الاڭىنا جينالىڭىزدار!
ونىڭ بۇل بۇيرىعى دا بۇلجىعان جوق، جۇرت ول حاباردى ەستي سالا لەگ لەگىمەن اعىلا باستادى. نۇرلاننىڭ ءتىرى تابىلعان حابارىن ەستىپ شاحتاداعى پاۆەل دا، ۇيدەگى مارينا شەشەي مەن ۆەنەرا دا الاڭعا جەتىپ ۇلگىردى.
الاننىڭ قاق، ورتاسىندا شتولس باستاعان باسقىنشىلار توبى تۇر. ءشتولستىڭ رومانعا، روماننىڭ وزىنەن تومەنگىلەرگە بەرگەن بۇيرىعى بويىنشا ەكى قاتاردان تىزبەكتەلگەن جۇرت الاڭنىڭ ەكى جاق جارتىسىنا دەيىن سوزىلىپ دوعاشا ءيىلىپ تۇرا قالدى.
شتولس وڭ جاعىندا تۇرعان رومانعا كوز تاستاپ:
— تايمانوۆ مىرزانىڭ جان دوستارىنىڭ بىزبەن بىرگە تۇرعانى ءجون بولار، — دەپ ەدى، رومان ميكروفونعا جەتىپ باردى:
— پاۆەل، ۆەنەرا، كەلگەن بولسا مارينا اپاي، الاڭ ورتاسىنا، ءبىزدىڭ جانىمىزعا كەلىڭىزدەر.
ولار بۇل الاڭعا قالانىڭ ەكى جاعىنان كەلسە دە ءبىرىن-بىرى تاۋىپ ۇلگىرگەن ەدى، مارينا گاۆريلوۆنا ۇلى مەن قىزىنا كوز قيىعىن تاستاپ يەك قاقتى دا، ءوزى سول ورنىنان قوزعالماي تۇرىپ قالدى.
توپتان ءۇزىلىپ شىعۋ پاۆەل مەن ۆەناراعا دا جەڭىل تيگەن جوق، ءبىراق ءوز ماقساتتارى ءۇشىن سىر سەزدىرمەي، قايسى بىرەۋلەردىڭ لاعنات ايتقان كۇبىرىن دە ەلەمەي، وتىرىك جايراڭداپ ءجۇرىپ كەتتى. ولار باسقىنشىلاردىڭ قاسىنا بارىپ جەتكەنشە بۇكىرلەۋ كەلگەن قارا ماشينا اقىرىن جىلجىپ كەلىپ الاڭنىڭ شەتىنە جەتە بەرە توقتاي قالدى.
رومان ءوزىنىڭ الدىنا تامان. ورناتىلعان ميكروفونعا جەتىپ بارىپ:
— بەيكەر، نەگە توقتادىڭدار؟ — دەپ زىلدەنىپ ەدى، موتوسيكليستىڭ ءبىرى اعىزىپ كەلدى دە:
— تايمانوۆ مىرزا حالقىنىڭ الدىنان جاياۋ وتكىزۋدى وتىنەدى، — دەدى.
شتولس روماننىڭ جاۋابىن كۇتكەن جوق، يەگىن ءبىر-اق قاقتى.
— تىلەگىن ورىنداڭدار.
موتوسيكليست قايتا كەتتى دە، رومان ميكروفونعا قايتا جاقىندادى.
— ءقادىرلى باۋىرلار! مۇنان جەتى كۇن بۇرىن بولشيەۆيكتەردىڭ قولىنا ءتۇسىپ، بۇگىن عانا قۇتقارىلعان ينجەنەر تايمانوۆ مىرزا شالاجانسار جەمتىك كۇيىندە ءقازىر الدارىڭىزدان وتەدى. بىزدەر ونىڭ جەتى تاۋلىك بويى ازاپ شەككەنىن ەسكەرىپ ماشينامەن ەتكىزبەكشى ەدىك، تايمانوۆ مىرزانىڭ ءوزى سىزدەرمەن كوزبە-كوز، جۇزبە-جۇز ديدارلاسۋ ءۇشىن جاياۋ ءوتۋدى تىلەپتى، بىزدەر ونىڭ بۇل تىلەگىن قابىل الدىق. ءقازىر ول سىزدەردىڭ الدارىڭىزدان جاياۋ وتەدى. دەمەۋشىلەرى — ءوزىن قۇتقارۋعا قاتىسقان نەمىس ارمياسىنىڭ ەكى وفيسەرى. مىنە، ونىڭ سىزدەرمەن ديدارلاسۋ ءساتى باستالدى، قاراڭىزدار! وعان قاراي تۇرىپ مەنى تىڭداڭىزدار. بىزدەر ونى ءوزىنىڭ تىلەگى بويىنشا سول قانعا بويالعان، جارتىلاي جالاڭاش قالپىندا الدارىڭىزعا اكەلدىك. ول ءۇشىن ايىپ ەتپەڭىزدەر. ونىڭ ۇستىندەگى سوناۋ قىزىل كويلەك ءوزىنىڭ قانى، سوناۋ كەۋدەسىنىڭ ءار جەرىنەن جالبىراعان سالپىنشاقتار كويلەگىنىڭ جىرتىعى ەمەس، جىرىمدالعان دەنەسىنىڭ تەرىسى!
رومان وسىلاي سۇڭقىلداپ تۇر. سامساعان سانسىز كوزدىڭ ءبارى ەكى نەمىستىڭ دەمەۋىمەن زورعا ءجۇرىپ كەلە جاتقان نۇرلاندا. ول ءوزىنىڭ كەسكىلەنگەن كەسكىنىن حالقىنا كورسەتە تۇسكىسى كەلگەندەي ءتىزىلىپ تۇرعان جۇرتتىڭ ءبىرىن قالدىرماستان جاعالاي قادالا قاراپ كەلەدى.
الاڭ ورتاسىندا شتولس باستاعان ءتورت نەمىس تۇر. تورتەۋى دە كوزدەرىنە قارا كوزىلدىرىك كيىپتى، تورتەۋىنىڭ دە كوزىلدىرىكتىڭ استىنان ۇرلانا قاراپ اڭدىعانى ۆەنەرانىڭ كوزى. ۆەنەرانىڭ. كوزى نۇرلاننان باسقانى كورەر ەمەس. ونىڭ جاسقا تولى كوزى نۇرلانعا مۇلدەم بايلانىپ قالىپتى، ول وزىنە قادالعان كوزدەردىڭ بىردە ءبىرىن كورەتىن ەمەس، ءبىراق نۇرلاننىڭ جان تانىماستاي بولىپ وزگەرىپ كەتكەن كەسكىنى جاقىنداعان سايىن وشپەندىلىگى قاۋلاي ءتۇستى.
— و، قاسىرەت... وسى كەلە جاتقان انىق، ءتىرى ادام با؟
— ونى ءوزىمىزدىڭ ناعاشىمىزدان سۇرا.
— ۆەنەرا، ونىڭ جاراسىن اۋىرتساڭ قينالاتىن ءوز جانىڭ بولار، بايقا، بالاقاي.
ۆەنەرا روماننىڭ بۇل ءسوزىنىڭ استىندا نەندەي استار جاتقانىن ۇققان جوق، پاۆەلدىڭ سابىرلىق ايتقان اقىلىن دا تىڭداعان جوق، دەمەۋشىلەردىڭ قولىن كەرى سەرپىپ تاستاپ وزىنە قاراي تالتىرەكتەپ كەلە جاتقان نۇرلاندى بارىپ قۇشاقتاي الدى. ەگەر پاۆەلدىڭ «اياساڭشى» دەگەن داۋسى قاتتىراق شىقپاسا، ايمالاپ ايالاعان الاقانىنا نۇرلاننىڭ جاراسىن تىرنالاتاتىنىن سەزبەيتىن ەدى. پاۆەلدىڭ الگى سوزىنەن ءسوزدى دە سەلك ەتىگى ىرشىپ ءتۇستى، قۇشاعىن جازباستان ءيىلىپ تىزەسىنەن وتىرا كەتتى دە:
— تىم بولماسا تىزەڭىزدى قۇشاقتايىنشى، — دەدى.
ونىڭ كوز جاسىمەن بىرگە بارلىق ىنتىعى دا توگىلىپ تۇرعانداي ەدى، سونى سەزگەندەي نۇرلان ءۇن قاتقان جوق، دەنەسىنىڭ ءار جەرىنەن تامشىلاعان قانىمەن بىرگە دىرىلدەي ءيىلىپ كەلىپ ۆەنەرانىڭ ماڭدايىنان ءبىر ءسۇيدى دە، قۇلاپ ءتۇستى. ءبىراق ۆەنەرا ونى جەرگە جەتكىزگەن جوق، جانى قانات بولىپ جايىلىپ كەتكەندەي كەۋدەسىمەن دەمەپ قالدى.
«سۇيەتىن دە جەر قالماپتى اۋ»، — دەدى ىشىنەن. نۇرلاندا ءالى ءۇن جوق، تەك كوزىندە مازداي باستاعان وت بار.
شتولس سول ەكەۋىنىڭ بىرىنە-بىرى تەلمىرە قاراسقان كوزدەرىنەن ءوزى كۇتكەن شىندىقتىڭ ءبارىن كورگەندەي كۇمپيىپ وڭ جاعىندا تۇرعان روماننىڭ ارقاسىنان قاقتى.
— جيەنىڭىزدىڭ جالىنى مول ەكەن، تەك مازداتا بىلگەيسىز.
— سول جالىن بولار سەندەردى ورتەيتىن، — دەدى پاۆەل ىشىنەن ولارعا اۋزىن ءبىر باستى دا، ميكروفون الدىنا جەتىپ كەلدى.
— تىڭداڭىزدار! وسى الاڭدا تۇرعان بولارسىڭدار، اسىرەسە سەندەر تىڭداڭدار، ادامزاتتىڭ جاۋلارى، جاۋىزدىقتىڭ جەندەتتەرى. بىزدەر كەگىمىزدى ەشكىمگە دە جىبەرمەيتىن جاندارمىز. قانعا — قان! جانعا — جان! بۇل ءبىزدىڭ ەجەلگى سالتىمىز، بۇل ءبىزدىڭ بۇگىنگى انتىمىز، — دەدى دە، ميكروفوندى تاستاي سالىپ نۇرلاننىڭ قاسىنا جەتىپ باردى. — نۇرلان، ساعان دا ايتار انتىم سول، باۋىرىم، كوتەر ەڭسەڭدى!
پاۆەل كەلىپ نۇرلاننىڭ قولتىعىنان دەمەگەن كەزدە، رومان تاماعىن ءبىر كەنەپ قالدى. ءوزىنىڭ وسى ارەكەتىنىڭ شاتتىعى كەۋدەسىنە سىيماي كەڭىردەگىنە دەيىن كەرنەگەن بولۋ كەرەك، تاماعىن تاعى ءبىر كەنەدى دە ميكروفونعا جاقىندادى.
— ءقادىرلى باۋىرلار! ەندى تايمانوۆ مىرزانىڭ قانداي ازاپ شەككەنىن ءوز اۋزىنان تىڭداڭىزدار! نۇرلان تايمانوۆيچ، مۇندا، ميكروفونعا كەلىڭىز.
نۇرلان پاۆەل مەن ۆەنەرانىڭ دەمەۋىنە سۇيەنىپ ميكروفون الدىنا كەلدى دە، بار كۇشىن جيىپ الدى.
— قىمباتتى وتانداستار! مەن قانسىراعان، قالجىراعان، سول سەبەپتى سويلەۋگە شاماسى قالماعان جانمىن. مەنىڭ بارلىق قانىم اۋىر سوققىلاردىڭ استىندا سۋالدى، قان سۋالسا جان قۋارادى. كەشىكپەي مەنىڭ دە جانىم قۋارار، ءبىراق مەن سوندا دات ولمەيمىن. مەن ماڭگى ءتىرى اداممىن. مەن وسى جەتى كۇندىك قاندى ساپاردان سونى، ءوزىمنىڭ ماڭگى جاسايتىنىمدى كورىپ قايتتىم. سوندىقتان سىزدەردەن تىلەگىم: ەگەر مەنى ءولدى دەۋشىلەر بولا قالسا، وعان ەشقاشان دا نانباڭىزدار!
بەسىنشى تاراۋ
1
— و جاساعان! بوبەگىم جاتقان بەسىككە سارباس جىلان ورالعانداي جۇرەگىم نەگە بۇگىن دىرىلدەي بەرەدى بۇل؟ الدە موسكۆاعا تونگەن قاتەردىڭ ءدۇمپۋى مە مەنىڭ قارت جۇرەگىمدى تەڭسەلتكەن؟.. ءيا، سول بولار. ونىڭ بوبەگىمدەي كورىنەتىن ءجونى دە بار اۋ. ويتكەنى ول ابزالىم مەن نۇرلانىمنىڭ ۇشقان ۇياسى عوي... ەي، بالالار! بۇگىنگى راديودان موسكۆانىڭ سوعىس جاعدايىندا ەكەنىن ەستىدىڭدەر مە؟.. ەندەشە، بۇگىنگى كۇش سول موسكۆا ءۇشىن توگىلسىن، سالىڭدار قيمىلدى!
ساقال-شاشىن قىراۋ شالسا دا جانى ءالى جالىن اتقان سوم دەنەلى قارت بريگادير وسىنى ايتىپ ايعاي سالا الدىندا ءۇيۋلى جاتقان كومىردى بۇرقىراتا جونەلدى.
بۇل — نۇرلاننىڭ اكەسى، ءبىر كەزدە بۇكىل قاراعاندىنىڭ ماقتانى بولعان تايمان دەيتىن قارت جۇمىسشى ەدى. جاسى دا، ەڭبەگى دە ۇلكەن، سول ۇلكەن ەنبەگى اپەرگەن بەدەلى دە ۇلكەن. سوندىقتان قاراۋىنداعى جۇمىسشىلاردىڭ ءبارى دە ونى اكەسىندەي كورىپ، ايتقانىن زاڭ تۇتاتىن ول ادەتتەرىمەن ولار بريگاديردىڭ جاڭاعى سالعان ۋرانىنا ىلەسە قاتتى قيمىلداپ كومىردەن داريا اعىزا باستاپ ەدى. جاي سوققانداي سارت ەتىپ الدەنەسى سىندى دا، كونۆەيەر كەنەت توقتاپ قالدى.
— ەي، نە بولىپ قالدى؟
— كونۆەيەر ءبۇلىنىپ قالدى.
— قاي جەرى؟
تايمان بۇل سۇراۋدىڭ ەشقايسىسىنا دا جاۋاپ قاتقان جوق. رەشتاكتى جاعالاي جۇگىرە وتىرىپ كونۆەيەردىڭ بۇلىنگەن جەرىن تاۋىپ الدى دا، ونىڭ مەحانيكسىز جوندەلمەيتىنىن كورگەننەن كەيىن شترەك جاقتاعىلارعا ايقاي سالدى.
— ەي، تەلەفون سوعىپ مەحاينكتى، ميروننىڭ ءوزىن شاقىرىڭدار، ميروندى!
ازدان سوڭ تاعى دا داۋىستادى.
— ە ي، ەشكىم كەتتى مە؟
تومەنگى جاقتان:
— كەت ءتى... كەت ءتى! — دەگەن داۋىستار كەلىپ جەتتى.
— ەي، بولەكباس بار ما؟ بولەكباس!
— جو-و-ق! جو-و-ق!
— جوعالسىن بار بولعىر، — دەۋمەن تايماننىڭ ايعايى دا ءبىتتى. كونۆەيەرمەن بىرگە بار تىرشىلىك توقتاعانداي اينالانىڭ ءبارى دە مەڭىرەۋلەنە قالدى. تايمان نە بولدى دەگەندەي ۇزىن لاۆانىڭ ءون بويىنا كوز جىبەرىپ ەدى، ەڭسەسى كەنەت سىلق ءتۇستى دە، .ءۇيۋلى جاتقان كومىرگە جانتايا كەتتى. مۇنداي بوگەتتەر بۇرىن دا تالاي بولعان-دى. مۇنان بۇرىن دا ءدال وسىلاي جانتايىپ تالاي جاتقان-دى. ءبىراق ونىڭ قىزىقتى كەزى دە بولاتىن ەدى. سول قاراڭعى تار تۇكپىرلەردەن بويدى بالقىتاتىن بالعىن ۇندەردىڭ الۋان تۇرلەرى — سىڭقىلداعان ادەمى كۇلكىلەر وزگەشە سىرلى سىبىستار دا ەستىلەتىن ەدى. ءتىپتى ءقايسىبىر كەزدەردە قوس جۇرەكتىڭ بىردەي قاققان ءلۇپىلى دە تايماننىڭ كارى قۇلاعىنا تالاي شالىناتىن. بۇگىن ونىڭ ءبىرى دە جوق. ءبارىن دە سوعىس جالماپ كەتكەندەي، تەك ۇستىندە سۋ جاڭا، ءبىراق ەكى تىزەسى بىردەي پارا-پاراسى شىققان شيبارقىت كوستيۋمى بار، دەمبەلشە بويلى بالا جىگىت كونۆەيەر توقتاسىمەن «قاپ، قانىم جاڭا قىزىپ كەلە جاتىر ەدى» دەپ جالدانىپ ءۇيۋلى جاتقان كومىرگە شالقاسىنان جاتا كەتكەن ەدى، سالدەن كەيىن ءبىر ءاندى شىرقاپ قويا بەردى. جاي باستالىپ بارىپ اسقاقتاي كوتەرىلگەن سول ادەمى انگە قۇلاعىن تىگە تايمان ماڭايىنداعىلارعا كوز تاستاپ ەدى، كۇرەكتەرىن قۇشاقتاي قۋلاپ، كومىرگە جانتايىپ جاتقان جۇمىسشىلاردىڭ ءبارى دە سول انگە ۇيىپ قالعان ەكەن.
— بۇل كىم، جانىم اۋ؟!
— بىزدە مۇنداي ءانشى جوق ەدى عوي.
— الگى ءبىر سايران دەيتىن كولحوزشى بالا سەكىلدى.
— سول، سول جالقاۋ بالا.
لاۆا دەگەن اتى بار، بيىكتىگى مەن ەنى جارتى مەتردەن اسپايتىن، ەنى ونان دا تار، ۇزىندىعى ەكى ءجۇز ەلۋ مەتردەن اساتىن وسى ۇزىن ۇڭگىر سايراننىڭ كوزىنە بۇدان ءبىر اي بۇرىن العاش كەلگەن كەزدە كوردەي كورىنەتىن ەدى. ءقازىر ءوزىنىڭ ۇيىندەي بولىپ كەتتى. ءتىپتى ول كەي تۇندەرى شاحتا ىشىنە تۇنەي كەتەتىن-دى. ءبىراق جۇمىسقا ءالى توسەلە الماي جالقاۋ اتالىپ ءجۇر.
كولحوزدان ونىمەن ءبىر كەزدە كەلىپ، ءقازىر جۇمىستى ونىمەن بىرگە ىستەيتىن شەكەر دەيتىن قىز:
— بۇگىن قانداي بوران بولار ەكەن، ءا؟ — دەدى.
— وسىنداي شىبىنسىز جازدىڭ كۇنىندە مە؟ — دەدى ونىڭ بۇل ءسوزىن انداماعان ءبىر جۇمىسشى.
— قوتىر تايلاق ويناقتاسا بوران بولادى دەۋشى ەدى، انانىڭ جەلىگۋىنە قاراعاندا كادىك.
ونداي قالجىڭ قاعىسىنا سايران دا ءازىر ەكەن:
— و، كەرەمەت، كەرەمەت! مەنى كورسە بولعانى قىز اتاۋلى قيادان تيىسەدى. بۇل نەلىكتەن ەكەن، ءا؟
— ول نە ءۇشىن دەپ؟
— سۇيگىسى كەلەدى عوي سورلىلار.
— ءاي، ءدال سونداي سورلى قىزدى كورە الماي ءجۇرمىن اۋ.
— ءپالى، اعاي، قىزداردىڭ ادەتى، سۇيىسكىسى كەلگەندە وسىلاي قيادان تيىسەتىن. «ءبۇلدىرشىن كوزىن سۇزبەسە، بۋراسىن بۇيداسىن ۇزبەيدى» دەۋ سونان قالعان.
— ءاي، ءسوز الپەتتەرىنە قاراعاندا وسى ەكەۋى بالا ەمەس سەكىلدى، قاي ەلدەن كەلگەن ەدى؟ — دەدى ەگدەلەۋ كەلگەن ءبىر جۇمىسشى.
— قىزىمىز — قۋدان، جىگىتىمىز — قارقارالىدان كەلگەن-دى.
— و، ءبىرى — بۇكىل قازاقتىڭ قامىن بىردەي ويلاعان قايران قازەكەم، قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ، ەندى ءبىرى ءوز زامانىندا بابا اتالعان كەنجە شەشەننىڭ اۋلەتى ەكەن عوي.
— قانە، قازەكەمنىڭ نەمەرەسى، ايتىپ جىبەر، مىنانىڭ قاعىسقانى راس بولسا ءبىر قاعىپ جىبەر، — دەپ ول شەكەردى جاني ءتۇستى.
شەكەر سايراننان دا اشىق، جايدارى، كوزى قانداي وتكىر بولسا ءوزى دە سونداي وتكىر ەدى. جاۋاپقا ىركىلگەن جوق. الاسىز قارا كوزىن سايران جاققا ءبىر جالت ەتكىزىپ:
— جالقاۋلىق دەيتىن ءبىر عاشىعى بار ەدى، سول عوي بۇل بۋراسىنىڭ بۇيداسىن ءۇزىپ جۇرگەن، — دەدى دە، دۋ ەتكەن بەتىن باسا قويدى. ءبىراق الما بەتىنىڭ ءدال وسى ساتتە ينەدەي بولىپ قىزارا قالعانىن كومىردىڭ كۇيەسى بۇركەپ، قاسىنداعىلاردىڭ كوزىنە تۇسىرگەن جوق.
— شەكەر! — دەدى سايران ناز داۋىسپەن، — مەنى ايايتىن بۇكىل دۇنيەدە جالعىز سەن عانا دەۋشى ەدىم، سوندىقتان سەن عانا ەدىڭ سورلى جۇرەگىمنىڭ جارتى ايدان بەرى سۇيگەنى. ەندى مىنە بۋلىعا سوققان ءدۇرسىلى كەۋدەمدى جارىپ بارادى، نانباساڭ قۇلاعىڭدى كەۋدەمە سال دا تىڭداشى، — دەپ سايران كەۋدەسىن اشا جاقىنداپ ەدى. شەكەر قاسىندا وتىرعان ءبىر جۇمىسشىنىڭ ار جاعىنا ءبىر-اق ىرعىدى:
— اعاي، قايلاڭىز قايدا؟
— ونى قايتەسىڭ؟
— مىنا بەيباقتىڭ جىنى ۇستاپ كەلەدى، ساقتانىڭىز.
— مەن جىندانباسپىن، ەگەر جىندانا قالسام قايلا تۇرسىن قاشقاردى دا قاعىپ وتەرمىن.
— كۇرەككە شاماڭ كەلمەي ءجۇرىپ كايۋكاردا نەڭ بار ەي، سەنىڭ؟
شەكەردىڭ بۇل ءسوزى سايراننىڭ شىمبايىنا باتىپ كەتتى.
— سەندەي قىزعا قانجار بولىپ قادالاتىن شامامنىڭ قانداي ەكەنىن كورسەتەيىن، — دەپ تۇرا ۇمتىلىپ ەدى، لاۆانىڭ ءور جاعىنان تايماننىڭ داۋسى زىرك ەتتى:
— بۇل نە ويىن؟ — دەدى ول سايرانعا زىلدەنە قاراپ.
— ءجاي، انشەيىن، ەرىككەن سوڭ، — دەپ سايران قايتادان جانتايا كەتتى.
— جۇمىس باردا ەرىنىپ، جۇمىس جوقتا ەرىگەتىن ادەتىڭ اۋ سەنىڭ.
— مەنەن بۇرىن مىنانى جوندەپ الىڭىز.
تايماننىڭ كوزى الىستا كەلە جاتقان بىرەۋدىڭ قولىنداعى فونارىنا ءتۇسىپ ەدى، سايراننىڭ ءسوزىن ەلەگەن جوق.
— ەي، كىم بولساڭ دا باس اياعىڭدى! — دەپ ايعاي سالدى.
بۇل كەلە جاتقان ۋچاستكە ناچالنيگى ساۋلەنىڭ ورىنباسارى، وزىمىزگە بۇرىننان تانىس بولەكباس ەكەن. ول ەلبەلەكتەپ جەتىپ كەلدى دە، ەنتىگە سويلەپ وتىرا كەتتى.
— ۋھ، جۇرەگىم نەتىپ كەتتى عوي.
— ميرون قايدا، — دەدى تايمان وعان زىلدەنە قاراپ.
— ءقازىر، اقساقال، ءقازىر. قارت ادام عوي، جۇگىرسە دە جەتە الماي كەلە جاتقان بولار. ۋھ، مەنىڭ ءوزىم زورعا جەتتىم.
— اعاي، مىنانى جۇرگىزەر ونەرىڭىز بار ما؟
— جوق، شەكەرجان، ول مەن سياقتى ينجەنەردىڭ ەمەس، مەحانيكتەردىڭ جۇمىسى.
— وندا وكپەڭىزدى نەسىنە ءوشىردىڭىز؟
بولەكباس شەكەردىڭ بۇل سوزىنە نە دەرىن بىلمەي ءتىلى كۇرمەلىپ قالىپ ەدى، ءوزىنىڭ ەسكى ادەتى بويىنشا ماڭدايىنان تەر سورعالاپ قويا بەردى. ساسقانىنان اڭگىمەنىڭ بەتىن باسقا جاققا تەز اۋدارۋعا اسىعىپ، ماڭدايىنان سورعالاعان تەر نوسەرىن ورامالىمەن بىر-ەكى كوسىلتە ءسۇرتىپ تاستادى دا:
— ال، جولداستار، ءبىزدىڭ شاحتانى، ەندى ءبىر جىلدان كەيىن بارلىق شاحتانىڭ الدى دەي بەرىڭدەر، — دەدى.
— ءبىر جىلعا دەيىن ارتى بولساق جەتىسكەن ەكەنبىز، — دەدى تايمان جاقتىرماعانداي تۇر كورسەتە ءبىر قوزعالىپ قالىپ.
سايران تايمان مەن بولەكباسقا كەزەك قاراپ الدى دا:
— اعاي، سوعىستىڭ قاشان بىتەتىنىن ايتىڭىزشى؟ — دەدى بولەكباستىڭ بەتىنە ۇڭىلە ءتۇسىپ.
— ە، مەن ونى قايدان بىلەيىن؟
— شاحتانىڭ ءبىر جىلدان كەيىن قانداي بولاتىنىن بىلگەندە، ونى قالاي بىلمەيسىز؟
بولەكباستىڭ كوكشىل كوزى اشۋ ايازىمەن مۇلدەم شاقىرايىپ كەتتى.
— شىراق، سەن شىراق، مەن سەنىڭ قۇرداسىن، ەمەسپىن، بايقا. اتو مەن سەنى نەتىپ جىبەرەرمىن، — دەپ داۋسىمەن بىرگە قۋشىق كەۋدەسىن دە كوتەرە باستاپ ەدى، تايماننىڭ:
— قۇرداس بولماساڭ، اعاسىسىڭ، ايت ءتۇسىندىرىپ، — دەگەن زەكىڭدى سوزىنەن كەيىن قايتادان باسىلىپ قالدى.
— تۇسىندىرسەم مىناۋ، — دەدى ول ەندى داۋسىن دا باسەڭ شىعارىپ، — دونباستان كەلگەن انا ءبىر ميرون دەيتىن شال كومىر كومباينىن ويلاپ تاۋىپتى. سول جايىندا ساۋلەمەن ءبارى كەڭەسىپ وتىر ەكەن، ولار ماعان ءسىز مۇنى قالاي دەيسىز، وسى رەالنىي ما دەپ ەدى، مەن گەنيالنىي دەدىم... تاعى نە دەپ ەدىم...ء-ا، ءيا، مەن دە كومەكتەسەرمىن، تەزىرەك قولعا الىڭىزدار دەدىم. ەندى ءتۇسىندىڭ بە؟
— جوق، — دەدى سايران باسىن شايقاپ، — «مىناۋ» دەگەننەن باسقا سوزىڭىزگە تۇسىنە المادىم.
— ەي، ءوزىن ساڭىراۋمىسىڭ، ءاي؟
— جوق، ءبارىن دە ەستىپ وتىرمىن.
— ەستىسەڭ بىلاي، ولاردىڭ جاسايتىن كومباينى ءىس بولىپ شىقسا بار عوي، ءدال سەندەي ەلۋ جىگىت بەرەتىن كومىردى ونىڭ جالعىز ءوزى بەرەدى.
— كومىردى دە ءوزى قازا ما؟
— ءوزى قازادى، ءوزى ۇساقتايدى، ناۋاعا دا ءوزى سالادى. سوندا سەن سەكىلدى جىگىتتەر بار عوي مىناۋ قايلا، كۇرەك دەگەندەرگە پىسقىرىپ تا قارامايدى.
— اتتەڭ ونداي ماشينەگە قول جەتپەيدى عوي. ەگەر قولىم وعان جەتە قالسا مەن قايلا، كۇرەك قانا ەمەس، مىناۋ شەكەردەي قىزدارعا دا پىسقىرماس ەدىم.
تايمان بولەكباستىڭ بۇل سوزىنە سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەي ويلانا قادالىپ وتىر ەدى.
— ايتپاقشى، ءسۇيىنشى، اقساقال، — دەپ بولەكباس ونىڭ قولىنان ۇستاي الدى.
— بولەشىم اۋ، بۇيرا باسىم اۋ، نە ايتقالى كەلەسىڭ؟ — الدە، نۇرلانىم كەلدى مە؟ — دەدى تايمان يەگىن كەمسەڭدەتىپ.
— جو-و-ق، قاريا مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم نۇرلان ەمەس.
— ەندى نەمەنە، .ءسۇيىنشى دەپ كۇيسەپ وتىرعانىن؟ — دەپ تايمان بولەكباستىڭ قولىن كەرى سەرپىپ جىبەردى دە، تەرىس اينالىپ كەتتى.
— ابزالىڭىز وبكومنىڭ ەكىنشى سەكرەتارى بولىپتى. ول از با؟ وعان قۋانبايسىز با؟
— ونى ءوزىم دە بىلەمىن، — دەدى تايمان يەگىن كوتەpiپ، — مىرقال نە بولىپتى؟
— ونى بىلمەدىم. ءوز ويىمشا، مىرقالىنىزدى باستىق ەتە قويماس.
— ە نەگە؟
— ءبىزدىڭ مىرزەكەڭ قاي باستىقتان كەم؟ — دەپ بىرەۋلەر دۇرسە قويا بەرىپ ەدى، ەندى بىرەۋلەر ولارعا سىزدانا قارادى.
بولەكباس ءوزىنىڭ اڭداماي سويلەگەنىن ەندى عانا سەزىپ، ەكى جاقتان بىردەي قىسىلىپ، قىپىلىقتاپ وتىر. مىرقالدىڭ باستىق بولا المايتىن سەبەبىن ايتايىن دەسە، مىنا وتىرعان جاعىمپازدار وعان ءقازىر اق جەتكىزەدى، وتىرىك ماقتايىن دەسە، جۇمىسشىلاردان يمەنەدى. ەندى نە دەرىن بىلمەي، اركىمگە ءبىر جاۋتاڭداپ وتىر ەدى، شترەك جاقتان ورلەپ كەلە جاتقان بىرەۋدى كورە سالا قۋانىپ كەتتى.
— انە، ءبىزدىڭ ميرون پاۆلوۆيچ تا جەتتى، انە! — دەدى كىم ەكەنىن قولىنداعى فونارىنان تاني كەتىپ.
كەن كەۋدەسىن تار لاۆاعا سىيعىزا الماي ءبىر قولىمەن جىلجىپ دەمبەلشە بويلى ءبىر ادام كەلە جاتىر. باسىنداعى بىلعارى كەپكەسى دە، كومىر جۇعاناسى جۇققان مايلى بەتى دە جىلت-جىلت ەتەدى. كارىلىگىن تەك ساماي شاشتارى عانا جاريالاپ تۇر، ايتپەسە ءتۇرى، قيمىلى ءالى جاس. ءول جاقىنداي بەرگەن كەزدە تايمان كوڭىلدى داۋىسپەن:
— اۋ، مەنىڭ پايعامبارىم اۋ، جۇرسەڭىزشى، تەزىرەك... مىنا بۇيەن قۇساعان مۇندارىڭىز توقتاپ قالىپ جۇيكەنى كەسكەنىن كوردىڭىز بە؟! ەكى ساعاتتان بەرى ەكى ءتۇيىر كومىر بەرە العانىمىز جوق، — دەدى.
— توقتاپ قالسا نەگە جۇرگىزبەيسىزدەر؟ مەحانيكتەرىڭىز قايدا؟
— ونى ۆوەنكومات شاقىرتىپ كەتىپتى، تەزىرەك ءجۇرىڭىزشى، — دەپ تايمان لاۆانىڭ ورىنە قاراي بەتتەپ ەدى، ميرون پاۆلوۆيچ ونىڭ يىعىنان ۇستاي الدى دا باسىنا باسىن تۇيىستىرە تۇرىپ.
— ءسىزدىڭ اناۋ باستىق بالاڭىز باراتىن جەردىڭ بارىنە نەگە بارمايدى؟ — دەدى كۇبىرلەپ. — بارىپ تۇرىپ: جاۋدى جەڭۋ ءۇشىن قۇرال كەرەك، قۇرال جاساۋ ءۇشىن كومىر كەرەك، كەمىر ءۇشىن جۇمىسشى كەرەك ەكەنىن نەگە ايتپايدى؟ ءاي، ونى ايتۋ ءۇشىن دە ۇلكەن جۇرەك كەرەك اۋ.
ول سونى ايتتى دا تايماننىڭ جاۋابىن كۇتپەستەن العا ءتۇسىپ كەتە بەردى.
سايران مىرقالدى شاحتانىڭ ەڭ ۇلكەن قۇدايى كورەتىن، ميرون ءپاۆلوۆيچتىڭ سول «ۇلكەن قۇداي» جايىندا جاڭاعىداي وكتەم سوزدەر ايتۋى وعان ءبىر عاجاپ كورىندى دە، قاسىندا وتىرعان جۇمىسشىنىڭ بىرەۋىن اقىرىن نۇقىپ قالدى.
— اعاي، اناۋ شال كىم؟
— ول ميرون دەيتىن قارت، الگى كەرەمەت ماشينانى جاسايتىن سول. ونىڭ قولى تيسە مىنا تەمىر ناۋا ءقازىر ورامالداي جەلپىلدەپ بەزەك قاعادى، ازىرلەن!
— جوق، — دەدى سايران قاتۋلانىپ، — مەن ەڭ. اۋەلى سول مىرقال باستىقتىڭ وزىمەن مايدانداسامىن. ونسىز جايىم كەلەر ەمەس.
— نە ءۇشىن؟
— نە ءۇشىن ەكەنىن كورمەي ءجۇرسىز بە؟ كەلگەنىمە ءبىر اي ون كۇن بولدى، جاتار ورىن، كيەر كيىم ءالى جوق. جانعا پانا جالعىز كوستيۋمىم مىناۋ، وسىندا كەلگەندە سۋ جاڭا ەدى، تىزەرلەي-تىزەرلەي تەبەن شانشار جەرى قالماي جامان قىزداردىڭ شاشىنا ۇقساڭ كەتكەن. مۇنى بىلگەندە ۇيدەن كيىمدى ءۇيىپ كەلەتىن ەدىم عوي. قاراڭىزشى، وسىنىڭ كەسىرىنەن ەڭ اقىرى مىنا ءبىر شەكەر دەيتىن قىز دا ءجوندى قارامايدى.
— قايتەسىڭ شىراق، — دەدى ونىڭ سىرلاسى، — ءقازىر سوعىس ۋاقىتى عوي، شىركىن ءبىزدىڭ جۇمىسشىلار سوعىستان بۇرىن تاماشا تۇرۋشى ەدى اۋ، امال نە؟
— سوعىس، سوعىس! — دەدى سايران ونان سايىن قىزۋلانا ءتۇسىپ، — باسقا شاحتالاردا نەگە وسىنداي ەمەس. كەشە، مەن وزىممەن بىرگە كەلگەن ءبىر جىگىتتى كوردىم. ءبىرىنشى شاحتادا ىستەيدى ەكەن، مۇزداي كيىنىپتى. وندا ءبارى بار، ءبارى مول كورىنەدى. ال، بىزدە نەگە ونداي ەمەس؟
ول ءبىردىڭ ەمەس، كوپتىڭ اۋزىندا جۇرگەن وسى سۇراۋدى ايتىپ ۇلگەرگەنشە بولعان جوق:
— شەكەر، شەكەر! تۇر، شىراعىم، تۇرا عوي! — دەگەن تايماننىڭ داۋسى شىقتى.
شەكەر كۇرەگىن قولتىعىنا قىسا قيسايىپ، وي تۇڭعيىعىنا باتقان ەدى. قولىنداعى فونارى دا، باسىنداعى كەپكاسى دا جەرگە ءتۇسىپ كەتتى. ونى ءوزى سەزگەن جوق. تايماننىڭ داۋسى شىققان كەزدە عانا ويىن تەجەپ، بويىن جيىپ الدى. ءبىراق اۋىر ويدان ءالى دە ايىعا الماي، ايناداي جارقىراعان ۇلكەن قارا كوزىن تۇنەرىپ تۇرعان قاراڭعى تۇڭعيىققا قاداپ الدى دا، ۇزىن قارا شاشىنا جابىسقان كومىردىڭ ۇگىندىسىن الاقانىمەن اقىرىن قاعىپ تۇسىرە باستادى. كومىرمەن بىرگە جۇلىنىپ تۇسكەن شاشىنا كوزى ءتۇسىپ ەدى، ۇلكەن قارا كوزىنەن قوس تامشى قوسارلانا سورعالاي جونەلدى.
ول قالتاسىنان ورامالىن الىپ كوزىن سۇرتە بەرگەن كەزدە كونۆەيەر سالدىر-گۇلدىر ىشقىنا ىرعالا سولقىلداپ، اۋىر الىپ ۇنىنە باستى. شەكەردىڭ كوزدى ءبىر سۇرتۋگە دە شاماسى كەلگەن جوق، ورامال ۇستاعان قولى كۇرەككە بارىپ جارماستى.
سول الىپ ءۇن مايدان دابىلىنداي، جۇمىسشىلاردىڭ ءدال قازىرگى قيمىلى جاۋ قامالىنا جاسالعان شابۋىلداي ەدى. شەكەر سولاردىڭ ناق ورتاسىندا كومىردى تەمىر ناۋاعا (رەشتاك) بۇرقىراتا سالىپ جاتىر ەدى، ميرون پاۆلوۆيچ جاقىنداپ كەلىپ توقتاي قالدى.
— و، بارەكەلدى، مىناۋ قانداي ەر ەدى! بۇل كىم ءوزى؟ — دەپ ول فونارىن شەكەردىڭ بەتىنە جاقىنداتتى.
— بۇل مەنىڭ شەكەر دەيتىن قىزىم... قارعاشىم، ونان تەز شارشاپ قالاسىڭ، بىلاي سال، — دەپ تايمان شەكەردىڭ كۇرەگىن الدى دا، كومىردى ءوزى سالا باستادى.
— بالام اۋ، مىناۋىڭ نە جۇمىسقا كيەتىن كيىم ەمەس قوي، مۇنىڭ قالاي؟ كويلەكشەڭ دە توڭبايسىن، پەنجەگىڭدى شەشىپ تاستاپ، تىنىسىڭ تارىلماس ءۇشىن بىلاي اعىتىپ قوي، — دەپ ميرون پاۆلوۆيچ ومىراۋ تۇيمەسىن اعىتىپ جىبەرىپ ەدى، ارجاعىنان اق تاماق جارق ەتتى.
شەكەر ىزبارلانا تۇيىلە قاراپ، ونىڭ قولىن كەيىن سەرىپتى دە:
— ول اقىلىڭىزدى باستىققا بارىپ ايتىڭىز، — دەدى.
ميرون پاۆلوۆيچ شەكەردىڭ ونەگەلى قىزعا لايىقسىز شىرت مىنەزىن ۇناتقان جوق. تىكسىنە قاراپ، ءتۇيىلىپ قالدى دا:
— تىم تەنتەك ەكەنسىڭ، قىزىم، ءا. كەلگەنىڭە قانشا بولدى؟ — دەدى.
شەكەر ونىڭ سۇراۋىنا جاۋاپ قاتپاستان:
— ءتۇسىندىم، اتا، ەندى وزىمە بەرىڭىز، — دەپ تايماننىڭ قولىنداعى كۇرەگىن الىپ، كومىردى ىزالى قايراتپەن تاستاپ تاستاپ جىبەرىپ ەدى، ەكى شالدىڭ كوزىنە تەمىر ناۋا سونىڭ دۇمپۋىمەن عانا سولق-سولق ەتكەندەي كورىندى دە:
— بارەكەلدى، — دەدى ميرون پاۆلوۆيچ جاڭاعى ويىنان لەزدە قايتىپ.
تەمىر ناۋانىڭ قاڭعىرلاعان داۋسى لاۆانى باسىنا كوتەرىپ، شەكەردىڭ قۇلاعىنا تۇك ەستىرتكەن جوق، ونىڭ ەستىگىسى دە كەلگەن جوق.
— اتتەڭ، تەنتەك. بويىنداعى بار ءمىنى سول اق. ايتپەسە، مەنىڭ بۇل قىزىم با، مەنىڭ بۇل قىزىم ءتىرى بولسا تالايدى تاڭداندىرار ءالى، — دەگەن تايماننىڭ سۇيسىنە ايتقان جىلى ءسوزى دە ونى جۇباتا قويعان جوق.
ەكى قارت ءوزارا شۇيىركەلەسىپ تومەن قاراي جىلجىپ بارادى. شەكەر ىزالانعانداي اۋىر وكسىپ، كوزىنىڭ جاسىن مونشاقتاتا توگىپ، كومىردى سالىپ جاتىر.
تۇيەگە مىنگەندەي ىلگەرى-كەيىندى ىرعالىپ، كۇرەكتى اندا-ساندا ءبىر كوتەرىپ قويىپ وتىرعان سايراندى ميرون ءپاۆلوۆيچتىڭ كوزى شالىپ قالدى.
— پا، ساباز اي! سوعىسقا بارساڭ وققا قانداي تەز ۇشار ەكەنسىڭ، ءا؟ — دەپ ەدى، سايران جالت قارادى دا:
— بۇل قانداي اۋليە ەدى تاعى؟ ءا، ءسىز بە ەدىڭىز؟ ءيا، سويلەڭىز، اۋليە. سىزشە ءقايتۋىم كەرەك؟ — دەدى قاباعىن تۇيە، كۇرەگىن كومىرگە تىرەي تىزەسىنەن وتىرا قالىپ.
— بەرە تۇر، كۇرەگىڭدى، ەر جىگىتتىڭ قالاي قيمىلدايتىنىن كورسەتەيىن، — دەپ ميرون پاۆلوۆيچ فونارىن تىرەۋگە ىلە سالىپ، قول سوزىپ ءوزى، سايران كۇرەگىن تەمىر ناۋانىڭ ارجاعىنا لاقتىرىپ جىبەردى دە:
— بار، كەرەك بولسا ءوزىڭ بارىپ ال! — دەدى.
وسى كەزدە جوعارعى جاقتان تايمان دا كەلىپ قالعان ەدى، سايراننىڭ قىلىعىنا ىزالانىپ، نە ىستەرىن بىلمەي وتىرعان ميرون پاۆلوۆيچ تايمانعا ءتۇيىلدى.
— وسى ما ءسىزدىڭ ۇيرەتكەن ونەگەڭىز، وسى ما بەرگەن ءتالىمىڭىز؟
ميرون ءپاۆلوۆيچتىڭ ءسوزى جانىنا باتىپ كەتتى مە قالاي، تايماننىڭ كوزى سايرانعا وقتاي قادالىپ قالدى. ول كونۆەيەردىڭ داڭعىرىنان ميرون ءپاۆلوۆيچتىڭ ءسوزىن ەستىگەن جوق. كۇرەكتىڭ لاقتىرىلۋىنان ءبارىن ۇقتى دا:
— قايتەيىن، نە ىستەيمىن سەن مۇندارعا، كەشە نە ايتتىم ساعان؟ اناۋ، وزىڭمەن بىرگە تۇسكەن شەكەردى قاراشى، جاڭا ونىڭ كومىر تاستاسىن كورگەندە مىنا ميرون بەس مينۋت تالىپ جاتتى. قىزدان قالساڭ ۇل بولىپ نەسىنە تۋدىڭ! سال جىلدام، مۇنداي قىلىقتى مۇنان بىلاي كورسەتپە ماعان! — دەدى دە كۇرەگىن اكەلىپ قولىنا ۇستاتتى.
سايران باسىن كوتەرىپ الىپ، تايمانعا الا كوزىمەن ءبىر قارادى دا، تۇك ءۇن قاتپاستان كومىردى اقىرىن سالا باستادى. ءبىراق قيمىلى باياۋ، ءونى سول مۇڭ باسقان جاداۋ قالپىنان كوپ وزگەرگەن جوق.
ونىڭ جوعارعى جاعىنان تايمان دا ورىن الىپ، بەلىن قاتتىراق بۋىندى دا، قولىنا تۇكىرىپ:
— جوسپاردى ورىنداماي شاحتادان شىقپايمىز. قيمىلداڭدار، بالالار! — دەپ ەدى، سايران ىزالى كەسكىنمەن مىرس ەتتى دە:
— ارينە سولاي، سىزدەر ونان باسقا نە ويلايسىزدار؟ تاماق توق، كويلەك كوك، قايعى جوق. ال، بىزدەر شە، بىزدەر تاماقتى دا ويلايمىز، كيىمدى دە ويلايمىز، جاتاتىن ورىندى دا ويلايمىز. ەڭ اقىرى قىزداردى دا ويلايمىز، — دەدى.
— تەك جۇمىستى عانا ويلامايسىڭ، ءا؟
تايماننىڭ سونى ايتۋى اق مۇڭ ەكەن، سايران كۇرەگىن تاعى لاقتىرىپ جىبەرىپ:
— شاۋىپ الساڭدار دا كوردىم ەندەشە، — دەدى.
— توبا، ءقايتىپ قالار ەكەنبىز سەن ەكەۋمىز؟ ءاي، سەن اقىماقتانباي ءسوز تىڭداشى، — دەپ تايمان جانىنا جاقىن كەلە بەرىپ ەدى، سايران ەكى قۇلاعىن باسىپ جاتا قالدى.
— كەرەگى جوق اقىلىڭىز، كەرەگى جوق. ءوز اقىلىم دا جەتەدى، اۋلاق، اۋلاق!
— جوق، بالام، مەنىڭ اقىلىم ساعان وتە كەرەك، — دەدى تايمان جايىمەن، — مەن ساعان جۇمىستى عانا ەمەس، ءوزىڭنىڭ تۋعان اكە-شەشەڭدى قالاي سىيلاۋدى دا ۇيرەتەمىن.
— اكە-شەشەنى قالاي سىيلاۋدى ءوزىم دە بىلەمىن، — دەپ سايران قيقارلانا ءتۇسىپ ەدى.
— جوق، سەن كورگەنسىز، ونى بىلمەيسىڭ، — دەدى تايمان اقىرىپ، — ەگەر دە سەن اكە سىيلاپ وسسەڭ، اكەڭنەن دە ۇلكەن مەنىمەن بۇلاي سويلەسپەيسىڭ، كوتەر باسىندى شاپشاڭ... ال كۇرەگىڭدى!
تايماننىڭ وسى وكتەم سوزدەرى سايراندى قاتتى سەسكەندىرىپ جىبەردى. اسىرەسە، «اكە سىيلاپ كورمەگەن»، «كورگەنسىز» دەگەن سوزدەر ونىڭ بەتىن تۇڭعىش رەت دۋىلداتىپ جىبەردى. ۇياتى جەڭگەن كەزدە ادامنىڭ جاسقانعىش كەلەتىن ادەتى عوي، ول تايماننىڭ بەتىنە دە قاراي الماي، سۇمىرەيىپ بارىپ كۇرەگىن الدى دا، كومىردى سالا باستادى.
وسى كەزدە بۇلاردىڭ ناق قاسىنان ساۋلەنىڭ:
— قايران اتا! قانداي اۋىر كۇن تۋسا دا قايىسپاساڭىز ەكەن وسىلاي، — دەگەن داۋسى شىقتى.
تايمان داۋىس شىققان جاققا جالت قاراي سالىپ، كۇرەگىن كەۋدەسىنە تىرەي وتىرا قالدى.
— ساۋلەشىم اي! ۇنىندە زار، ونىڭدە مۇڭ بار عوي، نە ايتقالى كەلەسىڭ، اقبوتام؟ الدە مەنىڭ نۇرلانىم جازىم بولىپ پا؟
ساۋلەنىڭ باقىت شۇعىلاسى ۇنەمى ويناپ تۇراتىن نۇرلى كوزى قازىرگى ساتتە اۋىر مۇڭمەن مۇنارلانا قالعان ەدى، بالاسىن اڭساعان اكەنىڭ كوكىرەگىنەن كۇڭىرەنە شىققان زارلى ءۇنى ونى مۇلدەم تەڭسەلتىپ جىبەردى. ءبىراق، ءوزىن ءوزى تەز تەجەپ، جالت ەتىپ شىعا كەلگەن كوزدىڭ جاسىن دا توكپەستەن تەز ىركىپ الدى دا:
— ونداي ءسوزدى ايتپاڭىزشى، اتاجان! — دەدى.
ونىڭ بۇل ءسوزدى نە ءۇشىن ەگىلە ايتقانىن، نە ءۇشىن ونىڭ ءدىر ەتە قالعانىن تايمان سەزگەن جوق. ويتكەنى ول ساۋلەنى ءوزىنىڭ بولاشاق، كەلىنى ەكەنىن بىلمەيتىن-دى. ساۋلە دە ءوز سىرىن تەز بۇركەگىسى كەلىپ، كوڭىلدىڭ ءدال قازىرگى كۇيىگىن تەز ايتىپ سالدى.
— بۇگىنگى كۇن ءبىزدىڭ قىزىل تۋدان ايرىلىپ نامىسىمىزعا اۋىر سوققى تيگەن كۇن. ۇيىمدەگى زار دا، وڭىمدەگى مۇڭ دا سول نامىستىكى.
ساۋلە مۇنى ايتقان كەزدە تايماننىڭ جىلتىراعان كىشكەنە كوزدەرى مۇلدەم شاتىناپ، دوڭگەلەكتەۋ كەلگەن بۋرىل ساقالى دىرىلدەپ سالا بەردى.
— نە ءۇشىن؟ نە ءۇشىن؟ — دەدى ول ىشقىنا داۋىستاپ.
— وتان الدىندا بورىشىمىزدى ەتەي الماعانىمىز ءۇشىن.
— ماسقارا! ماسقارا! جايشىلىقتا العان تۋدان سوعىس كەزىندە قالاي ايرىلدىق؟ قالاي؟ — دەپ وزىنەن ءوزى كۇڭكىلدەدى دە، — قانجاۋعىرلار، نەمەنەگە اڭىرا قالدىڭدار، سالىڭدار قيمىلدى، سال كومىردى، سال! — دەدى بار داۋسىمەن ايعايلاپ.
مانادان بەرى شەكەردىڭ جانىنا جانتايىپ الىپ الدەنەنى اندا-ساندا ءبىر كۇڭك ەتىپ جاتقان بولەكباس تا جاقىنداپ كەلىپ، سوزگە كيلىكتى.
— قالاي نەتپەيىك، ايتىڭدارشى، قالاي ايرىلمايىق، — دەدى ول جىلامسىراي سويلەپ، — وتكەن ايدا بىزدەن باسقا بىردە-بىر ۋچاستكا جوسپارىن ورىنداعان جوق، باسقا ۋچاستكانىڭ باسشىلارى بىزدەن ۇلگى السىن دەپ ساۋلە ەكەۋمىز جينالىس سايىن كەزەك-كەزەك قاقسادىق تىڭدادى ما بىرەۋ. ايتىڭدارشى قانە، تىڭدادى ما ەشقايسىسى؟
— بولەش؟ ول سەنىڭ ايتسام اۋ دەگەن ارمان ءسوزى بولار. ونداي ونەگەڭ بولا قالسا ايتارسىڭ كەيىن، ازىرشە ۆاگونداردى مۇندا كوبىرەك جەتكىز، بار! — دەپ ساۋلە يەك قاعىپ ەدى، بولەكباس قايىرىپ جاۋاپ قاتقام جوق. شەكەردىڭ جانىنان وتە بەرە بوي جازامىن دەپ باسىن توبەگە ءبىر سوعىپ الدى دا. بۇكشەڭدەي جورتىپ كەتە باردى.
جۇمىس قىزۋ ءجۇرىپ جاتىر. سولارعا ويلانا قاراپ تۇرعان ساۋلەنىڭ قاسىنا ميرون پاۆلوۆيچ كەلدى.
— جۇمىسشىلاردىڭ كۇننەن كۇنگە ازايىپ، زابويدىڭ كۇننەن كۇنگە قۇلازىپ بارا جاتقانىن كوردىڭ بە، قىزىم، — دەدى ول.
— كورىپ تە، سەزىپ تە ءجۇرمىن اۋ، ميرون پاۆلوۆيچ، — دەدى ساۋلە كۇرسىنە سويلەپ، — بار ءۇمىتىم ءسىزدىڭ كومباين ەدى، شاحتا باستىعى قۇرعان كوميسسيانىڭ قورىتىندىسى ول ءۇمىتىمدى دە ءۇزدى، ەندى نە ىستەرىمدى دە بىلمەيمىن.
— ولار نە دەپتى؟
— وزدەرىنەن ەستىگەنىڭىز ءجون بولار.
— ونى سەن نەسىنە جاسىراسىڭ؟
— جاسىرعىم كەلمەسە دە، ايتا الاتىن ەمەسپىن.
— سولاي ما؟ ۇقتىم،قىزىم، ايتپاساڭ دا ۇقتىم، ولاردىڭ نە دەگەنىن. اياعانىنا راقمەت. تەك ەسىڭدە بولسىن.. قىزىم تاباندى كۇرەسسىز باياندى جەڭىسكە جەتۋ مۇمكىن ەمەس. سەندەگى ءبىلىمدى مەندەگى تاجىريبەمەن ۇشتاستىرا بىلسەك. قورقاتىن تۇك تە جوق. وسى جايىندا ءوزىمىز كەشكە تاعى دا ءبىر كەڭەسەيىكشى.
— ماقۇل.
— مەنى ىزدەسەڭ باتىس ۋچاستكەدەن تاباسىن، — دەدى دە،ميرون پاۆلوۆيچ شترەككە قاراي جىلجي جونەلدى.
...ميرون پاۆلوۆيچ شترەككە جەتە بەرە توقتاپ، لاۆانىڭ ور باسىنا قاراي كوز جىبەرىپ ەدى، ەكى جاعى بىردەي تەمىر قۇرساۋلى تىرەۋمەن تىرەلگەن ەكى ءجۇز مەترلىك لاۆانىڭ ءون بويىنا سوزىلىپ جاتقان تەمىر ناۋانىڭ ارناسىنا سىيماي قارا ورماندى قاق، جارىپ اققان ەرتىستەي تولقىندانىپ جاتقان كومىر تاسقىنى ونىڭ. كوڭىلىن تاسىتىپ جىبەردى. كومىرگە تيگەن بولات تەمىرلەردىڭ سىڭعىرى، بولاتتان بەرىك جۇمىسشىلاردىڭ تەگەۋرىنەن شىداماي سۋداي اعىپ، تاسقىنداي تاسىعان كومىردىڭ سىلدىرى — كونۆەيەردىڭ الىپ ۇنىمەن تۇتاسىپ لاۆا ىشىنە اسا ءبىر ايدىن بىتىرگەندەي ەدى. ميرون پاۆلوۆيچ وسىلاردى كورىپ، كوڭىلى تولىپ ىشىنەن:
— ءبىزدىڭ كومباين كەلىپ ارالاسسا، جەر استىنداعى ءومىر مۇنان دا قىزىقتى بولار ەدى اۋ؟ — دەدى دە لاۆادان شترەككە ءبىر-اق سەكىردى.
شترەكتە جۇرگەن بولەكباس تا قىزۋ كىرىسكەن بولۋ كەرەك، ەلەكتروۆوزدىڭ قيقۋى ءجيى ەستىلەدى. تەمىر ناۋا دا ءبىر تىنباستان تەربەلىپ تۇر. جۇمىسشىلاردىڭ دا قازىرگى قيمىلى تىم كەسەك. تەك، سايران عانا باياۋ قيمىلداپ ماناۋراپ وتىر. ساۋلە سونى كورە سالا شەكەرگە جاقىنداپ بارىپ:
— سايران، سەن مۇندا كەلشى، — دەدى.
تايمان ونىڭ نە ويمەن شاقىرعانىن سەزە قالدى دا، ايتارىن مەنسىز ايتسىن، دەگەن ويمەن:
— ە، سونى ءبىر جونگە سالشى، — دەپ كۇڭك ەتتى دە، — مەن شترەكتەگىلەردىڭ قيمىلىن ءبىر بايقاپ كەلەيىن، — دەپ ىلديعا قاراي سىرعي جونەلدى.
ساۋلە سايراننىڭ:
— ءاي، وسى قىزدار اق قىر سوڭىمنان قالماي قويدى اۋ، — دەگەن كۇڭكىلىن ەستىپ قالىپ:
— باۋىرىم اۋ، سەنىڭ قىر سوڭىڭنان قالماي جۇرگەن قىزدار ما، جوق الدە قىرسىق پا؟ الدىمەن سونى ءبىلىپ الساڭ ەدى؟ بەرى، مۇندا كەل! سەن ەندى قازىردەن باستاپ مىنا شەكەردىڭ قاراۋىنداسىڭ، بۇل نە ايتسا دا ورىندايسىڭ. كەجىرلەنبەي، كەسىرلەنبەي جۇمىستى ءجون ىستەيتىن بول. ۇقتىڭ با؟
— ۇقتىم، تاتەتاي، ۇقتىم، — دەدى سايران جەپپەلەتىپ، — تەك مىنانى دا ايتا كەتىڭىزشى: ەگەر سول قىز ماعان موينىمنان قۇشاقتا، بەتىمنەن ءسۇي دەسە قايتەيىن، ونى دا ورىنداي بەرەيىن بە؟
— ەگەر باعىن جانىپ، شەكەر شىن سولاي دەي قالسا، ونى دا ورىندا، — دەدى.
— نە دەيسىڭ؟ مەن ەستىمەي قالدىم، قايتا ايتشى، — دەپ شەكەر جەتىپ بارىپ ەدى، سايران سەسكەنىپ قالدى.
— ءجاي، انشەيىن، سەنى اتى قانداي ءتاتتى بولسا ءوزى دە سونداي ءتاتتى دەپ تۇرمىن.
— بايقا، ءتاتتى ەكەن دەپ ءتىسىڭنىڭ قانىن جالاپ جۇرمە. ەگەر مەنىڭ قاراۋىمدا قالار بولساڭ الدىمەن مىنانى ۇعىپ ال! — دەپ شەكەر سايراننىڭ بۇيىرىنە كۇرەكپەن نۇقىپ قالدى، — وسىلاي نۇقىسام جالقاۋلانباي قيمىلدا دەگەنىم. ال، ەگەر، قۇدايىڭ جارىلعان كۇرەگىم ارقاڭا سارت ەتە قالسا، وندا: جارايسىڭ ادام بولارسىڭ دەگەنىم، ۇقتىڭ با؟
— ە، مەن بەيباق ءبىر مىلقاۋدىڭ قولىنا تۇسكەن ەكەنمىن عوي، — دەدى، سايران ساۋلەگە جابىسا قالدى، — جالىنامىن، تاتەتاي، جالبارىنامىن، قۇداي ءۇشىن مىنا نوقاي قىزدان قۇتقارىڭىز مەنى، قۇتقارىڭىز، تاتەتاي.
— جاقسى قىزدان قاشقان جالقاۋ جىگىتتى كورگەنىم جوق. قىلجاقتى قوي دا، مىنا جەردەن ورىن ال. شەكەر، بەرىك بول!
ساۋلە سونى ايتىپ شترەككە قاراي بەتتەي بەرىپ ەدى، قارسى الدىنان پارتورگ سافونوۆ كەزدەسە كەتتى. ونىڭ اقشىل ءجۇزى قۋقىلدانا ءتۇسىپ، ويلى كوزى الىسقا كەتىپ تۇر. ءۇش كۇننەن بەرى قىرىلماعان ساقالىنىڭ ءاربىر تالى دا قايلا بولىپ كومىرگە قادالارداي قاتايىپ كەتىپتى. ساۋلە ونىڭ بارلىق ۋچاستكەنى ارالاپ جۇرگەنىن شالدىققان وڭىنەن بايقادى دا:
— قالاي، شاحتامىزبەن تۇگەل تانىسىپ بولدىڭىز با؟ — دەدى.
— بارىمەن دە تانىستىم. بارلىق زابويدى ارالاپ، بار جۇمىسشىمەن كەڭەستىم. ەگەر بىزدە نامىس بولسا؛ ەگەر بىزدە وتانشىلدىق، سەزىم بولسا — ەكىنىڭ ءبىرى: نە بۇگىن قولدان كەتكەن تۋدى كەلەسى جىلعا جەتكىزبەي قالاي دا قايىرىپ الامىز، نە قاسيەتتى ەلىمىزدىڭ كوزىنە شىققان سۇيەل بولماي ءوزىمىز جوعالامىز. ءبىزدىڭ ەندىگى ۇرانىمىز وسى دەيدى ءبارى دە ءبارى دە سەن ايتقان ۇسىنىستىڭ ەكەۋىن دە قولدايدى. سەن ءقازىر قايت تا سول ءوزىڭ ايتقان ايەلدەردىڭ ءتىزىمىن جاسا. ماعان ايتارىن جوق بولسا تۇرماشى، تەزىرەك بارشى، — دەدى ول قىزۋلانا سويلەپ. كوزى لاۆانىڭ ورىندە، ويى كەلەسى جىلدىڭ تورىندە تۇر.
2
ساۋلە كەلگەن ىزىمەن قايتىپ شترەكتە كەلە جاتىر ەدى، قارسى الدىنان پەريزات كەزدەسە كەتتى.
ول كورشى ۋچاستكە باستىعىنىڭ ورىنباسارى بولعاننان بەرى جابىرقاۋ دەگەندى جادىنان شىعارىپ، بۇرىنعىسىنداي جايناڭ قاعىپ ءجۇرۋشى ەدى. ءقازىر ولاي ەمەس، قاباعى قاتىپ، ءوڭى سولا قالىپتى. كۇلىم كوزى جاساۋراپ، قويۋلاۋ كەلگەن قاباعى سالبىراپ كەتىپتى. ساۋلە ونىڭ قاباعىنا سەسكەنە قاراپ تۇرا قالدى، ءبىراق ءسوزدى ازىلمەن باستادى:
— جانىم اۋ، سەن پەريزاتسىڭ با؟ بۇل جاقتان نە ىزدەپ ءجۇرسىڭ؟ بولەكباستى ەمەس پە ايتەۋىر، — دەپ ءازىل تاستاپ ەدى:
— سابىر ەت، بولەكباسقا دا زار بولارمىز ءالى، — دەدى
پەريزات كۇرسىنە سويلەپ.
بۇل ءسوز ساۋلەنى تىتىرەنتىپ جىبەردى.
— بولەكباسقا دا زار بولعانداي ساعان نە كۇن تۋا قالدى؟
— قاسىرەت توپانى باسسا دا مەيلى، ونان دا ءوز جايىڭدى ايت، ەستىگەن جاڭالىقتارىن بولسا جاسىرما.
ساۋلە قاتارىندا كەلە جاتقان پەريزاتقا قاراي قالدى. ءبىراق ونىڭ ويىنداعىسىن سەزگەن جوق، سەزبەسە دە سەزىكتەنە سىر تارتتى:
— ساعان نەندەي جاڭالىق كەرەك ەدى؟
— ماعان ءبارى ءبىر، ايتەۋىر جاڭالىق بولسا بولدى، مەن بارىنە دە زار بولعالى جۇرگەن اداممىن، — دەپ پەريزات كۇرسىنە ءتۇستى.
— مەندەگى جاڭالىق سول: جاڭا كەلگەن پارتورگ مەنىڭ ۇسىنىستارىمدى تەگىس قابىل الدى. ەگەر مىرزەكەڭ ماقۇلداسا ەرتەڭنەن باستاپ ايەلدەر بريگاداسىن ۇيىمداستىرۋىمىز مۇمكىن. قالاي، بۇل حابار ساعان ۇناي ما؟
— جوق، ۇنامايدى. ايەل اتاۋلىنىڭ ءبىرى ءوزىمىز عوي، سوندا دا ايتايىن، بۇرىنعىلاردىڭ: «قاتىنعا قاراعان كۇن قاراڭ» دەگەنى راس ەكەن. مەن ونى ءبىزدىڭ ۋچاستكاداعى بىر-ەكى جەڭگەيدەن اق كوردىم.
— سوندا قالاي؟ سەنىڭشە ايەلدەردەن بريگادا قۇرۋعا بولماي ما؟
— بريگادا تۇگىل بەسەۋىنىڭ باسىن قوسۋعا بولمايدى.
— ءسوز ەمەس ونىڭ.
— قايسىمىزدىكى ءسوز ەمەس ەكەنىن كەيىن كورەسىڭ. كىلەڭ ايەلدەردەن ارميا قۇرعان ەلدى مەن ەشبىر ەلدىڭ تاريحىنان وقىعان ەمەسپىن.
ساۋلە ەزۋ تارتىپ جىميا قاراپ، باسىن شايقادى:
— بۇرىن قاي قازاقتىڭ قىزى سەندەي ينجەنەر ەدى؟ تاريحتان سونى دا ءبىر قاراپ ءوتشى.
پەريزات تۇسىنبەدىڭ دەگەندەي موينىن ءبىر بۇلعاڭ ەتكىزدى دە، ۇندەگەن جوق. ال، ساۋلە ونى ءتۇسىندى دەپ ۇقتى دا، ءوز كوڭىلىندەگى ءبىر سىردى ايتىپ سالدى.
— ويلان! تەك قىسقا ويلاما! ەر-ازاماتتىڭ ءبارى دەرلىك مايداندا. قايتپاي ما دەگەن ءقاۋىپ بار دا، قايتادى دەگەن ءۇمىت بار. سونى ويلا! ول عانا ەمەس، بۇگىنگى ءبىزدىڭ ماڭدايىمىزعا تيگەن سناريادتىڭ ۇشقىنى، انا قۇرساعىنداعى بوبەكتەرگە دە ءتيىپ جاتىر. بۇگىنگى ءبىزدىڭ تەرەزەمىزدى قيراتقان بومبانىڭ ۇشقىنى بولاشاق ءومىرىمىزدىڭ قاقپاسىنا ءتيىپ جاتىر، سونى ويلا. ءبىراق، بولاشاق ونىمەن قيراپ جاتقان جوق، قايتا شىڭدالىپ جاتىر. سونى ويلا دا، تەرەڭ بويلا! بۇگىنگى قيراعان قالانىڭ ەرتەڭ قايتا ساۋلەتتەنەتىنىن، بۇگىنگى ورتەنگەن دالانىن ەرتەڭ ەرتەگىدەي جايناعانىن، بۇگىنگى حالقى ءۇشىن قازا بولعان اعا باۋىرلاردىڭ قانى تامعان جەرلەرگە ەرتەڭ ۇرپاقتاردىڭ ءوسىپ ونگەنىن، ءسوز جوق، بىزدەر كورەمىز. سول كۇنگە جەتۋ وزىمىزگە ارمان، كوزىمىزدى جەتكىزۋ ساعان دا، ماعان دا، بارىمىزگە دە قارىز. سول قارىزدىڭ ەڭ اۋىرىن كوتەرەتىن بىزدەر! سەن سونى ويلا!
بۇل كەزدە پەريزات ءوزىنىڭ العاشقى الاي-تۇلەي كۇيىنە ءتۇسىپ قالعان ەكەن، ساۋلەنىڭ جاڭاعى ءسوزىن تەگىس تىڭداسا دا تۇگەل تۇسىنبەگەن ءتۇر كورسەتىپ:
— كوڭىلىڭە كەلمەسىن، ءدال ءقازىر سونى ويلاعىم دا كەلمەيدى، — دەدى.
ساۋلە ونان مۇنداي جاۋاپتى كۇتكەن جوق ەدى، قاتتى تىكسىنىپ، قالت تۇرا قالدى دا يىعىنان ۇستاي الدى. ءبىراق، ونىڭ كوڭىلىندە ءبىر قاياۋ بارىن وڭىنەن ءسوزدى دە، اۋزىنا كەلىپ قالعان اشۋلى ءسوزدى ايتقان جوق.
— پەريزات! — دەدى ساۋلە تىكسىنە تۇرا قالىپ. — مەن بۇگىن سەنى تاني الماي كەلەمىن، نە بولدى، ايتشى، جانىم؟
پەريزات ۇرلانا قاراپ، جان-جاعىن بايقاپ الدى دا:
— ايتارىم سول، ەكەۋمىز دە سورلاپپىز، — دەدى.
— قالاي؟
— نۇرلان مەن پاۆەل نەمىستەردىڭ قولىندا قالىپتى.
— نەمىستەردىڭ قولىندا؟! قالايشا؟ نە ءۇشىن؟ — دەگەن ساۋلەنىڭ داۋسى ساڭق ەتتى.
— اقىرىن سويلە ويباي... پاۆەل ءبارىمىزدى دە الداپ كەلىپتى. ول گروموۆ دەيتىن حالىق جاۋىنىڭ بالاسى بولىپ شىعىپتى. ءبىزدىڭ ترەستىڭ جاڭا ورىنباسارى رۋساك ايتىپ كەلىپتى، نۇرلان مەن پاۆەل دونباستا سونىڭ قاراۋىندا ىستەگەن ەكەن. مىرقال اعايدىڭ قالشىلداۋىنا قاراعاندا ولار نەمىستەرگە ساتىلعان سەكىلدى.
— ءوشىر ءۇنىڭدى! — دەدى ساۋلە ءوزىنىن ومىراۋ تۇيمەسىن شۇقىلاپ تۇرعان پەريزات قولىن كەرى قاعىپ جىبەرىپ. — ءاشىرسىڭ ءبارى دە. ءوز كولەڭكەسىنەن قورقاتىن قويان جۇرەك قورقاقتار ماعان دەسە وتقا ءتۇسسىن. مەن وزىمە قانداي سەنسەم، نۇرلانعا دا سونداي سەنەم. وسى قاشان بولسا مەنىڭ ايتارىم.
— مەن دە پاۆەلعا وزىمدەي سەنۋشى ەدىم، — دەدى پەريزات جىلامسىراي سويلەپ، — سوندا دا قورقامىن. جالىنامىن، ساۋلەتاي، ءبىز ءازىر زاڭدى تۇردە قوسىلعان جوق ەدىك قوي، ەندى ولاردى بىلمەيتىن بولا تۇرايىقشى.
— قالاي بىلمەيتىن بولامىز؟ ولاردى سۇيگەن جۇرەكتى كەۋدەمىزدەن جۇلىپ تاستايمىز با؟
— اداسقان ادام وتىرىك اداسپايدى عوي. ەگەر دە وسى حابار انىق بولىپ شىقسا، ءومىر بويى ەل بەتىنە قاراي الماي وتكەنىمىز ەمەس پە؟
ساۋلە ونىڭ بەتىنە ۇزاق قاراپ الدى دا، ءۇنسىز قادالىپ قالدى، «سەنىڭ كوكسەگەنىڭ ەلدىڭ بەتى ەمەس، ەركەكتەردىڭ ەركەكتىگى عوي» دەگىسى كەلىپ ەدى، ونى ايتا العان جوق.
— مەن سەنى جاڭا تانىڭىم اۋ، پەريزات. سەنىڭ پاۆەلعا دەگەن ماحابباتىڭ بۇگىن جابىسىپ، ەرتەڭ قاعىلىپ قالاتىن شاڭ سەكىلدى بىردەڭە ەكەن اۋ، — دەدى.
بۇل ءسوز پەريزاتتىڭ نامىسىنا ءتيىپ كەتتى.
— ەسىڭدە بولسىن، — دەدى ول قاتۋلانىپ، — ازعىندى ءسۇيۋدىڭ ءوزى ازعىندىق. ەگەر سۇيگەن نۇرلانىڭ وتانىن ساتقان ازعىن بولىپ شىقسا سەنى ەشكىم دە سۇيمەيدى. ءتىپتى بۇگىن ساعان ولەردەي عاشىق بولىپ جۇرگەن تەمىرىن. دە ەرتەڭ بەزىپ كەتەدى.
ساۋلە ەندى عانا ىرشىپ ءتۇستى. مانادان بەرگى ەستىگەن قايعىلى حاباردىڭ ەشقايسىسى سەسكەندىرە الماعان ونىڭ جۇرەگىن تەمىردىڭ اتى سەلك ەتكىزدى.
— تەمىرىڭ؟ ول كىم؟ — دەدى پەريزاتتىڭ كوزىنە قادالىپ.
— سەنى جاس كەزىڭدە اتاستىرعان تەمىر دەيتىن بار ەكەن عوي.
— ءيا.
— سول وسىندا كەلىپ، سەنى سۇراستىرىپ جۇرگەن كورىنەدى. سەنەن باسقانى كوزىنە ىلەتىن ەمەس، — دەدى پەريزات الدەنەگە ىزالانا، كۇيىنە كۇبىرلەپ.
ساۋلە ءالى سول تاڭدانعان قالپىندا تۇر.
— ول قايدان كەلىپتى؟
— مايداننان.
— مايداننان؟!
— مىرقال اعاي كەلە جاتىر، ول ماعان نۇرلاننىڭ جايىن ءازىر ەشكىمگە ايتپا دەپ ەدى، قۇداي ءۇشىن سەزدىرىپ الا كورمە.
مىرقال وڭىنە وزگەشە ءسان بەرەتىن ادەمى قارا مۇرتى بار، ويناقشىعان كىشكەنتاي كوزىنىڭ وتى مول، قامپيعان قارنى بولماسا، سىرت دەنەسى دە سۇلۋ، قىزىل شىرايلى ءوڭى بار كەسكىندى ادام ەدى سوندىقتان دا ول ءوزىن جاننان اسقان سۇلۋ كورەتىن-دى. كوز توقتاتقان ايەلدەردىڭ ءبارىن وزىنە عاشىق دەپ ءتۇسىنىپ، قىز اتاۋلىنىڭ بارىمەن دە قيىلا سويلەسەتىن-دى. بۇل ساپار ول ادەتىن تۇگەلدەي ۇمىتىپ كەتتى.
— تاك، تاك، قارىنداستار! ەكى ساعات بويى توقتاعان قاي ۋچاستكا؟ — دەپ سالعاننان زىلدەنە جونەلدى.
— ءبىزدىڭ ۋچاستكا، — دەپ ساۋلە يمەنە ءۇن قاتتى.
— ول نەگە توقتايدى؟
— كونۆەيەر ءبۇلىنىپتى.
— ەكى ساعاتقا دەيىن نەگە جوندەمەگەنسىڭدەر؟
— مەن كەش ەستىدىم.
دەر كەزىندە نەگە ەستىمەدىڭ؟
— ميرون پاۆلوۆيچ ءماجىلىس شاقىرىپ، مەن سوندا ەدىم، مۇندا بولەكباس ەدى.
— ول نە ءماجىلىس؟ تاعى دا كومبايننىڭ ەرتەگىسى مە؟ — دەپ مىرقال داۋسىن كۇشەيتە باستاپ ەدى، «ەرتەگى» دەگەن سوزگە شىداي الماي ساۋلە دە قاتۋلانىپ الدى.
— بىزشە ول ەرتەگى ەمەس، مىرقال اعا!
— ەندى نە؟
— بىزشە، بۇل ءبىزدىڭ ەلدە عانا بولاتىن، ءبىزدىڭ ادامداردىڭ عانا قولىنان كەلەتىن كەرەمەت كۇش.
— مەنىڭشە، سەندەردىڭ كەرەمەت دەپ جۇرگەندەرىڭ، — كەسەل، تاك، ول جونىندە عىلىم ادامدارى دا عىلىمي كۋالىكتەرىن ايتتى، تاك، ەندى جەتتى مە؟
— ءبىر عانا باس ينجەنەردىڭ ايتقانىن عىلىمي كۋالىك دەپ بىلەسىز بە؟
— مەن ساعان ەسەپ بەرگەلى تۇرعانىم جوق، تاك. ەلدىڭ ويىن سونداي سىرتى جىلتىر، ءىشى قارا يدەياعا اۋدارىپ، وندىرىسكە بوگەت جاساپ جۇرگەندەرىڭدى، وعان ەندى ءوزىمنىڭ توزبەيتىنىمدى قاتتى ەسكەرتەمىن، تاك. پەريزات، ءجۇر بەرى.
ول پەريزاتتى ەرتىپ كەتە باردى دا ساۋلە اۋىر ويدا تۇرىپ قالدى. مانادان بەرگى ەستىگەندەرىنىڭ ءبارىن دە ۇمىتىپ، ءوزىنىڭ «قىزىل تۋدى قالاي ەتسەك قايتارىپ الامىز؟» دەگەن ىزگى ويىنا ورالىپ، سونىڭ جاۋابىن ىزدەمەك بولىپ ەدى، ءۇمىت كەمەسى تۇڭعيىققا شىم باتقان ەكەن، قايتىپ كوتەرىلمەدى. سول تۇڭعيىققا باتقان ۇمىتىمەن بىرگە ءوزى دە باتقانداي ءبىر ورىندا ءمىز باقپاستان تۇرىپ قالدى.
الىستان اتوي بەرە قيقۋ سالىپ ەلەكتروۆوز كەلەدى. ساۋلە سونىڭ قاق جولىنداعى رەلستىڭ ۇستىندە تۇر. اسپان قۇلاپ، جەر توڭكەرىلسە دە سەزەر ەمەس. «كىم بولساڭ دا تاپتايمىن، جانىڭ باردا جالتارىپ قال!» دەگەندەي ەلەكتروۆوز ءجيى-جيى سىبىزعىشا سىزعىرادى، ونى ساۋلە ەستىر دە ەمەس، جولدان كەتەر دە ەمەس. قولىنداعى فونارى دا ءتۇسىپ كەتىپتى. ونىڭ ەشقايسىسىن دا، جانىنا جاقىنداپ كەپ قالعان تايماندى دا سەزگەن جوق. تۇندەي قارا ۇڭگىرگە تەلمىرە قاراپ:
— نۇرلان! نۇرلانىم! راس پا سەنىڭ جاۋعا ساتىلعانىڭ؟ جوق جوق، مۇمكىن ەمەس! — دەدى وز-وزىنەن كۇبىرلەپ.
ءبىراق جانىنا پەريزات سالىپ كەتكەن بۇل ءورت سونەر ەمەس تە، وعان نۇرلاننان باسقانى ويلاتار ەمەس.
ساۋلەنىڭ جاڭاعى ءسوزى توبەسىنەن ۇرعانداي تايمان شوكەسىنەن وتىرا كەتتى. قولىنان ۇشىپ تۇسكەن فونارىنا دا قاراعان جوق، قابىرعاعا سۇيەنە تۇرەگەلىپ، ساۋلەگە ۇمتىلا بەرە، قايتادان وتىرا كەتتى.
جازىق جەردە زىرقىراپ، كەدىر جەردە گۇرسىلدەپ، ون بەس ۆاگوندى قاڭباقتاي ۇشىرىپ ەلەكتروۆوز زاۋلاپ كەلەدى. ءوزى ارتتا، ۆاگوندار الدا، جولىندا نە بارىن كورەر ەمەس، جۇيتكىپ كەلەدى.
قايدان پايدا بولعانى بەلگىسىز، تۇلكى كورگەن بۇركىتتەي سۇقتانا قاراپ ساۋلەنىڭ قاق قاسىندا بىرەۋ تۇر. نەندەي ويى بارىن كىم ءبىلسىن، فونارىن ەتەگىمەن بۇركەپ الىپ، ساۋلەگە كورىنەر ەمەس، قاراڭعى قابىرعاعا جابىسىپ، تەك ەكى كوزى عانا جىلتىرايدى. ونىڭ اقىل-ەسىن ساۋلە بيلەپ العان سەكىلدى، سۇقتانا قادالىپ، تۇكتى سەزەر ەمەس.
ءقاۋىپ دابىلىن قاققان اششى داۋىس تاعى ەستىلدى. بۇل جولى ءتىپتى جاقىن جەردەن ايقىن شىقتى. الگى ادام سونى ەستىدى مە، جوق الدە مۇيىستەن شىعا كەلگەن ۆاگونداردىڭ قاراسىن كورىپ قالدى ما، شوشىپ ويانعانداي سەلك ەتتى دە، ساۋلەنىڭ قولىنان ۇستاي الدى. ءبىراق، تۋلاعان جان تولقىنى ونى شەتكە قاراي ءبىر اق سەرىپتى.
ەكەۋى جولدىڭ ەكى جاعىندا تۇر. ەكەۋىنىڭ اراسىندا جۇلدىزداي اعىپ سوستاۆ تا وتە شىقتى. ساۋلە جۇگىرىپ بارىپ جەردە جاتقان فونارىن الدى دا، شوشىنعان پىشىنمەن:
— سەن كىمسىڭ؟ — دەدى داۋسى ءسال قالتىراپ.
— قورىقپاڭىز، مەن! — دەگەن سەرديۋكتىڭ داۋسى شىقتى. ول وسى شاحتادا كومسومول ۇيىمىنىڭ سەكرەتارى بولىپ ىستەيتىن، وتە ءبىر سۇيكىمدى جاس جىگىت ەدى. ساۋلەنىڭ جۇرەگى ەندى قۋانعاننان ءلۇپىل قاقتى. ول قاسىنا جەتىپ كەلگەن ونىمەن قول الىستى دا:
— اپىراي، نەندەي العىس ايتارىمدى دا بىلمەي قالدىم اۋ، سىزگە. باسىم اينالىپ كەتتى... نەمەنە بۇل، ءبىز قايدا تۇرمىز وسى؟ — دەدى ماندايىن سەرديۋكتىڭ يىعىنا سۇيەي بەرىپ.
ونىڭ قالىڭ قارا شاشىنا سەرديۋكتىڭ قولىنىڭ تۇڭعىش تيگەنى وسى ەدى. قولعا تيگەن شاش جۇرەگىنە وت سالدى ما، قالاي، ونىڭ بويى بالقىپ، كوزى جۇمىلىپ كەتتى. ساۋلە ونىڭ ەشقايسىسىن سەزبەستەن باسىن قايتا كوتەرىپ الدى دا:
— سانسىز راقمەت سىزگە. بارا بەرىڭىز ەندى. جۇمىسىڭىزدان قالماڭىز، — دەدى.
سول كەزدە جەلكە جاعىنان الدەكىمنىڭ جىلامسىراپ:
— قاراعىم ساۋلە، تىرىدەي كورگە ءتۇسىپپىن عوي، — دەگەن داۋىس شىعىپ ەدى، سەرديۋك زىتا جونەلدى.
ساۋلە جالت قاراپ ەدى، قاراڭعىنى قارمالاپ كەلە جاتقان تايماننىڭ كوزىندەگى جاس ساۋلەنىڭ قولىنداعى فوناردىڭ جارىعىمەن شاعىلىسا كەتتى. ساۋلە سونى كورە سالا، ۇمتىلىپ بارىپ قۇشاقتاي الدى دا:
— اتاجان، اتا، نەنى سەزىپ، نەنى ەستىگەن ەدىڭىز؟ — دەدى داۋسى دىرىلدەپ.
— سەزىپ كەلدىم، ەستىپ كەلدىم ءبارىن دە. سەن ەكەنسىڭ مەنىڭ ەندىگى نۇرلانىم، — دەپ تايمان كەمسەڭ قاعىپ، قۇشاعىن جايا ۇمتىلىپ ەدى، ساۋلە كوزىنەن ىستىق جاستىڭ قالاي ىرشىپ كەتكەنىن بىلگەن جوق، ەگىلىپ بارا جاتقان وزىنە ءوزى تەز تەجەپ الدى دا:
— راس، نۇرلانىڭمىن، جان اتا. بولماسام دا بولامىن دەگەنىڭمىن. بولامىن الىدە. تەك ءبىر عانا تىلەگىم: ەستىگەنىڭىز ەستىگەن جەردە قالىپ، اۋزىڭىزدان شىقپاسىن، بەرىڭىز وسى تىلەگىمدى.
— بەردىم، شىراعىم، بەردىم. اۋزىمنان شىقسا انت ۇرسىن. جالعىز اق ءوزىن، جاسىرماي ايتشى، مۇمكىن بە وسى؟
— جوق، مۇمكىن ەمەس. نۇرلاننىڭ جۇرەگى مەندە ەكەنىنە ارىممەن انت ەتەم. مۇنىڭ، ءبارى جالعان جالا. سەنىڭىز، اتاجان.
ساۋلەنىڭ وسى ءسوزى جۇرەگىندەگى جارانى جۇلىپ تاستاعانداي، تايمان قارتتىڭ جانى قايتادان جاسارىپ كەتتى.
— ەندەشە سەندەگى سول سەنىم، مەنىڭ ءۇمىتىمنىڭ شامشىراعى بولسىن، قاراعىم، قاراعىم، — دەپ تايمان ساۋلەنىڭ بەتىندەگى كۇيەسىنە قاراماستان ءسۇيىپ-سۇيىپ الدى.
3
ءتۇنى كۇندەي جارقىراپ، جاردى سوققان تولقىنداي الۋان ءتۇرلى الىپ ءۇنى الىسقا قۇلاش ۇرىپ جاتقان قاراعاندىنىڭ ءتۇن كورىنىسىن شەكەردىڭ تۇڭعىش كورگەنى وسى ەدى. جۇمىستان تۇنگى ساعات ەكىدە شىققان ول كوز جەتكىسىز ايماقتا شالقىپ جاتقان ساۋلەتتى قالاعا كوز جىبەرىپ شاحتىنىڭ وڭتۇستىك جاعىنداعى دوڭەسكە شىعا بەرە تۇرىپ قالدى.
كەڭ دالادا قاۋلاپ جانعان ورتتەي جايناپ تۇرعان قالا كوركىنە كوڭىلى تاسىعاندا، الدى ارتىنان وڭ سولىنان بىردەي جۇيتكىگەن پوەزبەن بىرگە ويى دا جۇيتكىپ، ءتاتتى قيالدا تۇر ەدى، كەپكەسىن كەكجيتە كيىپ سايران جەتىپ كەلدى دە بەتىنە ۇڭىلە قاراپ:
— ە، سەن بە ەدىڭ ءتۇن ىشىندە كوبەلەك قۋىپ جۇرگەن؟ باسىنداعى بار اقىلى تار بوكسەسىنە ءتۇسىپ كەتكەن جەل قۋىق. بىرەۋلەر شاڭعا اۋناتىپ كەتەر، ءجۇر ۇيىنە دەيىن شىعارىپ سالايىن، — دەپ سايران قولتىقتاي جونەلىپ ەدى، شەكەر ونى قۇشاقتاي الىپ ەڭىرەپ قويا بەردى:
— سايرانىم اي، بەيباعىم اي! الا كۇشىگىمدى ەسىمە نەسىنە سالدىڭ؟
سايران اڭىرىپ قالدى:
— الا كۇشىك؟ — دەدى ول تاڭدانا قاراپ.
— ءيا، ءيا... ول جۇك ارتقان اربانىڭ استىندا كولەڭكەلەپ جاتىپ «جۇگىم اۋىر، جولىم الىس، ءتىلىم شىقتى ءبىر قارىس» دەپ ءدال وسىلاي قىڭسىلاۋشى ەدى.
سايران ونىڭ سويقاندى سىقاعىنا ەندى عانا ءتۇسىندى دە، قولىن كەنەت كەرى تارتىپ الدى.
— سەن قىز مۇنداي قوتىر ءسوزدى قويماساڭ... — دەي بەرىپ ەدى، شەكەر ونى سويلەتپەستەن مىرس ەتتى دە:
— باسە، قوتىر ەشكى سەكىلدى كورىنگەنگە سۇيكەنۋشى ەدىڭ، ءوزىڭنىڭ سونداي كىناراتىڭ بار ەكەن عوي، — دەپ ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
— تفۋ، سەندەي قىزدى، قىز تۇگىلى قاتىندى كورسەم كوزىم شىقسىن.
— قۋ ەكەنسىڭ ءا، ماعان ەرەگىسكەن بولىپ مىناۋ سىقسيعان جامان كوزىڭنەن قۇتىلماقسىڭ عوي.
— تفۋ، — دەدى سايران ىزالانا جەرگە تۇكىرىپ، — سەن قىز وڭساڭ ساداقاڭا مەن مۇرنىمدى كەسىپ بەرەيىن.
— تۇيە كەنە سەكىلدى بۇرتيگەن بىردەڭە ەكەن، مۇرىن بولىپ جارىتپاس، مەنىڭ ساداقاما جاراسا كەڭىرسىگىڭنىڭ ساڭقيعانىنا قاراما، اۋماعىمەن كەسىپ تاستا.
— سەنىمەن سويلەسىپ كەلە جاتقان مەن اقىماق.
— اقىلدى بولۋ قولىڭنان كەلمەسە، اقىماق بولماي قايتەسىڭ.
سايران باسىن شايقادى.
— سەن قىزعا نە ىستەسەم ەكەن، و؟
— موينىڭا مىنگىزىپ الا جونەلشى، سوندا قايتەر ەكەنمىن، قىزىق بولسىن، قانە ەڭكەيشى، — دەپ شەكەر تۇرا قالىپ ەدى، سايران كۇلەرىن دە، اشۋلانارىن دا بىلمەي:
— قايتەر ەكەنمىن، ءا؟ — دەگەننەن باسقا ەشتەڭە ايتا المادى.
— قايتەرىڭدى بىلمەسەڭ مەن ايتايىن: ىشەگىڭدى اپارىپ مىنا ءبىر تۋربانىڭ باسىنا بايلا دا، سوعان اسىلىپ ەلە قال! ءسۇيتشى، ەي، جالقاۋلىق اتاۋلى جەسىر قالىپ ءبىر زارلاسىن... ويلانىپ قالدىڭ، قيماي تۇرسىڭ اۋ، ءا؟
— نەنى، نەنى؟
— جالقاۋلىقتى دا، ونان باسقا قيمايتىن نەڭ بار ەدى سەنىڭ؟
— تفۋ، نە دەگەن تىنىش جاتپاعىر قىز ەدىڭ، — دەدى دە سايران جالت بۇرىلىپ ءوز جونىنە كەتتى.
وعان ىشتەي سىلق-سىلق كۇلىپ، ءوز جونىمەن شەكەر كەتتى.
مۇنان كەيىنگى جەردە شەكەردىڭ نە ويلاپ بارا جاتقانى بەلگىسىز، ايتەۋىر «جالقاۋ» دەگەن جاڭاعى ءبىر ءسوز سايراننىڭ قۇلاعىنان كەتكەن جوق.
التىنشى تاراۋ
ورتاداعى ۇلكەن بولمەنىڭ وڭ جاعىنداعى اق كەرەۋەتتىڭ الدىندا بايان بايبىشە تۇر. جاستىق جايلاۋىنان قايتىپ كارىلىك مەكەنىنە بەتتەگەن شاعى بولسا دا اقشا نۇرى ءالى تايماعان ونىڭ كەسكىندى وڭىنە الدەنەندەي ءبىر اۋىر مۇڭنىڭ قارا كولەڭكەسى تۇسە باستاپتى.
ول، ءار جەرىنە قىزىل جىبەكتەن كەستە سالىنعان كىشكەنە اق جاستىقتى قۇشاقتاپ بەتىنە باستى دا، تەرەڭ ويمەن تەلمىرە قاراعان كۇيى تۇرىپ قالدى.
ءۇيدىڭ ەكىنشى جاعىنداعى الۋان ءتۇرلى اشەكەيى كەتە باستاعان اعاش توسەكتىڭ ۇستىندە ۇيىقتاپ جاتقان ءوزىنىڭ شالى قازىبەكتەن باسقا بۇل ۇيدە ءقازىر جاق جوق. سىرتتان كەلگەن دە ەشكىم جوق ەدى. ءبىراق جاڭاعى قول ۇشىندا، كوز الدىندا تۇرعان اق جاستىقتىڭ بەتىنە الدەكىمنىڭ مولدىرەگەن قارا كوزدەرى جارق ەتىپ: «اپا، اپاتايىم مەنىڭ» — دەدى دە قايتا جوق بولدى.
— بوتاقانىم!.. كەتەر كۇنى تاڭەرتەڭ وسى جاستىقتىڭ ۇستىندە جاتىپ سولاي دەپ ەڭ اۋ، قۇلىنىم. ءوزىڭ تۇگىل ءبىر اۋىز حابارىنا زار بولدىم اۋ، قۇلىنىم. قايدا كەتتىڭ قايدا ءجۇرسىڭ، جالعىزىم؟ بارمىسىڭ بۇل دۇنيەدە؟ باتتىڭ با الدە، اي كۇنىم. ساعىندىم عوي، زارىقتىم عوي، بوتام... جالعىز بوتام.
انالىق جۇرەك ەگىلىپ كوزىنەن جاستى توگىپ جىبەردى. دۋلاتتىڭ جارالانىپ جاۋ جەرىندە اجال تىرناعىندا قالعانى بۇلارعا ءالى بەلگىسىز. كوپتەن بەرى حابار الا الماي عازيز انا تالاي كۇندەرمەن تۇندەردى وسىنداي اۋىر اڭساۋمەن وتكىزىپ كەلەدى.
جانىنا تەڭ جالعىزىن ساعىنعان انانىڭ سارعايعان كوڭىلىن اۋلايىن دەگەندەي تەرەزە سىرتىنداعى تەرەكتىڭ سەنە باستاعان سارعىلت جاپىراقتارى جەلمەن جەلكىلدەپ سىلدىر قاقتى. نەندەي حابار جەتكىزەرىن كىم ءبىلسىن! ءدال وسى مەزەتتە كورشى بولمەدەگى تەلەفون دا سىلدىر ەتىپ، بەزىلدەي جونەلدى. تەرەزەدەن وقىس، ۇيىتقان سوققان قوڭىر جەل قاق ورتاداعى ستولدىڭ ۇستىندە تۇرعان گۇلدەردى شايقاي، شەتكى ءبىر سامالى قازىبەكتىڭ ۇزىن قارا مۇرتىن دا جەلپىپ ءوتتى.
تەلەفون وكتەم ۇنمەن ءالى بەزەك قاعىپ تۇر. ءبىراق ءتاتتى ۇيقىعا كىرگەن قازىبەك جەر سىلكىنسە دە ويانار ەمەس. قايتا تەلەفوننىڭ داۋسى كۇشەيگەن سايىن ول قورىلداي ءتۇستى. ال بايبىشە نە ىستەرىن بىلمەي بىرەسە تەلەفونعا، بىرەسە شالىنا قاراپ ەكى بولمەنىڭ ارالىعىندا تۇر.
— بۇل شۇلدىرەكتىڭ ءتىلىن ءجوندى بىلمەيمىن. كەكەسىن وياتۋعا تاعى بولمايدى، ەندى قايتتىم؟ — دەدى ول وز-وزىنەن كۇبىرلەپ.
تەلەفون اشۋلى ۇنمەن بۇرىنعىدان دا قاتتىراق سىلدىراپ ەدى، ول سەلك ەتە ءتۇسىپ:
— قاپ، سەنى جۇلىپ الىپ شاۋگىم جاساتپاسام با، تايمان قۇساعان شىركىن بار-بار ەتىپ قايتەدى؟ بىردەڭەسى قولىمدى تارتىپ كەتەر مە ەكەن، ءا! قوي، اناۋ كۇنى وسىمەن تايمان دا سويلەسىپ جاتىر ەدى عوي، سول عۇرلى جوقپىن با؟ — دەدى دە اقىرىن ترۋبكانى الدى. — قويسايشى، ەزەۋرەمەي! بۇل كىم ءوزى؟ كىممىن دەيسىڭ؟ ابزالمىسىڭ؟ كۇنىم اۋ، تايمان ءولدى مە، نە بولدى سونشا؟ ءا، سولاي ما؟ قايدان بىلەيىن تاپ سەنىڭ اكەڭ قۇساپ باج-باج ەتەدى، مىنا بار بولعىر... وي، كۇنىم اي، حالدىڭ نەسىن سۇرايسىڭ؟ حال جاقسى بولسا شال بايعۇس بىلتىر قوش ايتىسقان شاحتىسىنا بيىل بارار ما ەدى؟ ونىڭ ۇستىنە دۋلاتىمنان حابار بولماي كوڭىل تۇندىگى اشىلماي تۇر، كۇنىم. سوعىس دەگەنىڭ قالىڭ سور عوي. اي، قايدان بىلەيىن، كۇنىم. باتپاڭداپ كىرگەن دەرت قوي، بۇل مىسقالداپ قانا شىعا ما، كىم ءبىلسىن. ىلايىم ايتقانىڭ كەلىپ، قايىرى تەزىنەن بولسىن، قاراعىم. كۇنىم اۋ، ايتپاقشى، نۇرلاننان ءالى حابار جوق پا؟ وي، جاساعان اي، ونىڭ كۇنى نە بولدى ەكەن؟ تايماننىڭ بالاسى دەۋگە قيمايتىن بالا ەدى اۋ ول، ءا؟.. سەن نەمەنە، ۇندەمەي قالدىڭ. اكەڭدى سىقاقتاعانىمدى اۋىر الىپ قالعان جوقپىسىڭ؟ اۋىر الساڭ اكەڭە ايت، مەنىڭ شالىممەن قۇرداس بولماسىن... ە، باسە، سولاي دەشى. ال، نە ايتايىن دەپ ەدىڭ، قاراعىم؟.. ساۋلەتاي شاحتىعا كەشە كەتكەن ەدى، سونان ءالى كەلگەن جوق... جارايدى كەلگەن سوڭ ايتايىن، جارايدى. بولدىڭ با؟ ا، ءا، بولعان ەكەن عوي.
ونىڭ ترۋبكانى ورنىنا قويعانى سول ەدى، تەلەفون قايتا سىلدىر قاقتى.
— قاپ! سەنى... بۇل كىم ءوزى؟ بولەكباس؟ ول كىم؟.. ە، ە، الگى بۇيرا باس بالا ەكەنسىڭ عوي، ايتا بەر كۇنىم، ايتا بەر. حال جامان ەمەس. كۇنىم اۋ، مەن مىنامەن سويلەسە بىلمەۋشى ەم، ءۇزىپ الارمىن، شارۋاڭدى تەزىرەك ايتشى. كىم دەيسىڭ؟ تەمىر! ول كىم؟ قايداعى كۇيەۋ بالا؟ سايداقتىڭ تەمىرى!.. سۇمدىق اۋ، مىناۋ بۇيرا باس نەمەنە دەيدى... كوكەسى... ءاي كوكەسى...
ونىڭ قاتتى شىققان ۇرەيلى داۋسىنان قازىبەك ويانىپ كەتتى.
— اپاسى، نەمەنە، گۋدوك ءالى بولعان جوق پا؟ — دەدى ۇيقى باسقان كوزىن سىعىرايتا قاراپ.
— ويباي، كوكەسى مۇندا كەل. مىنا بۇيرا باس بالا ءبىر سۇمدىقتى ايتىپ تۇر. سايداقتىڭ بۇزىعى كەلىپ وسى ۇيگە بارامىن دەپ ايتادى دەيدى. كەلمەسىن، كورسەتپەسىن قاراسىن. ءما، سويلەس تەزىرەك.
— سايداقتىڭ تەمىرى دەيدى! راس ايتا ما؟
تەمىردىڭ اتى قازىبەكتىڭ ءوزىن دە سەسكەندىرىپ جىبەردى.
ءبىراق، ول ۇرەيگە جەڭگىزە قويعان جوق، جۇمىسشىعا بىتەتىن قايسار مىنەزبەن شيىرشىق اتىپ، ايباتتانا ءتۇستى دە، بايبىشەسىنىڭ قولىنان ترۋبكانى الىپ سويلەسە باستادى.
— بۇل كىم؟ ا، بولەش، ساۋمىسىڭ؟ قالاي، زابويدى تاعى ءبۇلدىرىپ العان جوقسىڭ با؟ ونىڭ جاقسى ەكەن. ەشتەڭە ەتپەيدى. از سويلەپ، كوپ ىستەيتىن بولساڭ ارتتا قالمايسىڭ. ءجا، بولدى، بوسە بەرمە... نەمەنە، ءبىر جاقتان بىرەۋ كەلدى دەي مە؟ ول كىم؟ ە، بايعۇس، ول قاشان بوساپتى؟ ءيا، سونان بەرى ەلدى كورمەي قايدا ءجۇرىپتى؟ ءاي، مۇنىڭنىڭ قانشاسى وتىرىك ەكەنىن بىلە الماي تۇرمىن اۋ. راس بولسا جاقسىلىق ەكەن، ءوزى قايدا؟ سافونوۆتا. مۇنىڭ دا ءبىر جاقسىلىقتىڭ نىشانى ەكەن. وسىندا ما؟ ە، كەلسە كەلسىن، ماقۇل، ماقۇل...
ءۇيدىڭ ءىشىن جيىستىرا تەلەفونداعى سوزگە قۇلاعىن سالىپ جۇرگەن بايان قۇستاي ۇشىپ بارىپ قازىبەكتىڭ قولىن ۇستاي الدى.
— توقتا، كۇنىم، كوكەسى، ولاي دەمە، كەلمەسىن دە! قالعان جالعىزىڭا جانىن، اشىسا كەلتىرە كورمە ونى. جالىنامىن، كوكەسى. ول مۇندا جاقسى نيەتپەن كەلگەلى وتىرعان جوق، ساۋلەنى نە ءولى، نە ءتىرى اكەتەيىن دەپ وتىر.
— سابىر، كەمپىرىم، سابىر، — دەپ قازىبەك ترۋبكانى ورنىنا قويدى. — دوس بولسا قۇشاعىما كىرسىن. جاۋ بولسا سىرتتان تورىماسىن، كەلسىن قايتا. ونىڭ ايداۋدان قايتۋىنا ءالى ءۇش جىل بار، جاڭاعىنىڭ ايتىسىنا قاراعاندا ول مۇنان جەتى جىل بۇرىن بوساپ، سونان بەرى اسكەر قاتارىندا جۇرگەن كورىنەدى.
— بەتىم اۋ، سەن سوعان سەنىپ وتىرمىسىڭ؟
— مەن باسقاعا سەنبەسەم دە، ءدال تەمىردىڭ جازىقسىز ەكەنىنە سەنەمىن.
— ويباي، الجىعان سورلى اۋ، جازىقسىز بولسا ون جىلعا ايدالار ما ەدى. ول ءوزىنىڭ ناعاشىسىنا ەرىپ ەل شاۋىپ كەرۋەن توناعانىمەن قويماي اقىرىندا سول ۇرى ناعاشىسىن اتىپ ولتىرگەنى ءۇشىن سوتتالعان جوق پا ەدى؟
— ءيا، ول سول ءۇشىن سوتتالدى، ءبىراق ول كىسى ولتىرسە دە كىناسىز ەدى. ول سوتتا ناعاشىسىن نە ءۇشىن قالاي ولتىرگەنىن ايتىپ زارلاعاندا مەن وزىمە ءوزىم نە بولا الماي ەگىلىپ جىلاي بەرگەن ەدىم، — دەدى دە قازىبەك سۇيەۋلى تۇرعان دومبىرانى الا سالا ءبىر مۇڭلى كۇيدى سارناتا جونەلدى. بۇل كۇي زاماننىڭ ءبىر كەزدەگى مۇڭدىعى مەن زارلىعى بولعان وزدەرىنە ارنالعان، ءدال قىرىق كەز ماتاعا ساتىلىپ كەتكەن زاۋزاتتى ساۋداگەردىڭ تىرناعىنان ءمادي قۇتقاراتىن كۇنى، تەكەش قاجىنىڭ اۋىلى شەتىندە، قاراڭعى ءتۇننىڭ ىشىندە زارلاعان كۇي ەدى. قازىبەك وسى كۇيدى تارتقان سايىن بايان بايبىشە ەگىلە جىلايتىن دا، ءماديدىڭ ارۋاعىنا العىس ايتاتىن. بۇگىن' دە سولاي، ءبىراق بۇل ساپار كوز جاسىنا كاپ ەرىك بەرگەن جوق، ەسىنە تەمىردىڭ كىم ەكەنىن ءتۇسىرىپ ءدىر ەتتى، تالتىرەكتەپ بارىپ توسەگىنە وتىرا كەتتى.
— سونىڭ قارا سيىرى سەن ەكەۋمىزدى كوردە دە تىنىش جاتقىزباس اۋ. تەك كەسىرىمىز ساۋلەتايعا تيمەي كەتسە ەكەن، — دەدى ءوز وزىنەن كۇبىرلەپ.
قازەكەڭ ۇندەگەن جوق. ۇشار قۇستاي قومدانىن الدى دا «سارى جايلاۋ» كۇيىن تارتىپ، ويعا كەتكەندەي وتىرا بەردى. بايان بايبىشەنىڭ ەسىنە تۇسكەن قارا سيىر ءدال ساۋلە تۋعان جىلى تەمىردىڭ اكەسى سايداق مارقۇمنان قارعى باۋعا العان سيىر ەدى. ساۋلەنىڭ كۇيەۋى بولىپ بەلگىلەنگەن تەمىر ول كەزدە بەس جاستا بولاتىن. ءبىراق ەلدىڭ ەسكى سالتى بويىنشا، قۇداي دەسكەن قۇدا بولىپ جاستايىنان اتاستىرعان ساۋلەدەي سۇلۋ قالىڭدىعى بارىن ول ون سەگىزگە كەلگەنشە بىلگەن جوق-تى. ويتكەنى ول اكە-شەشەسىنەن جەتى جاسىندا جەتىم قالىپ، قارقارالىنىڭ سىرتىنداعى قالىڭ قاراعايلى جاقپار قۇزدى مەكەن ەتكەن ويسال دەيتىن ۇرى ناعاشىسىنىڭ قولىندا وسكەن بولاتىن.
— قارا سيىر ەشتەڭە ەمەس اۋ، كەمپىرىم. سايداق مارقۇمنىڭ ولىگىنىڭ الدىنا تىزەمدى بۇگىپ تۇرىپ ايتقان مەنىڭ انتىمدى ايتساڭشى. سول انت شەمەن ىشتە ءالى جاتىر، — دەدى دە قازەكەڭ تاعى ءبىر كۇيدى قايىرىپ تاستادى.
— قايداعى انت تاعى دا؟
— ولەرىنىڭ الدىندا قولىمدى ۇستاپ: «جالعاننان تىلەر جالعىز تىلەگىم بار، ومى سەنەن عانا تىلەيمىن، قازىبەك، تەمىرىمدى جەتىم كەدەي كورىپ ساۋلەڭدى بەرمەي كەتپە. بەرەسىڭ بە وسى تىلەگىمدى؟» دەگەندە مەن «بەرەمىن» دەپ ەدىم، سول مينۋتتە ول «راقمەت... راقمەت...» دەۋگە عانا شاماسى كەلىپ ۇزىلگەن ەدى. قيماس، قىمبات دوستىڭ ولەر الدىندا ايتقان سول ءبىر ءسوزى ەسىمە تۇسكەن سايىن جازىقسىز كەتكەن جاس بالاسىن ەسىركەپ جۇرەگىم ءالى كۇنگە قان جىلايدى.
بايان بايبىشە جاقتىرماعان ءتۇر كورسەتىپ:
— بەۋ بايعۇس اي. سايداق، دەسە سارناي قالاتىنىڭ اي سەنىڭ، — دەپ ورنىنان تۇرا باستاپ ەدى، بىرەۋ جۇگىرە باسىپ كەلىپ ەسىك اشتى دا، ار جاقتان ءوڭى اپپاق، قاسى-كوزى قاپ قارا، قولىندا تاياعى بار، سىمباتتى ءبىر سۇلۋ جىگىت اقساڭداي باسىپ كىرىپ كەلدى.
قازىبەك پەن بايان وعان اڭىرا قاراي قالىپ ەدى، ول:
— ءيىلىپ كورمەگەن باسىمدى ءيىپ سالەم بەردىم، اتا، انا، — دەدى كۇمىستەي سىلدىراعان ادەمى ۇنمەن.
قازىبەك تاڭدانعان پىشىنمەن ونىڭ ۇشقىش فورمىنداعى كيىمدەرىنە كوز جۇگىرتىپ دومبىراسىن كەنەت توقتاتتى دا:
— سالامات بول، بالام. اسپانداعى باسىن جەردەگى بىزدەرگە يگەن سەن كىم ەدىڭ؟ — دەدى.
— مەن ءومىردىڭ ءبىر وگەي ۇلىمىن، اتىم تەمىر!
— تەمىر؟!
قازىبەك سونى ايتتى دا تەمىردىڭ بەتىنە ءۇنسىز قادالا ءتۇستى. وڭىندە «اپىر اۋ، مىناۋ انىق سايداقتىڭ تەمىرى مە؟» دەگەن سۇراۋ تۇر. بايان بايبىشە دە سول ءبىر ءسوزدى ىشىنەن ءبىر قايتالادى دا، ۇيدەن شىعا جونەلدى.
— قورىقپاڭىز، قاريا، اتىم تەمىر بولعانىمەن، ءوزىم اداممىن. ادام دەگەن اتىمدى اقتاۋ ءۇشىن دە الدىڭىزعا كەلىپ تۇرمىن.
ونىڭ، ەگىلە شىققان جالىندى ءۇنى قازىبەكتىڭ جانىن تولقىتىپ جىبەردى! ءبىراق كۇدىكتى ويلار كولدەنەڭ ءتۇسىپ، سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەي، تەمىردىڭ مۇڭايا قاراعان كوزىنە ءۇنسىز قادالىپ قالدى.
الگى سوزدەن كەيىن تەمىر دە ءۇنسىز ەدى، كەيىننەن كەلىپ ەسىك الدىندا تۇرعان بولەكباس قازىبەكتىڭ قاسىنا جەتىپ باردى.
— ۆوت، جولداس قارت! ءسىز بار عوي، ءا، ءسىز مۇنى بۇرىنعى نە كورىپ، باياعى بۇزىق تەمىر ەكەن دەپ وقىماعان ناداندىعىڭىزدى بۇل جەردە دە كورسەتپەڭىز، — دەدى ول.
قازىبەكتىڭ ۇزىن مۇرتتارى تىكىرەيىپ كەتتى دە، وتتى كوزىمەن جالت قارادى.
— نە دەيسىڭ؟
— ءسىز ماعان اڭىرايماڭىز، ءبىلدىڭىز بە؟ مەن سىزگە دۇرىسىن ايتىپ تۇرمىن.
— ادىرايمايمىن. تەك سەنىڭ مۇنداي مادەنيەتىڭە پارمەنىممەن تۇشكىرەمىن. بولەكباس ءوزىنىڭ لاعىپ كەتكەنىن ەندى سەزىپ:
— جو-جوق، عافۋ ەتىڭىز. مەن سىزگە تەمىردىڭ كىم ەكەنىن ايتىپ تۇرمىن، ءبىلدىڭىز بە؟ بۇل تالاي نەمىستىڭ باسىن نەتىپ جىبەرگەن باتىر، مىنا ومىراۋىنا قاراڭىز. ۆوت، جولداس، — دەدى ءوز سوزىنە ءوزى ءماز بولىپ. تەمىرگە ناساتتانا قاراپ تاعى ءماز.
ول ءوزىنىڭ مۇنداي شەشەندىگىمەن ونى ريزا ەتتىم دەگەن نيەتپەن قاراپ ەدى، ولاي ەمەس، تەمىردىڭ قاباعى تاستاي ءتۇيىلىپ، كوزدەرى ۇشقىن اتىپ تۇر ەكەن. ونى سەزگەن بولەكباس نە ىستەرىن بىلمەي قيبىجىقتاپ:
— ا، مەن قۋانعانىمنان كىشكەنە نەتىپ سويلەي المادىم. ۆوت، ەندىگى ءسوزدى باتىردىڭ وزىنە بەرەيىن، — دەپ مىڭگىرلەدى.
تەمىر اۋىر كۇرسىنىپ باسىن ءبىر شايقادى دا، قازىبەككە قاراي بۇرىلىپ كەتتى.
— قاريا، كوپ «ۆوتتىڭ» ىشىنەن تۇك تۇسىنبەگەنىڭىزدى سەزىپ تۇرمىن. مەنىڭ. ءوز كۇنام دا ءبىر باسىما جەتەرلىك، سوندىقتان بىرەۋدىڭ كۇناسىنە ورتاق ەتپەۋىڭىزدى وتىنەمىن، جالعىزدىققا لاجىم بولمادى، سونى ەسكەرەرسىز.
ونىڭ سوزىندە ءنار بارىن قازىبەك بىردەن ءسوزدى دە:
— ءتۇتىنىڭ ءتۇزۋ، بالام، وتىن جاعا الماي بىقسىتقان وتتى ءوزىن مازداتىپ جىبەردىڭ، وتىر! — دەدى ورىن ۇسىنىپ.
بۇل سوزدەردىڭ بايىبىنا تۇسىنبەگەن بولەكباس:
— وسىلاردىڭ كوزىنە كورىنگەن شايتاننىڭ وتى ما؟ قايداعى وت، قايداعى ءتۇتىندى ايتىپ وتىر؟ — دەدى ىشىنەن.
ەكى جاق ىشتەي ارباسىپ، تاعى ءۇنسىز وتىرىپ قالىپ ەدى، اڭگىمەنى نەدەن باستارىن بىلمەي وتىرعان قازىبەكتىڭ ويىن قايتا كەلگەن بايبىشەسى ءبولىپ جىبەردى. باسىن تومەن سالىپ، تەرەڭ ويدىڭ تۇبىنەن وزىنە كەرەگىن تەرىپ وتىرعان تەمىرگە كوز قيىعىمەن ءبىر قاراپ الدى دا:
— اپاسى، سايداقتىڭ وزىندەي كوزى كەلدى عوي، قازان كوتەر، — دەدى.
تەمىر باسىن كوتەرىپ الدى.
— مەن ءۇشىن قوزعاماڭىز قازاندى. اسىعىس جۇمىسىم بولعاندىقتان، نيەتتەرىڭىزگە ادال كوڭىلدىڭ العىسىن ايتامىن دا، كەتەمىن، تەك سىزگە سالەم بەرگەلى كەلدىم.
ءبىراق ونىڭ كەتكەلى وتىرعان ءتۇرى جوق. سونى ايتتى دا ونىندەگى قويۋلانا تۇسكەن مۇڭدى جاسىرعىسى كەلگەندەي قايتادان تومەن قارادى. ال، قازىبەك ونىڭ ونىنەن الدەنەنى وقىپ وتىرعانداي قادالىپ قالدى. ازدان سوڭ تەمىر تاياعىن قۇشاقتاپ مۇڭايعان كۇيى كەۋدەسىن كەرە ءبىر كۇرسىنىپ الىپ، بولەكباسقا جالت قارادى.
— دوسىم، قاپالى جانىم كىشكەنە سايا تابار ما ەكەن، سەن كوزىمنىڭ الدىنان كەتە تۇرشى.
بولەكباس وعان كوزىن ەجىرەيتە ءبىر قارادى دا، تۇك ايتپاستان قارسى كەلگەن بايان بايبىشەنى قاعا-ماعا شىعا جونەلدى.
تەمىردىڭ ءسوزىن دە، بولەكباستىڭ كەتكەنىن دە ويدا وتىرعان قازىبەك اڭعارا العان جوق. بولەكباستىڭ شىعا بەرە ەسىكتى قاتتى سەرپىپ سارت ەتكىزگەنىنەن بە،جوق الدە تەمىردىڭ وڭاشا قالۋدى قالاعانىنان قاۋىپتەندى مە، ول وزىنەن ءوزى سەلت ەتە ءتۇستى دە، ءوڭى سۇپ-سۇر بولىپ كەتتى. وعان تەمىردىڭ اۋىر كۇرسىنگەنى دە ءتونىپ كەلە جاتقان ءقاۋىپتىڭ دۇمپۋىندەي سەزىلدى.
— ءبىر تايپا ەلدەن تاپقان سەرىگىم جاڭاعى ەدى، مەن ونان دا ءبىر ساعاتتا بەزىپ شىقتىم. ءومىر بويى جانىمدى جەگەن جالعىزدىقتان قۇتىلار كۇنگە ءالى جەتپەگەن ەكەنمىن، ايتىڭىزشى قاريا، بۇل دەرتتىڭ ەمى نە؟
— تۇسىنبەدىم، بالام.
— جوق، ءسىزدىڭ تۇسىنبەۋىڭىز مۇمكىن ەمەس. ءسىز اسپان استى — كەڭ دۇنيەدە باردىڭ بارىنە دە تۇسىنەسىز، تەك ماعان عانا تۇسىنبەيسىز، ويتكەنى ءسىز ماعان سەنە الماي وتىرسىز.
جاۋاپ كۇتكەندەي ءسال كىدىردى دە، قازىبەك ءۇنسىز وتىرىپ قالعان سوڭ ءوزى سويلەپ كەتتى.
— جوق، قازەكە، مەن سەنىمىمدى جوعالتقان جوقپىن. جوعالعان باقىتىمدى تاپقان جانمىن. Meن سىزگە مۇنىمدى شاعىپ، ادال جۇرەگىمنىڭ ارىزىن ايتقالى كەلدىم. مەنى ايىپتايتىن سوتتا ءوزىڭىز دە بولدىڭىز. مەن ەكى ءتۇرلى ايىپپەن ون جىلعا جەر اۋدىم. ماعان تاعىلعان ايىپتىڭ ەڭ جەڭىلى ءسىزدىڭ ءۇيدىڭ ورتەنۋى ەدى. وزىڭىزگە بەلگىلى مەن كىسى ولتىرگەن قىلمىستى ارقالاي تۇرىپ، جەڭىل بولسا دا ءسىزدىڭ ءۇي جايلى تاعىلعان ايىپتى مويىنداماي قاساردىم. ويتكەنى ول جالا ەدى. ءولىپ كەتسەم دە جالانى جانىما جاپسىرعىم كەلمەدى. راس، مەن ساۋلە ءۇشىن سىزدەرگە كەكتەندىم، «ەڭ بولماعاندا ۇيىنە ءورت سالامىن» دەگەنىم دە راس. ءبىراق مەنىڭ جاۋىزدىق ويىمدى سىزدەردى جاقىن تارتقان جان سەزىم بيلەپ، ءۇمىت وتىن قايتا تۇتاتقان ەدى. ەندى نە ىستەرىمدى بىلمەي، الاي-دۇلەي كۇيدە جۇرگەن كەزىمدە جىلاي-جىلاي كەتە باردىم.
ول ءسوزىن تولىق ايتا الماي توقتاپ قالدى.
— حوش! ايتقانىڭنىڭ ءبارى ءجون بول اق قويسىن. ءبىزدىڭ ءۇيدى سەن ورتەمەگەن دە بول اق قوي. كەرۋەن تالاپ، كىسى ولتىرگەنىن ءۇشىن ايدالعان اق بول. سوت سەنىڭ جاستىعىڭدى ەسكە العاننىڭ وزىندە ون جىلعا جىبەرىپ ەدى، سەن سول ون جىلدىڭ ءوزىن دە تولىق وتەگەن جوقسىن، مۇنى نە دەپ تۇسىنەمىز؟ — دەدى قازىبەك ءدال ءبىر تەرگەۋشىدەي تەكسەرە قاراپ.
— سۇراۋىڭىزعا قارسى سۇراۋ بەرەيىن: اققا زاۋال بار ما؟ جوق بولسا، ماعان الگى سۇراۋىڭىزدىڭ ءمانىسى قالاي؟ مەنىڭ اقتىعىما سول سوتتا ءوز كوزىڭىز دە جەتكەن سەكىلدى ەدى عوي. مەن ءسىزدىڭ سوت زالىندا توگىلگەن كوز جاسىڭىزدان سونى كورگەن ەدىم، بۇگىن نە بولدى؟ الدە مەن الداندىم با؟
— جوق، الدانعان جوقسىن، — دەدى قازىبەك. سول ءبىر كۇندەردىڭ ەلەسى ەڭسەرىپ كەتتى مە قالاي، ەرنى كەمسەندەپ قويا بەردى.
ول سونى ايتتى دا، «سەنىڭ دە ايتارىڭ وسى ما» دەگىسى كەلگەندەي، ساۋلەنىڭ قابىرعادا تۇرعان سۋرەتىنە قادالىپ قالدى.
ونىڭ كوزىنەن ۇشقان ۇشقىن ساۋلەنى سۇيگەن جۇرەكتىڭ سىرتقا سەرپىپ شىققان جالىنى ەكەنىن كارىلىك شىركىن بايان بايبىشەگە دە سەزدىرگەن جوق، تەمىردىڭ كوزى ءالى ساۋلەنىڭ سۋرەتىندە. تابىنا قاراپ تاپجىلار ەمەس، قازىبەك ونىڭ سول اڭساي قاراعان كوزىنەن جۇرەگىن كورگەندەي ەلجىرەپ كەتتى، ءبىراق سىرىن سىرتقا شىعارعىسى كەلمەي، دومبىراسىن ءبىر قاعىپ قالىپ:
«كىم ءبىلسىن، سەندەي زالىم، ساۋلە ءۇشىن وسىلاي جادىگويلەنىپ وتىرمىسىڭ. ساعان سەنىم جوق قوي»، — دەدى ىشىنەن. وزگەشە ءبىر شابىتپەن تاتتىمبەتتىڭ «سىلقىلداعىن» سۇڭقىلداتا جونەلىپ ەدى، تالايدى تابىندىرىپ تاڭداي قاقتىرعان تاتەكەڭنىڭ ءتاتتى كۇيى تەمىردى دە ساۋلەدەن وزىنە تارتىپ الدى. قىبىر ەتسە دومبىرانىڭ ىشەگى ءۇزىلىپ كەتەتىندەي ءوزىن ءوزى جالعىز تال قىلدىڭ ۇستىندە تۇرعانداي سەزىنىپ دەمىن كۇي بىتكەندە بارىپ ءبىر اق الدى دا، دومبىرانى اينالدىرا قاراپ:
— اپىر اي، جاڭا ونىڭ سايرايتىن ءتىلى بارداي كورىندى اۋ ماعان. ءسىز قۋ اعاشقا دا جان سالىپ، ءتىل بىتىرەدى ەكەنسىز، مەن نەگە وسى ءۇيدىڭ دومبىراسى بولمادىم ەكەن؟ — دەدى اساۋ ارمانى شىداتپاي اشىنا، شيرىعا سويلەپ.
قازىبەك ونىڭ جۇرەگىن ىشتەي ءسۇيىپ، كوزىمەن كوزىن ءبىر سۇيكەپ ءوتتى دە:
— بالام، نايزاعاي سەكىلدى ەكەنسىڭ، مەندەي كارى ادامنىڭ كوزى تالعىش كەلەدى، تىم ءجيى جارقىلداي بەرمەسەڭ قايتەدى؟ — دەدى ميىعىنان كۇلە قاراپ.
— جوق، قاريا، مەنى الداۋ ءۇشىن ءوزىڭىزدى ءوزىڭىز بەكەر قارتايتپاڭىز. مەن جاستىق شاعىم جار جاعالاپ، تاۋ كوبەلەۋمەن وتسە دە اداسباپپىن. سوناۋ ءبىر كۇنگى الا كولەڭكە زالدىڭ ىشىنەن كوزىمە شالىنعان كوز جاسىڭىز مەنىڭ تام شىراعىم بولىپ تا، مۇمكىن ومىرگە كوز قاراسىم دا، ءتىپتى بىلگىم كەلىپ ىنتىعا سۇراعان سۇراۋلارىم دا سىزدەرگە جات كورىنەر. ءبىراق مەن ءوزىم بىلمەگەندى سۇراۋدان ەش ۋاقىتتا ارلانبايمىن. بىلمەگەندى ءبىلدىم، كورمەگەندى كوردىم دەپ وزدەنۋ ادەتىمدە جوق. سول سەبەپتى مەن بىلمەگەننىڭ ءبارىن دە سۇراپ بىلگىم كەلەدى. ول ءۇشىن ايىپ ەتپەڭىزدەر.
قازىبەكتىڭ ءسۇيسىنۋى بۇرىنعىدان دا كۇشەيىپ، ونىڭ جۇرەگىنە اپارىپ بايلاعىسى كەلگەندەي ۇزىن مۇرتىن تەمىرگە قاراي سوزا ءتۇستى دە:
— ونىڭ ءجون، بالام، بىلمەگەنىڭدى سۇرا دا، بىلگەنىڭدى ايتا بەر. تەك سىرىڭدى ىشكە بۇكپەي ايت. ەسكىنىڭ ەرتەڭى دە، بۇگىنگىنىڭ ءتاتتى جىرى دا مايدانداعى سەندەرسىڭدەر بۇل كۇندە. اسىل جىر ادال كوڭىلدەن عانا شىعادى. سول ەسىڭدە بولسىن تەك، سويلەي بەر، بالام.
— مەن سىزگە ەسكىنىڭ ەرتەگىن دە، مايداننىڭ جىرىن دا ايتقالى وتىرعانىم جوق. باقىتسىزدىقتىڭ جانعا باتقان ازابىن ايتقالى وتىرعانىم، — دەدى تەمىر تاعى دا ءبىر نىساناعا تەسىلە قادالىپ، تىڭداۋشىسى كەزىككەندە نەسىنە ىركىلەيىن. ول مىناۋ ەدى، قاريا! ءبىر كۇنى اق جاۋىن بولىپ جاۋ بەكىنىسىنە ۇشا الماي جاتتىق تا قويدىق. بالتىق جاعاسىنىڭ جاۋىنى قانداي، كەيدە سامولەتتىڭ ءوزىن دە كوك يىقتاندىرىپ جىبەرەدى. سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە، ەرىگىپ جاتقان ۇشقىشتار ساعىنىشپەن سارعايعان جۇرەكتىڭ زارىن ايتا باستادى. بىرەۋلەر اكەسىن، بىرەۋ شەشەسىن، بىرەۋلەر اپا-قارىنداسىن، سۇيگەن جارىن ەسكە ءتۇسىرىپ، ءارقايسىسى اق ءوز ماقتانىن ايتىپ كوڭىل جۇباتىپ جاتتى. سوندا مەن نەنى ايتىپ ماقتانارىمدى بىلمەي:
— شىركىن، ءبىزدىڭ جەردى ايتساڭشى، اسپانى جارقىراپ، ايى ۇزاق تاڭعا باتپاي قاق توبەڭدە كۇلەدى دە تۇرادى، — دەپپىن.
سول كەزدە:
— الدا، اينالايىن اي، مەنىڭ دۋلاتىم دا سولاي دەپ ءجۇر اۋ؟ — دەگەن ءسوز انانىڭ اۋزىنان ەرىكسىز شىعىپ كەتتى.
— ءوي، شەشەتايىم اي! مەنى سوندا تۋعان ەلدىڭ بارلىق قاسيەتىن بىلگەندىكتەن، بىلە تۇرا ايتۋعا تۇرارلىق ماقتاندى تابا الماي ايعا باردى عوي دەيمىسىز؟ ەلدە جۇرگەندە كورگەنىم: سول نايزاعايى جارقىلداعان قارا بۇلتتى قاراڭعى ءتۇن، نە بولماسا اسپانى جارقىراعان ايلى ءتۇن بولدى عوي. ويتكەنى مەن ول كەزدە كۇندى ۇيقىمەن، ءتۇندى جورتۋىلمەن وتكىزدىم. سولار ەسكە ءتۇستى. ول عانا ەمەس ويسال مارقۇمنىڭ اقشام نامازىن وقىعاندا داۋىستاپ تۇرىپ: «ا، قۇداي، بۇگىنگى ايدىن بەتىن بۇلتپەن بۇركەي كور» دەن دۇعا وقيتىنى دا ءتۇستى.
قازىبەك شىداي الماي مىرس ەتىپ ەدى، مانادان بەرى قورقىنىشتى ويدىڭ شەڭگەلىندە وتىرعان بايبىشەسىنىڭ وڭىنە دە جىلى شىراي كىرە قالدى. ءبىراق تەمىردىڭ ءوڭى بۇرىنعىدان دا كورى سۇرلانا ءتۇستى.
— سوندا مەنىڭ جۇرەگىمدى مىناداي ءبىر ارمان تەمىردەي قارىدى. وسى سوعىس قايعى-قاسىرەتتى قانشا سەلدەتسە دە، ءبىزدىڭ ەلدىڭ داڭقىن بۇكىل ادام بالاسىنىڭ ۇرپاعىنا، بولاشاققا مۇرا ەتىپ قالدىرعالى تۇر. مۇمكىن، سول دانق مۇناراسىنىڭ كورنەكتى جەرىنە كىرپىش بولىپ مەن دە قالانارمىن. سوندا «بۇل تۇرعان مەنىڭ تەمىرىم» دەپ كىم ايتار؟ مۇمكىن، مەن سونداي داڭققا جەتىپ ولسەم، تۋعان ەلىم ماقتان ەتىپ، تىرلىگىمدە قارعىس ايتقاندار دا ولىگىمە العىس ايتار. ءبىراق ولار ەڭ ماقتانعاندا «ءبىزدىڭ تەمىر» دەيدى عوي. «مەنىڭ تەمىرىم» دەپ ايتار ءيا اكە-شەشەنىڭ، ءيا اعا باۋىر، اپا-قارىنداستىڭ، ءيا سۇيگەن جاردىڭ ءبىر دە بىرەۋىنىڭ بولماۋى قاسىرەتتىڭ ەڭ اۋىرى ەكەن. سوندا مەنى الىپ ۇشقان قيال قۇسى — قازاقتىڭ كەن دالاسىن كەزەۋىلدەپ كەلدى دە، وسى ءۇيدىڭ توبەسىن اينالىپ ءجۇرىپ الدى، ءبىراق جۇرەگى شايلىققان جارالى قۇستاي تايقاي سوعىپ ەشقايدا قونا العان جوق، وسىنى ويلاپ وتىرىپ مەن تۇڭعىش رەت جىلاپ جىبەردىم.
تەمىردىڭ ءسوزى جۇرەگىن ەلجىرەتە باستاعان ەكەن، بايان بايبىشەنىڭ كوزىنەن جاس ىرشىپ كەتتى. ەگەردە ءبىر جاعىنان تەلەفون سىلدىراپ، ەكىنشى جاعىنان قازىبەكتىڭ كوزى جاڭا عانا بايبىشەسى اكەلىپ ۇستاتقان گازەت بەتىندەگى سۋرەتكە تۇسپەگەندە، قىزىقتى جايلار باستالىپ كەتۋى مۇمكىن ەدى. ەڭ بولماعاندا تەمىر الىپ جۇرەكتىڭ ارمانىن مۇنان كورى اشىعىراق ايتاتىن ەدى. الگى جەردە كوزىنە كەلگەن جاستى تەز ىركىپ العان قازىبەك تەلەفونعا ۇمتىلا بەرە:
— بالام، مىنا سۋرەت سەنىكى مە؟ — دەدى گازەتتى ۇسىنىپ.
تەمىر گازەتتەگى ءوزىنىڭ سۋرەتىن كوردى دە، ىشىندەگى ءوزى جايىندا جازىلعان ماقالانى ىشىنەن وقي باستادى. ول ءتىپتى قازىبەكتىڭ:
— ءقازىر بارايىن، ءقازىر! — دەگەن داۋسىن دا ەستىگەن جوق. ماقالانىڭ ورتا تۇسىنا كەلگەندە ىزالى كەسكىنمەن مىرس ەتتى.
— مىنە، كوردىڭىز بە؟ ءسىز وزىڭىزدە باردى ايتىپ ماقتانۋعا ۇيالساڭىز، قايسى بىرەۋلەر وزىندە جوقتى ايتىپ ماقتانۋعا، ءتىپتى بىرەۋ ارقىلى ماقتانۋعا دا ۇيالمايدى. مىناۋ گازەتكە ماقالا جازعان جولداس مەنى ماقتايمىن دەپ مازاق قىپ قويىپتى.
جاڭاعى تەلەفون سوققان ادام قازىبەكتىڭ شاحتا باستىعىنا تەز جەتۋى كەرەكتىگىن ايتقان ەدى. ءبىراق ول تەمىردىڭ مىنا گازەتتەگى جايىن بىلە كەتكىسى كەلىپ:
— ول كىم ءوزى، نە دەپ جازىپتى؟ — دەپ وتىرا قالدى دا، — اپاسى، كيىمدەرىمدى ازىرلە، — دەدى.
تەمىر ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەگەندەي، ءوز ويىنا ءوزى ۇڭىلە قاراپ وتىردى دا:
— مۇمكىن، سولاي شىعار اۋ ءالى، — دەدى وزى-وزىنەن كۇبىرلەپ: — قاريا، ەگەردە مەن بىرەۋدىڭ وتىرىگىن بەتىنە ايتسام ونىڭ ايىپ-شامى بار ما؟
— ەشقانداي ايىپ-شامى جوق، قايتا ول ەڭ جاقسى قاسيەت.
— ەندەشە، سول جاقسى قاسيەتتى.مەن ءقازىر بارىپ وسىنى جازعان جولداسقا كورسەتەمىن. ازار بولسا جاقسىلىقتى بىلمەيتىن ەسەر ەكەن دەر، دەسە دەي بەرسىن. وتىرىك ماقتانمەن جاقسى اتالعاننان، ەسەر اتالعاننىڭ ءوزى جاقسى.
قازىبەكتىڭ وڭىندەگى ءۇمىت وتى قايتادان ءسونىپ كەتتى. ويتكەنى ول تەمىردىڭ اتىن ەستىپ تۇڭىلگەنىمەن تۇرىنە، cءوزىنe قاراپ سۇيسىنگەن دە، ۇمىتتەنگەن دە ەدى. ەندى ولاي بولماي بارادى.
— «بەتىڭ قيسىق بولسا ايناعا وكپەلەمە»، بالام. گازەت دەگەن ەلدىڭ ايناسى عوي. ايناعا قيسىق تۇسسەڭ، ءوزىڭنىڭ ويىڭ قيسىق، جولىڭ قيسىق شىعار، — دەدى ول گازەتتى مۇڭلى قارالاپ جازعان ەكەن دەپ ويلاپ.
— بىلمەيمىن، گازەت دەگەن ونداي جەكسۇرىننىڭ سۋرەتiن ءبىرىنشى بەتكە بىلايشا باسپاسا كەرەك ەدى، — دەپ تەمىر مىرس ەتىپ ەدى:
— باسە، سولاي اۋ ءالى! — دەپ قازىبەك ءوز ويىنان ءوزى ۇيالىپ تەز بەزىپ شىقتى.
— تۇسىنبەيمىن، — دەدى تەمىر باسىن شايقاپ، — ءبىزدىڭ وسىنداي ءبىر جامان ادەتىمىز بار ەكەن. كەيدە بىرەۋدىڭ تۇيمەدەي جامانشىلىعى بولسا، جامانداعىمىز كەلسە تۇيەدەي جاقسىلىعىن سول تۇيمەدەي جامانشىلىعى ءۇشىن قۇربان ەتىپ جىبەرەمىز. ال، بىرەۋدى ماقتاعىمىز كەلسە، ونىڭ تۇيەدەي جامانشىلىعىن كورمەيمىز دە، تۇيمەدەي جاقسىلىعىن دارىپتەي اسپانعا كوتەرىپ كوپىرتەمىز كەپ! ونىڭ ءوزى كەيدە كوپىرگەن كوبىككە ۇقساپ كەتەدى.
— ونىڭ راس بولار، ءبىراق مەن گازەتكە تۇسىنە الماي وتىرمىن. الدە ولار سەنىڭ بۇرىم كىم بولعانىڭدى ەستىپ قويدى ما ەكەن، — دەپ قازىبەك گازەتتى اقتارعان بولىپ وتىرىپ، ءسوزدىڭ بەتىن ءوزىنىڭ كۇدىكتى ويىنا قاراي بۇرعىسى كەلىپ ەدى. تەمىر دە ماقالانىڭ ورتا تۇسىنان بىرنەشە جەرىن سىزىپ، گازەتتى قازىبەككە قايتا بەردى.
— جۇمىستان كەلگەننەن كەيىن ماقالانىڭ اسىرەسە وسى اراسىن قاداعالاپ وقىڭىز. تەك مۇنىڭ، ءبارى تەمىردىڭ عانا ەرلىگى دەگەنگە سەنبەڭىز. ءبىر قىستالاڭ شاقتا قورقاقتىق ەتكەن ءوزىمىزدىڭ ءبىر قورقاقتى اتىپ تاستاپ، ۇلكەن اەرودرومدى جاۋدان ءوزىم قورعاپ قالعانىم راس. سامولەتى جانىپ، جاۋ جەرىنە پاراشيۋتپەن تۇسكەن ءبىر جولداسىمدى جاۋىپ تۇرعان وققا قاراماي بارىپ قۇتقارىپ اكەلگەنىم دە راس. باسقاسى پەتر كۋليكوۆ، پەتر اندرەيەۆ دەيتىن جولداستارىممەن بىرگە ىستەلگەن ەرلىكتەر. مۇندا ولاردىڭ اتى دا جوق، ءبارىن ىستەگەن جالعىز مەن بولىپپىن. جاسىراتىنى جوق، ماقتاعاندى مەن دە جەك كورمەيمىن، ءبىراق يەمدەنۋ ارسىزدىقتىڭ دا ەڭ ازعىن ءتۇرى.
— دۇرىس اق اۋ، ءا! — دەپ، قازىبەك قالتقىسىز كوڭىلمەن قالبالاقتاپ بايبىشەسىنە قاراپ ەدى، ونىڭ جاڭا عانا انالىق مەيىرىمى توگىلىپ تۇرعان ءونى قايتا وزگەرىپ، اجىمدەلگەن بەتىنىڭ قانى قايتا قاشىپتى. تەمىر ءوز جايىن ايتا بەرۋدى لايىقسىز كورىپ الاقانىمەن تىزەسىن سارت ەتكىزدى دە:
— وسى — مەنىڭ جايىم، قالعانىن كەيىن ەستىرسىزدەر، گازەتتەن وقىرسىزدار. ال، ءوز حالدارىڭىز قالاي؟ — دەدى.
— وي، بالام اي، حالدىڭ نەسىن سۇرايسىڭ، ءوزىم ەكى جىلدان بەرى پەنسيادا ەدىم، كەشەدەن بەرى جۇمىسقا قايتا شىقتىم. دۋلاتىم مايداندا ەدى، ءبىرازدان بەرى حابار بولماي قارتايتىپ تۇر. ساۋلەشىم وقۋىن بيىل ءبىتىرىپ ەدى، ءقازىر وسى شاحتىڭا قىزمەت ىستەيدى. ءبىزدىڭ حال وسى، بالام.
تەلەفون تىرس ەتتى دە، كىشكەنەدەن سوڭ بەزىلدەپ الا جونەلدى.
— اھ، مەن كەشىككەن ەكەنمىن، — دەدى دە قازىبەك تەلەفونعا جەتىپ باردى، تىڭدار تىڭداماستان، — ا، مىرقال... ءقازىر... ءقازىر... — دەدى دە ترۋبكانى تاستاي سالىپ، اسىعىس كيىنە باستادى.
جۇرەك سىرىن تولىق اقتارا الماعانىنا قاپالاندى ما، جوق، الدە اكە ورنىنا اكە، انا ورنىنا انا ەتەمىن دەپ اڭساپ كەلگەن ادامدارىنىڭ اۋزىنان ساۋلە جايىنان كەڭ پەيىلدى جاقسى لەبىز شىقپاعانىنا نازالاندى ما، ايتەۋىر تەمىردىڭ ءونىن وزگەشە ءبىر اۋىر مۇڭ باسىپ كەتتى.
— مەن ول ويلاعانداي اڭ ەمەسپىن، اداممىن. قاشپاسىن دا بۇقپاسىن، قوش بولىڭىزدار، — دەدى دە، تەمىر اقساڭداي باسىپ شىعا جونەلدى. ونىڭ بۇل ءسوزى مانادان بەرگى ءۇمىتىن تالقانداپ كەتكەندەي بايان بايبىشە تۋلاعان جۇرەگىن توقتاتا الماي، ەسىككە قاراي تۇرا ۇمتىلدى. ءبىراق قايدا باراتىنىن ءوزى دە سەزگەن جوق. ەسىككە جەتە بەرە قالت توقتاپ، شالىنا قارادى.
— اپىراي، كوكەسى اي، — دەگەننەن باسقا ءسوز دە ايتا العان جوق.
— نەمەنە! قاسقىردىڭ اۋزى جەسە دە قان، جەمەسە دە قان دەپ تۇرمىسىڭ؟ نە كورىندى كوزىڭە؟
— قورقامىن، كوكەسى، بايقادىڭ با؟ كىسى ءولتىرۋىن ءالى دە قويماپتى عوي. ساۋلەنى تەزىرەك تاۋىپ ساقتاندىرا كور، كوكەسى، بارشى، بوگەلمەشى.
تەمىردىڭ «ءوز قورقاعىمدى ءوزىم اتتىم» دەگەن ءسوزى قازەكەڭدى دە سەسكەندىرگەن ەدى، ويلانىپ قالدى... مۇنىسى قالاي؟ ءوز قورقاعىم دەگەنى، نەمىستەر ەمەس، ءوزىمىزدىڭ كىسى عوي، ءسىرا. اتاتىن جاۋ جەتپەي جاتقانداي نەگە بۇل ءوز كىسىمىزدى اتادى؟ ءاي، وسى انتۇرعان بۇرىن بۇزىقتىڭ كىشكەنتايى بولسا، ەندى ۇلكەنى بولىپ جۇرمەسە يگى ەدى؟.. بۇل قالاي، ءا؟ جوق، مۇندا ءبىر ۇلكەن سىر بار. بۇل بۇزىق بولسا — ۇلكەن بۇزىق، ادام بولسا — ۇلكەن ادام! توقتا... توقتا... باياعىدا سەنكەباي باتىر جاۋدان قورقىپ قاشقانى ءۇشىن ءوز ءىنىسىن ءوزى ولتىرگەن جوق پا ەدى؟ سوعان قاراعاندا، قورقاقتى اتقان وسىنىكى ءجون بولار دەپ ويلادى ول ىشىنەن. بايبىشەنى تاعى بىردەڭە دەگەلى كەلە جاتىر ەدى.
— جوق، اپاسى، قورىقپا دا ۇرىكپە. ساۋلەنى دە قورقىتپا! مەن كىسى تانىسام، بۇل بۇرىنعى تەمىر ەمەس، تانىپ تۇرمىن، تالابى تاۋداي. بۇل ەندى بۇزىلسا، بۇزاتىن ءبىز بولامىز. وندا ءبىزدى قىرشىن جاستىڭ وبالى جىبەرمەيدى. ءوزىم ءالى دە ويلانىپ كورەيىن. سەن ساۋلەگە ەشتەڭە دە ايتپاي قويا تۇر، تەك تەمىردىڭ كەلگەنىن عانا سەزدىرگەيسىڭ — دەدى.
— جاساعان اۋ، نە دەپ تۇر مىناۋ، سونداعى ويىڭ ساۋلەنى وسىعان بەرۋ مە؟
قازەكەڭ قاباعىن ءبىر كوتەردى دە قايتا جاپتى.
— سونى ءوزىم دە بىلمەي تۇرمىن، اپاسى. قىمبات دوستىڭ اقىرعى ساعاتتا ايتقان اماناتى ەسىمە تۇسكەن سايىن ەگىلۋشى ەم، قايدان بىلەيىن ساۋلەتايدىڭ نە دەيتىنىن؟
وسى كەزدە سىرتتان بىرەۋدىڭ سۇرىنە قابىنا جۇگىرىپ كەلە جاتقانى ءبىلىندى. قازەكەڭ بۇرىلىپ قاراعانشا بولعان جوق، ەكى يىنىنەن دەمىن الىپ شالتاي كىرىپ كەلدى. ءوڭى بوپ-بوز بولىپ، ەكى كوزى شاراسىنان شىعىپ كەتىپتى. قورىققاندىعى سونداي، اۋزىن اشىپ، ايتار ءسوزىن ايتا الماي، بىرەسە قازەكەڭە، بىرەسە بايان بايبىشەگە جۇگىرىپ بەزەك قاقتى:
— اكەتايلار اۋ، شەشەتايلار اۋ، مۇنداي سۇمدىقتى كورىپ پە ەدىڭدەر؟ ءبىزدىڭ ۇيدەگى كەلىندەرىڭىز، كۇلتايدى ايتامىن، كۇلتاي، كۇلتاي...
— ە،وعان نە بولدى؟
— ويپىر اي، بۇل نەتكەن سۇمدىق ەدى، ۆوەنكوماتتان جاڭا كەلسەم، ول ۇيدە جىندانىپ جاتىر.
— نە دەيدى؟ ماسقارا؟
— سولاي دەيمىن، سولاي.. سولاي.. نە سۇمدىقتىڭ بولعانىن بىلمەيمىن، كەلسەم ءۇيدىڭ ءىشى استان-كەستەن، ءبىر ۇيدە جاپادان جالعىز ءوزى الدەكىممەن كۇبىرلەسىن سويلەسكەن بولادى دا، بىرەسە سىلقىلداپ كۇلەدى، بىرەسە ەڭكىلدەپ جىلايدى، تۇرىنە ادام قاراي الاتىن ەمەس. مەنىڭ ەسىم تۇگىل، جانىم شىعىپ كەتە جازدادى. ەندى ءقايتتىم؟
— دارىگەرگە بارساڭ ەدى؟
— دارىگەردىڭ ەكەۋى دە جوق، ءبىرى جاڭا قالاعا كەتىپتى، ءبىرى اۋىرىپ جاتىر. كەرەكسىز كەزدە اۋرۋدى وزدەرى ىزدەپ ءجۇرۋشى ەدى، كورمەيسىڭ بە، قىرسىققان كەزدە وزدەرىنىن اۋىرا قالۋىن. ەندى ءقايتتىم؟ بايلاپ قويايىن دەسەم ءولىم كەلەر ەمەس.
وسى كەزدە تەلەفون تاعى سىلدىر ەتىپ ەدى، قازەكەڭ:
— بار، اپاسى، سەن بار، مەن ونسىز دا كەشىكتىم، — دەدى دە شىعا جونەلدى.
شالتايدىڭ ءۇيىنىڭ سىرتقى ەسىگى وسى ءۇيدىڭ ەسىگىمەن قاتار ەدى. بايان بايبىشە مەن شالتاي كەلگەندە، ءۇيدىڭ ءىشى تىلسىم بۋعانداي تىم-تىرىس ەكەن. ءبىراق ءوز ورنىندا تۇرعان ءبىر زات جوق. ستول، ورىندىقتار توڭكەرىلىپ، كورپە جاستىقتار ەسىككە دەيىن شاشىلىپ جاتىر. اسىرەسە، ويرانى شىققان ءتورتىنشى بولمە ەكەن، جىننىڭ ۇياسى سول بولمە سياقتى. ەسىكتەن تورگە شەيىن شاشىلعان كورپە-جاستىقتاردىڭ، كيىم-كەشەكتەردىڭ ۇستىندە سەرەيىپ شالتايدىڭ ايەلى كۇلتاي جاتىر.
بايان بايبىشە كەلۋىن كەلسە دە، تورگى بولمەگە كىرۋگە باتا الماي بوساعادا تۇرىپ:
— قاسىنا تامان بارىپ بايقاشى، اۋزىنان اققان كوبىك بار ما ەكەن؟ — دەدى داۋسى قالتىراپ.
— وندا... وندا قايتۋشى ەدى؟ — دەپ شالتايدىڭ دەنەسى جاپىراقتاي قالتىراپ كەتتى.
— وندا جىنى ۇستاپ جاتقانى.
شالتاي اياعىنىڭ ۇشىمەن باسىپ، الىستان شولي ءتور جاقتان وراعىتىپ كەلە بەرگەن كەزدە، كۇلتايدىڭ اۋزىنان اق كوبىگى اقتارىلىپ، كوزدەرى مۇلدەم الارىپ كەتتى. ونىمەن دە قويعان جوق، سارناي تۇرەگەلىپ، ەسىككە قاراي تۇرا ۇمتىلىپ ەدى، بوساعادا تۇرعان بايان بايبىشە اتا جونەلدى دە، شالتاي قاماۋدا قالىپ قويدى. بۇرىنعى قورىققان قورىققان با، ونىڭ ماڭدايىنىڭ ءبارى كوز بولىپ كەتتى. كۇلتاي ونى ونان سايىن ۇرەيلەندىرە تۇسكىسى كەلگەندەي ەسىكتى بەكىتىپ جاتىپ:
— جانىم، بو-لەك-باسىم، بو-لەك-جا-نىم! جاپ ەسىكتى، جاپ تەزىرەك. شالتاي كەپ قالماسىن، — دەپ ىڭىلدايدى دا كۇلەدى، كۇلەدى دە ىڭىلداپ سىڭسيدى.
مانادان بەرى بولەكباستىڭ اتى ونىڭ، اۋزىنان تۇسكەن جوق، كەيدە مىرقالدىڭ دا اتى اتالىپ كەتەدى. ءبىراق، مۇنىڭ سوزدەرىنە قاراعاندا، ساۋلە كەلگەلى مىرقال ونان قول ۇزگەن سياقتى. ول ەسىكتى مىقتاپ بەكىتتى دە، شالتايعا قاراماستان قابىرعانى شۇقىلاپ وز-وزىنەن ىڭىلدادى دا تۇردى.
— قويىڭىزشى، مىرزەكە! ءسىز باستىقسىز، سىزدەي باستىققا ساۋلە سياقتى ءارى سۇلۋ، ءارى ينجەنەر قىز بولماسا، ءبىز سياقتىلار تەڭ ەمەسپىز. ا، نە دەيسىز؟ «ساۋلە سۇيمەيدى؟» ءسىزدى ول سۇيمەگەندە، مەن نەگە سۇيەمىن؟ مەنىڭ جالعان دا جالعىز سۇيەرىم ءوزىمنىڭ بۇيرا باس بولەكباسىم... بوكەسى... كوكەسى، سۇيەيىن دە كۇيەيىن، كەلشى جانىم، — دەپ شالتايعا قاراي قۇشاعىن جايا ۇمتىلىپ ەدى، ول شەگىنگەن بويى توسەككە بارىپ شالقاسىنان ءتۇستى. ونىڭ ۇستىنە بارىپ كۇلتاي دا قۇلادى. قورقىنىش بويىن ابدەن بيلەپ العان شالتاي تىرپ ەتە الار ەمەس، جانى بار، ەسى جوق، ەكى كوزى الارىپ، دەمىن دە ءجوندى الا الماي، ىستىق كۇنگى بولدىرعان ۇكىدەي ەكى وكپەسى عانا سولقىلدايدى.
— جانىم مەنىڭ، بولەكجانىم مەنىڭ، مەن سەنى سۇيگەندەي شالتايدى ءبىر دە سۇيگەن ەمەسپىن، كەلشى، — دەپ كۇلتاي ونى ءشوپ-شوپ سۇيەدى، سۇيەدى دە كۇلەدى، كۇلەدى دە سۇيەدى. جىنمەن قۇشاقتاسىپ جۇرگەن نەندەي ماحاببات ەكەنىن شالتاي سەزگەن جوق، ىشىنەن قارسىلاسسام وزىمە قاتەر بولار دەگەن ويمەن، كۇلتاي بەتىن قالاي بۇرسا سولاي كەتىپ، تىم-تىرىس جاتىر، تەك جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلى عانا كۇلتايعا ەستىلەدى.
وسى كەزدە تەلەفون سىلدىر ەتە ءتۇستى، كۇلتاي سونان سەسكەنگەندەي، ءارى شالتايدى ەندى تانىعانداي توسەكتەن سەكىرىپ ءتۇسىپ ەسىك الدىنا ءبىر-اق بارىپ ەدى، جانىم قالدى ما، جوق پا دەگەندەي بولىپ شالتاي دا باسىپ كوتەردى.
— ەي، سەن وسى انىق شالتايمىسىڭ؟ — دەدى كۇلتاي وعان تاڭدانا قاراپ.
كۇلتايدىڭ بۇل ءسوزى دە شالتايدىڭ قۇلاعىنا جىننىڭ ءسوزى بولىپ ەستىلدى. ءبىراق ول جىن الىستاعان سوڭ ەسىن جيايىن دەدى. جالما-جان تۇرا سالىپ تەلەفونعا جەتىپ باردى. ونداعى ويى كومەككە كىسى شاقىرۋ ەدى. نە ايتارىن بىلمەي ساسىپ قالىپ، ترۋبكانى تىڭدار تىڭداماستان:
— ويباي اۋ، قايداسىڭدار، قۇتقارساڭدارشى، — دەدى باقىرىپ. — بۇل كىم؟ ساۋلەسى كىم؟ ءا، ءوزىمىزدىڭ ساۋلەمىسىڭ؟ اپىر اي سەنى دە كورەتىن... تۋ نە ايتىپ كەتتىم، شامام جوق ءتىپتى سويلەۋگە. ءوزىڭ تەز وسىندا كەلشى. قايدا دەيسىڭ؟ ۆوەنكوماتقا ما، وعان باردىم، مايدانعا مەن دە كەتەتىن بولدىم.
وسى كەزدە ەسىك جاقتا تۇرعان كۇلتايدىڭ:
— نە دەيسىڭ؟ قايدا دەيسىڭ؟ — دەگەن ۇرەيلى داۋسى شىقتى.
شالتاي تۇرا قاراۋعا باتا الماي، كوز قىرىن تاستاپ ەدى، كۇلتايدا جاڭاعىنىڭ ءبىرى جوق. شالتايدىڭ «مايدانعا كەتەمىن» دەگەن ءسوزى ونىڭ جىنىن قاعىپ جىبەرگەن سەكىلدى، ءوڭىنىڭ ءسال سۇرعىلت تارتقانى بولماسا، بۇرىنعى ساۋ كۇيىندەگى قالپىندا تۇر.
«و، عاجاپ. مىنانىڭ جىنى لەزدە جازىلىپ كەتتى مە؟» — دەدى شالتاي ىشىنەن. وڭ قولىنداعى ترۋبكانى ءدال سول كەزدە يە دەپ ۇققانىن كىم ءبىلسىن، قالتاسىنا سۇڭگىتىپ تۇر ەدى، كۇلتاي شىداي الماي كۇلىپ جىبەردى. شالتاي اڭ تاڭ. ەكى كوزى كۇلكىگە نە بولا الماي جۇرگەن كۇلتايدا. ءبىر مەزگىلدە كۇلتاي كۇلگەن بويى قۇشاعىن جايا تۇرا ۇمتىلىپ ەدى، ساسقانىنان نە ىستەرىن بىلمەي:
— توقتا، اتامىن، — دەدى شالتاي ترۋبكانى كەزەپ.
كۇلتاي ءالى سىقىلىقتاپ ءجۇر.
— مەنى سەندەي بايمەن سىيلاعان قانداي عانا ساراڭ قۇداي ەكەن، ءا! تاستا ءارى، وسى كۇلكى بولعانىڭ دا جەتەر!
— كۇلكى بولعان قايسىمىز، سەن بە، مەن بە؟ — دەدى شالتاي وزىنشە قاتۋلانعان بولىپ اقىرا سويلەپ.
— ويباي، اشىق اۋزىم اۋ، ماعان ءالى سەنبەي تۇرمىسىڭ؟ — دەپ كۇلتاي جاقىنداي ءتۇسىپ ەدى، شالتاي ەكى قولىن ەربەڭدەتىپ:
— اۋلاق، اۋلاق، مەن جىندىعا ەشبىر سەنگەن ەمەسپىن، — دەپ بەزەك قاقتى.
— قوي دەيمىن، ەلگە مازاق بولاسىن، مەن جىندى ەمەسپىن.
— ەندى كىمسىڭ؟
— مەن شالتايدىڭ جان سۇيەرى كۇلتايمىن.
— جىندىلاردىڭ ءبارى دە سولاي وتتايتىن، اۋلاق، اۋلاق.
— وتتايتىن! ەندەشە مەن ءقازىر بارلىق جىنىمدى شاقىرايىن دا سەنى تىرداي جالاڭاشتاپ تۇرىپ دالاعا ايداپ شىعايىن. ايت جانىڭنىڭ بارىندا كىم ساعان ساۋلەنىڭ مەڭى بارىن ايتقان؟ دەپ كۇلتاي شەڭگەلىن اشا جاقىنداپ ەدى، شالتايدىڭ ەسى شىعىپ كەتتى.
— پەريزات... پەريزات... ءيا، پەريزات، — دەدى كوزى الاقتاپ.
ونىڭ ءدال وسىنى ايتۋىن كۇتىپ تۇرعانداي سول ساتتە سارت ەتىپ ساۋلە كىرىپ كەلدى. ول ەسىكتى كەرە تۇرا قالىپ:
— شاكە، بۇل نە ويىن؟ — دەدى كۇلىمسىرەپ.
— كەلشى، قاراعىم، بەرى تامان كەلشى. مىنانىڭ ءتۇرىن كوردىڭ بە؟ كوردەن شىققانداي. قايتا بۇل ادام كەيپىنە كەلە باستاعانى عوي، جاڭاعى ءبىر كەزدە قۇتىرعان قاسقىرعا ۇقساپ كەتتى. قازىرگى بەتى جامان ەمەس، شامداندىرىپ الماي اقىرىن سويلەسشى، باس سالسا مەن بارمىن عوي، جاقىنداشى.
كۇلتايدىڭ نە ءۇشىن تەرىس اينالىپ كەتكەنىن دە. ساۋلەنىڭ نە ءۇشىن كۇلكىگە تىعىلىپ تۇرعانىن دا ول سەزگەن جوق. ساۋلە كۇلكىسىن تەز تىيىپ الدى دا، ادەمى سىڭقىل ۇنىمەن:
— قورىقپاي اق قويىڭىزشى، بۇل جىن ەمەس! — دەدى.
— ەندى نە؟
— بۇ قىساسقا قىساس.
— قىساسقا قىساس؟
— ءيا، قىساسقا قىساس. ءسىز نۇرلاندى الداساڭىز، ءسىزدى مەن الدادىم، وسىمەن ەكى جاعىمىز دا كفيت.
شالتايدىڭ قولىنداعى تەلەفون ترۋبكاسى دىڭىلداپ بارىپ جەرگە سىلق ەتتى. ول ونى قيراسا دا ەلەر ەمەس. ساۋلەگە قاراپ ءۇنسىز تۇرىپ قالدى. ىشىنەن قۋانىپ تا، ىزالانىپ تا تۇر. ازدان سوڭ:
— و، اڭعال باسىم، اڭعال باسىم، — دەدى ءوز ماڭدايىن ءوزى شارت ەتكىزىپ.
— «اڭعال باسىم، اڭعال باسىم» دەگەنشە ءىشى تولعام سۋ قاۋعا باسىم دەسەڭشى، — دەدى كۇلتاي ىزالانا كۇلىمسىرەپ. — اتتەڭ، «مايدانعا كەتەمىن» دەگەن ءسوزىڭ سۇيەگىمە دەيىن سىرقىراتىپ جىبەردى، ايتپەسە باسىنداعى سول سۋدى ءبىراز قايناتاتىن ەدىم.
شالتاي اشۋلانارىن دا، كۇلەرىن دە بىلمەي:
— مىنالارعا نە ىستەسەم ەكەن، ءا؟ انتۇرعان اۋ، مەنىڭ جىلان مەن جىندىدان قورقاتىنىمدى بىلەسىڭ، تىم بولماسا ءبىر سەزدىرسەڭ بولماي ما؟ — دەدى.
— «سەزدىرسەڭ بولماي ما!» بولەكباستى سۇيەمىن دەۋدەن ارتىق قالاي سەزدىرۋ كەرەك ساعان؟ سەنىمەن دە جاۋ جەڭەمىز دەي مە ەكەن وسى جۇرت.
ءيا، شالىڭنىڭ الدىندا تۇرعان اجال بىرەۋ عانا ەمەس، الدەنەشەۋ. ويتكەنى ونىڭ كەزدەسەر جاۋى قۇتىرعان قاسقىر مەن جىندانعان جىلانداردان دا قورقىنىشتى جاۋعا وق بولىپ اتىلاتىن كىم؟ مىناۋ قويانداردىڭ اتاسى ما؟
شالتاي بۇل سوزگە شامدانعان جوق، ويىنداعى ءبىر ءسوزدى ىركىلمەي ايتىپ سالدى.
— مەن ءۇشىن قورقىنىشتى: قۇتىرعان قاسقىر دا، جىندانعان جىلان دا، فاشيستەر دە ەمەس، سەندەرسىڭدەر، سەندەر! — دەدى دە، تەڭسەلىپ بارىپ وتىرا كەتتى.
جەتىنشى تاراۋ
1
قالاي سوعىس باستالدى، سولاي ومىرىندە ورىنباسارلىقتان باسقا بولىپ كورمەگەن مىرقالدىڭ باسىنا ءبىر بايانسىز باقىت قونا كەتتى. ول ءقازىر ۋاقىتشا بولسا دا باستىق. باستىق بولعاندا قانداي! العاشقى ەكى ايدىڭ جوسپارىن ءبىر جارىم ەسەدەن ورىنداپ، ومىرىندە سىنالۋدان ءبىر شىقپاعان اتاعىن اسپانعا كوتەرىپ الدى. بۇرىن جۇرتتىڭ ءبارى دە بىلشيتىپ تۇرىپ مىرقال دەۋشى ەدى، ءقازىر بۇل شاحتاداعىلاردىڭ ۇلكەن، كىشىسىنىڭ ءبارى دە مىرزەكە دەيتىن بولدى. بۇرىن قوناققا ياكي ءبىر جيىنعا بارا قالسا تەرگە قاراي جانتالاسا ۇمتىلۋشى ەدى، ەندى ونى باسقالار تورگە قوشامەتتەپ وتىرعىزاتىن بولدى. بۇرىن ازىلدەي قالسا كوزىمەن اتاتىن قىزدار دا ەندى كۇلىمسىرەيتىن سەكىلدى ەدى. امال نە، سونىڭ ءبارى كەشەدەن بەرى تۇسكە اينالىپ كەتتى، سوندا دا ول الىسپاي بەرىسەتىن ەمەس، مانسابىن قورعاپ قالاتىن جولدى جاقسىلىقتان تاپپاسا، جامانشىلىقتان تاباتىن ءتۇرى بار. سول تاپقان جولىنىڭ ءبىرى — ساۋلەدەن قۇتىلۋ. ءبىراق ءدال قازىرگى ساتتە سول ساۋلەمەن تەلەفون ارقىلى جىلى سويلەسىپ وتىر.
— ءوي، ساۋلەش اي، جانى عانا بار، ەسى جەك مەنەن دە حال سۇرايسىڭ، ەسىمنىڭ شىققانى سونشا، امەريكانىڭ الگى ءبىر كومىر كومباينىنىڭ اتىن ۇمىتىپ قالىپپىن. قالاي ەدى سونىڭ اتى؟ توقتاي قال، جازىپ الايىن. جەپىري دەدىم، دۇرىس پا؟.. ەندى قالاي؟ ادام اتتارىمەن اتاشى، جازىپ وتىرمىن، ايتا بەر، ايتا بەر... ءدالدۇنباي، تاك... جارتىباي، تاك... ەسەرباي، تاك... پەريزات، تاك. تاعى دا پەريزات، تاك... ءراسۋا، تاك... يتباي، تاك... سوندا مۇنىڭ بولدى «دجەپپەري» دۇرىس پا؟.. تاك، ال ەندى مىنانى ايت. وسى الگى وزىمىزدە جاسالىپ جاراماي قالعان كومبايندى جاساۋشىنىڭ اتى كىم ەدى؟ سيدەرەنكو، تاك! ول ءوزى نەمەنە، اكادەميك پە؟ ە، ول الگى دونباستىڭ سيدەرەنكوسى ەكەن عوي، ونى ءوزىم دە بىلەمىن. «دجەپپەري» دە ويىما جاڭا ءتۇستى، التىن ۋاقىتىمدى بوسقا كەتىرگەنىمدى قاراشى، — دەپ تەلەفوننىڭ ترۋبكاسىن سارت ەتكىزىپ تاستاي سالدى دا، الدىندا وتىرعان پەريزاتقا ماڭعازدانا قارادى. — تاك، تاك، ءبارى دە تۇسىنىكتى. ءبارى دە ءوز ويىمنان شىعىپ وتىر. ءيا، ايتا بەر، قارىنداس، ايتا بەر. مەنى نۇرلاننىڭ اعاسى ەكەن دەپ ىركىلمە، كۇدىگىڭ بولسا جاسىرما.
— ىركىلەيىن دەپ وتىرعانىم جوق، — دەدى پەريزات الدەنەدەن يمەنە سويلەپ، — قاسىنداعى ەلدىڭ ءبارى كەتىپ جاتقاندا ولاردىڭ نە ءۇشىن قالعانىنا كوزىم جەتپەيدى.
مىرقال سويلەي تۇرەگەلىپ، ءۇيدىڭ ءىشىن كەزىپ كەتتى.
— ويلانا ءبىر قاراساڭ، كوز جەتپەيتىن تۇك تە جوق. سەنىڭ جاڭاعى ءبىر كۇدىگىڭ دۇرىس، ول پاۆەل گروموۆتىڭ قارىنداسىن الماق بولعان دا قالعان، تاك. ايتپەسە تۋعان جەرى، وسكەن ەلى، تۋعان تۋىسى — ءبارى مۇندا. سونداي جان سۇيەر جاقىنى ءۇشىن بولماسا، ۇكىمەتتىڭ «كەتىڭدەر، قۇتىلىڭدار، سەندەر تىلعا دا كەرەك ادامسىڭدار» دەگەنىنە قاراماستان ءوزىن-وزى ولىمگە نە ءۇشىن قيدى عوي دەيسىڭ...
— مەن دە سولاي ويلايمىن، — دەدى پەريزات ويلانا سويلەپ، — ويتكەنى نۇرلان سوڭعى ءبىر جازعان حاتىندا: «ءبىز پاۆەل ەكەۋمىز ولسەك بىرگە ولۋگە، دونباستا ولۋگە كىندىك» دەپ جازعان ەدى.
— مىنە، مىنە! — دەپ مىرقال مۇلدەم بەزىلدەپ كەتتى. — بۇل سۇمدىقتىڭ تۇپكى تامىرى سول پاۆەل دەگەندە جاتىر. ول تۋماي كەتكىر قاشا الماي قالعان جوق، سونىڭ قارىنداسى ءۇشىن قالدى.
— مۇمكىن، ولار پارتيزان بولۋ ءۇشىن ادەيى قالعان بولار.
— جوق، ولار پارتيزان بولۋدان دا، تىلعا كەلۋدەن دە باس تارتىپ، وزدەرى باسقارىپ كەلگەن شاحتانى ادەيى قۇلاتپاي سونىڭ ىشىندە جاسىرىنىپ قالىپتى.
— وندا ءۇمىت جوق ەكەن.
— ءيا، ولاردان ەندى ءۇمىت جوق، — دەپ مىرقال اۋىر ويمەن تەڭسەلىپ ءبىراز ءجۇردى دە، سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى. — سوندىقتان سەن ەندى مىنانى ىستە. مانادان بەرگى ايتقاندارىڭنىڭ بارلىعىن، اسىرەسە، ساۋلەنىڭ الگى ءبىر پاۆەل دەيتىن بولتىرىكپەن قانداي جاقىن ەكەنىن تۇگەل جازىپ بەر، تاك. سوعىس ۋاقىتى ءاربىر سوۆەت ادامىنان اسا قىراعى بولۋدى تالاپ ەتەدى. ەكىنشىدەن، جاڭاعى ءبىر ايتقانىمدى قاتتى ويلان! ساۋلە وقىعان وقۋدى سەن دە وقىدىڭ، سونىڭ ديپلومىنداي ديپلومىڭ بولسا بولدى، قورقاتىن تۇك تە جوق، ءوزىم ۇنەمى كومەكتەسەمىن. ول باسقارىپ وتىرعان ۋچاستكە بىزدەگى ەڭ جاۋاپتى ۋچاستكە. ونى ساۋلە سياقتى ساياسي سەنىمسىز ادامعا باسقارتۋ — ساياسي سوقىرلىق، بولشيەۆيكتىك قىراعىلىعىمىزدى جويعاندىق، ەندى تۇسىنگەن بولارسىڭ.
— ءتۇسىندىم، مىرزەكە! دەگەن ءسوزدىڭ اۋزىنان جىپ ەتىپ قالاي تەز شىققانىن پەريزاتتىڭ ءوزى دە سەزگەن جوق. ويتكەنى ءوزىنىڭ كوكەيىن تەسكەن مۇددەسى — سونداي مانساپتىڭ ءبىر تىزگىنى بولاتىن.
— تۇسىنسەڭ، ەرتەڭنەن باستاپ ول ۋچاستكەنى سەن باسقاراسىڭ. ءقازىر بار دا مىناۋ انكەتانى تولتىرىپ اكەل، — دەپ مىرقال ستولىنىڭ تارتپاسىنان ءبىر قاعازدى الىن پەريزاتقا ۇسىندى، — بۇعان قوسا ءومىربايانىڭدى، اسىرەسە، موسكۆادا وقىعانىڭدى جاز. الدىمەن ساۋلەنىڭ سوناۋ وتانىن ساتقان وپاسىزدارمەن بايلانىسىن جاز.
— ماقۇل.
— مۇنى ازىرگە وزىڭنەن باسقا جان بىلمەسىن. بار، تەز اكەل.
پەريزات باسىن ءيدى دە، كوزگە تۇسكىسى كەلگەن كەزدەگى ءساندى جۇرىسىنە سالىپ سىلاڭداي جونەلدى. مىرقال ساعاتىنا قاراي سالىپ، ميرون پاۆلوۆيچكە سايىسار كەزى جاقىنداپ قالعانىن ءبىلدى دە ساۋلەدەن جاڭاعى جازىپ العان ەكى ءسوزىن كۇبىرلەپ، جالما-جان جاتتاي باستادى.
— دجەپپري، دجەپپري.. كەرەك كەزىندە اۋزىما تۇسپەي قال، سوندا بولسىن! دجەپپري.. دجەپپري...
كوزى ستولىنىڭ شەتىندە جاتقان ءبىر بۋدا قاعازعا ءتۇسىپ ەدى، الدىنداعى بلوكنوتىن جابا سالدى دا قايتا اشتى. ونى يە ءۇشىن جاۋىپ، نە ءۇشىن اشقانىن ءوزى دە بىلگەن جوق. ويتكەنى، ول جاتقان بۋدا قاعاز ونىڭ، ەرتەڭگى كۇنى وبكوم بيۋروسىندا جاسايتىن بايانداماسى ەدى، سول باياندامادا كوتەرەتىن ماسەلەسى ەسىنە ءتۇستى دە، ماڭگىرىپ قالدى.
بولەكباس كەلىپ ەسىكتى اقىرىن عانا اشتى دا كىرۋگە باتا الماي، قايتا جاپتى. مىرقال ونى ىزدەتىپ وتىرسا دا ەلەگەن جوق، ويتكەنى ول باياندامادا كوتەرىلەتىن ەكى ماسەلەنىڭ قايسىسىنا كوبىرەك نازار اۋدارۋ كەرەكتىگىن بىلمەي الاسۇرۋدا. ماسەلەنىڭ ءبىرى شاحتانىڭ قازىرگى ءحالى مەن الداعى مىندەتى، ەكىنشىسى قىراعىلىق تۋرالى ەدى. جۇرتشىلىق ءۇشىن ەكەۋىنە دە نازار اۋدارۋ قاجەت. ال، مىرقالدىڭ ءوزى ءۇشىن ەكەۋى دە، اسىرەسە، قىراعىلىق ءقاۋىپتى.
ويتكەنى نۇرلاننىڭ حابارىن ەستىگەننەن بەرى قايسى بىرەۋلەر ونىڭ وزىنە سەزىكتەنە قارايتىن سەكىلدى. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ مىرقالدىڭ وزىنە قويىپ وتىرعان سۇراۋى وسى. اقىرى ول قىراعىلىقتىڭ جولىنا تۋىستىقتى قۇربان ەتىپ وسى تۇستا ءوزىن ءبىر كورسەتىپ قالۋعا بەكىندى دە قوڭىراۋدى قاعىپ قالدى.
— بۇلدىرگەنوۆتى جىبەر! — دەدى ەسىكتەن قاراعان حاتشى قىزعا اشۋلى ءتۇر كورسەتىپ.
بۇگىنگى كۇن بولەكباستىڭ ماڭعازداناتىن كۇنى ەكەن، مىرقال قانشا ايباتتانسا دا ول يمەنەتىن ءتۇرى جوق. ونىندە ويناپ تۇراتىن بۇرىنعى ۇساق قۇبىلىستاردىڭ دا ءىزى قالماپتى. بۇرىن كورگەن سايىن قىزىعا قارايتىن دۇنيە جيھازىنا دا بۇگىن كوز سالار ەمەس. ءتىپتى سول كورىكتى نارسەلەرگە جيىركەنە مۇرنىن شۇيىرە قارايتىن ءتۇرى بار. اياعىن سالماقپەن باسىپ، ورتاداعى ستولعا جاقىنداپ كەلدى دە:
— سالاماتسىز با؟ — دەدى.
ءبىراق، ونىڭ ءوز ءجۇرىسى وزىنە جات، ءوز ءسوزى وزىنەن ۇركىپ تۇرعانداي. سىرتتان قاراعان كىسىگە دە ول ءرولىن جاڭىلىپ تۇرعان ەڭ. جامان ارتيست سياقتى كورىنگەندەي ەدى. ستولىنىڭ تارتپاسىنان الدەنەنى ىزدەپ وتىرعان مىرقال ونىڭ ەشقايسىسىن اڭعارعان جوق.
— سالامات، بولەكباسىم، سالامات. بەرىرەك كەلىپ، مۇندا وتىر! — دەپ جايدارلانا باستادى. ال، ونىڭ جايدارىلىعى جالعان قۇبىلىس ەكەنىن بولەكباس تا سەزگەن جوق. «بولەكباسىم» دەگەن ءسوز جۇرەگىن جىلىتىپ جىبەردى دە، بويىنداعى جاساندى ماڭعازىنان جۇرداي بولىپ شىعا كەلدى.
قالىڭ سۇر تەترادتىڭ ورتا تۇسى اشىلدى. جۋان قارا قارىنداشتىڭ ەكى جاعى بىردەي ۇشتالدى. سول قارىنداش پەن سول سۇر تەترادتىڭ اشىق تۇرعان بەتىنە بولەكباس بۇلدىرگەنوۆ 1941 جىل، 21 وكتيابر دەگەن ءسوز دە جازىلدى. سونان كەيىن بارىپ مىرقالدىڭ ءۇنى شىقتى.
— تاك، تاك!.. ال سويلە، يەندەي جاڭالىق بار؟
— وزىڭىزدە بولماسا، مەندە ەشقانداي جاڭالىق نەتۋ.
— ءوزىڭ كەشەدەن بەرى ەشتەڭە ەستىدىڭ بە، ءسىرا؟
— جوق، ءسالىم مەن دوسايدىڭ ۆاگونگە تالاسىپ توبەلەسكەنىنەن باسقا ەشتەڭە ەستىمەدىم.
مىرقال قولىنداعى قارىنداشىن ستول ۇستىنە سارت ەتكىزىپ تاستاپ جىبەرىپ:
— بىلەم، سەندەردىڭ قۇلاقتارىڭدى قايدا ءتۇرىپ نەنى تىمىسكىلەپ جۇرەتىندەرىڭدى. ءبارىن دە نۇرلاننان ءتالىم العانسىڭدار، سەندەر ءبىزدىڭ ءىسىمىزدىڭ كۇنگەي جاعىن كورمەيسىڭدەر دە، كىلەڭ تەرىسكەي جاعىن عانا كورەسىڭدەر، وڭكەي ابىباتىل، — دەدى دە اشۋعا بۋلىعىپ سويلەي الماي قالدى.
نۇرلاننىڭ حابارىن بولەكباس ەستىگەن جوق ەدى. سوندىقتان مىرقالدىڭ بۇل سوزىنەن تۇك تۇسىنە الماي تەك ىرجيىپ كۇلە بەردى، ول ىرجيعان سايىن مىرقال تۇكسيە ءتۇستى:
— سەن عوي، ءبىزدىڭ نۇرلانمەن دوسسىڭ، ءا؟
بولەكباس ءوزىنىڭ تۇسىنبەگەندىگىن دەنە قيمىلىمەن دە كورسەتكىسى كەلگەندەي، ارقاسىن ءبىر قيقاڭ ەتكىزدى دە:
— دوس بولعاندا قانداي، ونى نە ءۇشىن سۇرادىڭىز؟ — دەدى كوزىن جىپىلىقتاتىپ.
مىرقال ۇزاق ىڭىلدادى دا، العاشقى ويىنان جالت بەردى. ويتكەنى ونىڭ بولەكباستى شاقىرعانداعى ويى نۇرلانمەن بىرگە وقىپ، ءقازىر وسىندا قىزمەت ىستەپ جۇرگەن باسقالاردىڭ سىرىن سول ارقىلى ءبىلىپ الماقشى ەدى. ەندى الدىمەن ونىڭ ءوزىن ءبىراز سىلكىلەپ العىسى كەلدى.
— ءوزىم دە بىلەمىن دوس ەكەندەرىڭدى. سول ءوزى وقۋدا جۇرگەندە قانداي ەدى. ەشقانداي جات قىلىقتارى جوق پا ەدى؟ سەن جاقسى بىلەسىڭ، تەك جاسىراتىن جاسقانشاقتىعىڭ بار.
بولەكباس تۋراسىن ايتقىسى كەلىپ، ءسال ويلاندى دا:
— وي مىرزەكە اي، جامانشىلىقپەن جانى قاس ونداي ادامدا جات قىلىق قايدان بولسىن. ول ەڭىرەپ تۇرعان ەر ەدى عوي شىركىن. ول جالعىز مەنى عانا ەمەس، جۇرتتىڭ ءبارىن جاقسى كورىپ، جۇرتتىڭ ءبارىن سۇيەتىن ەدى. ءالى كۇنگە دەيىن حابارسىز بولسا ءبىزدىڭ ماڭدايعا سىيماي كەتتى دەسەڭىزشى، — دەدى جىلامسىراپ.
مىرقال سۇر تەترادقا بۇل كۇرسىنىستى دە ءتۇرتىپ قويدى.
— تاك، تاك... وتە جاقسى. ال ونىڭ سەنەن باسقا قانداي دوستارى بار؟
— مەنىڭشە ونىڭ دوس ەمەس ادامى از.
— كونكرەتنىي، كونكرەتنىي، — دەپ مىرقال ستولدى تۇيگىشتەدى.
مەنىڭ وسىلاي سويلەۋىمنىڭ ءوزى جاعىمپازدىق ەمەس پە ەكەن دەگەن وي ساپ ەتە ءتۇستى دە:
— كونكرەتنىي ايتقاندا، نانباساڭىز وسىنداعىلاردان سۇراڭىز، — دەدى بولەكباس قاتۋلانىپ. جارامساقتانۋدىڭ جيىركەنىشتى ەكەنىن ءبىلىپ اق وتىر، امال نە، ءوزىنىڭ' تابيعاتى سولاي.
بۇل سوزگە مىرقال تۇسىنە الماي:
— نەنى سۇراماقپىن؟ — دەپ ىزبار كورسەتىپ ەدى، ول اشۋعا باسقان سايىن بولەكباستىڭ بەرەكەسى قاشا باستادى. جان دارمەن بار كۇشىن سالىپ، ءوزىن-وزى جىگەرلەندىرىپ الدى دا:
— نۇرلاننىڭ مەنى قانداي كورەتىنىن ساۋلە مەن شالتايدان-اق، سۇراڭىز. ول تەك، ساۋلەمەن عانا ازىراق نەلەۋ بولاتىن.
— نەلەۋ دەگەن نە؟
— ارازداۋ بولاتىن. ونان باسقانىڭ ءبارىن ول ءوز جانىنداي كورەتىن.
— ساۋلەمەن نەگە اراز؟
— ءوي، بۇل ساۋلە دەگەن وزىنە جان تەڭگەرمەيتىن كەسىرلى قىز ەمەس پە؟ ەكەۋى سونان نەتىستى اۋ دەيمىن. انىق نە ءۇشىن ەكەنىن دە بىلمەيمىن، ايتەۋىر نۇرلان دونباسقا كەتەرىندە ارازداسىپ كەتتى.
بۇل ارادا اعاسىنا ءىنىسىن ماقتاپ جاقسى اتانايىن دەگەن وي بولەكباستا جوق، كىم سۇراسا دا ايتار شىندىعى سول ەدى. كەيىن بۇل سوزىنەن وپىق جەيتىنىن ول سەزگەن جوق، بار شىندىقتى جاسىرماستان ايتىپ سالدى.
ال، مىرقال مۇنى كەرىسىنشە ءتۇسىندى. ول، نۇرلاندى مەمىڭ ءىنىم بولعان سوڭ وتىرىك ماقتاپ، ءوزىمدى ارباپ وتىر دەپ ويلادى دا «ا»، دوستار، ءبىلدىم سىرلارىڭدى. مەنى جاۋعا ساتىلىپ كەتكەن نۇرلاننىڭ اعاسى دەپ قارماققا ىلگىسى كەلەتىن ساۋلە جالعىز ەمەس ەكەن، ەندى ءبىلدىم، ءبارىن دە ءبىلدىم» دەدى ىشىنەن، ءبىراق ول ويى الىسقا بارعان جوق، ءوز ويىنان ءوزى قايتا جالت بەردى. «توقتا... توقتا، — دەدى وزىنە ءوزى وي سالىپ، — شىنىندا، گروموۆ باستاعان ءبىر قۇپيا ۇيىم بولىپ، بۋلاردىڭ ءبارى سول ۇيىمنىڭ مۇشەسى بولۋى دا مۇمكىن اۋ»، — دەدى ىشىنەن.
ول سونداي ويلارمەن از وتىردى دا، بولەكباستى سەزىكتىلەردىڭ قاتارىنا قوسىپ، قارا تىزىمگە جازىپ قويدى.
— تاك، تاك... ايتا بەر! سەندەرمەن پاۆەل گروموۆ، ياعني دانيليۋك دەيتىن جىگىت وقىپتى عوي، ول دا جاقسى ادام با ەدى؟
— و، ول وتە جاقسى جىگىت. ول قازاقتاردى جانىنداي كورەتىن.
— قازاقتاردى ەمەس، قازاقتىڭ شىرىگەن جۇمىرتقالارى بولار ونىڭ جانىنداي كورەتىنى، — دەپ مىرقال ىزاعا شىداي الماي ستولدى قويىپ جىبەرىپ ەدى، بولەكباستىڭ جۇرەگى زىرق ەتتى. مىرقالدىڭ سوڭعى سوزىنە ىزاسى كەلدى مە، جوق الدە نۇرلان مەن پاۆەل جايىندا ءبىر سۋىق حابار بارىن ەندى سەزىنە باستادى ما، ايتەۋىر بولەكباستىڭ ءوڭى بوپ-بوز بولىپ، ەكى كوزى جاساۋراپ كەتتى. ەگەر وسى كەزدە ساۋلە كەلىپ ەسىك اشپاعاندا، ول مانادان بەرگى جاساپ وتىرعان جاساندى مىنەز، جالعان قيمىلىنان ايرىلىپ قالۋى مۇمكىن ەدى، ساۋلە كەلدى، ساۋلەمەن بىرگە وي كەلدى. وي كەلگەن سوڭ جۇرەك تە ورنىنا ءتۇستى.
مىرقال بولەكباسپەن ءسوزى بىتپەسە دە، ساۋلەگە بارا تۇر دەي العان جوق، قايتا:
— كەل، ساۋلەش، كەل! — دەپ جىلى شىرايمەن قارسى الدى.
بولاشاق كەلىنى ەكەنىن مىرقال بىلمەسە دە، ساۋلە ونى ىشتەي قايىن اعا تۇتىپ، بۇل كۇنگە دەيىن وعان قارسى قاتتى ءسوز ايتقان ەمەس-تى، ءتىپتى سىنعا سالىپ قيناعان كۇننىڭ وزىندە دە ونىڭ اتىن اتاماي «اعاي» بولماسا مىرزەكە دەي تۇرىپ مىلجالايتىن. بۇل ادەتى وزىنە ەسكىلىكتىڭ كولەڭكەسىندەي كورىنىپ، ەندى سونان قۇتىلعىسى كەلگەن بە، جوق الدە مىرقالدىڭ نۇرلان جايىندا جاسىرىن تاراتىپ جۇرگەن لاقابى جاۋلاستىرىپ جىبەرگەن بە، ايتەۋىر ساۋلەنىڭ بۇگىنگى قاباعى تىم ىزبارلى. ەسىكتەن كىرگەننەن مىرقالدان كوز الماي، قارسى الدىنداعى توقال ورىندىققا وتىرا بەرە:
— رۋساك وسىندا كەتتى دەپ ەدى، كەلگەن جوق پا؟ — دەدى.
— جوق، ونىڭ ساعان كەرەگى نە؟ — دەپ مىرقال تىكسىنە قاراي قالدى.
— نۇرلاندار جايىنداعى سۋىق حاباردى تاراتۋشى سول ەكەنى راس پا؟
بولەكباس وت باسىپ العانداي ىرشىپ ءتۇستى:
— سۋىق حابار! ول نە حابار؟
ونىڭ سۇراۋىنا جاۋاپ قاتۋشى بولعان جوق. مىرقال تەرەڭنەن تارتىپ اۋىر ءبىر كۇرسىندى دە:
— سەن ونى كىمنەن ەستىنىڭ؟ — دەدى.
— ايتقانىم بەكەر بولماسا كىمنەن ەستىگەنىمدى قايتەسىز.
بولەكباس ساۋلە مەن مىرقالعا كەزەك جالتاقتاپ، جانى بەزەك قاقتى.
— اعاتايلار اۋ، اكەتايلار اۋ، ماعان دا ايتساڭدارشى، بۇل نە؟ نۇرلان نەمىستەردىڭ قولىنا ءتۇسىپ قالعان با؟ نەمەنە بۇل؟ — دەپ ەدى.
— قولعا ءتۇسىپ ەلەس ارمان نە؟ — دەپ مىرقال كۇرسىنە ءتۇستى.
— ەندى نە بولىپتى؟ — دەدى بولەكباس ەلبەلەكتەپ.
مىرقال وعان جاۋاپ بەرگەن جوق، مانادان بەرى وزىنەن كوز الماي وتىرعان ساۋلەگە قارادى.
— مىنا فاشيست دەگەن تاجالداردان مەن شوشيىپ دەدىم، ساۋلەش. مەنىڭ ءبىر شەشەدەن تۋعان نۇرلانداي باۋىرىمدى ازدىرا العان ولار، تاجالدىڭ تاجالى ەكەن. مەن مۇنان سونى عانا ءبىلدىم.
مىرقال سونى ايتقان كەزدە بولەكباس ءوزىن قايدا قويارىن بىلمەگەندەي ۇشىپ تۇرا كەلدى دە، قايتادان سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى.
— مىرزەكە! دەدى ول داۋسى شىقپاعان سوڭ قاتتى ىشقىنىپ، — وسى ءسىز نە ايتىپ وتىرسىز؟ ءوز ءىنىڭىز نۇرلان با ايتىپ وتىرعانىڭىز، جوق باسقا ما؟
— وي، بولەشىم اي، باسقا تۇگىل ءوزىم بولسام دا، مۇنداي كۇيىنبەس ەدىم عوي. ەلىمىزدىڭ ۇلكەن ءۇمىت كۇتىپ جۇرگەن ازاماتى ەدى عوي ول. سول عوي مەنى كۇيىندىرىپ وتىرعان، سول ازعىن عوي، — دەپ ەڭسەسىن ءبىر ءتۇسىرىپ جىبەردى دە، قايتا كوتەرىلدى: — ءبىراق مەنىڭ دۇشپاندارىم ساۋىسقان بولىپ شىقىلىقتاپ، قارعا بولىپ قارقىلداماسىن. ءىنىسى ءۇشىن اعاسى كۇيمەيدى، وندايلاردىڭ قاڭقۋ سوزىنەن، قۇر دۇمپۋىنەن قايمىعاتىن قورقاق مەن ەمەس، — دەدى قاتۋلانىپ.
ونىڭ مۇنىسى ساسقان ۇيرەكشە كەيىن سۇنگىگەندىك ەدى. سول جان دالباساسىنىڭ ءوزى ساۋلەگە وتە جيىركەنىشتى كورىندى. ول ىزاعا شىداي الماي، كەزەرە قالعان جۇقا ەرنىن سابىر تاپ دەگەندەي ءبىر تىستەپ قالدى دا:
— مىرقال اعا، تۋىس سىزدىكى، جولداس بىزدىكى. ءبىراق ازعىندىق پەن نۇرلاننىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي ەمەس پە ەدى، انىعىنا جەتپەستەن جامانشىلىقتىڭ جارشىسى بولعانىڭىز قالاي؟ — دەدى.
— نۇرلاندى ازدى دەگەن كىسىنىڭ ءوزى ازعىن، ۆوت چتو، ءبىلدىڭىز بە؟ سونى سىزگە نەتىپ جۇرگەن كىسىنىڭ ءوزىن تەكسەرۋ كەرەك. ءتىپتى سىزدەي ۇلكەن كىسىنىڭ نۇرلاندى بىلاي دەۋى نەلەۋ. ونىڭ كىم ەكەنىن بىلمەۋ نەلەۋ، ءبىلدىڭىز بە؟ — دەپ بولەكباس قوسارلانا كەتىپ ەدى، مىرقال ىزالى كۇلكىمەن مىرس ەتىپ:
— سەندەر مەنى تاس باۋىر، سۋ جۇرەك كورەدى ەكەنسىڭدەر اۋ. جوق، باۋىرلارىم، مەن اۋزى كۇيگەن اداممىن، اۋزى كۇيگەن قاشان دا ءۇرىپ ىشەدى، — دەدى دە تەرەزە الدىنان ءوتىپ بارا جاتقان شۇيدەلى بىرەۋدى كورىپ تەز وزگەرە قالدى. — مىنە، رۋساكتىڭ ءوزى دە كەلدى.
2
رۋساكتىڭ وزىنەن بۇرىن اۋىز ۇيدەن ىڭق-ىڭق ەتكەن دىبىسى كەلدى. كوپ كەشىكپەي اق ءوزى دە كىرىپ كەلدى. رۇقسات تا سۇراعان جوق. جەمساۋى تولعان كۇشىگەندەي تالتاڭداي باسىپ كەلىپ بولەكباس پەن ساۋلەگە قولىن ۇسىنا بەرە مىرقالعا قاراپ:
— قالاي، مەن سىزدەرگە بوگەت بولعان جوقپىن با؟ — دەدى.
— جوق، قايتا ءسىزدى اسىعا كۇتۋدەمىن، بايانداما ءازىر، — دەدى دە مىرقال ماڭعازدانا قالىپ تۇمسىعىن كوتەردى، — جولداستار، سەندەر بارا تۇرىڭدار.
— مەن ءسىزدى ىزدەپ ترەسكە بارعان ەدىم، — دەدى ساۋلە رۋساكقا يمەنە قاراپ، — بەس مينۋت ۋاقىتىڭىزدى بولسەڭىز...
— الدىمەن، مەملەكەت جۇمىسىن ءبىتىرىپ تاستايىن، سونان كەيىن، پوجالۋيستا، كىشكەنە وتىرا تۇرىڭىزدار.
جاڭا عانا كۇشىگەندەي كورىنگەن مىرقال ەندى بودەنە بولىپ جورعالاپ كەتتى. ونىڭ بۇل قىلىعىنا ساۋلەنىڭ ىزالانعانى سونداي، بولەكباستىڭ جارامساق مىنەزدەرىن تۇگەل كەشىرىپ، ىشىنەن «مىرقالدىڭ ورنىندا وتىرسا بولەكباس تا ءوزىن ءوزى بۇلاي قورلاماس ەدى اۋ» دەگەن ءسوزدى دە ايتىپ سالعان ەدى، امال نە، ول ءۇمىتى زايا كەتتى. ويتكەنى رۋساك سىرت كيىمىن شەشە باستاعان كەزدە بولەكباستىڭ قيمىلىنا كوز ىلەسكەن جوق، جىلماڭ ەتىپ جەتىپ باردى دا رۋساكتىڭ باتپاقپەن باتتاسىپ شەشىلمەي تۇرعان گالرشىنا جارماسا كەتتى. ول رۋساكتىڭ «راقمەت، ءوزىم شەشەمىن عوي» دەگەنىنە دە، ءوزىنىڭ قولىنىڭ بىلعانعانىنا دا قاراماستان گالوشتى شەشىپ تاستادى.
— تفۋ، — دەدى ساۋلە اقىرىن جەرگە جيىركەنە تۇكىرىنىپ. بولەكباس ونى ەستىسە دە ەلەگەن جوق، ستول ۇستىنەن ءبىر قاعاز الدى دا، قولىنىڭ بالشىعىن سۇرتە باستادى.
مىرقال بۇل ەكەۋىنە ادەيى كورسەتكىسى كەلگەندەي بايانداماسىن جۇمارلاي ۇستاپ ۇلكەن كوك ورامالمەن مايلى تەردى جۋان كەڭىردەكتەن قۇلديلاتا سىپىرا ءسۇرتىپ وتىرعان رۋساكتىڭ قاسىنا باردى.
— اناتوليي پاۆلوۆيچ، تۇسكى استىڭ مەزگىلى بولىپ قالدى عوي.
رۋساك باسىن شايقايىن دەپ ەدى، كۇبشەكتەي موينى يكەمگە كەلمەدى. زوردىڭ كۇشىمەن باسىن بولار-بولماس قوزعادى دا:
— راقمەت، مەن ءسىزدىڭ ۇيگە ەش ۋاقىتتا بارماسپىن، — دەدى نىقتاپ تۇرىپ.
سەزىكتى ادامنىڭ سەسكەنىپ كەلەتىن ادەتى عوي. «نۇرلاننىڭ كەسىرى الدەن ءتيدى اۋ، قۇرىدىم اۋ ەندى» دەگەن وي ساپ ەتە ءتۇستى دە:
— نەگە، اناتوليي پاۆلوۆيچ، نەگە؟ جازىعىم نە مەنىڭ؟ — دەدى مىرقال وتىرىك كۇلىمسىرەپ. داۋسى دىرىلدەڭكىرەپ شىعىپ ەدى، ونى سەزدىرمەۋ ءۇشىن بىر-ەكى رەت وتىرىك جوتكىرىپ تە جىبەردى. ءبىراق رۋساكتىڭ ويىنداعىسى مۇلدەم باسقا ەكەن. ول مۇرتىنان كۇلىپ، كوزىن سىعىرايتا قاراپ:
— سىزدەردە بەس بارماق دەيتىن ءبىر ءتاتتى تاعام بار ەكەن. وسى ۋاقىتقا دەيىن سونى ءبىر كورسەتكەن جوقسىز. ەندى ءسىزدىڭ ۇيگە نە ءۇشىن بارامىن؟ — دەدى. مىرقالدىڭ قۋانعاندىعى سونداي:
— ۋھ! — دەگەنىن ءوزى دە سەزگەن جوق، كەنەتتەن قارق ەتىپ كۇلىپ جىبەردى دە، الاقانىمەن ءوزىنىڭ تىزەسىن ءبىر ۇرىپ، رۋساكتىڭ قولىن ۇستاي الدى. — ءسىز جەڭدىڭىز، مەن جەڭىلدىم. ول راس، مەنىڭ سىزگە ەرۋلىك بەرەتىن دە ءجونىم بار ەدى. سوعىستىڭ كەسىرىنەن كەشىكتىرىپ الدىم. كەشىكپەي ول بورىشتى وتەرمىن.
— ەرۋلىك دەگەن نە؟ — دەدى رۋساك تۇسىنبەگەن ءتۇر كورسەتىپ.
— ول ءسىز سياقتى سىرتتان كەلگەن قۇرمەتتى ادامعا كورسەتىلەتىن قۇرمەت. مىسالى ءسىز سياقتى ءقادىرلى ادام، مەن تۇرعان جەرگە كوشىپ كەلسە، مەن ءبىر قويدى سويامىن، ونىڭ ەتىن تەگىس اسامىن، قىمىز بولسا قىمىز، قىمىز بولماسا اراقتى كوپ قىپ الامىن. سونسوڭ ءسىزدى قوناققا شاقىرامىن. مىنە، ەرۋلىك دەگەن وسى.
— جولداستار، ءبىر كىسى ۇشىنە ءبىر قوي سويىلاتىنى راس پا؟ — دەدى رۋساك، ساۋلە مەن بولەكباسقا قاراپ.
بولەكباستىڭ راستاعىسى كەلىپ ەدى، ساۋلەدەن قايمىقتى دا ۇندەگەن جوق. ال، ساۋلەنىڭ مىرقالدى ءبىر مالتىقتىرعىسى كەلىپ:
— ول راس، ءبىراق مىرقال اعاي سىزگە ەلىمىزدىڭ سالتىن تۇگەل ايتقان جوق.
— تاعى قانداي سالتى بار؟
— مىسالى، مىرقال اعاي ءسىزدى شاقىرا قالسا، ءوزىڭىزدى عانا ەمەس، جاقىن جۇراعاتتارىڭىزدى، دوس-جاراندارىڭىزدى تۇگەل شاقىرادى.
ساۋلەنىڭ بۇل قىلىعى مىرقالدىڭ ىزاسىن كەلتىردى. ىزادان عانا تۋاتىن نازالى سوزدەر كومەيىنە كەپتەلىپ تۇر، ءبىراق ايتا الاتىن ەمەس. ءتىپتى «شىراعىم اۋ، مەن بىلەتىن ەلدىڭ ونداي سالتى جوق ەدى عوي» دەگىسى كەلىپ ەدى، ونى دا ايتا العان جوق.
— بۇلارىڭىز تاماشا ەكەن. بۇل ءسىزدىڭ ەلدىڭ ەجەلگى سالتى ما، جوق الدە وسى سوعىس كەزىندە كوشىپ كەلگەندەر ءۇشىن شىعارعان كومەكتەرىڭىز بە؟ دەپ رۋساك ءالى تاڭدانىپ وتىر.
— بۇل ەلىمىزدىڭ ەجەلگى سالتى ەدى، سوعىس سول سالتىمىزدى دا ازايتىپ بارادى. مەنىڭ سىزگە ەرۋلىكتى وسى ۋاقىتقا دەيىن بەرە الماۋىم دا سول سوعىستىڭ كەسىرى عوي.
— جوق، سوعىس دەپ ەلدىڭ مۇنداي جاقسى سالتىن جويۋعا بولمايدى. مەن مۇنى قالاي دا كورۋىم كەرەك. جارايدى، ونى كەيىن كورە جاتارمىز. جۇمىستارىڭىزدى ىستەي بەرىڭىزدەر، — دەپ رۋساك باياندامانى وقۋعا كىرىستى دە، مىرقال قۋانا تۇرەگەلدى.
وسى كەزدە ساۋلە قاسىنداعى بولەكباسقا ابايدىڭ:
«كۇشتىلەرىم ءسوز ايتسا،
باس يزەيمىن شىبىنداپ.
ءالسىزدىڭ ءسوزىن سالعىرتسىپ،
شالا ۇعامىن قىرىنداپ»، —
دەگەن ولەڭىن جازىپ ۇستاتا سالعان ەدى، ول ىشىنەن وقىپ شىقتى دا، وزىنە يە بولا المايتىن ادەتىمەن كەڭكىلدەي جونەلدى.
مىرقال ورنىنا وتىرا بەرە وتتى كوزىمەن قادالىپ:
— «قاتىننىڭ قارى، ەركەكتىڭ قورى كۇلەگەش» دەگەن وسى ەكەن اۋ. نەمەنەگە ءماز بولىپ جىرقىلداپ وتىرسىڭ؟ — دەپ اشۋ شاقىرا باستاپ ەدى.
— ويباي، مىرزەكە اۋ، كۇلمەي ولەمىز بە؟ جاڭا ءوزىڭىز ءتىپتى ب.ىزدەن بۇرىن اق كۇلىپ ەدىڭىز عوي، — دەدى بولەكباس كۇلكىسىن تيا الماي بوجىراتا سويلەپ.
مىرقال شىنداپ قىسسا بولەكباسقا سەنىم جوق، شىنىن ايتىپ، قولىنداعى ولەڭدى مىرقالدىڭ الدىنا تاستاي سالۋى مۇمكىن. ساۋلە سونى ويلاپ قىسىلدى دا، امالسىزدان اراعا كيلىكتى.
— ويىندى قويىڭىزدارشى، انا كىسىدەن جاڭاعى جايدى سۇرايىق، — دەپ ول رۋساكقا قاراي بۇرىلا بەرىپ ەدى، ول ءوزىنىڭ وسىنداي جەردە جاتقانىنا ىزالاندى ما، ءبىر ءتۇرلى ايانىشتى داۋىسپەن:
— ەح، سوعىس... سوعىس... — دەدى.
— اپىر اي، اناتوليي پاۆلوۆيچ، ۇيگە بارىپ جاتساڭىز ەدى.
— راقمەت، دوستىم، راقمەت! قايدا جاتساڭ، وندا جاتايىن، ماعان ەندى ءبارى ءبىر. نەمىستەر قۇرىعانشا دەم الا الاتىن ەمەسپىن مەن، — دەدى دە باسىن كوتەرىپ الدى. — مەنىڭ راديو تىڭداۋعا دا مۇرشام بولعان جوق، بۇگىن نە حابار بار، سونى ايتىڭىزدارشى.
— حابار ونشا جاقسى ەمەس. نەمىستەر موسكۆاعا ءجۇز كيلومەتر قالعان كورىنەدى.
— نە دەيسىز؟ موسكۆاعا ءجۇز كيلومەتر قالعان! كىم، كىم ايتتى ونى سىزگە؟ — دەپ، رۋساك قاسىنا بارعان مىرقالدان ۇستاي تۇرا كەلىپ ەدى، مىرقال ونىڭ سالماقتى دەنەسىن كوتەرە الماي، ەتپەتىنەن تۇسە جازداپ بارىپ قالدى دا،ساسقاننان:
— راديودان، راديودان، — دەدى ءبىر ءسوزىن قايتالاپ. — ول جايىندا ارناۋلى بۇيرىق تا بار كورىنەدى.
رۋساكتىڭ ۇرەيى ۇشىپ، كوزى شاراسىنان شىعىپ كەتتى. مىرقالعا ويلانا قاراپ از تۇردى دا:
— بۇل ءبىر سۇمدىق ەكەن. وندا نەمىستەردىڭ موسكۆاعا جەتكەنى عوي. ۇكىمەت باسشىلارى قايدا ەكەن بۇل؟ ءالى موسكۆادا ما ەكەن، ءا؟ ول تۋرالى راديوڭىز ەشتەڭە ايتقان جوق پا؟ — دەدى داۋسى دىرىلدەپ.
— جوق، ول جايىندا ەشتەڭە ەستي المادىم.
— مەن ەستىدىم، — دەدى ساۋلە، — ۇكىمەت باسشىلارى موسكۆادا، كرەملدە. ەندەشە، نەمىستەردى موسكۆاعا جەتەدى دەگەن بوس ءسوز، نەمىستەر موسكۆاعا جەتپەيدى.
— جانىم اكەلشى، قولىڭدى سول ءۇشىن، — دەپ رۋساك بارىپ ساۋلەنىڭ قولىن ۇستاي الدى. — ەگەر وسى ايتقانىن كەلسە، مىنا التىن ساعاتىمدى سىيلادىم ساعان.
— وعان سەنە بەرىڭىز. ال مەن سىزدەن التىن ساعاتتان كەرى ءبىر ارزان نارسە سۇراعالى وتىرمىن، — دەدى ساۋلە كۇلىمسىرەي قاراپ.
— ءقازىر مە؟
— ءقازىر.
رۋساك ءوز بويىنا ءوزى ويلانا قاراپ شىقتى دا:
— مۇنان باسقا ساعان لايىقتى نە بار؟ — دەدى.
— بار. ءبىراق ونى ءبىزدىڭ ءبىرىمىز ايتپاساق ءوزىڭىز تابا المايسىز.
— ءا، ونى مەن ءبىلدىم، مەن ءبىلدىم، اناتوليي پاۆلوۆيچ! موسكۆاعا تونگەن قاتەر ءسىزدى سىلكىندىرىپ جىبەردى بىلەم، ەندى جاتا الماسسىز، — دەپ مىرقال ساۋلەنىڭ تىلەگىن ايتۋدى ويلاعان ەدى، رۋساك ونى اڭعارماي:
— ەندى ەشكىم دە جاتا الماس، جيىلىسىڭىزدى تەزىرەك شاقىرىڭىز، — دەدى.
— سافونوۆ جولداس شاحتىعا ءتۇسىپ كەتكەن ەدى، سول كىسى كەلسىن. جانە گوركومنان كەلەتىندەر كەلسىن. ال، مىنا بالانىڭ سىزگە قوياتىن ءبىر تىلەگى بار، وعان نە دەيسىز؟
— مىنە، مەن ءازىرمىن.
— ءازىر بولساڭىز، وسى وتىرعاننىڭ ەكەۋى دە كەشەگى ءوزىڭىز ايتقان ەكى ادامنىڭ شاكىرتتەس دوستارى.
— ەكى ادامىڭىز كىم؟ الگى ءسىزدىڭ ءىنىڭىز بەن پاۆەل گروموۆتىڭ با؟
— ءيا، سول ەكەۋى.
— وندا عافۋ ەتىڭىز، سوزىڭىزگە كىشكەنە تۇزەتۋ كىرگىزەيىن. ەكى ادام دەمەي، ەكى ازعىن دەڭىز.
— مەن دە ءسىزدىڭ سوزىڭىزگە تۇزەتۋ كىرگىزەيىن، ءىنىڭىز دەگەن ءسوزدى ءسىز دە ايتپاڭىز، — دەدى مىرقال سۇرلانىپ.
— كەلىستىم، ەندى ونى قايت دەيسىزدەر؟
— ولاردىڭ جاۋعا ساتىلىپ كەتكەنىنە بۇل جولداستاردىڭ سەنگىلەرى كەلمەيدى. ءسىز ايتىپ كەلگەن حاباردىڭ بارلىعىن جالعان، جالا دەيدى، تاك، سولاي عوي، جولداستار.
— سولاي، — دەدى ساۋلە رۋساكقا. — ءسىزدىڭ ولاردى جاۋعا ساتىلعان ازعىن دەۋگە دالەلىڭىز قانداي؟ كوزىڭىز كوردى مە، الدەكىمدەردىڭ الىپ قاشتى وسەگى مە؟
رۋساك وعان تەسىلە قاراپ از وتىردى دا:
— سىزگە ونى ءبىلۋ نە ءۇشىن قاجەت بولدى؟ الدىمەن ءسىز ماعان سونى ايتىڭىز، — دەدى.
— بۇل سۇراۋ وزىڭىزگە بولماسا بىزگە تۇسىنىكسىز، — دەدى ساۋلە سۋىق تۇردە جىميىپ، — ەلدىڭ ەلدىك نامىسىنا تيەتىن مۇنداي جارانى ەسكەرمەسەم — ول ەلدىڭ قىزى بولعانىم قايسى؟
رۋساك العاشقى ءسوزدى ۇرەي بار كۇدىگىمەن ايتقان ەدى، ساۋلەنىڭ ءسوزى ول كۇدىكتى جۇلىپ تاستادى. ءبىراق نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ونىڭ جاڭاعى ءبىر كەزدە جىلميا قالعان ءوڭى قايتادان سۇرلانىپ كەتتى.
— ءسىز ولاردىڭ ەكەۋىنە دە سەنىمدى مە ەدىڭىز؟
— ءيا، ەكەۋىنە دە سەنىمدىمىن. وسى ءسوزىم ءۇشىن ەرتەڭ جازا تارتىپ، جاپا شەگەتىنىمدى بىلە تۇرا ايتىپ وتىرمىن، وعان دا وي جىبەرگەيسىز.
— مۇنداي وجەتتىك سىزگە نە ءۇشىن قاجەت بولدى؟
— قانداي جازا تارتسام دا اقيقاتتى جاسىرعىم كەلمەيدى.
— مەن ءسىزدىڭ بۇگىنگى ءسوزىڭىز ءۇشىن ەرتەڭ قانداي جازا تارتاتىنىڭىزدى ايتا المايمىن، — دەدى رۋساك ءار ءسوزىن سالماقتاي سويلەپ. — ەگەر بىلگىڭىز كەلسە، ولاردىڭ كىم ەكەنىن ايتىپ بەرە الامىن.
— وتىنەمىن تەك انىعىن عانا، كوزىڭىز جەتكەن شىندىعىن عانا ايتىڭىز.
رۋساك ايتار ءسوزىن سايلاپ العىسى كەلگەندەي ءسال ويلانىپ الدى دا، تاقىر باسىن ءبىر سيپاپ تاستاپ، سويلەي جونەلدى. ول سوناۋ سۇراپىل كۇنى وزدەرى دونباستى جاۋ قولىنا تاستاپ، كورگەندەرىن تۇگەل ايتىپ شىقتى. ول ءتىپتى شاحتانىڭ جانىندا ۆەنەرامەن قالاي قاعىسىپ، ونىڭ نۇرلاندى «ءبىر كورپەنىڭ استىندا جاتاتىن جىگىت» دەگەن ەگەس ءسوزىن دە جاسىرعان جوق. ەڭ اقىرىندا ءوزىنىڭ ول ەكەۋىنە قول جۇمساۋعا دەيىن بارعانىنا دەيىن جاسىرماستان ايتىپ بولدى دا، قوس الاقانداي سومكەسىنەن ءبىر جاپىراق قاعازدى سۋىرىپ الدى:
— مەنىڭ ءوز كوزىممەن كورىپ، ءوز قۇلاعىممەن ەستىگەندەرىم وسىلار. ال مەنەن كەيىن قاشىپ كەلگەندەردىڭ اكەلگەن ايعاعى مىنانداي.
— بۇل نە؟
— بۇل سولارعا قارسى جازىلعان ليستوۆكا، بۇل وتان اتىنان ايتىلعان ۇكىم!
ساۋلە ۇمتىلىپ كەلىپ ول ۇسىنعان ليستوۆكانى الا سالا قاراپ جىبەرىپ ىشىنەن وقىپ شىقتى دا، تەڭسەلىپ بارىپ وتىرا كەتتى. ونىمەن بىرگە مىرقالدىڭ دا ءۇمىتى ءۇزىلىپ ءتۇستى. ويتكەنى، ول ساۋلەنىڭ «ازعىندىق پەن نۇرلاننىڭ اراسى جەرمەن كوكتەي» دەگەن ماناعى ءبىر سوزىنەن كەيىن تار كەۋدەسى ءتاتتى ۇمىتكە تولى ەدى، ەندى قۇلازىپ، قۇراپ سالا بەردى. ال، بولەكباستىڭ ءحالى ونان دا مۇشكىل. ول ءتىلى بايلانىپ ءۇن قاتا الماي ءوزىنىڭ جۇرەگىمەن عانا الىسىپ وتىر. ءتىپتى جاقتىرماعان كىسىسىن ىشىنەن سىبايتىن ادەتىن دە ىستەي العان جوق، موينىنا سۋ كەتكەندەي سولمىرەيىپ كەتىپتى. اعات سويلەپ، اي بويى وكىنەتىن ونىڭ دا ادەتى ەدى. سول اۋرۋى تاعى ۇستادى. ءوز سوزىنە ءوزى وكىنىپ، ءوزىن-وزى اندا-ساندا ءبىر سىباپ قويىپ:
«ءاي، اقىلىم اي، تىم شابانسىن اۋ، قۇرعىر، شابانسىڭ اۋ. سەنىڭ دەر كەزىندە باسقا كەلىپ سورلى بولەكباستى ەلدىڭ مازاعىنان اراشالاپ العانىڭدى ءبىر كورمەي-اق كەتتىم اۋ ومىردەن. كورپەبايدىڭ كوك مولاسىنداي كوركىنەن باسقا تۇگى جوق، وسىعان بۇگىن نەگە كەلدىم ەكەن؟ ال، كەلۋىن كەلەيىن، تۇك بىلمەيمىن دەپ وتىرا بەرمەي، نۇرلاندى ماقتاپ نەم بار ەدى؟ جاڭاعى ءسوزىمنىڭ ءبارىن عوي مىرزەكەڭ جازىپ الدى. ەندى ونى قالاي تانارمىن؟ ءاي، اڭعال باسىم اي، اش بۇگەلەكتەي كورىنگەنگە سوقتىعاسىڭ اۋ»، — دەپ ول ىشىنەن وزىنە-وزى كەيىپ تە، وكىنىپ تە، تۋىسى سونداي جات مىرقالدان ۇركىپ تە وتىر. ونىڭ ەندى تەز كەتكىسى كەلىپ، سۇيرەتىلە تۇرە كەلىپ:
— مىرزەكە، باسىم قاتتى اۋىرىپ وتىر، رۇقسات ەتەسىز بە؟ — دەپ ەدى، مىرقال ونىڭ ويىن سەزىپ قالدى دا:
— مۇمكىن، سەن ەندى مەن باسقاراتىن شاحتادان مۇلدەم كەتەرسىڭ، — دەدى ىزبار شاشا سويلەپ.
ونىڭ «كەتەرسىڭ» دەگەن ءسوزى بولەكباسقا «كەتىرەم، كوزىڭدى جويامىن» دەگەندەي سەزىلدى، سوندىقتان ول بايلاۋلى قويانداي باقىرايىپ، «جو-جو-جوق» دەگەننەن باسقا ەشتەڭە ايتا الماي قايتادان وتىرا كەتتى دە ساسقانىنان:
— نەتپەسەڭىز، ا، نانباساڭىز مىنا ساۋلەشتەن سۇراڭىز، مەندە ونداي پيعىل ەش ۋاقىتتا بولعان ەمەس، وللاھي راس ايتامىن، نەتىڭىز ماعان، — دەدى قالبالاقتاپ.
ساۋلەنىڭ بارلىق ويى سوناۋ اجال سۇراپىلىنىڭ ارجاعىمدا ەدى، سوندىقتان ول بولەكباس پەن مىرقالدىڭ ءسوزىن ەستىگەن جوق. ءوز جۇرەگىن عانا تىڭداپ، سونىمەن عانا سىرلاستى دا مىرقالعا قارادى. وعان الدەنە ايتقىسى كەلىپ ەدى، رۋساك كيىپ كەتتى.
— بايانداماڭىز وتە اقىلدى جازىلعان، — دەدى ول ەرىنە سويلەپ، — تەك، قىراعىلىق ايتىلعان جەردە ءىنىڭىزدىڭ دونباستاعى قىلىعىن جاسىرماي ايتا كەتكەنىڭىز ءجون بولار.
نە ويعا بەكىنگەنى بەلگىسىز، مىرقال ۇندەگەن جوق. ەگەر دە ول رۋساكتىڭ وسى سوزىنە دە باس ءيىپ انىعىنا جەتپەستەن نۇرلاندى قارالايتىن بولسا، ساۋلەنىڭ مىرقالعا ايتار قاتال ۇكىمى ءازىر ەدى. ونىڭ باعىنا قاراي، سافونوۆ كىرىپ كەلدى دە، بارلىعىنىڭ دا ويىن ءبولىپ جىبەردى.
سافونوۆتىڭ شاحتادان شىققان بەتى ەكەن. قولىنداعى فونارىن جوعارى كوتەرىپ:
— امانداسقان ءتۇرىمىز وسى بولسىن، — دەپ ديۆاندا جانتايىپ جاتقان رۋساكتان كوز الماستان مىرقالدىڭ قاسىنا وتىرا بەرە اقىرىن كۇڭك ەتتى. — بۇل كىم؟
— رۋساك دەگەن ءداۋىمىز وسى، — دەدى مىرقال سىبىرلاپ، — ءبىزدىڭ وبكوم بيۋروسىندا جاسايتىن باياندامامىزدى دايىنداسۋعا كەلىپتى.
— بايانداماڭىز بىتكەن بە ەدى؟
— ول بىتكەلى قاشان!
— كەشەگى قالپى بولسا شيكى ەدى عوي.
— سەنەن ۇلكەندەر دە وقىدى، ءبىراق شيكى دەگەن ءسوزدى سەنەن باسقادان ەستي المادىم. ءتىپتى «وتە اقىلدى جازىلعان» دەپ ماقتاعان باسشى جولداستار دا بار.
— ەگەر بايانداماڭىز كەشەگى مەن وقىعان قالپىندا بولسا، ونى ماقتاعانىنا شاگىم بار.
— ءسىز پارتورگ سافونوۆ بولارسىز، ءا؟ — دەدى رۋساك باسىن كوتەرىپ.
— قاتەلەسكەن جوقسىز.
— سىزشە باياندامانىڭ شيكىلىگى نەدە؟
— شاحتانى ولقىلىقتان شىعارۋدىڭ جولى بەلگىلەنبەگەن، ايتا الماعان نەگىزگى كەمشىلگى سول.
— سىزشە ونىڭ جولى قانداي؟
— ءبىزدىڭ ويىمىزشا، شاحتانى ولقىلىقتان شىعارۋدىڭ ءتورت ءتۇرلى جولى بار.
— ونىڭ ءبىرى — ساۋلە ايتىپ جۇرگەن ايەلدەر بريگاداسىن ۇيىمداستىرۋ ما؟ — دەدى مىرقال سافونوۆتىڭ ءسوزىن ءبولىپ.
— ءيا، سول.
— وندا اۋزىڭدى اۋىرتپا.
— نەگە؟
— ءسىز جاڭا كەلگەن ادامسىز، تاك، سوندىقتان جاعدايدى جاقسى بىلمەيسىز. ءبىزدىڭ ايەلدەردىڭ نەمەنەگە مىقتى ەكەنىن جاقسى بىلەمىز، تاك. مىسالى، وسىدان ەكى اي بۇرىن تاڭداپ تۇرىپ ەلۋ ايەلدى شاحتاعا سالعان ەدىك، ءقازىر بىرەۋى دە جوق. جەر استىنىڭ جۇمىسىنا جاراماي ءبارى دە كەتىپ قالدى.
— ارينە، قازا بىلمەگەن ادام كومىردى كۇل ەتەدى، — دەپ ساۋلە سوزبەن قاعىتىپ ەدى،
مىرقال ونى كوزىمەن ءبىر اتتى دا:
— ەستەرىڭىزدە بولسىن، — دەدى رۋساك پەن سافونوۆقا كەزەك قاراپ، — ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ايەلدەرى تۇگىلى، ەركەكتەرى دە بۇرىن جەر استىنىڭ جۇمىسىن ىستەپ كورگەن ەمەس. سوندىقتان قازاق ايەلدەرىنىڭ مۇنداي اۋىر جۇمىسقا جاراماۋى زاڭدى.
مىرقالدىڭ وسى ءسوزى ۇلكەن وي سالعانداي رۋساك سافونوۆقا شالقايا قاراپ:
— كوردىڭىز بە، جولداس سەكرەتار، ءار ەلدىڭ وزىنە ءتان وسىنداي قاسيەتى بولاتىنىن بىلگەنىمىز ءجون، — دەگىسى كەلىپ ەدى، ساۋلە كيىپ كەتتى.
— اعاي، قاشان دا بولسىن، ءوز قابىلەتىمىزگە قاراي سويلەيىك تە. حالقىمىزدىڭ ويىمىز جەتپەيتىن بيىك قاسيەتىن سوزبەن كىرلەپ قايتەمىز. ەگەر ايتاتىن بولساق، ءادىلىن نەگە ايتپايمىز؟ ەرلىكتى ءسۇيۋ، ەڭبەكتى ءسۇيۋ، سۇيگەنىنە جەتۋ، جەتە الماسا سول جولدا قۇربان بولۋ ەلىمىزدىڭ ەجەلگى ءداستۇرى ەمەس پە ەدى؟ بىزدەر ءوز ۇسىنىسىمىزدى وبكومنىڭ الدىنا ءوزىمىز اق قويامىز. ول ءۇشىن ەلدىڭ ەلدىگىنە ءتىل تيگىزبەي-اق، قويعانىڭىز ءجون بولماس پا؟
مىرقال ىزالانعاننان نە دەرىن بىلمەي، قولىنداعى قاعازدى بىرەسە ولاي، بىرەسە بۇلاي لاقتىردى.
— سەندەر الدەن مەنى شاۋجايدان الايىن دەگەن ەكەنسىڭدەر. جوق، ول بولا قويماس. جىلاننىڭ ءۇش كەسسە دە كەسىرتكە قۇرلى قاۋقارى بار، ول ەسىندە بولسىن، ساۋلە!
— مىرقال اعا! جالىنامىن، دوستىقتى جاۋلىق كورمەڭىز.
ساۋلە بۇل ءسوزدى ەلجىرەي ەگىلە ايتىپ ەدى، مىرقالدىڭ توپساسى لەزدە بوساي قالدى. ول بۇرىن وزىنەن تومەنگىلەردىڭ الدىندا ەشبىر جاسقانبايتىن، ايتارىن اشىق ايتىپ قالاتىن ۇرت ەدى، نۇرلان جايىندا جات حاباردان سەسكەنە مە قالاي، تاسىرقاعان ات سەكىلدى بۇگىن تىم ءجيى كىبىرتىكتەپ وتىر.
— ايتقان كەڭەستەرىڭە راقمەت، ونى ەرتەڭ بيۋرو مۇشەلەرىنە ايتىپ كورەرمىن، — دەدى دە كەنەت وزگەرە قالىپ قايتادان قاتۋلانىپ الدى. — مەن وزگەنىڭ اقىلىمەن باستىق بولعاننان گورى، ءوز اقىلىممەن ورىنباسار بولعاندى ارتىق كورەمىن. سول ەستەرىڭدە بولسىن.
ول سونى ايتتى دا، ستول ۇستىندەگى قاعازدارىن جيىستىرىپ، كەتۋگە ىڭعايلانا باستادى.
3
ارادا ءۇش كۇن ءوتتى. مىرقالدىڭ وبكوم بيۋروسىندا تىڭدالاتىن بايانداماسى كەيىنگە قالىپتى. سول ءۇشىن مىرقال قۋانىشتى. سول ءۇشىن ول: «قورعانىم، ابزالىم! سەن وبكومنىڭ ەكىنشى سەكرەتارى بولماساڭ مەن ەندىگى جۇندەلگەن تاۋىقتاي بولاتىن ەدىم عوي، كوپ جاسا، باۋىرىم»، — دەپ ىشىنەن ابزالعا ساعات سايىن العىس ايتۋدا.
سول قۋانىشتىڭ ۇستىندە ويلاپ وتىرعانى قيانات ەكەنىن بىلمەستەن ميرون پاۆلوۆيچپەن ايقاسۋعا ازىرلەنىپ، بۇرناعى كۇنگى ەكى ءسوزدى ءالى جاتتاپ وتىر.
— «دجەپپري... دجەپپري...» «سيدەرەنكو...» كەرەك كەزىندە اۋزىما تۇسپەي قال، سوندا بولسىن. «دجەپپري»، — دەپ اۋزى جىبىر-جىبىر ەتەدى. ول ءوزىنىڭ شالاجانسار نەشەۋ ويىن وسىلاي قىبىرلاتىپ وتىرعان كەزدە ميرون پاۆلوۆيچ كىرىپ كەلدى.
مىرقال ونى كورە سالا قايراتتانىپ الىپ:
— قالاي، قارت، شاحتامىزداعى ەڭ سۇلۋ، ەڭ وقىمىستى قىزىمىزدىڭ ۇيىنە ورنالاستىڭىز، حالىڭىز جاقسى بولار، ءا؟ — دەدى وتىرىك كۇلىمدەپ.
— حال قايدان جاقسى بولسىن، تۋعان دونباسس جاۋدىڭ تابانىندا جاتسا، دونباسستى جوقتاتپايمىز دەيتىن بىزدەر كومىردى كوپ بەرۋدىڭ ورنىنا از بەرىپ، قىزىل تۋدان ايرىلىپ وتىرساق... — دەپ ميرون پاۆلوۆيچ تەرەڭنەن تولعاي باستاپ ەدى.
— ءيا، ۋرانىمىز جامان ەمەس، ءبىراق ويىمىزبەن بىرگە ءىسىمىز الجاسىپ جاتىر، — دەپ مىرقال ونىڭ ءسوزىن بولىگى جىبەردى. — سوندىقتان دا ءبىز تۋدان ايرىلىپ ماسقارا بولىپ وتىرمىز. ەسىڭىزدە بولسىن، العىر وي، ءونىمدى ەڭبەكسىز ۋرانىمىز قانشا جاقسى بولسا دا الىسقا بارا المايمىز.
ميرون پاۆلوۆيچ ونىڭ بەتىنە ويلانا قاراپ:
— وعان مەن دە تۇسىنەتىن سەكىلدىمىن، — دەپ ەدى.
— تۇسىنەر بولساڭىز، كەلگەنىڭىزگە ەكى اي بولدى، نە ىستەدىڭىز؟ — دەپ مىرقال مۇلدەم ايقايلاپ كەتتى. — سوعىس كەزىندە ەكى اي ەمەس، ەكى ساعات تا كوپ ۋاقىت، تاك. Tiءپتى، ءسىزدىڭ وسى ىستەپ جۇرگەن ءىسىڭىزدىڭ ءوزى... نو لادنو... ول جونىندە كەيىن سويلەسەرمىز، الدىمەن كەلگەن شارۋاڭىزدى ايتىڭىز.
— مەنىڭ ايتارىم تاعى دا كومباين جايلى، — دەپ ميرون پاۆلوۆيچ قولىنداعى پاپكاسىن اشا باستادى. قاراعاندىدا تۇرىپ دونباسس دەپ سوققان جۇرەك ماعان ۇيقى بەرەر ەمەس. جۇمىسشىلاردىڭ كۇننەن-كۇنگە ازايىن بارا جاتقانىن كورىپ، زابويعا بارعان سايىن ءبىر جىلاپ قايتامىن.
— توق ەتەرىن ايتىڭىز، توك ەتەرىن، — دەدى مىرقال، ستولدى توقىلداتىپ.
— تىڭداڭىز! كەشە كەشكە وسىنداعى ينجەنەر، تەنيكتەردىڭ ءماجىلىسى بولدى، سول ءماجىلىستىڭ تاپسىرۋى بويىنشا سىزگە كەلدىم.
مىرقالدىڭ ەكى ۇرتى بىردەي ويناقشىپ كەتتى.
— تاعى دا كومباين جايى ما؟ — دەگەن داۋسى دا زىلدىرەك شىقتى. ءبىراق ميرون پاۆلوۆيچ ونىڭ، زىلىنەن سەس كونگەن جوق.
— ءيا، تاعى دا كومبايننىڭ جايى! — دەدى ءار ءسوزىن نىعارلاي سويلەپ.
— وندا ماعان نەسىنە كەلەسىز؟ مەن ايتارىمدى مۇنان بەس كۇن بۇرىن ايتقان جوق پا ەدىم؟
— ايتتىڭىز. بار دەگەن ترەسىڭىزگە دە باردىم. باستاعى موسكۆاعا كەتكەن ەكەن، ال، رۋساگىڭىزبەن تۇسىنىسە المادىم.
— نەگە؟
— ول ءومىر تاريحىمدى سۇراپ الدى دا، ەشقانداي ينستيتۋت بىتىرمەگەنىمدى ەستىگەننەن كەيىن تىكەسىنەن تىكە: «بۇل ءسىز تۇگىل اكادەميكتەردىڭ دە قولىنان كەلمەي جۇرگەن جۇمىس، قولىڭىزدان كەلمەيتىن ىسكە اۋرە بولماڭىز»، — دەگەنى.
— شىنىمدى ايتايىن، ءسىزدىڭ وسىنىڭىزعا مەن دە ءتۇسىنىپ جۇرگەنىم جوق. ەگىن كومباينى بولسا، ءبىر ءسارى، ءدال مىنا كومىر كومباينى دەگەنىڭىز ءتىپتى ميىما دا كىرمەيدى. جالعىز مەنىڭ عانا ەمەس، مەنەن ون ەسە ءبىلىمدى ادامداردىڭ دا ميىنا كىرگەن جوق. مەن ءسىزدىڭ پروەكتىڭىزدى ءوزىمنىڭ باس ينجەنەرىم باستاعان كوميسسيانىڭ زەرتتەۋىنە بەرگەن ەدىم، ولاردىڭ دا ميىنا كىرمەپتى.
— قالايشا؟
— عافۋ ەتىڭىز، سىزگە ءبىر سۇراۋ: ءسىز مۇنى قاشاننان بەرى ويلانعان ەدىڭىز؟
— از ويلانعانىم جوق، كەمى بەس جىل.
— احا، وندا تاعى ءبىر سۇراۋ بەرۋگە رۇقسات ەتىڭىز. قالايشا ءسىز مۇنى بۇل ۋاقىتقا دەيىن جارىققا شىعارمادىڭىز؟ قالايشا ءسىز مۇنى دونباسستا قولعا الماي، مۇندا كەلگەننەن كەيىن قولعا الدىڭىز؟ الدە دونباسستىڭ كۇشى جەتپەدى مە؟
— دونباسستىڭ كۇشى جەتەتىن ەدى، سوعىس باستالىپ كەتتى دە، ۋاقىت جەتپەدى، ءبىز ۇلگىرە المادىق
— ال، سوعىستان بۇرىن؟
— ءسىز تەرگەۋشىگە لايىق ەكەنسىز. مۇنداي نارسەنى جەتە زەرتتەمەستەن، قولعا الۋدىڭ كەرەكسىز ەكەنىن بىلەتىن بولارسىز...
— تەرگەۋشى بولماساق تا، مۇنداي ءقاۋىپتى نارسەنى ۇشقارى قاراۋعا قاقىمىز جوق. تەك، سوعىس ۋاقىتى ءاربىر سوۆەت ادامىنان وسىنى تالاپ ەتەدى.
— نەندەي ءقاۋىپ؟
جاسىرارىم جوق، بىرىنشىدەن، ءبىزدىڭ ۇلكەن ماماندارىمىزدىڭ كوپتەن بەرى قولعا السا دا شەشە الماعان مۇنداي ماسەلەسىن شەشۋ ءسىزدىڭ قولىڭىزدان كەلمەيدى. سوندىقتان، ءدال ءقازىر مۇنىڭ جاسالىپ شىعۋىنا مەن ءوزىم سەنبەيمىن، تاك. ەكىنشىدەن، بۇعان كوپ قاراجات، كوپ ماتەريال، كوپ ۋاقىت كەرەك. ەڭ الدىمەن، بىرنەشە ينجەنەر تەحنيكتەر كەرەك. ونداي مول مۇمكىندىكتى مەن بۇل سوعىستان كورە الماي وتىرمىن، تاك. ۇشىنشىدەن، بۇل جاسالىنىپ شىققان كۇننىڭ وزىندە بىزدەر ءۇشىن پايداسىز.
— پايداسىز؟ قالايشا؟
— ءسىز جاڭا كەلگەن ادام بولعاندىقتان ءالى تانىس ەمەسسىز، مۇنداعى كومىردىڭ پلاستى الۋان ءتۇرلى، تاك. بىرەۋى جۇقا، بىرەۋى قالىڭ... ءتىپتى ءبىر پلاستىڭ ءوزى الۋان ءتۇرلى، كەي جەرى قاتتى، كەي جەرى جۇمساق. مۇنىڭ ءارقايسىسىنا ءار ءتۇرلى ماشينا جاساي المايمىز عوي، تاك. ونىڭ ۇستىنە بۇرىنعى جاسالعان كومباينگە ەنگىزگەن وزگەرىستەرىڭىز كوڭىلگە قونبايدى. وسى ايتىلعان كۇدىكتەر كوڭىلدە ءتۇرى اندا، مەن ءسىزدىڭ بۇل يدەياڭىزعا سەنە المايمىن، عافۋ ەتىڭىز.
— بولدىڭىز با؟
— بولدىم.
— بولساڭىز مەن دە ءبىر سۇراۋ بەرەيىن.
ءدال مۇنىڭ سوزاتىن تۇگى دە جوق، توق ەتەرىن عانا ايتىڭىز.
— ءسىز بۇرىنعى جاسالىپ، جاراماي قالعان كومباينداردىڭ جايىن، اسىرەسە، ولاردىڭ كومىر پلاستىنا قاراي وزگەرىلىپ وتىراتىنداي ەتىپ جاسالماعانىن بىلمەيتىن سياقتىسىز. ونى بىلمەستەن بۇعان ۇكىم ايتۋىڭىز قالاي؟
— مەن بە بۇرىنعى جاراماي قالعان كومبايننىڭ جايىن بىلمەيتىن؟! حا-حا-حا! ءسىز مەنى تۇك بىلمەيتىن سورلى كورەدى ەكەنسىز اۋ، — دەدى مىرقال كوپ بىلەتىندىگىن كورسەتەتىن كەزگە جەتكەنىنە قۋانا كۇلىمدەپ. — عافۋ ەتىڭىز، مەن ءوزىمىزدىڭ ءتول كومبايندارىمىز بىلاي تۇرسىن، امەريكانىڭ «دجەپپري» اتتى كومباينىن دا جاقسى بىلەمىن. ءتىپتى ونىڭ ءبىزدىڭ شاحتالار ءۇشىن نە سەبەپتەن كەرەكسىز بولىپ شىققانىن دا جاقسى بىلەمىن. ءسىزدىڭ ول ماشينالاردىڭ جايىن جەتە زەرتتەگەنىڭىز ءجون.
— مەن ءبارىن دە زەرتتەدىم اۋ دەيمىن. امەريكا ماشيناسىنىڭ ءبىزدىڭ شاحتالارعا نە سەبەپتەن جارامايتىنىن مەنەن بۇرىنعى سيدەرەيكو، بوگدانوۆتار دا زەرتتەگەن. ءسىز ونى بايقاماي وتىرسىز. ءسوز جوق، ءبىز مۇنى جاساپ شىعارىپ، ەرتەڭ، ادام بالاسىن اۋىر بەينەتتەن قۇتقارامىز. وعان سەنىڭىز.
ساۋلە ەسىكتى اشىپ:
— رۇقسات پا ەكەن! — دەپ ەدى، مىرقال تۇنجىراي قالدى دا، ميرون پاۆلوۆيچ ونىڭ كەلگەنىنە قۋانىپ جادىراي ءتۇستى.
— كەل، قىزىم، كەل! — دەدى.
— باسقا ايتار ساۋەگەيلىگىڭىز جوق بولسا، التىن ۋاقىتتى كەتىرمەڭىز، — دەپ مىرقال سويلەي تۇرا كەلدى. — بۇرناعى كۇنى مىنا قارىنداس تا ەكى ساعات بويى جۇمىستى توقتاتىپ قويعان. بۇل سوۆەت ادامدارىنىڭ قىلىعى ەمەس.
ساۋلە سابىرلى سالماقپەن جاقىنداپ كەلدى دە:
— مەن نە جۇمىسپەن كەتكەنىمدى ايتقان سىقىلدى ەدىم عوي، — دەدى.
— سەندەر سوعىس كەزىندە سونداي پايداسىز جۇمىستى نەگە قويمايسىڭدار وسى؟
— ول پايداسىز ەمەس، اعاي. بۇل كومبايننىڭ بۇگىنگە دە، ەرتەڭگە دە پايداسى بار.
— سەندەر كوز الداعىلارىڭدى كورە الماي ءجۇرىپ، ەرتەڭگى كۇندە، ءتىپتى ودان دا ارعى
بولاشاقتا يەلەرىڭ بار وسى. كورپەنى بويلارىڭا شاقتاپ جامىلۋ كەرەك ەمەس پە؟
— بويعا شاقتاپ جامىلعان كورپەڭىز مىنانداي ۇياتقا قالۋ بولسا، ونداي كورپەدەن كەبىنگە ورانعاننىڭ ءوزى جاقسى.
مىرقالدىڭ اينالاسى اجىممەن قۇرساۋلانعان كىشكەنتاي كوزى شاراسىنان شىعا شاتىناپ كەتتى. ءبىراق ساۋلەنىڭ وقتاي قادالعان وتتى كوزىنەن قايمىعا قاراپ، نە دەرىن بىلمەي تۇرىپ قالدى.
وسى كەزدە كۇرەكتەرىن سالدىرلاتا كىرىپ كەلگەن ءۇش جۇمىسشى ونىڭ ويىن ءبولىپ جىبەردى. ۇشەۋىنىڭ دە شاحتادان جاڭا شىققان بەتتەرى ەكەن، كۇيەدەن كوزدەرى عانا جىلتىراپ تۇر. كومىردىڭ كۇيەسى قانشا بۇركەگەنمەن مىرقال ءوزىنىڭ اكەسى تايماندى تاني كەتتى:
— اكە، مەن ءقازىر بوس ەمەسپىن، بارا تۇرىڭىزدار، — دەپ ول ادەتتەگىسىندەي تۇمسىعىن كوتەرە بەرىپ ەدى:
— ەي، بالام، ءوز تۇمسىعىڭنان باسقا كوتەرەرىڭ قالدى ما ءسىرا، — دەپ تايمان جاقىنداي ءتۇستى. — ماجىلىسىڭدە مەنىڭ جۇمىسىم جوق. مىنا سياقتى جاڭا كەلگەندەرگە جۇمىستى ۇيرەتۋ كەرەك، مامان عىپ شىعارۋ كەرەك دەپ جيىلىس سايىن وڭەشتەيسىڭ كەلىپ، ۋادەنى بەرەسىڭ كەلىپ، سوڭىنان ءوز ۋادەڭدى ءوزىڭ ۇمىتاسىڭ، بۇل نە؟ بۇلارعا جۇمىس كيىم، جاتاتىن ورىن بەرەسىڭ بە بۇل، جوق پا؟ كولحوزىنان كيىپ كەلگەن كيىمدەرى جىرتىلىپ بولدى، قىلىشىن سۇيەتىپ قىستىڭ كەلە جاتقانى مىناۋ، بۇل نە؟ ءبىزدىڭ قاي جۇمىسشى وسىنداي حالدە جۇرگەن ەدى؟ ۇلكەنىن، بار، كىشىڭ بار، قانە ايتىڭدارشى بىرەۋىڭ؟ بىردەڭە دەسە كىنانى سوعىسقا اۋدارا سالاسىڭ، باسقا شاحتالاردا نەگە بۇلاي ەمەس؟ سوعىسىپ جاتقان جالعىز وسى ءبىزدىڭ شاحتا ما؟
— سابىر ەتشى، اكە، مەنى سىنايتىن سىنشىلار سەنسىز دە از ەمەس، — دەپ مىرقال باسەڭسيىن دەپ ەدى، تايمان ونان سايىن ورشەلەنىپ كەتتى.
— ءوي، ءبۇيتىپ اكەلەگەنىڭ قۇرىسىن، بۇيتكەنشە اكەڭدى كومسەڭ ەكەن، — دەدى دە ارت جاعىندا تۇرعان شەكەر مەن سايرانعا قارادى: — سەن ەكەۋىڭ انا تۇرەگەلىپ تۇرعان باستىقتىڭ ەتەگىنەن ايرىلماڭدار؟ قاشان كيىم بەرەدى، سوندا عانا جۇمىسقا تۇسىڭدەر، وعان دەيىن مەن سەندەردى جۇمىسقا جىبەرمەيمىن. جەتتى ەندى، سەندەردى الداپ سۇلاۋىم.
تايماننىڭ سونى ايتۋى مۇڭ ەكەن، جاڭا عانا كەلىپ مىرقالدىڭ قۇلاعىنا الدەنەنى سىبىرلاپ تۇرعان بولەكباستىڭ كوزى ەجىرەيىپ كەتتى. ول ستولدى ۇرامىن دەپ قولىن دا اۋىرتىپ الدى. ءبىراق، تايماننىڭ مىرقالدىڭ، اكەسى ەكەنى تەز ەسىنە تۇسە كەتتى دە، ءوز دەنەسىن ءوزى ەركىن بيلەي الماي جۇرەگى زۋىلداپ، بۋىنى دىرىلدەگەن كۇيى تايمانعا جاقىندادى.
— اكەتاي، كوكەتاي! سىزدەر بارا تۇرىڭىزدار! بۇلاردى ورنالاستىرۋ ءسىز ەكەۋمىزدىڭ دە قولىمىزدان كەلەدى؛ ءبارىن دە بۇگىن ءوزىم بەرەمىن. بارا بەرىڭىز، — دەپ ول ءوزىنىڭ ۇياتىن وسىلاي جۋىپ-شايماق بولىپ ەدى، تايمان قولىن ءبىر سەرمەپ:
— ءاي، شىراعىم، ءوزىڭ جەتە الماي ءجۇرىپ سەن كىمدى جەتكىزبەكسىڭ؟ — دەدى دە مىرقالعا قاراي بۇرىلىپ، — باقىر مەيلىڭ، شاقىر مەيلىڭ، مەن مىنا ەكەۋىن ءوزىمىزدىڭ ۇيگە جاتقىزامىن. ايتپادىڭ دەمە! ال، بالالار، جاتار ورىن، ىشەر اس ءۇشىن ەندى الان، بولماڭدار، مەن نە بولسام سول بولاسىڭدار! تەك جۇمىس كيىمىن الماي كەلمەڭدەر! — دەدى دە مىرقالعا جاقىندادى. — قاشان ايتتىڭ دەمە، بالام. ەگەر وسىلار سەكىلدى جاڭا كەلگەندەردىڭ جاس كۇشىن جۇمساي بىلمەسەڭ تۋدان ايرىلۋىڭ — از، قالتاڭداعى بيلەتىڭنەن دە ايرىلاسىڭ، ويلان!
ول سونى ايتىپ ستولدى ءبىر ۇردى دا، شىعىپ كەتتى. ونىڭ سوڭىنان بولەكباس تا جونەلدى. اكەنىڭ اسىل ءسوزى مىرقالدىڭ قاساڭ تارتقان قۇلاعىنا دارىماپتى. سوندىقتان ول شولاق تۇمسىعىن اسپانعا كوتەرىپ الدى دا:
— ەي، قالعان كۇنىمىز سەندەرگە قاراپ تۇرىڭدار، بار! — دەدى سايرانعا زەكي سويلەپ.
— بريگاديرىمىزدىڭ بۇيرىعىن ورىنداماي ماسپىز، — دەپ سايران ديۆانعا جانتايا باستاپ ەدى، مىرقال بۇرىنعىدان دا بەتەر دولدانا ءتۇستى. ءبىراق، ايعاي سالۋدى وزىنە لايىق كورمەي، ءوزىن-وزى تەجەپ:
— بالالار، سەندەر اۋىلداعى اقىماقتىقتارىڭدى مۇندا ىستەمەڭدەر، ولارىڭ جارامايدى، — دەپ وزىنشە مايدالاپ كورىپ ەدى:
— ال، ءسىزدىڭ ەسكى اۋىلدىڭ اقساقالىنا ۇقساۋىڭىز دا جارامايدى، — دەدى سايران دا تايسالماستان.
مىرقال ونان وڭاي قۇتىلمايتىنىن ءسوزدى دە:
— ەي، بالا، وزىڭە نە كەرەك؟ — دەدى، نە دەرىن بىلمەي ۇيالا كۇلىمسىرەپ. — كيىمدى بىردەمە ەتەرمىز، بارا تۇرساڭشى.
— مەنىڭ كيىمنەن باسقا دا ايتار ارىزىم بار، — دەدى سايران مىرقالعا جاقىنداپ. — مەن بيىل توعىزىنشى كلاستى بىتىرگەنمىن. مىنا قىز ونىنشى كلاستى ءبىتىرىپتى. توعىز جىل وقىپ توقىمداي كۇرەكتى كوتەرىپ جۇرەتىن جايىم جوق، بىزگە كۇرەك ەمەس، سوناۋ كومىر شاباتىن ماشينانىڭ ءوزىن بەرىڭىزدەر.
مىرقال ونىڭ بەتىنە تاندانا قاراي قالدى.
— ونى قالاي جۇرگىزبەكسىڭدەر؟
— ۇيرەتىڭىزدەر، وقىتىڭىزدار، سونسوڭ جۇرگىزەمىز.
مىرقال ونىڭ باس-اياعىنا كوز جۇگىرتىپ:
— تاك، تاك. ءوزىڭ ادام بولعالى تۇر ەكەنسىڭ، ءا! — دەپ ەدى، سايران مىرس ەتىپ:
— نەمەنە، مەن ءقازىر ادام ەمەسپىن بە؟ — دەدى.
— جوق، ۇناپ تۇرعانىڭدى ايتامىن.
— ارينە، ۇنايمىن. ءقازىر سيقىم كەتىپ تۇر عوي، ايتپەسە بۇرىن مىنا شەكەر سىقىلدى تالاي قىزدار ۇناتاتىن.
— سايران! ءازىلدىڭ ورنى بۇل ەمەس، — دەپ ساۋلە ونى ارقادان قاقتى دا، مىرقالعا قارادى، — اتاي ەكەۋىمىز بۇل ەكەۋىن ءسوز ۇيىمىزگە الاتىن بولدىق ءسىز تىم بولماسا جۇمىس كيىمىن تەزىرەك تاۋىپ بەرسەڭىز ەكەن.
— تاك، تاك. جۇمىسشى جوق بولسا كومىر بەرە المايمىز، كوپ بولسا ءۇي مەن كيىم بەرە المايمىز، پالە بولدى اۋ ابدەن. ءبىر ءجونى بولار، سەن ەكەۋىن اۋىزعى ۇيگە بارا تۇرىڭدار.
— مەن سىزگە ءبىر نارسە ايتتىم اۋ دەيمىن، — دەدى سايران.
— ونى كەيىن كورەرمىز.
— جۇمىستى جاقسى ىستەسەڭ ءبارى دە تابىلادى، بارا بەرىڭدەر، — دەدى دە، ساۋلە ءبىر جاپىراق قاعازدى شەكەرگە ۇسىندى. — ءسىڭلىم، مىنا قاعازدى ال دا ءبىزدىڭ ۇيگە بار. ادرەسى مىناۋ.
ول سونى ايتىپ شەكەردى ەسىككە دەيىن شىعارىپ سالىپ ەدى، نەندەي ويعا بەكىنگەنىن كىم ءبىلسىن، ونىڭ سوڭىنان سايران دا جونەلدى.
مىرقال اكەسى ءتۇسىرىپ كەتكەن ەڭسەسىن قايتا كوتەرىپ قوماقتانىپ الدى دا:
— قانە، التىن ۋاقىتتى بوسقا كەتىرمەي جۇمىستارىڭدى بىتىرىڭدەر دە، كەتىڭدەر، — دەدى، ساۋلە مەن الدەنەشە ويلانا جازىپ وتىرعان ميرون پاۆلوۆيچكە كەزەك قاراپ.
ميرون پاۆلوۆيچ ونىڭ ءسوزىن تىڭداعان جوق، جازعاندارىن ىشىنەن تاعى ءبىر وقىپ شىقتى دا، مىرقالعا ۇسىندى.
— قۇرمەتتىم، سىزدەن ەندى باسقا تىلەك تىلەمەي-اق قويايىن، مىنا قىزىم ەكەۋىمىزدى قىزمەتتەن ۋاقىتشا بوساتىڭىز دا، بىزگە كومىر شاباتىن ماشينانىڭ بىر-ەكى موتورىن الۋعا رۇقسات ەتىڭىز. ءبىز مۇنى زاۆودسىز اق ءدال وسى مەحسەحتىڭ وزىندە جاساپ شىعارامىز.
مىرقال ىزالى كۇلكىمەن مىرس-مىرس ەتىپ باسىن شايقادى دا:
— ادام قارتايعاندا بالا سەكىلدى بولادى ەكەن اۋ. مىناۋىڭىز بالانىن ءسوزى عوي؟ — دەدى.
— بالانىڭ؟
— ءيا، بالانىڭ، — دەدى مىرقال ستولدى اشۋمەن ءبىر نۇقىپ قالىپ. ونىڭ، ءوڭى كەنەت سۇرلانىپ، داۋسى قاتايىپ كەتتى. — ءبىزدىڭ شاحتانىڭ وندىرەتىنى تەمىر ەمەس، كومىر. الدىمەن سوعان ءتۇسىنىڭىز. مەن سىزگە كەرەك ەكەن دەپ كومىردەن تەمىر جاساي المايمىن، تاك! ەكىنشىدەن، ءسىز ەرىككەن ەكەن دەپ مەملەكەت دۇنيەسىن شاشىپ، سوتقا كەتە المايمىن، تاك! ۇشىنشىدەن، قاشان سوعىس بىتكەنشە ءسىزدى ءبىر كۇنگە دە بوساتا المايمىن... ەگەر بۇل ءۇشىن جۇمىسقا سالقىن قارايتىن بولساڭىز، اياۋسىز جازاعا تارتامىن، تاك! سوعىس ۋاقىتى سونى تالاپ ەتەدى. ەندى تۇسىنىكتى مە؟
— تۇسىنىكتى، ابدەن تۇسىنىكتى، — دەدى ميرون پاۆلوۆيچ كۇيىنە كۇرسىنىپ. — ءبىراق وسى ءۇشىن ەرتەڭ ءوزىنىڭ وكىنەتىنىن جولداس تايمانوۆ تۇسىنە مە ەكەن؟
— مەن ەش ۋاقىتتا دا وكىنبەيمىن، تاك. ەندى التىن ۋاقىتتى بوسقا كەتىرمەڭىز، بارىڭىز!
— وكىنەسىڭ، قۇرمەتتىم، وكىنەسىڭ. ويتكەنى بۇل ىشتەن شىققان بالا. مەن ءوز بالامدى ءوزىم ولتىرە المايمىن جانە ەشكىمگە ولتىرتپەيمىن، — دەپ ميرون پاۆلوۆيچ كەتە بەpiپ ەدى، ساۋلە ونى ۇستاي الدى.
— ميرون پاۆلوۆيچ، توقتاڭىزشى. مىرقال اعا، تۇسىنىسەيىك تە؟ — دەدى، ەكەۋىنە كەزەك جالىنىپ.
ميرون پاۆلوۆيچ مۇلدەم قاتايىپ العان ەدى، ساۋلەنى قانشا سىيلاعانىمەن، بۇل ساپار وعان دا قايىسقان جوق.
— جوق، قىزىم، جالىنۋىمىز جەتتى، جەتتى، — دەدى دە، قولىن قايتا-قايتا سىلتەلەپ شىعا جونەلدى.
ساۋلە قاتتى ىزالانسا دا، ءوزىن-وزى كۇشپەن تەجەپ، مىرقالدىڭ قارسىسىنا وتىرا بەرە:
— اعاي، ءبىراز ويلانبادىڭىز اۋ، — دەدى.
— ءجا، ءبارىڭ بىردەي بىلگىشسىنبەي، — دەپ مىرقال زىركىلدەي جونەلدى. — جۇمىسشى تابا الماي جاتقانىمدا، كومباين دەگەندى قايدان شىعاردىڭدار وسى؟ سەن دەيدى عوي مۇنى جەلىكتىرىپ جۇرگەن.
— ءيا، مەن. ءوزىڭىز ويلاڭىزشى. جۇمىسشىنىڭ ازدىعىنان مىنانداي كۇيگە ۇشىرادىق. ول ول ما، ەرتەڭ سوعىس ءبىتىپ، دونباستىقتار وزدەرىنىڭ دونباسىنا، كولحوزشىلار كولحوزىنا كەتكەندە قايتەمىز؟ شاحتانى جابامىز با؟
— الدىمەن سوعىس ءبىتسىن، سوسىن كورەمىز.
— سوعىستى تەز ءبىتىرۋ ءۇشىن دە بۇل كەرەك بولىپ تۇر عوي.
— ءا، قويشى تاقىلداماي. وسى سەندەر قىزىقسىڭدار، قولداعى ماشينانى جۇرگىزە الماي وتىرىپ، ميداعى ماشينانى جۇرگىزەم دەيتىندەرىڭ نە وسى؟ اشىپ ايتپاسا تۇسىنبەيسىڭدەر، ونىڭ جاسايىن دەپ جۇرگەن كومباينى كومىردىكى مە، جوق الدە ءبارىمىزدىڭ سۇيەگىمىزدى بىتىرلاتىپ كومىر عىپ جىبەرەتىن ەلىمدىكى مە، قايدان بىلەسىڭدەر؟ ەرتەڭ عوي بۇل سونداي ءبىر پالە بولىپ شىقسا ءبارىمىزدىڭ دە سۋ تۇبىنە كەتكەنىمىز.
— اعاي، راسىڭىزدى ايتىڭىزشى، ماعان سەنەسىز بە؟
مىرقال وعان ۇزاق قاراپ وتىرىپ بارىپ ءۇن قاتتى:
— راسىمدى ايتسام، مەن ءقازىر سەن تۇگىلى، بىرگە تۋعان باۋىرىما دا سەنبەيمىن، تاك.
سوعىس ۋاقىتى سونى تالاپ ەتەدى.
— وندا قويدىم ءسوزدى. ال، دونباسستاعى ىنىڭىزدەن نە حابار بار؟
— ءىنىسى بار بولسىن، مەندە ابزالدان باسقا ءىنى بار ما؟ — دەي بەرگەندە تەلەفون سىلدىر ەتە قالىپ ەدى، مىرقال سەلك ەتتى دە، ترۋبكانى الا سالىپ: — تايمانوۆ تىڭداپ تۇر. تايمانوۆ تىڭداپ تۇر، — دەدى داۋسى شىقپاعان سوڭ ەكى رەت قايتالاپ. — ا، سەن بە ەدىڭ، امانسىڭ با، دوستىم؟ وي، ءحالدىڭ نەسىن سۇرايسىڭ، تۋدان ايرىلدىق، سونى ءقايتىپ الامىز دەپ مىقشىڭداپ جاتقان جاي بار. ول نە؟ . تاك. ءبىزدىڭ شاحتانى عانا تەكسەرە مە ەكەن؟.. تاك... تاك... ونىسى قالاي؟ جۇمىسشىلار حات جازىپتى. قايدا... كىمگە؟ جۇمىسشىلاردىڭ اتىن جامىلىپ جۇرگەن وسىنداعى وبىۆاتەلدەر عوي، بىلەم ولاردىڭ كىم ەكەنىن، بىلەم، — دەپ دىرىلدەپ ساۋلەنى كوزىمەن اتقىلاپ تۇر. جارايدى، راقمەت. ا، جوق، ماشينانى جەڭگەڭ بازارعا ءمىنىپ كەتىپ ەدى، ءالى قايتقان جوق، جارايدى. كەيىن حابارلاسارسىڭ... ءبىزدىڭ شاحتانىڭ جايىن الماتىعا دەيىن جازىپ جۇرگەن كىم؟ — دەدى تەلەفوندى تاستاي سالا.
— مەن قايدان بىلەيىن؟
— كورەرمىن بىلمەگەنىڭدى، — دەپ مىرقال ساۋلەنى نە ءۇشىن قىزمەتتەن بوساتاتىنىن ايتقالى بار قاھارىمەن تۇرەگەلىپ ەدى، ەسىك جاقتان بىرەۋدىڭ:
— رۇقسات پا ەكەن؟ — دەگەن داۋسىن ەستي سالا وزگەرە قالىپ وتىرا كەتتى.
— نەگە بولماسىن، كەل، كەل! — دەدى قىسىلا كۇلىمسىرەپ.
شالقاسىنان قايرىلعان قويۋ قارا شاشتى، كەن ماڭدايلى، كەن كەۋدەلى بۇل ادام ساۋلەنىڭ كوزىن بىردەن تارتىپ الدى. ءتىپتى بەيتانىس بولسا دا ءبىر ءتۇرلى ىستىق كورىنىپ كەتتى. ويتكەنى ونىڭ كەڭ ماڭدايى مەن ويلى كوزى نۇرلاندى ەلەستەتىپ جىبەرگەن ەدى، ول ساۋلەمەن قول الىسىپ امانداستى دا، ءوزىن تانىستىرعان جوق.
— تانىسىڭىزدار، مىناۋ — موسكۆادان وقىپ بيىل كەلگەن ساۋلە قازىبەكوۆا دەگەن قارىنداسىڭ. بۇرىن پومينجەنەر ەدى، ءقازىر وسىنداعى ەڭ ۇلكەن ۋچاستكانىڭ باستىعى، — دەگەن مىرقال دا ونىڭ، ءاتى-جونىن ايتقان جوق.
— ا، ساۋلە دەيتىن قارىنداس سەن بە ەدىڭ؟ قۋانامىن، قارىنداس، قۋانامىن. ينجەنەر قىزدار كوبەيە بەرىڭدەر، تىلەكتەسپىن، — دەپ ول قولىنداعى فۋراجكاسىن كيىم ىلگىشكە ءىلدى دە، مىرقال مەن ساۋلەگە جاقىندادى. — ءيا، جولداس ۋچاستكا باستىعى، بۇل قالاي؟ كۇن جاۋماي سۋ بولىپ، ەتەكتەرىڭە ءسۇرىنىپ قۇلاعاندارىڭ؟
— عافۋ ەتىڭىز، — دەدى ساۋلە كۇلىمسىرەپ، — كەلە تەرگەي جونەلگەن اعايدىڭ كىم ەكەنىن بىلە الماي وتىرمىن.
— مەن وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىن تاپسىرۋى بويىنشا وسى شاحتانىڭ جۇمىسىمەن تانىسقالى كەلگەن اداممىن.
— اتى ءجونىڭىزدى بىلۋگە بولار ما ەكەن؟
— ابزال تايمانوۆ.
ساۋلە ابزالدىڭ كوزىنەن نۇرلاننىڭ ءوزىن كورگەندەي جۇرەگى ەلجىرەپ، كوزى جاساۋراپ كەتتى. ونىڭ نە ءۇشىن مۇڭلانا قالعانىن ابزال سەزگەن جوق، ءتىپتى ول ساۋلەنىڭ كوزىنە ىركىلگەن جاستى دا اڭعارماستان:
— يا، باسقا سۇراۋىڭ جوق بولسا، سويلە قارىنداس، — دەدى.
— نە دەرىمدى بىلمەي قالدىم. كەيىن ايتسام قايتەدى؟ — دەپ ساۋلە وعان تۇرا قاراي الماي جەرگە ءۇڭىلىپ ەدى، ابزال:
— ول نە ءسوز؟ — دەپ ونىڭ وزىنە ءۇڭىلدى.
— ايتىلار سوزدەن اداسىپ قالدىم.
— بەكەر ايتاسىڭ، قارىنداس، بەكەر. ايتقىڭ كەلگەنى مىرقال جايى بولار دا، مەن بۇل كىسىنىڭ ءىنىسى بولعان سوڭ، ايتىلار سوزدەن اينىعان بولارسىڭ. ناعىز اداسۋ سول بولار. تۋرالىقتا تۋىستىق جوق، سونى ويلا دا ايتا بەر.
— ءيا، كەيىن ايتا الماي قاپى قالارسىڭ، ايتارىڭدى ءقازىر ايتىپ قال، دەپ مىرقال ءزىل تاستاپ ەدى، ونىڭ بۇل ءزىلى ساۋلەنى اشىندىرىپ جىبەردى.
— ءوز ۋچاستكام جەكە دارا الدا بولعاندىقتان، ارتتاعىلاردى مىرزەكەڭنىڭ سىباعاسىنا قالدىرىپ، سىزگە الداعى ءبىر ارمانىمدى ايتسام قايتەدى؟
ابزال ونىڭ بەتىنە قاراي قالدى.
— ايتىڭىز، — دەدى ىنتىعا.
ساۋلە ءسوزىن سايلاپ العىسى كەلگەندەي ءسال ويلانىپ الدى دا، ابزالدىڭ كوزىنەن كوز الماستان سويلەي جونەلدى:
— ەگەردە ءبىر قاراپايىم ادام ءبىر ءوزى ەلۋ جۇمىسشىنىڭ، ەلۋ ەمەس بىرەر جىلدان سوڭ بىرنەشە مىڭ جۇمىسشىنىڭ جۇمىسىن ىستەي الاتىن كومىر كومبايىنىن جاساپ شىعارار بولسا، سوعان سىزدەر قانداي كومەك كورسەتەر ەدىڭىزدەر؟
— ايتىپ وتىرعانىڭ ميرون پاۆلوۆيچ قوي، سەنىڭشە بۇل مۇمكىن بە؟
— مۇمكىن ەمەس دەگەندى مىنا وتىرعان مىرزەكەڭ دە، وسىنداعى باس ينجەنەر دە، ترەستەگى رۋساك جولداس تا ايتاتىن كورىنەدى. بىزدەر ابدەن مۇمكىن دەيمىز. ءتىپتى مۇنىڭ ومىرگە ۇلكەن جاڭا قۋات اكەلەتىن كەرەمەت ەكەنىن دە كورىپ وتىرمىز، ءبىراق سىزدەر كومەكتەسپەسەڭىزدەر جارىق كورمەستەن قالۋى مۇمكىن.
— نەگە؟
— كومۋشىلەر بار دا، كومەكتەسۋشىلەر جوق.
— ونىڭ راس، — دەدى ابزال ىركىلمەستەن. ونىڭ، بۇل ءسوزى ساۋلەنى تاڭداندىرىپ، مىرقالدى سەسكەندىرىپ تاستادى. — ول كەلەشەكتىڭ ءىسى، كەلەشەككە سىزدەرمەن بىرگە ءبىز دە ۇمتىلىپ كورەرمىز، ول ءۇشىن ايانارىمىز دا بولماس. ال، شاحتانى ولقىلىقتان شىعارۋدىڭ بۇگىنگى جولى قانداي؟ سونى ويلادىڭىز با؟
— ويلادىم، — دەدى ساۋلە ىركىلمەستەن، ەكى ءتۇرلى جول بار. ونىڭ ءبىرى دونباستىقتاردىڭ تاجىريبەسىن كولحوزدان كەلگەندەردىڭ كۇشىمەن ۇشتاستىرا ءبىلۋ. ەكىنشىسى: ەركە جەڭگەلەردى ەرىكسىز جۇمىسقا سالۋ.
— قالاي، ونداي ەركەلەر كوپ پە؟
— از ەمەس. سافونوۆ جولداستىڭ تاپسىرۋى بويىنشا ءتىزىمىن جاساپ ەدىم، كەمىنەن ەكى بريگاداعا مولىنان جەتەدى ەكەن.
— جەڭگەلەر، ەركەلەر دەپ وتىرعانىڭ سەكسەندەگى كەمپىرلەر بولار، ويلانشى؟ — دەدى مىرقال ىزالى كەزىندەگى ادەتىمەن باسىن بۇلعاڭداتا سويلەپ.
ساۋلە قالتاسىنان ءبىر قاعاز الىپ ابزالعا ۇسىنا بەرە، مىرقالعا قاراپ:
— مىنا تىزىمدەگى ءجۇز وتىز ايەلدىڭ ەڭ ۇلكەنى ءسىزدىڭ ۇيدەگى جەڭگەي. ول كىسىنى كەمپىر دەپ ءوزىڭىز دە ايتا الماسسىز، — دەدى.
ابزال ساۋلەنىڭ، ىزالى مىسقىلمەن ايتقان سوڭعى cءوزىنe ىشتەي كۇلە وتىرىپ، تىزىمگە كوز جۇگىرتىپ شىققاننان كەيىن:
— وتە دۇرىس ەتكەنسىڭ قارىنداسىم، وتە دۇرىس. ال، باستىق جولداس! ءسىزدىڭ؛ تاپقان جولىڭىز قانداي؟ — دەپ ەدى، مىرقال ابزالدىڭ كەلە ساۋلەمەن سويلەسىپ كەتكەنىنە ىشتەي كۇيىنىپ وتىر ەكەن، ءجون سويلەسكىسى كەلمەي:
— باسقالاردان سۇراپ الىپ، ماعان سونسوڭ كەل! — دەدى تۇمسىعىن ءبىر كوتەرىپ تاستاپ.
— ساۋلە، سافونوۆ جولداسقا ايتشى، كەڭەسۋگە شاقىرىلعان كىسىلەردى ەرتىپ وسىندا كەلسىن.
ابزالدىڭ بۇل ءسوزى دە مىرقالدىڭ قىتىعىنا ءتيىپ كەتتى، ول قاتۋلانعان كەزىندەگى ادەتىمەن ءتوسىن دە، باسىن دا قابات شالقايتىپ جىبەردى دە:
— پاي-پاي، شىركىن جاستىق اي، كەيدە كوزدى دە بايلاپ تاستايسىڭ اۋ. قۇرمەتتى جولداستار، سىزدەر كوزدەرىڭىزدى اشىپ، جان-جاقتارىڭىزعا ءبىر قاراساڭىزدار ەكەن. وسى كابينەتتە قاراقشى ما، الدەكىم، بىرەۋ وتىر. سوعان ءبىر كوز سالساڭىزدار ەكەن، — دەدى ابزال مەن ساۋلەنى الا كوزىمەن كەزەك اتقىلاپ.
— تاعى دا وتىنەمىن، مىرقال اعا، دوستىقتى قاستىق دەپ ءتۇسىنۋدى تاستاڭىز، — دەدى دە، ساۋلە شىعىپ كەتتى.
ءبىراق ونىڭ بۇل ءسوزى مىرقالدىڭ قۇلاعىنا كىرىپ تە شىققان جوق. ول اشۋلانعان كەزدەگى ادەتىمەن الدىندا جاتقان قاعازدى ولاي ءبىر، بىلاي ءبىر لاقتىرىپ، ءوزى دە سول لاقتىرىلعان قاعازداي بۇرقىراي جونەلدى.
— بۇل قاي باسىنعاندىق. وسى ششاحتانىڭ باستىعى وسى سەن بە، جوق مىنا مەن بە؟ مەنىمەن كەلىسۋ جوق، كەڭەسۋ جوق، شاقىر دا شاقىر، شاقىر دا شاقىر، بۇل نە؟ مەنىڭ بەدەلىمدى ءتۇسىرۋ ارقىلى جيناماق پا ەدىڭ بەدەلدى؟ قارا دا تۇر، جاڭاعى سياقتى وبىۆاتەلدەر ەلگە بارىپ مەن تۋرالى نە دەر ەكەن ەندى.
— سابىر، سابىر، — دەگەن ابزالدىڭ جاي ءسوزىنىڭ ءوزى تىم سالماقتى شىقتى، — مەنىڭ ءوز بەدەلىم وزىمە جەتەدى. ەلدى تىعىز شاقىرتۋىمنىڭ سىزگە زيانى تيمەس. ءسىز جاڭاعى قىزدىڭ سوڭعى ءسوزىن جادىڭىزدا تۇتىڭىز.
— قىزدارعا سەن اق تابىنا بەر، — دەپ مىرقال بۇرىنعىسىنان دا بەتەر دولدانا ءتۇسىپ ەدى. ابزال كۇلىمسىرەپ كەلىپ قاسىنا وتىرا بەرە:
— ءسىز نەمەنە، نۇرلانعا سەنبەگەنىڭىزدەي ماعان دا سەنبەيسىز بە؟ — دەدى.
— وي، نۇرلانىڭ بار بولسىن. نۇرلان، نۇرلان دەيدى عوي. سونىڭ كەسىرى ەمەس پە مەنىڭ تۋدان ايرىلىپ وتىرعانىم، — دەپ مىرقال اتىپ تۇرەگەلدى دە، ءۇيدىڭ ءىشىن كەزىپ كەتتى.
— ونىڭ قانداي كەسىرى؟
— تۋىسى جاتتىڭ ءوزى دە جات، ونداي ادامعا تۋ بەرۋگە بولماس دەيتىن بولار.
— نەمەنە؟ — دەگەن ابزالدىڭ داۋسى وسى جەردە تۇڭعىش رەت ءزىلدى شىقتى.
مىرقال ونىڭ كىرپىك قاقپاستان قادالعان كوزىنە بىردەن ارتىق قاراي العان جوق، تەك ايتەۋىر اعالىعىن ارقالانىپ، ءىشى قالتىراسا دا سىرتىن كۇمپيتە بەردى.
— نەمەنەڭ نە سەنىڭ؟ ءوزىڭ نۇرلان جايىندا رۋساكتىڭ نە دەپ جۇرگەنىن ەسىتتىڭ بە؟ — دەدى، قايتا ورنىنا وتىرا بەرە، سىبىرلاي سويلەپ.
— ەسىتتىم. ءتىپتى، ءوز اۋزىنان ەسىتتىم.
— ەندى نە ايتىپ وتىرعانىڭ؟
— ەگەر دە بىرەۋ وگىز بۇزاۋلايدى دەسە دە سەنە بەرەسىز بە؟
مىرقال اڭىرىپ قالدى دا:
— ونىڭ، ءسوزى مەنىڭ دە قۇلاعىما كىرگەن جوق، — دەدى ساسقانىنان نە دەرىن بىلمەي. — ءبىراق ول الگى ساۋلە دەگەن قىزدىڭ كۇيەۋىمەن ەتە دوس ەكەن. سول ازعىرىپ اكەتتى مە دەگەن وي جەڭە بەرەدى.
— ساۋلەنىڭ كۇيەۋى كىم ەدى؟
— دونباسستىق، سول نۇرلانمەن بىرگە وقىعان پاۆەل گروموۆ دەيتىن بولتىرىك كورىنەدى. نۇرلان ونىڭ قارىنداسىنا ۇيلەنبەكشى ەكەن.
— ونى كىمنەن ەستىدىڭىز؟
— سولارمەن بىرگە وقىعان وسىندا پەريزات دەيتىن قىز بار. كەيبىر سوزدەرىنە قاراعاندا ول قىزدىڭ ءوزى بىزگە كەلىن بولا جازداپ بارىپ قالىپتى. نۇرلان وسىنى الامىن دەپ ءجۇرىپ، سول پاۆەل دەگەننىڭ قارىنداسىنا اۋىپ كەتكەن سياقتى.
— قىزعا اۋعان كوڭىل نەمىسكە دە اۋا بەرە مە ەكەن؟ وسىنداي ءسوزدى ايتۋدىڭ ءوزى ۇيات ەمەس پە؟ ال، نۇرلان سياقتى تۋىسىڭا سەنبەۋ — ۇيات قانا ەمەس، كەشىرىلمەس كۇنا!
— سەنىڭ بۇل ءسوزىڭ قيماعاندىق پا، جوق الدە...
— و قويىڭىز ەندى! — دەدى دە، ابزال مىرقالدىڭ قاسىنان تۇرىپ كەتتى. — ەسىڭىزدە بولسىن، نۇرلاننىڭ جۇرەگى ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزدەن ۇلكەنىرەك، ونداي جۇرەك فاشيستەردىڭ شەڭگەلىنە سيا قويمايدى. ونىڭ ويى دا، كوزى دە كورەگەن، ول جاقىنداعىنى كوزدەمەيتىن، الىستان الىسقا سەرمەيتىن جان. ونداي اسىل ادامدى ەشقانداي جاۋىزدىق جاسىرا المايدى، ەشقانداي زۇلىمدىق ۋلاي المايدى، ويتكەنى، ول كوممۋنيست پارتياسىنىڭ تاربيەسىن العان ادام، سوندىقتان ەندى قايتىپ ەستىرتپەڭىز بۇل ءسوزدى.
مىرقال ءوزىنىڭ مۇنشا نەگە شوشيتىنىن ايتپاقشى بولىپ ەدى، كەڭەسكە شاقىرىلعاندار كەلىپ قالدى دا، ۇلگىرە العان جوق.
— حوش كەلدىڭىزدەر، تورلەتىڭىزدەر، — دەدى مىرقال جىلماڭ قاعىپ، ول اسىرەسە وزىنە ءقاۋىپتى ادامداردى جىلى قارسى الدى. سىننان ولەردەي قورقاتىن ونىڭ كوزىنە وسى كەلگەندەردىڭ ءبارى ءوزىن ايىپتاۋشىلارداي كورىنگەن ەدى، ەندى باقسا ءبارى دە، ءتىپتى جاڭا عانا ءوزى قۋىپ شىققان ميرون پاۆلوۆيچ تە جايدارى ەكەن. سونى كورىپ قۋانا باستاپ ەدى، ابزالدىڭ:
— قانە، وتىرا قالىڭىزدار! ءبىزدىڭ بۇل كەڭەسىمىز ۇزاققا سوزىلۋى مۇمكىن، سوندىقتان تەزىرەك باستايىق، — دەگەن ءسوزى ونى قايتادان شوشىتىپ جىبەردى.
«ە، مىنانىڭ ءبارى سويلەسە سويىلدىڭ دەسەڭشى مەنى»، — دەدى مىرقال ىشىنەن. داۋسىن ءسال شىعارىڭقىراپ: — سوعىستىڭ ۋاقىتى ەكەنىن ۇمىتپاڭدار! — دەپ ەدى، ونى وزىنەن باسقا ەشكىم ەستىگەن جوق.
4
جۇرت وتىرار وتىرماستان ابزال ءسوزدى باستاپ كەتتى.
— وبكوم مىرقال تايمانوۆ جولداستىڭ بايانداماسىن تىڭداۋدان گورى جۇمىسشى جۇرتشىلىقتىڭ، الدىمەن وسى وتىرعان سىزدەردىڭ ۇندەرىڭىزدى تىڭداۋدى ماقۇل كوردى، — دەپ، جايلاپ كوز تاستاپ الدى دا، ساڭقىلداي جونەلدى. — سوعىس بولسا كۇشەيىپ بارادى، سوعىس كۇشەيگەن سايىن ءومىر بۇرىنعىدان دا گورى قىمباتتاپ، ءولىم مۇلدەم ارزانداپ كەتتى. سول قىمبات ءومىر ءۇشىن كومىر قىمبات ەكەنىن بىلەسىزدەر. وتانىمىزدىڭ دونباستاي مول قازىناسى ۋاقىتشا جاۋ قولىندا قالعانىن دا بىلەسىزدەر. ونى جوقتاتپايمىز دەيتىن سىزدەردىڭ تۇرلەرىڭىز مىناۋ، ارتتا قالىپ تۋدان ايرىلىپ وتىرعان. تۋدان ايرىلۋ — ابىرويدان، اتاقتان ايرىلۋ ەمەس پە؟ نامىس قايدا؟ جىگەر قايدا؟ كەزدەسكەن كەدەرگى نە؟ ارتقا تارتقان كەسەل نە؟ سول كەدەرگى، كەسەلدەردى جۇلىپ تاستاپ، العا باسۋدىڭ جولى قانداي؟ سونى ايتىڭىزدار. بارشاڭىزعا قويىلاتىن تىلەك وسى.
— ءيا، ءسوزقۇمارلىققا سالىنباي، ناقتى ۇسىنىستارىڭدى ايتىڭدار. قانە، ءبىرىنشى بولىپ كىم سويلەيدى؟ — دەپ مىرقال كەڭەستىڭ تىزگىنىنە جارماسا كەتتى.
ەسىك جاقتا وتىرعان بىرەۋدىڭ:
— ءوزىڭىز باستاپ جىبەرسەڭىزشى، — دەگەن داۋسى شىقتى.
— مەن وبكومنىڭ بيۋروسىندا سويلەيتىن ءسوزىمدى بۇل جەردە ايتا المايمىن، — دەپ، مىرقال ءقاۋىپ كۇتكەندەي ساۋلەگە كوز تاستاپ ەدى، ول مۇڭلى قالپىن ءالى وزگەرتە الماي، اۋىر ويدا وتىر ەكەن.
— مىرقال ەندى ءوز جاقتاستارىنىڭ اتىن اتاي باستادى.
— پەريزات!.، تولەۋتاي!.. سەرگەي!.. بولەكباس!.. — دەدى. ءارقايسىسىنىڭ اتىن اتاي بەرە، سويلە دەگەندەي باسىن ءبىر يزەپ قالىپ، پەريزاتتىڭ ىشتەي باقاستىعىن سەزەتىن ول، قايتسە دە سويلەتكىسى كەلىپ:
— ءسوز 4-ۋچاستكا ناچالنيگىنىڭ ورىنباسارى، جالىندى جاس ينجەنەردىڭ ءبىرى پەريزات ءاليموۆا جولداسقا بەرىلەدى، — دەدى.
پەريزات قىسىلعاننان نە دەرىن بىلمەي:
— ويباي اي، — دەدى.
— سەن ءوزىڭ جاسىق بولىپ باراسىڭ اۋ، تۇر، سويلەي بەر! — دەدى مىرقال بۇيىرا سويلەپ.
پەريزات ابزال جاققا كوزىن ءبىر توڭكەرىپ تاستادى دا:
— بۇل ءماجىلىس ەمەس قوي سويلەيتىن، تەك ءبىر ۇسىنىس قانا ايتايىن دەپ ەدىم، — دەپ ءتالىمسي قالدى.
— تاك... بىزگە كەرەكتىڭ ءوزى سول.
— بىزدە ءقازىر ايەلدەر بريگاداسىن ۇيىمداستىرۋ كەرەك پە، جوق، پا دەگەن سۇراۋ تۋىپ ءجۇر. شىنىندا، ايەلدىڭ جەر استىنىڭ جۇمىسىنا جارامايتىنى راس. وعان تالاسۋدىڭ قاجەتى جوق، ساۋلە. سوندىقتان، مەنىڭ ۇسىنىسىم — قىر جۇمىسىنداعى ەركەكتەردىڭ ءبارىن جەر استىنا جىبەرۋ كەرەك تە، ولاردىڭ ورنىنا ايەلدەردى الۋ كەرەك. وسى مەنىڭ ايتارىم.
— ول سەنىڭ ۇسىنىسىڭ ەمەس، ساۋلەنىڭ وسىدان ەكى اي بۇرىن مىرەكەڭە تىڭداتا الماي قويعان ءسوزى عوي، — دەدى ەسىك جاقتا وتىرعان بىرەۋ، مىرقال ونى تويتارىپ تاستادى دا، سويلەۋشىلەردىڭ ءبارى دە پەريزاتتاي قىسقا سويلەۋىن ەسكەرتىپ:
- — اقىلى كوپ ادامداردىڭ ءسوزى قاشان دا از كەلەدى. تاعى دا كىمدە قانداي ۇسىنىس بار؟ — دەپ ەدى، ول ءۇمىتىن ساۋلە ءۇزىپ جىبەردى.
— ماعان بەرىڭىز، — دەگەن ءسوزى دە، مىرقالعا ءبىر ءتۇرلى زىلدىرەك ەستىلدى.
ول ورنىنان تۇرىپ، ءسوزىن باستاعان كەزدە كۇلىمسىرەپ تۇرعانداي ەدى، تەز وزگەرىپ، ءوڭى تەز قۇبىلىپ كەتتى.
— جاۋدى اياساق جارالى بولامىز، جارانى جاسىرساق ولەمىز. سوندىقتان ءبىزدىڭ ايامايتىن جاۋىمىز — ىسىمىزدەگى كەمشىلىك، جارامىز تاعى سول. سوندىقتان جاۋدى ايامايىق، جارانى جاسىرمايىق. ءبىز بۇل كۇنگە دەيىن جارانى جاسىرىپ كەلدىك، جاۋدى اياپ كەلدىك. سوندىقتان بىزدەر ءقازىر تۋدان ايرىلىپ، ۇياتتى حالدەمىز. بۇل نەلىكتەن؟ — دەگەن سۇراۋ قويدى دا، وعان جاۋاپتى ءوزى بەردى. ول جارانىڭ اۋزىن ءوزى اشتى دا، ەمىن ءوزى ايتتى.
مىرقال ءسوز قاھارى وزىنە قاراي ءتونىپ كەلە جاتقانىن ءسوزدى دە، الدىن الا، قامدانىپ:
— ەمەۋرىنىڭ قالاي جامان ەدى، قاراعىم. ادەتتە، مۇنداي ءسوز سەزىكتى ادامعا ارنالادى عوي. كوزىڭ جەتكەن سۇمدىعىڭ بولسا اشىپ ايت! ايتپەسە قارا بورانداتپا! دەپ سوزبەن وراپ، ىزالى ەكەنىمدى سەزسىن دەگەندەي شەكە تامىرىن شودىرايتىپ ەدى، مانادان ۇندەمەي وتىرعان سافونوۆ:
— بولمەڭىز، سويلەسىن، — دەدى.
ساۋلە مىرقالدىڭ ءبىر پالە ىزدەپ وتىرعانىن سەزدى، ءبىراق قايمىعا قويعان جوق. بۇرىنعى ۇيالشاق، توپ الدىندا كوپ سويلەمەيتىن ساۋلە بۇگىن اشىنىپ الىپتى. كوپتەن بەرى كەۋدەسىن كەرنەپ جۇرگەن نامىس وتى قانىن قايناتقانداي، كىمدى بولسا دا ايايتىن ءتۇرى جوق.
— سوۆەت ادامى دەگەن كىم؟ — دەگەن سۇراۋ قويدى دا، ونىڭ جاۋابىن دا ءوزى بەردى.
4
بۇل جاۋاپ تا مىرقالعا ۇناعان جوق. اسىرەسە، ساۋلەنىڭ:
— كىمدە-كىم وتانعا كومەك كورسەتۋدىڭ ورنىنا بىزدەر قۇساپ ون مىڭداعان توننا كومىردى كەم بەرىپ، كەيىن تارتسا، ول سوۆەت ادامى ەمەس، — دەگەن ءسوزى جانىنا باتىپ كەتتى مە قالاي:
— سەن ەندى ءبىزدى جاۋ دەمەكپىسىن؟ — دەپ، مىرقال نە ىستەرىن بىلمەي الدىندا جاتقان قاعازدى ولاي ءبىر، بۋلاي ءبىر، تاعى دا لاقتىرا باستادى. سەنى دە وسى قاعازداي لاقتىرارمىن دەگەنى مە، كىم ءبىلسىن.
ابزال مىرقالدىڭ ءسوزدى بولە بەرگەنىن جاقتىرماي:
— ءقازىر سوعىس ۋاقىتى ەكەنىن ءوزىڭىز ۇمىتىپ كەتتىڭىز عوي، — دەپ ەدى:
— بۇل دا سوعىس، — دەدى مىرقال.
ساۋلە مىرقالدىڭ ويىن ءدال باسقانداي، ءسوزىن قورىتا كەلىپ:
— ەگەر ءوزىمىز ىستەي الماساق ورنىمىزدى نان ءۇشىن ەمەس، قان ءۇشىن ىستەيتىن ادامدارعا بوساتقانىمىز ءجون، — دەدى. بۇل ءسوزدىڭ ءدال وزىنە ارنالىپ ايتىلعان ءسوز ەكەنىن مىرقال دا ۇققان ەكەن، ول سوزگە باسقاشا ءمان بەرگىسى كەلدى دە:
— قالاي، قالاي؟ قاي دەگەنىڭدى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ — دەپ الدەنەدەي ءبىر قىلمىستىڭ ءىزىم تاپقانداي جارماسا كەتتى.
— قان دەگەنىم ادام قانى. سوناۋ جاۋ قولىنان توگىلىپ جاتقان، توگىلگەلى تۇرعان اتا مەن انانىڭ، اعا مەن باۋىردىڭ، اپا مەن قارىنداستىڭ قانى، سولارمەن قانداس ءوز قانىم.
ەسىنە نۇرلان مەن دۋلات ءتۇسىپ كەتتى مە ءقايتتى، ساۋلە سونى ايتتى دا جاسقا بۋلىعىپ، سويلەي الماي قالدى. ونى اڭعارماعان مىرقال:
— تۇسىنبەيمىن، — دەپ باسىن شايقادى.
— ءيا، ءتۇسىنۋ كيىن، — دەدى سافونوۆ كۇرسىنە سويلەپ.
شىنىندا، مۇنى ءتۇسىنۋ مىرقالعا كيىن ءتيدى مە، جوق الدە جورتا اڭقاۋلاندى ما:
— قالاي؟ سوندا سول ەلدىڭ قانىن توگىپ وتىرعان ءبىز بولعانىمىز با؟ — دەپ ول سافونوۆ پەن ساۋلەگە كەزەك قاراپ ەدى، ەشقايسىسى دا جاۋاپ قاتقان جوق.
سافونوۆتىڭ ەنىنەن الدەنەنى بايقاعىسى كەلگەندەي، مىرقال كوزىنىڭ قىرىمەن قاراپ ەدى، ول بۋرىل شاشىن اندا-ساندا ءبىر سيپاپ قويىپ، وڭىنەن ەشتەڭە اڭعارتپادى. تەك قولىنداعى جازىپ وتىرعان بلوكنوتىن ستول ۇستىنە تاستاي بەرىپ، ساۋلەگە قاراعان كەزدە عانا ونىڭ كوڭىلىندە ءسۇيسىنۋ بارى كوزىنەن كورىنە كەتتى.
ساۋلە بويىن قايتا جيناپ الىپ، ماناعى ايتقان ۇسىنىستارىن كوپتىڭ الدىنا سالا باستاپ ەدى.
— قاراعىم، قالعان كۇنىمىز قاتىندارعا قاراپ قالسا دا قويشى ەندى. ونان دا باسقا ۇسىنىستاردى ايت، — دەپ مىرقال زىرك ەتتى.
— وسى ايتىلعان ۇسىنىستار قابىلدانباسا، باسقا ايتار ۇسىنىسىم ەش ۋاقىتتا بولا قويماس، — دەدى ساۋلە وتىرا بەرىپ.
ونىڭ وتىرعانى مىرقالدىڭ جۇرەگىن ورنىقتىرعانداي ەدى، ءبىراق وسى كەزدە مىرقال ءۇشىن ونان دا ءقاۋىپتى تاعى ءبىر ادام قول كەتەردى. ول، كەسكىنى كەلىستى كەلگەن جاس جىگىت ەدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، قازىرگى ساتتە ونىڭ. ءوڭى سۇپ-سۇر بولىپ كەتىپتى.
— تاك... تاك... ءسوز كومسومول كوميتەتىنىڭ جاڭا سەكرەتارى، دونباستىڭ اتاقتى ادامىنىڭ ءبىرى، تاك! ءبىزدىڭ، قۇرمەتتى قوناعىمىزدىڭ ءبىرى جولداس سەرديۋككە بەرىلەدى.
سەرديۋك ويلانا تۇرەگەلدى.
— ەڭ الدىمەن ايتارىم: مەن دونباستىڭ اتاقتى ادامدارىنىڭ ءبىرى ەمەسپىن. ەكىنشىدەن، مەن مۇندا كەلگەن قوناق ەمەسپىن، قولىمنان كەلگەنشە كومەكتەسەمىن دەپ كەلگەن قىزمەتشىلەرىڭىزبىن. ءبىراق ازىرگى ىستەگەن ىستەرىم دونباستىقپىن دەپ ايتارلىق ەمەس. ەگەر ءبىز شىن دونباستىڭ ۇلى بولساق، دونباستى جاۋدان تەز قۇتقارعىمىز كەلسە، ونى تەز كورگىمىز كەلسە، ماڭدايدىڭ تەرىن عانا ەمەس، بويدا باردىن ءبارىن كومىردىڭ ۇستىنە توگۋىمىز كەرەك. سوندا عاپا ءبىز دونباستى تەز كورەتىن بولامىز. مەنىڭ ءبىرىنشى ۇسىنىسىم قوناقتىقتى قويالىق قولداسىپ وتىرىپ جۇمىس ىستەيىك.
— دۇرىس!
— دۇرىس!
— ەكىنشى ۇسىنىسىم: دونباستان كەلگەندەردىڭ ىشىندە ءوزىن ءوزى قوناق كورەتىندەردىڭ بارى راس، بۇل ۇيات قانا ەمەس، قىلمىس. ال وسىنداعى بايىرعى باسشىلار دونباستىقتاردىڭ داڭقىنا ءماز بولىپ، ەسكى جۇمىسشىلارىنان ايرىلىپ ءبىر اداسسا، كولحوزدان جاڭا كەلگەن جاس جۇمىسشىلاردى تاربيەلەي الماي شاتاسىپ كەلەدى. ەندىگى جەردە بۇل ەكى الىپ كۇشتى بىرىكتىرە جۇمساي ءبىلۋ قاجەت. ول ءۇشىن: جاس جۇمىسشىلارعا ارنالعان تەحنيكا وقۋى اشىلسىن، ونى دونباستىقتار باسقاراتىن بولسىن. ساۋلە قازىبەكوۆانىڭ ۇسىنىستارىنا مەنىڭ قوسارىم وسى عانا. ەگەردە دونباستىقتاردى قوناق دەپ تۇسىنەتىن باسشىلار بولسا، ولار قوناعىن ءوزىنىڭ ۇيىنە اپارىپ قۇرمەتتەيتىن بولسىن.
— مىنە، بۇل كومسومولدار وستەدى. جان-جاعىن وسىلاي شارپي كەلەدى بۇلار، — دەپ مىرقال كەكەتىندى كەسكىنمەن ىزبار كورسەتىپ ەدى، ونىسىنان سەرديۋك ىعا قويعان جوق.
— مەن ەشكىمدى شارپىپ تۇرعانىم جوق، ۇجدانىمدى شارپىعان ءورتتى سوندىرمەكپىن. ەگەر ويلاپ قاراساڭىز، جاۋ وعىنا ەلدىڭ ەڭ الدىمەن ءتوسىن توسەپ، ەلىن قورعاپ جاتقانداردىڭ كوپشىلىگى سول كومسومول، جاستار ەكەنىن بىلەرسىز. ونىڭ اتى جان-جاعىن شارپىعاندىق ەمەس، ەلىنىڭ نامىسىن شارپىعان ءورتتى ءوزىنىڭ قانىمەن سوندىرگەندىك.
— دۇرىس، ساشا، دۇرىس، — دەگەن داۋىستار تاعى شىعىپ كەتتى. بۇل جولى ولارعا ابزال دا ءۇن قوسىپ ەدى، الدەنەنى ايتقىسى كەلىپ وقتايلانعان مىرقالدىڭ ءۇنى ءوشتى.
— دۇرىس ايتاسىڭ، جولداس سەرديۋك، — دەدى ابزال.
— سەن ءوز باسىڭداعى وسى اسىل ويدى وسىنداعى بارلىق دونباستىقتاردىڭ ساناسىنا قۇياتىن بول. اقتار بولسىن دونباستىقتار دەگەن ارداقتى اتتى. اقتار بولسىن وتان ءۇمىتىن. ول ءۇشىن ەرتىستەن كەلگەن ەڭبەكشى كولحوزشى مەن دوننان كەلگەن جۇمىسشىنىڭ جۇرەگى بىرگە سوعاتىن بولسىن. ءبىزدىڭ ىشىمىزدە قاتتى ۇرىستىڭ كەزىندە باس ساۋعالاپ كىرەتىن تەسىك ىزدەپ ءجۇرىپ قولىنداعى قۇرالىنان، جۇرەگىڭدەگى ار-نامىسىنان ايرىلاتىن قورقاقتار سياقتى ادامدار بار. سوۆەت ادامى ءۇشىن مۇنان اۋىر ءولىم جوق.
— تاك، سەرديۋك، سەن ءالى سويلەپ بولعان جوقسىڭ با؟ — دەدى مىرقال ابزالدىڭ كەيبىر سوزدەرىنە شىداي الماي تىپىرلاپ.
سەرديۋك ماناعى تۇنجىراعان قالپىندا تۇر ەدى. وي نىساناسىنا قادالعان كوزىن ەندى جوعارى كوتەرىپ، كوزىنە تۇسكەن شاشىن كەيىن سەرپە باسىن ءبىر سىلىكتى دە:
— ۇسىنىس رەتىندە ايتارىم: جەر استى جۇمىسىنىڭ اۋىرلىعىنان قورقىپ، ايەلدەردەن جۇمىسشى دايارلاۋعا بولمايدى دەۋ زياندى، جات پىكىردەن تابىلىپ، ونداي جات پىكىرگە تىيىم سالىنسىن.
— دايارلاۋعا بولمايدى دەگەن كىم بار؟ ءوزىن قالاي قالاي سويلەيسىڭ. ورىن قايدا، ورىن؟ — دەپ مىرقال ستولدى ءتۇيىپ – ءتۇيىپ جىبەردى.
— وي كەڭىسە، ورىن دا كەڭيدى.
سەرديۋك وتىرار-وتىرماستان مىرقال بولەكباسقا يەك كوتەرىپ:
— سويلە، بولەكباس، — دەدى.
سويلەۋ دەگەن بولەكباستىڭ ويىندا جوق ەدى، سوندىقتان ورنىنان تۇرارىن تۇرسا دا، نە ايتارىن بىلمەي ەكى كوزى ءۇيدىڭ توبەسىنە قادالىپ جىپىلىقتاپ كەتتى.
— جولداستار!.. تاك، جولداستار!.. ءيا، جولداستار!
اۋزىنا وسىدان باسقا ءسوز تۇسپەگەن سوڭ اياق-قولىن كەزەك قوزعاپ كورىپ ەدى، ونىڭ دا كومەگى بولمادى. ەكى كوزى ءالى توبەدە، كومەيدەن شىعاتىن ءسوز ورنىنا، ماڭدايدان تەر شىقتى. وعان جۇرتتىڭ كۇلكىسى كەلدى دە، مىرقالدىڭ ىزاسى كەلدى.
— تاك، جولداستار. ورىستىڭ موپاسسان دەيتىن ۇلكەن جازۋشىسى ايتقان، ايەلدەر دەگەن ول كىسى... ا، عافۋ ەتىڭىزدەر، جولداستار، مىنا سياقتى قىزدار جايىندا ايتقان سول كىسىنىڭ ءبىر ءسوزى بار ەدى. ءوزى الگى ءبىر كورىنگەن جاۋىر اتقا جارماساتىن الاقۇستىڭ فاميلياسى قالاي ەدى؟ قاپ! اۋزىما نەتپەۋىن قاراشى. ءيا، كىم بولسا ول بولسىن، سول الا قۇس قۇساپ بۇلار كورىنگەنگە بارىپ ءبىر جارماستى. ءدال ءبىر وزدەرىنەن باسقا كىسى موسكۆادا وقىماعانداي اق. بۇگىنگى سويلەگەندەردىڭ ىشىندە ءجونى نەلەۋ، ءيا، ادامنىڭ ميىنا سونانىڭ تۇمسىعىنداي بولىپ كىرىپ كەتە الاتىن نەلەۋ ءسوزدى ەستي الماعانىما مەن ۇلكەن قاپا بولىپ تۇرمىن. بۇل نە؟ مەنىمشە، بۇل مىرزاكەڭ ايتقاندايىن، تۇپا-تۋرا بارىپ تۇرعان دەموگوكتىك. ءيا، ۇعىپ قويىڭدار، مەن بۇل ءسوزدى ساۋلە قازىبەكوۆا مەن سەرديۋكتىڭ ادرەسىنە ايتىپ تۇرمىن. شىنىمدى ايتايىن، بۇلاردىڭ ءسوزىن ەستىگەندە مەنىڭ باسىمداعى بارلىق شاش ورە تۇرەگەلدى. بۇل نە ماسقارا؟ جاستار دەگەندەر ۇلكەن باستىقتى سىيلار بولار ەدى. ونىڭ ءبىرى جوق، كورىنگەن جاۋىر اتقا جارماساتىن الگى... الگى... ءبىر الا قۇستىڭ فاميلياسى قالاي ەدى؟ ونىڭ بۇل سوزىنە وتىرعاندار دۋ كۇلدى دە، ساۋلە ىزالانا ءتۇستى.
— الاقانات ساۋىسقانىڭ ءبىز بولعاندا، جاۋىر ات دەپ تۇرعانىڭ كىم؟ مىرزەكەڭ بە؟ ونى دا ايتا كەت، — دەپ ساۋلە قالجىڭمەن قاعىتىپ ەدى، ول قولىن ءبىر سەرمەدى دە:
— و دا سەندەرسىڭدەر، سەندەر ەش جەردە سىنالماي جامان وسكەنسىڭدەر. ەندى سىننان كوز اشپايسىڭدار، ۇقتىڭدار ما؟ تاك جولداستار! ءقازىر سوعىس كەزى! — دەدى دە وتىرا كەتتى.
سافونوۆتىڭ ەكى كوزى مانادان بولەكباستا ەدى، ەنىندە بۇل نەتكەن ادام دەپ تاڭىرقانۋ بار سياقتى. ول اركىمدەرگە ءبىر قاراپ الدى دا:
— جولداس بۇلدىرگەنوۆ، ءسىز قولىڭىزعا قارۋ الىپ، جاۋمەن سوعىسا الاتىن جاس ادامسىز. ءسىزدى مايدانعا جىبەرمەگەندە مايدان ءۇشىن كوپ پايدا كەلتىرەدى دەپ جىبەرمەگەن بولار. باسقانى بىلاي قويا تۇرايىق شاحتىنى ول قىلىقتان قايتسەك شىعارامىز؟ سول جونىندە نە ويىڭىز بار؟ — دەدى.
وزىنەن دارەجەسى جارتى ەلى جوعارىلاردىڭ ءبىرى قاباعىن تۇيە قاراسا دا قالتىراي قالاتىن بولەكباس سافونوۆتىڭ سۇراۋىنا تۇسىنگەن دە جوق، ءىشى قالتىراعان كەزدەگى ادەتىمەن توبەگە قادالعان كوزىن جىپىلىقتاتىپ جىبەردى.
— مەن الدىنعى جولداستاردىڭ سوزىنە تۇگەل قوسىلامىن... — دەپ، مىڭگىرلەي سالدى.
بولەكباستىڭ ءبىر ادەتى بەس مينۋت سويلەسە بەس اي بويى وكىنۋشى ەدى. سول ادەتىنە تاعى باستى. اڭداماي سويلەگەنى ءۇشىن اۋىرماي ولگەنىن سەزىپ وتىرا بەرىپ ەدى، الدىنا ساۋلە لاقتىرعان ءبىر جاپىراق قاعاز كەلىپ ءتۇستى دە، ميىن شاعىپ تۇرعان وكىنىشتى اپ-ساتتە جويىپ جىبەردى. ءبىراق ونىڭ كۇتكەنى بولمادى. ساۋلەنىڭ قاعازىن تەز قاعىپ الىپ باسقالارعا كورسەتپەس ءۇشىن ستول استىنا جاسىرا بەرە اشىپ وقىپ ەدى:
— سەنىڭ موپاسسان دەگەنىڭ ءوزىمىزدىڭ اباي دا، اۋزىنا تۇسپەگەن ءسوز ابايدىڭ مىنا ولەڭى بولار:
جانى اياۋلى جاقسىعا قوسامىن دەپ،
اركىم ءبىر يت ساقتاپ ءجۇر ىرىلداتىپ...
دەگەن سوزدەر جازىلىپتى. بولەكباس ونى وقىرىن وقىسا دا، وڭمەنىنەن كەلىپ وق تيگەندەي دەمى شىقپاي قالدى. ءتىپتى ەشكىمنىڭ بەتىنە دە قاراي الماي تەمەن تۇقيىپ كەتتى. ويتكەنى، ءوزىنىڭ باعاسى ءدال وسى اباي ايتقانداي ەكەنىن ول جاڭا عانا ءسوزدى دە، وزىنە ىشتەي كىجىنىپ وي دۇنيەسى استان-كەستەن بولدى. قانشا ۇزاققا بارارىن، ايتەۋىر ەندىگى جەردە مىرقالدىڭ ايتاقتاعان ءيتى بولماۋعا ىشىنەن سەرت ەتتى.
— «جوق، مەن ونىڭ قول شوقپارى دا بولا الماسپىن»، — دەدى ىشىنەن.
مىرقالدىڭ ەندىگى سويلەتكىسى كەلگەندەردىڭ ءبىرى ورتاداعى ۇزىن ستولدىڭ ەسىك جاق شەتىندە تۇنەرىپ وتىرعان شالتاي ەدى. مىرقال ەندى سوعان ءسوز تاستادى.
— تاك جولداستار! ەندىگى ءسوز كومسومولدار ۋچاستكەسىنىڭ باستىعى شالتاي ەلەمەسوۆ جولداسقا بەرىلەدى، — دەپ ەدى، شالتاي كوڭىلسىز كۇيدە ورنىنان تۇردى.
— مەن قوش ايتىسقالى كەلگەن اداممىن. ەگەر مەنىڭ پىكىرىمدى ءبىلىپ قالعىڭىز كەلسە، كەيىن وزىڭىزگە وڭاشا ايتايىن، — دەدى.
— سەن قايدا بارماقسىڭ؟
— مايدانعا.
— نە دەيدى؟ سەنى مايدانعا جىبەرەتىن كىم؟ — دەپ مىرقال شوشىپ كەتتى.
— جىبەرەتىن جەر جىبەرەدى دە.
— جوق، ول بولماس.
— نەگە بولماسىن، — دەدى شالتاي قايتا وتىرا بەرىپ.
وزىنەن ىلگەرى ادامداردىڭ مايدانعا كەتكەنىنە ىشتەي قۋاناتىن بولەكباس شالتايعا كەلگەندە وزگەرىپ سالا بەردى. ويتكەنى، وزىنە دوستىق جاسايتىنداردىڭ ءبىرى وسى شالتاي ەدى. ەڭ جاقىن دوسى نۇرلان بولسا جوق، ەندىگى قالعان جالعىز جاناشىر دوسىنان ايرىلاتىن بولعان سوڭ ول بالداعىنان ايرىلعان اقساق ادامداي لەزدە كۇيرەپ سالا بەردى. ءبىراق ونىڭ ەڭ اينىماس دوسى ءوزىنىڭ جاعىمپازدىعى ەدى. ومىرگە وزىمەن بىرگە كەلىپ، بىرگە ەسىپ كەلە جاتقان سول كارى دوسىنا تاعى دا باس ءيىپ، جاڭا عانا وشتەسىپ وتىرعان مىرقالدىڭ الدىندا قايتادان مايماڭ قاقتى.
— مىرزەكەڭنىڭ رۇقساتىنسىز جىبەرەتىن كىم ول ءوزى؟ ول بولا قويماس. مىرزەكەڭ سويلەسەتىن بولار ولارمەن، ءبارىمىز بولىپ تىلەيمىز مىرزەكەڭنەن، — دەپ ول شىن دوستىق تىلەگىن بىلگەنىنشە سەزدىرىپ ەدى، شالتاي وعان مايدانعa ادام جىبەرۋ جىبەرمەۋ مىرقالدىڭ قولىندا ما ەدى، نە وتتاپ وتىرسىن دەگەندەي ىزبارلانا ءبىر قارادى دا، ۇندەگەن جوق.
— تىلەمەسەڭدەر دە سويلەسەمىن. كومىر بەر دەيتىن بولسا؛ مەنىڭ بەرەتىن بىردە-بىر ادامىم جوق. Taك... ءسىز سويلەيسىز بە؟ دەپ مىرقال سافونوۆقا قاراپ ەدى، ول باسىن شايقاپ:
— جۇرتتى تىڭدايىق، — دەدى.
— ايتىلىپ جاتقان جاقسى ۇسىنىستاردىڭ ءبارى دە وسى كىسىنىڭ باسىنان شىققان، — دەدى ساۋلە.
مىرقالدىڭ كەڭەستى وسىمەن اياقتاعىسى كەلگەن ويى الىسقا بارعان جوق، ابزال ونى ءبىر اۋىز سوزبەن قاعىپ ءتۇسىردى دە، جۇرتتىڭ نازارىن ءۇيىرىپ الا جونەلدى. ەڭ الدىمەن جاڭاعى سويلەپ ەتكەندەردىڭ ءارقايسىسىنا ءوز ۇسىنىستارى جايىنان سۇراۋ بەرىپ، ءبارىنىڭ ويىنداعى اسىلىن ەكشەپ، ءتۇيىپ الدى دا، سويلەمەگەن ءبىر ادام قالدىرعان جوق. ونىڭ، اسىرەسە، قادالعانى ميرون پاۆلوۆيچ.
— كومباينىڭىزدىڭ ماسەلەسىن جەكە اڭگىمەلەسەمىز. سىزشە شاحتانى ولقىلىقتان قۇتقارۋدىڭ باسقا قانداي جولى بار، ويلانىڭىز، ميرون پاۆلوۆيچ! ءسىز وسكەن دونباسس مۇنداي قيانعا تالاي كەزدەسكەندە ونان اسۋدىڭ جولىن تالاي تاپقان دا بولار، ويلانىڭىز.
ابزالدىڭ بۇل ءسوزى بارلىق ويى دۇنيەگە ءوزى ءالى كەلمەگەن كومىر كومباينىنان ۇزاي الماي اينالسوقتاپ وتىرعان ميرون ءپاۆلوۆيچتى الىسقا، ءتىپتى سوناۋ دونباستىڭ وتكەن تاريحىنا قاراي الىپ كەتتى.
ول بۇدان بىرنەشە جىل بۇرىن پارتيا مەن ۇكىمەت باسشىلارىنىڭ كرەملدە وتكىزگەن ءبىر ماجىلىسىنە قاتىسقان ەدى، نەشە جىلدار بويى ولقىلىقتان شىعا الماي كەلگەن دونباستىڭ كەلەشەگىنە كەن. جول اشقان ءبىر قارت جۇمىسشىنىڭ سول ماجىلىستەگى ۇسىنىسى بولعانىن بايانداپ ءوتتى دە:
— ءبىز دە سوندا ماتەريالنىي قىزىعاتىن بولۋىمىز كەرەك. مىسالى، نورماسىن ارتىق ورىنداعاندارعا ارتىق اقى تولەۋدىڭ ۇستىنە، ازىق-تۇلىكتى دە ارتىق تولەيتىن بولساق جۇمىس ءونىمىنىڭ ارتاتىنى ءسوزسىز، مەنىڭ ايتار ۇسىنىسىم وسى عانا، — دەدى.
ابزال ايتىلعان ۇسىنىستاردىڭ ىشىنەن ۇشەۋىن، اتاپ ايتقاندا ايەلدەر بريگاداسىن ۇيىمداستىرۋ، سوسياليستىك جارىستى كۇشەيتۋ، نورماسىن ارتىق ورىنداعاندارعا ازىق-تۇلىكتى دە ارتىق تولەۋدى تاڭداپ الدى دا:
— بىزدەر وسى ۇشەۋىن جۇزەگە اسىرۋعا كىرىسەمىز. سونىمەن قابات سىزدەرگە قويار ءبىر سۇراۋىم بار. سىزدەردە ءونىمنىڭ تومەندەۋىنە نەگىزگى سەبەپتەردىڭ ءبىرى شترەك ءازىر بولماعاندىقتان جاڭا لاۆانىڭ اشىلماۋى بولىپ ءتۇر. نەگە لاۆانى شترەكتى قۋالاي اشپاسقا؟ — دەدى.
— قالاي؟ — دەدى مىرقال تاڭدانا قاراپ. — شترەكتى قازىپ بولماستان لاۆانى قالاي اشامىز؟
— اشۋعا بولماي ما؟
— ەشبىر بولمايدى. زابوي اشۋدىڭ ونداي سيستەماسى تاريحتا بولعان ەمەس.
— مەنىڭشە، ونداي تاريحتى وزگەرتۋگە بولاتىن سەكىلدى. قالاي دا وزگەرتۋ قاجەت. ەندى وسى ءتورت ۇسىنىستى كوپشىلىكتىڭ الدىنا سالىپ، جۇزەگە اسىرۋدىڭ جولىن كەڭەسەيىك، جالپى جيىلىستى شاقىرىڭدار.
— قاشان؟ — دەدى مىرقال شوشىنعاننان ىشقىنا داۋىستاپ.
— بۇگىن كەشكى سەگىزدە.
— جوق، مەن ونداي جاۋاپتى جيىلىسقا باياندامانى بۇگىن تۇگىلى ەرتەڭ دە جاساي المايمىن. ازىرلەنبەي سويلەۋ ادەتىمدە جوق، — دەدى، الدىندا جاتقان قاعازدى تاعى دا ولاي ءبىر، بۇلاي ءبىر لاقتىرىپ.
— قورىقپاي اق قويىڭىز، بۇل باياندامانى جاسايتىن مەنمىن.
ابزال سونى ايتتى دا، سويلەي تۇرەگەلدى.
— ول جيىلىسقا جۇمىسسىز وتىرعان ايەلدەر تۇگەل كەلسىن! مۇنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن، ساۋلە قارىنداس، سەن ال. شاحتا كوميتەتى مەن كومسومولدار كوميتەتى سوسياليستىك جارىستى ورىستەتۋدىڭ جولىن بەلگىلەپ كەلىڭدەر. باس ينجەنەر جولداس، ءوندىرىس سيستەماسىنا تاعى قانداي وزگەرىستەر كىرگىزۋگە بولاتىنىن ويلاسا كەلىڭىز. ال، سافونوۆ جولداس، ءسىز ەكەۋىمىز ساياسي تاربيە جۇمىستارىمەن بىرگە، ميرون ءپاۆلوۆيچتىڭ كومباينىنا جاندى موتور بولامىز. بۇعان نە دەيسىزدەر؟
— دۇرىس.
— وتە دۇرىس، — دەدى وتىرعاندار.
— دۇرىس ەمەس بولسا، كوڭىلگە قاراماي ايتىڭىزدار، — دەدى ابزال.
— ءبارى دە دۇرىس، ءبارى دە ىستەلەدى، — دەدى سافونوۆ، — تەك جالپى جيىلىستى بۇگىن ەمەس، ەرتەڭ شاقىراتىن بولساق...
ابزال قالتاسىنان كىشكەنە بلوكنوتىن الىپ قارادى دا:
— ماقۇل، — دەدى.
وسى ارادا مىرقال وزىنشە ءبىر «دانىشپاندىق» ءسوز ايتتى:
— دوستارىم! ەرتەڭگى وننان بۇگىنگى بەس ارتىق، ەرتەڭگە دايىندالامىز دەپ بۇگىنگى كۇننىڭ جۇگىن ۇمىتىپ كەتپەڭدەر. بارىڭدار! — دەدى سوڭعى ءسوزىن زىلدەنە سويلەپ.
جۇرت دابىرلاسىپ تاراي باستاعان كەزدە، مىرقال سافونوۆتىڭ قۇلاعىنا الدەنەنى كۇبىرلەپ قۇيىپ جاتتى، ءسىرا، ساۋلە مەن سەرديۋك جايىندا بولۋ كەرەك، اۋزى سافونوۆتىڭ قۇلاعىندا دا، كوزى سول ەكەۋىندە بولدى.
شالتاي ونىڭ، ساۋلە جايىنداعى ءبىر ءسوزىن ەستىپ قالىپ:
— بۇل نەتكەن قۇنسىزدىق؟ — دەپ ىزامەن ورىندىقتى سارت ەتكىزىپ قايتا وتىرا كەتىپ ەدى، مىرقال جالت قاراپ:
— تاك، ال سەن سويلەشى، شالتايىم، نە دەپ ءجۇرسىڭ سەن وسى؟ بولەكباس، سەن ۇزاپ كەتپە، سەنىمەن سويلەسەتىن ءسوزىم بار، — دەدى.
ونداعى ويى ساۋلەنىڭ ورنىن الىپ بەرەتىنىن ايتىپ، بولەكباستى سوعان قارسى ايداپ سالۋ ەدى. وعان بولەكباس قايرىلىپ قاراعان دا جوق.
— دارىگەرگە بارامىن، — دەدى دە شىعىپ كەتتى.
مىرقال ونىڭ تىڭداماي كەتكەنىنە تۇنەرە ءتۇسىپ بارىپ، قايتادان جادىراپ:
— شالتايىم سەن مايدانعا كەتەمىن دەيمىسىڭ؟ — دەدى.
— ءيا، كەتەمىن.
— ونىڭ ءساتى بولا قويماس. مەن ءتىرى تۇرعاندا سەن ەشقايدا كەتپەيسىڭ. ونى ءوزىم سويلەسىپ رەتتەيمىن، تاك! باسقا جۇمىسىڭ بولسا ايتا بەر!
— باسقا جۇمىسىم جوق،. مەنىڭ قالۋ-قالماۋىم ءسىزدىڭ قولىڭىزدان كەتىپ قالعان. جالعىز عانا ايتارىم، جانارى ساۋلەنىڭ جايى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ونىڭ كىم ەكەنىن ءسىز ءالى كۇنگە دەيىن بىلمەيدى ەكەنسىز.
— تاك، تاك ونىڭ راس. مەن مۇنى ءتاۋىر قىز بولار دەپ ءوزىن ءبىراز قولداعان ەدىم، ونىم قاتە ەكەن. ەندى باقسام، وزىندە ءبىر تەرىس يدەيا بار كورىنەدى.
— مەنىمشە، ءسىزدىڭ ءوزىڭىز تەرىس جولدا جۇرگەن ادام كورىنەسىز، — دەدى شالتاي نىقتاپ تۇرىپ.
مىرقال مۇنداي ءسوزدى كۇتكەن جوق ەدى، ويلاماعان جەردەن بىرەۋ ۇرىپ كەتكەندەي تۇرشىگە:
— ەي، سەن، سەن ءوزىڭ نە ايتپاقسىڭ وسى؟ — دەدى كوزى شاتىناپ.
— بۇل جەردە ەشكىم جوق، اشىق سويلەسەيىك. وسى ءسىز ادامنىڭ باسىمەن ويناۋدى قوياسىز با بۇل، جوق پا؟
— وي، سەنىڭ وزىڭدە ەس بار ما؟ قاي جەردە مەن ادامنىڭ باسىمەن ويناپ ەدىم؟
— ويناماساڭىز بۇل نە؟ ءبىر كەزدە ساۋلەنى توبەگە كوتەرگەن ءوزىڭىز ەدىڭىز، وعان ءبارىمىز دە قۋانعان ەدىك، ەندى ونى قۇرتۋعا اسىعىپ ءجۇرسىز. بۇل ويناعان ەمەي نەمەنە؟ ەسىڭىزدە بولسىن، ساۋلەدەن ءسىزدىڭ ارتىقتىعىڭىز، تەك شەنىڭىز عانا. شەن دەگەن شەكپەن سياقتى. بۇگىن جاڭا، ەرتەڭ ەسكى. ال اسىلدىڭ اتى اسىل. وتقا تۇسسە دە اسىل، سۋعا باتسا دا اسىل. وعان ءسىز تات بولىپ جابىسا المايسىز.
بار ايتارىم وسى عانا. قوش بولىڭىز! — دەدى دە شالتاي شىعىپ جۇرە بەردى.
مىرقال جىنىن الدىرعان باقسىداي ماڭگىرىپ قالدى. ءبىراق ول ار-ۇياتىن مانساپتىڭ جولىنا جۇمساۋعا بەكىنگەن بەتىنەن، وزىنە جايلى ورىپ، جاقسى اتاق مولايتۋ ءۇشىن وزىنەن باسقالاردى شاماسىنىڭ جەتكەنىنشە باسىپ جانشا بەرۋ نيەتىنەن قايتقان جوق.
سەگىزىنشى تاراۋ
1
وتكەن جيىلىستان مىرقال دا، مىرقالدى قورعاي سويلەگەن رۋساك، تا ابىروي العان جوق ەدى. سونىڭ سالدارىنان دا رۋساك بۇگىن ساۋلەنى تىعىز شاقىرتىپتى.
باستىعى تۇشكىرگەن سايىڭ قۇدايىنا ءبىر جالبارىناتىندار بۇل ترەستە دە از ەمەس-تى. سولار بولۋ كەرەك. ساۋلە ترەسكە كىرگەننەن تالاي تۇكسيگەن قاباقتارعا، تالاي بۇرتيعان اۋىزدارعا كەزدەستى. سونىڭ ءبىرى رۋساكتىڭ جىمىق كوز، كەم يەك حاتشىسى قاناي، ول ساۋلە كەلگەننەن تۇكسيىپ ەدى، قاباعىن ءالى ءبىر اشقان جوق. رۋساققا ءبىر كىرىپ شىعىپ:
— وتىرا تۇر، — دەگەن ەدى، سونان قايتىپ ءۇن دە قاتقان جوق.
مانادان بەرى رۋساك تالاي ادامدى قابىلداپ، تالاي ادامدى باسقا قىزمەتكەرلەرىنە جونەلتىپ جاتتى. مۇنىڭ ءبارى ساۋلەگە قورلاۋدىڭ ءبىر ءتۇرى بولىپ كورىندى! اسىرەسە كەلگەن سايىن «قارىنداسىم» دەپ سىزىلا مايىسىپ تۇراتىن مىنا جىمىق كوز حاتشىنىڭ بۇگىن قاباعىن باستىعىنىڭ قاباعىنا ۇيلەستىرە قويعانى اق ىزاسىن كەلتىردى.
«ە، مانساپتىڭ قايىرشىسى ورنىمنان ايرىلىپ قالامىن، دەپ . وتىرسىڭ اۋ، ءا!» دەدى ساۋلە ىشىنەن. وسىمەن اعايىنداس ءبىر ءسوزدى قانايدىڭ وزىنە اشىق ايتقىسى كەلىپ ەدى، ەنتىگە باسىپ سايران كىرىپ كەلدى دە، ويىن ءبولىپ جىبەردى.
ول كەلە اق ءتوس قالتاسىنان ءبىر پاكەتتى سۋىرىپ الا سالىپ:
— اعاي، باستىعىڭىزعا بارىپ ايتىڭىزشى، ماعان تەز رۇقسات ەتسىن، — دەدى.
قاناي وزىنەن تومەنگىلەردەن مۇنداي ءسوزدى بۇرىن ەستىمەگەن بولۋ كەرەك:
— سەن كىمسىڭ؟ — دەدى سايرانعا تىكسىنە قاراپ.
— مەن جۇمىسشىمىن.
— جۇمىسشى بولساڭ كىمگە كەلگەنىڭدى نەگە بىلمەيسىڭ؟
بۇل سۇراۋعا تۇسىنە الماي ەندى سايران تاڭداندى. ول ساۋلە مەن قانايعا كەزەك قاراپ الدى دا:
— وسى مەن اداسقان بولۋىم كەرەك، رۋساك دەيتىن باستىقتىڭ قايدا تۇراتىنىن ايتىڭىزدارشى، — دەدى.
— ول وسىندا.
— ەندەشە نەمەنەگە تەرگەي قالدىڭىز؟ مەن سول كىسىگە مىنا ءبىر قاعازدى بەرەمىن دە كەتەمىن.
— ءوزىڭ ءبىر ەسەر ەكەنسىڭ، ءا! اكەل بەرى.
— جوق، بۇل رۋساك جولداستىڭ ءوز قولىنا تاپسىرىلاتىن قاعاز.
— ءوزىڭ مەنى وسى ارادا شوشقا تاعالاپ وتىر عوي دەيمىسىڭ، اكەل بەرى!
— جوق، مىرقال اعاي سول كىسىنىڭ ءوز قولىنا تاپسىر دەگەن.
مىرقالدىڭ اتى اتالعان سوڭ قانايدىڭ قاباعى قايتا سىلق ەتتى.
— وندا ەرتەڭگە دەيىن وتىر ماعان دەسە، — دەدى.
ونىڭ بۋلاي قۇبىلا قالۋىندا نە سىر بارىن ساۋلە دە، سايران دا سەزگەن جوق. سايران ساۋلەنىڭ قاسىنا بارىپ وتىرا بەرە:
— ءسىز دە كەزەك كۇتىپ وتىرسىز با؟ دەدى تاڭدانعان پىشىنمەن.
ساۋلە جاۋاپ قاتقانشا بولعان جوق، سايران اتىپ تۇرىپ قانايدىڭ قاسىنا جەتىپ باردى. ول قانايدىڭ كوزى جىپىلىق قاققانىن شاقىرعانى دەپ ۇققان ەكەن. قانايدىڭ الدىنا ەڭكەيە بەرە:
— انا كىسى مەنەن بۇرىن كەلگەن عوي. ونان بۇرىن كىرگەنىم ۇيات ەمەس پە؟ — دەدى.
— ساعان كىر دەگەن كىم بار؟ — دەپ قاناي قاباعىن تۇيە قاراپ قالدى.
— ەندى نەمەنەگە شاقىردىڭىز؟
— سەنى شاقىرعان كىم بار؟
— ويباي اۋ، جاپ-جاڭا كوزىڭىزدى قىسىپ شاقىردىڭىز عوي.
«مىناۋ ءبۇلدىردى اۋ»، — دەدى ساۋلە ىشىنەن. ول قانايدى اشۋلانار، سايراندى قۋىپ شىعار دەپ ويلاعان ەدى، ولاي بولمادى، قاناي ورنىنان جىميا تۇرەگەلىپ سايراننىڭ ارقاسىنان قاقتى دا:
— بار، ىنىشەگىم، مەن سەنى شاقىرعانىم جوق. بىلمەگەن سەن دە ايىپتى ەمەسسىڭ، بىلدىرمەگەن مەن دە ايىپتى ەمەسپىن. وعان مەنىڭ كوزىم ايىپتى، بارا عوي، — دەدى.
قانايدىڭ جىپىق ەكەنىن سايران ەندى عانا ءبىلدى دە، ۇيالعاننان قۇلاعىنا دەيىن قىزارىپ كەتتى. «كەش» دەۋگە دە «قوش» دەۋگە دە شاماسى كەلگەن جوق، قولىنداعى پاكەتتى ستول ۇستىنە تاستاي سالىپ اتا جونەلدى.
— ءوزىنىن ۇياتى بار بالا ەكەن، ويلاماعان جەردەن ريزا بولعانىمدى قاراشى.
— ويلاماعان جەردەن كورسەتكەن وسى قىلىعىڭىز ءۇشىن مەن سىزگە رازى بولىپ قالدىم، — دەدى ساۋلە شىن رازى كوڭىلمەن. — ءبىراق، ءسىزدىڭ ەش ۋاقىتتا رازى بولمايتىن دا مىنەزىڭىز بار ەكەن.
— ول راس، قارىنداس. سوعىستىڭ كەسىرىنەن ءبىر جامان مىنەزدەر پايدا بولىپ ءجۇر، ونى ءوزىم دە سەزىپ ءجۇرمىن.
— قانداي مىنەز؟
— ءوي، قارىنداس اي، ونىڭ نەسىن سۇرايسىڭ؟ مايدانعا بارامىن دەپ، ارىز بەرىپ ەدىم كوزىم جارامادى. شاحتى جۇمىسىنا ءوزىم جارامادىم. ەل باسىنا مىناداي اۋىر كۇن تۋعاندا كىم بولسا سونىڭ قولىنان كەلەتىن ءىستى ىستەپ وتىرعانىم مىناۋ. وتىرعان ورنىم وزىمە جاقپايدى، ءوزىم باستىققا جاقپايمىن. ارمانى كوپ، دارمەنى جوق، سول كوپ ارماننىڭ وتىنا ورتەنگەن ءبىر جانمىن مەن.
— بۇرىن قايدا ىستەپ ەدىڭىز؟
— ءوي، قارىنداسىم اي، ونى نەسىنە سۇرايسىڭ. سوعىستان بۇرىن سول ءسىزدىڭ شاحتىڭا ماركشەيدر بولىپ ىستەيتىنمىن.
— ماركشەيدر! — دەدى ساۋلە تاڭدانىپ.
وسى كەزدە رۋساكتىڭ كابينەتىنەن ميرون پاۆلوۆيچ قاتتى اشۋمەن شىعا كەلدى.
— ءسىز وسى كابينەتتەن ىلعي كۇيىنىپ شىعاسىز، بۇل قالاي؟ — دەدى ساۋلە ونىمەن ەڭ العاش تانىسقان كۇنىن ەسىڭە ءتۇسىرىپ. بۇل ەكەۋى ەڭ العاش وسى قابىلداۋ بولمەسىندە، ءدال وسى ديۆاندا وتىرىپ بىلاي تانىسقان ەدى...
ول كەزدە ساۋلە ونى سىرتىنان ءبىر-اق رەت كورگەن ەدى. كورگەندە مىرقال كورسەتكەن-دى. ول ميرون ءپاۆلوۆيچتى سىرتىنان نۇسقاپ: «دونباستىڭ مىنا ءبىر شاتاسقان شالىن ترەست ءبىزدىڭ شاحتاعا جىبەرىپتى. ءسىرا، ەسى اۋىسقان بولۋ كەرەك، تالقان جەۋدەن باسقاعا قاۋقارى جوعىن بىلمەي، كومىر كومباينى دەي مە، سونداي بىردەڭە جاسايتىن كەرەمەتىم بار دەپ ساندىراقتايدى»، — دەگەن ەدى. سول «شاتاسقان شالدىڭ» رۋساكپەن ۇزاق سويلەسىپ شىققانىن كورگەننەن كەيىن ساۋلە ويلانىپ قالدى. «مۇمكىن، سونداي ءبىر كەرەمەتى بارى راس تا شىعار»، — دەدى ىشىنەن.
قارت ونىڭ نە ويلاپ وتىرعانىن سەزگەن جوق، ءتىپتى قاناي ەكەۋىنە كوز دە سالعان جوق. ۇلكەن ۇمىتپەن كەلىپ، ۇلكەن كۇيىكپەن قايتقان بولۋ كەرەك، داۋىل سوققان تەرەكتەي تەڭسەلىپ بارىپ ديۆانعا وتىرا كەتتى دە:
— ەندى ءقايتتىم؟ قايدا باردىم، كىمگە ايتتىم؟ وسىنشا ەلدە جانىمدى ۇعار ءبىر جاننىڭ بولماعانى ما بۇل؟ — دەدى ول وز-وزىنەن كۇڭىرەنىپ. قالتاسىنان تەمەكى ساۋىتىن الىپ شىلىم وراعىسى كەلىپ ەدى، قولى دىرىلدەپ وراي المادى.
— بەرە تۇرىڭىز، شىلىمىڭىزدى مەن وراپ بەرەيىن، — دەدى ساۋلە قارتتىڭ قاسىنا وتىرا بەرىپ.
قارت ونىڭ باس-اياعىنا كوزىن ءبىر جۇگىرتتى دە:
— قىزىم، سەن دە وسىندا ىستەيمىسىڭ؟ — دەدى.
— جوق، مەن شاحتىڭا ىستەيمىن.
ساۋلە ءوز ءاتى-جونىن ايتىپ قولىن ۇسىنىپ ەدى، قارت ونىڭ قولىن قۇشىرلانا ۇستاي الىپ، كوزىمنىڭ جانارىمەن كورەيىنشى دەگەندەي سول جاق قولىمەن كوزىلدىرىگىن جۇلىپ الدى.
— مەن دونباستان كەلگەندەردىڭ ءبىرى ميرون پاۆلوۆيچ گالكين دەيتىن بولامىن. قاتەلەسپەسەم، سەن ءبىز تۇرعان شاحتادا ينجەنەرسىڭ، ءا؟
— قاتەلەسكەن جوقسىز.
— قولىمنىڭ ءدىرىلىنىڭ سۋ سەپكەندەي باسىلا قالعانىن قارا. ءيا، سويلەي بەر، قىزىم.
ساۋلە ونىڭ سىناپتاي تولقىپ، الماستاي جالتىلداعىش قىلىعىنا تۇسىنە الماي:
«بۇل نەتكەن ادام؟ — دەدى ىشىنەن. — الدە مىرقالدىڭ ايتقانى راس پا؟» ميرون قارت تەمەكىسىن تۇتاتىپ بىر-ەكى سورعاننان كەيىن قۇمارى تارقاعان تۇرگە كەلىپ:
— سەن قالاي ويلايسىڭ، قىزىم. جۇرەگى شەرگە، كوكىرەگى كەككە تولى، جاسى الپىستى القىمداعان مەن سياقتى قارت ادامعا ءومىر مەن ءولىمنىڭ قايسىسى جاقىن؟
— ونى سىزدەي قارتايىپ كورمەگەندىكتەن بىلە المايمىن. ءبىراق جۇرەك توقتاعانشا ءومىر جاقىن عوي دەيمىن.
— ەندەشە، جۇرەك توقتاعانشا ءومىر ءۇشىن كۇرەسە بەرۋ كەرەك ەمەس پە، ا؟
ساۋلە ونىڭ تەگىن جان ەمەس ەكەنىن وسى سوزىنەن ۇقتى دا:
— ارينە، كۇرەسسىز ءومىر قىزىقسىز، — دەدى.
— ەندەشە، نەگە مىنالار مەنى ولىككە سانايدى؟
— قالايشا؟
— قولىمنان ءىس كەلەتىنىنە سەنبەگەنى ولىگە ساناعانى ەمەس پە؟ سەن ماعان مىنانى ايتشى، كەيدە جاقىنداعى ۇلكەننىڭ كىشى كورىنىپ، الىستاعى كىشكەنەنىڭ ۇلكەن كورىنەتىنى نەلىكتەن؟
— مەنىڭشە، ول كورىنۋشىدەن ەمەس، كورۋشىدەن.
— وتە ءجون ايتاسىڭ، قىزىم، وتە ءجون. ەسىڭدە بولسىن، كوز سوقىرلىعىنان كوڭىل سوقىرلىعى جامان. ەگەر مەندەگى جان دۇنيەسىن، وي قازىناسىن كورەمىن دەسەڭ ەرتەڭ ءتۇس كەزىندە كەڭسەڭنەن تابىل! — دەپ ول قولىن ۇسىنىپ ەدى، ساۋلە ونىڭ قولىن ۇستاي الىپ بوساتپاستان:
— مۇمكىن شارشارسىز، ادرەسىڭىزدى ايتىڭىز، سىزگە مەن بارايىن، — دەگەن.
— ءومىر ءۇشىن الىساتىن ادام شارشامايدى، قىزىم. قولعا بۇعاۋ، اياققا تۇساۋ بولاتىن كارىلىككە ءالى جەتكەنىم جوق، تەك كەيدە ءتۇرلى-تۇرلى ۋايىم بيلەپ، ويىمدى ۋلايدى... ءيا، سولاي، قىزىم. مەندە ءقازىر ءۇي دە جوق، كۇي دە جوق، بىرگە كەلگەن دوستارى ءۇيىن كەزەك پانالاپ كەلەمىن. ءبىراق مەنى قاجىتاتىن مىنالار عانا، — دەدى رۋساك وتىرعان كابينەتتىڭ ەسىگىن يەگىمەن نۇسقاپ. — تىلەگىمدى ءسىزدىڭ شاحتانىڭ باستىعى تايمانوۆتان باستاپ مىناۋ رۋساك جولداسقا دەيىن ايتتىم، امال نە، ءبارى دە دالاعا اتىلعان وق سەكىلدى ايتىلدى دا قالدى.
ول ىزاعا بۋلىعىپ از وتىردى دا قايتادان سويلەپ كەتتى:
— مەنىڭ ەكى ۇلىم مەن كەلىندەرىم قايدا؟ تۋعان جەر، وسكەن ەلىم قايدا؟ ومىرگە كەرەكسىز بولسام ءولىمنىڭ نەشە ءتۇرىن نەمىستەر دە تاۋىپ بەرەتىن ەدى عوي. مەن مۇندا نە ءۇشىن كەلدىم؟ ءومىر ءۇشىن كۇرەسكەلى كەلدىم. جاۋدىڭ بۇگىنگى قامالىن عانا ەمەس، ەرتەڭگى بولاشاعىن دا تالقانداسقالى كەلدىم. ويتكەنى ءومىر ماعان تاريحتا بۇرىن بولماعان سونداي ءبىر عاجايىپ قۇرال بەرىپتى. وعان مىنا مەڭىرەۋلەر تۇسىنبەيدى، تۇسىنگىسى كەلمەيدى.
— ول نەندەي قۇرال؟
— ونىڭ اتى — كومىر كومباينى.
وسى كەزدە رۋساكتىڭ كابينەتىنەن قاناي شىعا كەلىپ:
— قارىنداس، كىرىڭىز، — دەپ ەدى، ساۋلە ونىڭ ءسوزىن ەستىسە دە ەلەمەستەن، الدەنەنى اسىعىس جازا باستادى.
— سىزگە مەن ءوز ءۇيىمنىڭ ءبىر بولمەسىن بەرەمىن، مىنا ادرەسكە كەلىڭىز.
— كوپ جاسا، قىزىم، كوپ جاسا، — دەدى ميرون پاۆلوۆيچ ونىڭ ماڭدايىنان ءسۇيىپ، — الدىمەن اكە-شەشەڭنىڭ ريزالىعىن ال.
— ول ءۇشىن الاڭ بولماڭىز، اكە-شەشەسىنە ءقادىرسىز قىز ەمەسپىن. كەشكى ساعات التىدان قالماڭىز، ازىرشە قوش بولىڭىز، — دەدى دە، رۋساكتىڭ كابينەتىنە كىرىپ كەتتى...
ساۋلە مەن ميرون پاۆلوۆيچ وسىدان ءبىر اي بۇرىن، ەڭ العاش وسىلاي تانىسىپ، ونىڭ كومباينىنا وسى ساتتەن باستاپ قىزىققان ەدى. سول كۇننەن باستاپ بۇل ەكەۋى ءبىرى تۋعان اكەدەي، ءبىرى تۋعان قىزداي بولىپ كەتكەن-دى، سوندىقتان ساۋلە قانايدىڭ:
— قارىنداسىم، تەزىرەك، — دەگەن ءسوزىن بۇل ساپار دا ءجوندى ەلەي قويعان جوق.
— ءسىز مۇندا نە جۇمىسپەن كەلگەن ەدىڭىز؟ — دەدى قارتتىڭ بەتىنە ۇڭىلە قاراپ.
— كومبايندى تەزىرەك جاساپ شىعارۋ ءۇشىن ادام كومەگىن سۇراي كەلىپ ەدىم، ءوزىمدى مازاق ەتتى.
— ول ءۇشىن قاپا بولماڭىز. كەرەكتىڭ ءبارىن وزىمىزدەن تابامىز، كومبايندى ءوزىمىز دە جاساپ شىعارامىز. سول كەزدە ءبىز ولاردىڭ ءوزىن مازاق ەتەمىز، قاپالانباي قايتا بەرىڭىز، — دەدى دە، ساۋلە ميرون ءپاۆلوۆيچتىڭ جاۋابىن كۇتپەستەن رۋساكتىڭ كابينەتىنە قاراي بەتتەدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، اۋىر تەرگەۋدىڭ الدىنا كەتىپ بارا جاتقانداي جاڭا گۇل-گۇل جايناپ تۇرعان ەدى، سالقىن تارتىپ سالا بەردى.
ساۋلە ەسىكتەن كىرگەننەن رۋساك قولىن سوزا تۇرەگەلدى دە:
— ءسىزدى كورگەنىمە وتە قۋانىشتىمىن، — دەدى قارسى كەلە جاتىپ.
ساۋلە ونان مۇنداي قۇرمەتتى كۇتكەن جوق ەدى، كۇتپەسە دە ۇندەگەن جوق، رۋساكتىڭ ۇسىنعان ورنىنا وتىرا بەرە كوز تاستاپ ەدى، ول ءسۇقتانا قاراپ تۇر ەكەن، جۇرەگى ءدىر ەتتى. تەلەفون سىلدىر ەتە تۇسكەن سوڭ بارىپ رۋساك وتىرا كەتتى دە، سامارقاۋلانا قيمىلداپ، ترۋبكانى قولىنا الدى. ءا دەگەندە ءوزىنىڭ دوكەيلىگىن كورسەتكىسى كەلگەندەي داۋسىن دۇرديتە شىعارىپ ەدى، تەلەفونداعى وبكوم سەكرەتارى ورلوۆ ەكەنىن بىلگەن سوڭ جۋان داۋىس لەزدە شىڭكىلدەپ، تۇكسيگەن ءتۇرى لەزدە جىلميا قالدى.
— ا، ا، الەكساندر دانيلوۆيچ، كەشىرىڭىز، داۋسىمنىڭ سونداي سىرقاتى بار ەدى، باسقا ساۋلىعىم جامان ەمەس. تايمانوۆتىڭ شاحتىسىنىڭ با؟.. ءيا، تانىسپىن، بيۋروعا ما؟ الەكساندر دانيلوۆيچ، بىلاي ەتسەك قايتەدى، نەگىزگى باياندامانى تايمانوۆتىڭ ءوزى جاساپ، مەن قوسىمشاسى بولسام. سولاي ما؟ وندا، ارينە، مەنىڭ جاساعانىم دۇرىس، ماقۇل.
ول ترۋبكانى ەپپەن ورنىنا قويدى دا، وتىرعان ورىندىعىن ىلگەرى سىرعىتا ءتۇسىپ، ساۋلەگە ەنتەلەي بەرە:
— قىمباتتىم، مەن سىزبەن ۇزاق اڭگىمەلەسپەكشى ەدىم، مەنىڭ بيۋروعا دايىندالۋىم كەرەك بولىپ قالدى. اڭگىمەمىزدىڭ جالپى باعىتىن ايتقاندا مىنانداي. وبكومنىڭ بۇرىنعى سەكرەتارىنىڭ سالقىن قاراعاندىعىنان جەرگىلىكتى كادرلار جەتىم-جەسىر بولىپ كەتىپتى. ءتىپتى ءبىزدىڭ ترەستە ءبىر دە ءبىر قازاق جوق. ارينە، بۇل پارتيانىڭ ۇلت ساياساتىن بۇرمالاعاندىق. جولداس ورلوۆ وسى جۇمىستى قولعا قاتتى الىپ جاتىر. سول كىسىنىڭ تاپسىرۋىمەن مەن دە قاتتى كىرىسىپ جاتىرمىن. مەن وسى ترەستىڭ قاق جارتىسىن قازاق ەتپەكپىن، — دەپ ءسال.كىدىرىپ قالىپ ەدى.
— مەنى كورگەنىڭىزگە ەمەس، كەلگەنىمە قۋانىشتى ەكەنسىز عوي، — دەپ ساۋلە جاڭاعى ءبىر كولگىرلىكتى كەلەمەجدەگىسى كەلىپ ەدى، رۋساكتىڭ بار ىزاسى بەتىنە ويناپ شىعا كەلدى. ءبىراق ول ىزاسىن ساۋلەنىڭ كوزىنە تۇسىرمەستەن جالعان كۇلكىنىڭ استىنا سۇڭگىتىپ جىبەردى.
— ءسىزدىڭ بۇل كەلىسىڭىزدىڭ جاڭا ءبىر باقىت كەلگەندەي قۋانتقانى راس، — دەدى ول ءوزىن ءوزى اڭدي سويلەپ، — ونىڭ سەبەبى مىنانداي: جان سۇيەرلەرىڭىزدىڭ جاۋعا ساتىلىپ كەتكەنىن ەستىگەننەن بەرى جۇمىسشىلاردىڭ ءسىزدى الاستاعىسى كەلەدى، ونداي وزبىرلىققا مەنىڭ جول بەرگىم كەلمەيدى.
ول ءسال كىدىردى دە ساۋلە ءۇن قوسپاعان سوڭ، ءسوزىن قايتا جالعادى:
— سوندىقتان ءسىزدى ءوز قاراماعىما العىم كەلەدى.
رۋساكتىڭ وسى «قامقور» ءسوزى ساۋلەنىڭ جۇرەگىنە قانجارداي ءتيدى، ويتكەنى ول قامقورلىقتىڭ ار جاعىندا بۇعىپ جاتقان قاسقىرلىق رۋساكتىڭ سۇقتانا قادالعان قۇزعىن كەزىنەن ءبىر بۇلاڭ ەتتى دە جوق بولدى.
— مۇمكىن، مەنى قۇشاعىڭىزعا دا العىڭىز كەلەر، — دەپ ساۋلە كۇلە قاراپ ەدى، ونان مۇنداي ءسوزدى كۇتپەگەن بولۋ كەرەك، رۋساكتىڭ الدەنە ايتپاق بولىپ اشىلعان اۋزى قايتا جابۋعا كەلمەي، اڭقيعان كۇيىندە تۇرىپ قالدى. كوزىن سىعىرايتىپ تا، ەجىرەيتىپ تە قارادى، ءبىراق قانشا سىعالاسا دا ساۋلەنىڭ جۇرەگىن سىزداتقان ىزانى كورە الماي، كوزىندەگى ىزانىڭ جالعان كۇلكىسىنە الدانىپ قالدى.
— قۇشاق؟ — دەدى اقىرىن كۇرسىنە سويلەپ. — ءسىز مەنىڭ الىستاعى ارمانىمدى جاقىنداتىپ جىبەردىڭىز اۋ، تەك مۇنى ءدال ءقازىر نە ويمەن ايتىپ وتىرعانىڭىزدى بىلسەم اۋ...
— مەنى قۇشاعىڭىزعا الماستان بۇرىن قاراماعىڭىزعا الار بولساڭىز، جۇمىسشىلاردىڭ ءوزىڭىزدى دە الاستاۋى مۇمكىن عوي.
رۋساك بۇل ءسوزدىڭ بايىبىنا بارا العان جوق، ەسەك دامەنىڭ جەتەگىندە سۇمەڭدەپ كەتە بەردى.
— مەن ءسىزدى قاراماعىما نە ءۇشىن الامىن؟ — دەدى ول ماڭعازدانۋدان باسقانىڭ ءبارىن ۇمىتىپ. — ءسىز كىلەڭ ايەلدەردەن بريگادا قۇرىپ، جاۋعا.قارسى ەكىنشى مايدان اشتىڭىز. ءسويتىپ، ومىرگە ءبىر جاڭا جول سالدىڭىز. 6ز شاحتاڭىزعا سالعان سول جولدى وزگە شاحتالارعا دا سالاتىن بولامىز. ول ءۇشىن شاحتىلاردىڭ بارىنە بىردەي وكتەمدىك جۇرگىزە الاتىن ترەستە ىستەيتىن بولاسىز. مىنە، ءسىزدى قاراماعىما الۋ ءۇشىن ايتار سىلتاۋىم. بۇعان نە دەيسىز؟
— سىلتاۋدى جاقسى تاپقانسىز، ءبىراق مەنى قيناۋدىڭ جولىن ءالى تابا الماپسىز، — دەپ ساۋلە جاۋابىن بىردەن سارت ەتكىزدى.
رۋساك تاعى اڭىرىپ قالدى، بۇل ساپار ءبىر ەجىرەيمەستەن كوزى مۇلدەم جىپىلىقتاپ كەتتى.
— ءسىزدى نە ءۇشىن قيناۋىم كەرەك؟.
— جۇرەگىمدى تاسقا اينالدىرۋ ءۇشىن.
— ول نە ءۇشىن؟
— قاشان جۇرەگىم تاسقا اينالعانشا مەن ولاردى سۇيە بەرەتىن سەكىلدىمىن.
— ونداي سۇمىرايلاردى سۇيگەن جۇرەكتى تاسقا اينالدىرۋ ماعان قيىن ەمە، — دەپ رۋساك شولاق تۇمسىعىن كوتەرە باستاپ ەدى:
— اۋرە بولماڭىز، — دەپ ساۋلە ونى سىلق ەتكىزدى.
— ول نە ءسوز؟
— مەن ءوز ۇكىمىمدى عانا ايتىپ وتىرمىن، ونىڭ نە ءسوز ەكەنىن ءبىلۋدىڭ سىزگە قاجەتى جوق.
رۋساكتىڭ قاتپارلانعان توبە قۇيقاسى مۇلدەم جيىرىلىپ، جاڭا عانا جىميىپ تۇرعان قالىڭ بەتى تىرسيىپ كەتتى، ىزامەن بۋىلعان قولى ءدىر-دىر ەتىپ يكەمگە كەلەر ەمەس، كوپتەن بۇگىپ جۇرگەن تىرناعىن ساۋلەنىڭ جۇرەگىنە سالۋ ءۇشىن ەندى عانا اشا باستادى. ونىڭ قارا نيەتىنە قانات ەتكەلى وتىرعانى نۇرلانداردى ولتىرۋگە شاقىرعان تۇنەۋگى ۇران ەدى، قوس الاقانداي سومكەسىنەن سونىڭ ءبىر داناسىن سۋىرىپ الدى دا:
— مەن ءوز كوزىممەن كورىپ، ءوز قۇلاعىممەن ەستىگەندەرىمدى انادا تايمانوۆ جولداستىڭ كابينەتىندە ايتقانمىن، — دەدى ليستوۆكانى ءبىر بۇرىشىنان سالماقتاي سويلەپ. — ەندى نەمىستەر باسىپ العان جەردەن قاشىپ شىققاندار الا كەلگەن مىنا ءبىر ليستوۆكامەن تانىسىڭىز.
ساۋلە ول ۇسىنعان قاعازدى تىتىركەنە الىپ، ىشىنەن وقي باستادى. ءار سوزىنەن ۋ تامشىلاعانداي وقىعان سايىن جانى ۋلانىپ، جاڭا عانا جارقىراپ تۇرعان ءتاتتى ءۇمىتتىڭ تالقانى شىقتى. الدەنە ايتقىسى كەلەدى، نە ايتارىن دا بىلمەي تەك ەرنى عانا ءدىر-دىر ەتەدى. ءبىر ءتاۋىرى مۇنىڭ ءبارى ۇزاققا بارعان جوق، كوزىنىڭ الدىنا نۇرلاننىڭ كەلبەتتى كەسكىنى كەلە قالىپ ەدى، جارالى ءۇمىتى قايتادان قانات قاقتى دا جانى جادىراي سالا بەردى. سوندىقتان ول اقتىق ءسوزىن تايسالماستان ايتىپ سالدى.
— مەنىڭ ەندىگى قۇشارىم قارا جەر عانا، سول انتىما يە بولىڭىز دا، كەتۋىمە رۇقسات ەتىڭىز.
رۋساك ونىڭ بۇل سوزىنە تۇسىنە الماي مۇلدەم اڭىرىپ قالدى، ونى ءوزى دە جاسىرعان جوق:
— تۇسىنبەدىم، — دەدى ىشقىنا سويلەپ.
— وزىڭىزگە تۇسىنسەڭىز، مەنىڭ بۇل سوزىمە دە تۇسىنەسىز.
— ءسىز مەنى دۇرىس تۇسىنسەڭىز ەكەن.
— ول ءۇشىن ءسىز جالعان ايتپاڭىز.
— سىزشە، مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم جالعان با؟
— مەن ولاردىڭ كىم ەكەنىن جاقسى بىلەمىن، سوندىقتان ايتقانىڭىزدىڭ ءبارىن جالعان، جالا دەپ بىلەمىن. قاشان دا بولسىن ايتارىم وسى، كەتۋىمە رۇقسات ەتىڭىز.
— رۇقسات، — دەدى رۋساك سىزدانا ءتۇسىپ، — تەك مىناۋ ليستوۆكانىڭ جايىن وزىڭىزدەن باسقا جان بىلمەسىن. مەن مۇنى ءوزىڭىز ءۇشىن ايتىپ وتىرمىن.
ساۋلە ونىڭ بۇل «قامقورلىعىنا» ىشتەي ءبىر لاعنات ايتتى دا، قوشتاسپاستان شىعا جونەلدى.
2
جۇدەۋ تارتقان قارت كوڭىلدەي گۇل - جاپىراقتار سارعايىپ، الەم كوك مۇنارلانىپ تۇر. سولتۇستىكتەن جىلجىپ كەلە جاتقان قىستان قايمىققانداي، جەردىڭ بەتىن الىستان عانا ايمالاپ، كۇزدىڭ وتسىز كۇنى باتۋعا ەڭكەيىپ قالعان شاق ەدى. ءدال سول كۇزدىڭ كوڭىلسىز كۇنىندەي كۇڭگىرت ويدا كەلە جاتقان قازىبەك قارتتىڭ قۇلاعىنا:
— ءاي، بايعۇس اۋ، جۇمىسقا تاعى بارا جاتىرمىسىڭ؟ — دەگەن ايەل داۋسى ەستىلدى. ويدا كەلە جاتىپ بايقاماپتى، كوشەنىڭ ارعى بەتىندە گۇلسىم دەيتىن بايبىشە تۇر ەكەن. قاسىندا ءبىرىن-بىرى جەتەكتەگەن ون شاقتى بالا. ءبارى دە بالاپانداي ۇلبىرەگەن جاس بوبەكتەر. سابيلەردى كورگەن سايىن قازەكەڭنىڭ كوزى جاساۋراپ، ەت جۇرەگى ەلجىرەپ سالا بەرەتىن-دى. كەلىندى بولىپ، نەمەرە ءسۇيۋدى ارمانداپ جۇرگەندە سوعىس باستالىپ كەتتى دە، جالعىز بالاسىنىڭ وزىنە زار بولىپ قالدى. سول قايعىنىڭ داۋىلى كەلىپ سوقتى ما، ايتەۋىر ول تەڭسەلىپ كەتتى. تەڭسەلە باسىپ كەلىپ بالالاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كىشكەنتاي بىرەۋىنىڭ بەتىنەن مەيىرلەنە ءسۇيىپ-سۇيىپ الدى.
— امانسىڭ با، بايبىشە؟ جيەندەرىڭدى دە قولىنا العانبىسىڭ؟
— ەندى نە بىتىرەمىن؟ بۇرىنعىداي شالقيىپ جاتاتىن زامان جوق. سەنىڭ ساۋلەڭ سىزگە لايىعى وسى دەدى، مەن كۇپ دەدىم. باستاپقى كەزدە ءبىر توپ ايۋ اسىراعاننان وڭاي بولعان جوق ەدى، ءقازىر ۇيرەندىم.
— نازارىڭنىڭ بالالارى قايسى؟
— مىنا ءوزىڭ سۇيگەن كىشكەنتاي مەن انا ءبىر قارا پۇشىق. ەڭ ۇلكەنى شەتكى تۇرعان قازان باس.
— قازان باس.
— قازان باس، — دەپ ونىڭ ماڭىندا تۇرعان بالالار «قازان باس» اتانعان بالانى سىقاقتاپ كۇلە باستادى.
— وي، اينالايىن، ناعىز اكەسىنە تارتقان مىناۋ ەكەن عوي، — دەدى قازىبەك ونىڭ دا بەتىنەن ءسۇيىپ، — نەمەنە، تەنتەك اجەڭ ۇرماي ما سەنى، — دەپ ەدى، بالا اجەسىنە جالت قارادى.
— اجە، مىنا كىسىنى قارا، ءسىزدى تەنتەك، — دەيدى.
— تەنتەك دەسە سەندەر دە تەنتەك بولىپ تۇيە باس جاساڭدار، — دەدى اجەسى كۇلىپ.
باسقا بالالار قازىبەككە تاپ بەرىپ ەدى ،جاڭاعى قازان باس بالا ولاردى قولدان ءبىر سىلكىپ قالىپ، توقتاتتى دا:
— اجە اۋ، وندا ءوزىڭىز ۇرىسپايسىز با؟ — دەدى.
— نەگە؟
— جاسى ۇلكەنگە جامان مىنەز كورسەتۋ جارامايدى، ول اقىلسىزدىق دەۋشى ەدىڭىز عوي.
— و، اقىلىڭنان اينالايىن، ولاي دەسەم تيمەي-اق قويىڭدار.
قازىبەك قارت ارمان ەتكەندەي بالالارعا قىزىعا قاراپ ءۇنسىز تۇرىپ قالعان ەدى، ونىڭ. نەندەي قيالعا تۇسكەنىن گۇلسىم بايبىشە سەزگەن ەكەن.
— ءجا، بولدى. ۋايىم ءتۇبى تۇڭعيىق ەكەنىن بىلمەيتىن ادامداي بۇل قايتكەنىڭ. بولدى، بولدى. اتتەڭ، وسى بالالار قولىمدى بايلاپ ءجۇر، ايتپەسە جۇمىستى ءبىر كىسىدەن كەم ىستەمەس ەدىم، — دەدى.
بايبىشەنىڭ بۇل ءسوزى دەمەپ جىبەردى مە قالاي، قازىبەك قارت، مۇرتىنان كۇلە تۇرەگەلدى.
— ويدويت دەگەن.
— ە، نەمەنە وسىدان قىرىق جىل بۇرىن وسى زاۆودتى اعىلشىندار بيلەپ تۇرعان زاماندى ەسىڭە ءتۇسىرشى. تايمان ەكەۋىڭ بە ەدىڭ، جوق مەن بە ەدىم ون ەكى ساعات ىستەگەن جۇمىسىنان ون تيىن اقى الا الماي «اق اۋىز» اتالىپ، سورلاپ جۇرەتىن. وسى كۇننىڭ وزىندە سەندەردەن كەم ىستەسەم قۇدايدىڭ ءوزى الىپ اق كەتسىن مەنى.
«دۋلاتىم ولاي-بۇلاي بولىپ كەتسە ۇرپاعىم مەنىڭ كىم بولار» دەگەن وي ساپ ەتىپ ەدى.
— كىلەڭ بوزداقتار كومەيىندە كەپتەلىپ تۇرعاندا قۇدەكەڭ سەن ەكەۋمىز سياقتى كارى-قۇرتاڭدى ءقايتسىن، — دەدى دە قازىبەك قايتا تۇنەرىپ كەتە بەردى.
— ساۋلەگە سالەم ايت. الگى بالالار تاربيەلەيتىن ءۇي اشىلا قالسا، مەنى سول ءۇيدىڭ قىزمەتىنە السىن، مەن سەندەي جىلاۋىق ەمەسپىن، سوعان قاراعاندا ونداي جۇمىسقا كامىل جارايتىن سەكىلدىمىن، — دەپ گۇلسىم بايبىشە داۋىستاپ ەدى، قازىبەك ارتىنا قاراماستان:
— ويدويت، — دەدى.
ول ءبىر بۇلىنگەن ۆرۋب ماشينانى تەز جوندەۋدى ايتا كەتكەلى جولشىباي مەحانيكا دەحىنا سوققان ەدى، كوزى قاڭىراپ قالعان زالعا، زالدىڭ ىشىندە قاڭتارۋلى تۇرعان ستانوكتەرگە ءتۇسىپ، جانى تۇرشىگىپ سالا بەردى. ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەگەندەي ساۋساقتارىمەن كوزىن قايتا-قايتا ءسۇرتىپ قاراپ ەدى كوز جەتكىسىز جەرگە دەيىن قولدىڭ سالاسىنداي بولىپ تىزىلگەن ستانوكتەردىڭ تەك بىرەۋىنىڭ عانا جۇرەگى توقتاماپتى، وزگەسىنىڭ ءبارى دە سىلەيىپ تۇر.
زالدىڭ سونشالىقتى ۇلكەندىگىنەن بە ،جوق الدە كۇننىڭ كەشكىرىپ جەر بەتىنىڭ كۇڭگىرت تارتا باستاعانىنان با، ۇرشىقشا ءۇيىرىلىپ تۇرعان ستانوكتىڭ قاسىنداعى بىرەۋدەن باسقا جاندى كورە المادى. ءار ستانوكتىڭ اراسىن كوزىمەن ءتىنتىپ تۇر ەدى، سول جاق بۇرىشتاعى ءبىر ۇلكەن ستانوكتى جۇرگىزە الماي مىقشىنداپ جاتقان ءبىر بالانى كوردى دە، قاسىنا جەتىپ باردى.
— بازارمىسىڭ ەي، شىراعىم اۋ، باسقالار قايدا؟
داۋسى دىرىلدەپ شىقسا دا، قاتتى شىقتى. ءبىراق بىلەكتەي تەمىردى جاڭقالاپ جاتقان توردەگى ستانوكتىڭ ءۇنى بازاردىڭ قۇلاعىنا تۇك ەستىرتپەدى. داۋسى كوتەرىلمەسە وڭەشىن سوزىپ، وكشەسىن كوتەرەتىن كەيبىر انشىلەر قۇساپ اياعىنىڭ ۇشىمەن تىك تۇردى دا:
«نە دەيسىز؟» — دەگەندەي كىشىرەكتەۋ قالقان قۇلاعىن قازىبەكتىڭ اۋزىنا توستى.
قازىبەك بالانىڭ باسىن قوس قولداپ تۇرىپ ۇستادى دا،
— مىنالاردىڭ ءبارى نەگە يەسىز قالعان، كىسىلەرى قايدا كەتكەن دەيمىن مەن ساعان.
بازار دا قارتتىڭ ءوزى ىستەگەنىن وزىنە ىستەپ قۇلاعىنا ايعاي سالدى.
— ونى مىرزەكەڭنەن سۇراڭىز، مىرزەكەڭنەن...
— ءبارى دە كەلگەن جوق، پا جۇمىسقا؟
بازار بۇل سۇراۋدى ەستي الماي قالدى ما، ۇندەگەن جوق. ول ۇندەمەسە دە قازىبەك ىشتەي ءتۇسىنىپ، ستانوككە سۇيەنگەن كۇيى ءۇنسىز تۇرىپ قالدى.
ءبىر نىساناعا قادالىپ، ءتۇسى تۇنەرە ءتۇستى. بازار الدەنەنى ايتقىسى كەلدى دە، قارتتىڭ نە ءۇشىن قينالىپ تۇرعانىن سەزىپ ەشتەڭە دەگەن جوق. جاۋتاڭداعان كوزىن تومەن ءتۇسىردى دە، تورگى جاققا قاراي جۇگىرىپ كەتتى.
قازەكەڭ اۋىر ويدىڭ قۇشاعىندا ءالى تۇر.
— قانشا قىران بولسا دا قياعى سىنىپ قيراسا قىراننىڭ كۇنى كۇن ەمەس، بوزداعىنان ايرىلعان ەلدىڭ كۇنى دە تاپ سونداي اۋ...
ول قاسىندا بازاردىڭ بار-جوعىن دا بىلگەن جوق، اۋىر سالماقپەن قوزعالىپ، ستانوكتى اينالدىرا باستادى.
بۇل كەزدە كارىلىكتىڭ وشپەس تاڭباسى بار، بەتىن مەيلىنشە ايعىزداعان بۋرىل ساقالدى، سيديعان ۇزىن بويلى، قاتقان قاراسۇر مەحانيكتى بازار تورگى جاقتان ەرتىپ كەلە جاتىر ەدى، ولار كەلىپ جەتكەنشە قازەكەڭ ستانوكتى جۇرگىزىپ تە جىبەردى.
ۇزىن قارا مەحانيكتىڭ:
— وي، كارى تارلانىم اي! — دەگەن شىڭكىلدەك داۋسىن ستانوكتىڭ سارتىلى وزىنەن باسقاعا ەستىرتكەن جوق. ول قازىبەكتىڭ قۇلاعىنا داۋىستاپ:
— قازەكە، مەنى جاي شاقىردىڭىز با؟ — دەپ ەدى، قازىبەك جالت قارادى دا، ستانوكتى توقتاتا قويدى.
— بۇلدىرگەنبىسىڭ؟ — دەدى كوزىلدىرىگىنىڭ ساعاعىنان سۇزىلە قاراپ. — بۇيتكەنشە، ءوزىڭ بۇلىنسەڭ ەدى، — دەدى دە، قاتاردا تۇرعان ەكىنشى ءبىر ستانوكتى اينالدىرا باستادى. — جاي شاقىردىڭ با؟.. قاراڭ قالىپ جاتقان دۇنيە مىناۋ، قارشاداي بالانى جالعىز تاستاپ جۇرگەن سەن مىناۋ. وسى ما، سەنىڭ كوپتى كورگەن كونەلىگىڭ؟
— ويباي، قازەكە اۋ! مەن ءتىپتى...
— ءجا، ءسوزىڭنىڭ كەرەگى جوق. ەگەر مەنىمەن تاتۋ بولامىن دەسەڭ بوس ءسوزدى ماعان ەستىرتپە دە، بوس جۇرگەنىڭدى كورسەتپە. اسىڭدى ءىش، دەمىڭدى ال، ۇيقىڭدى ۇيىقتا، جۇمىس ىستە. ءوزىڭ بىلگەندى وزگەگە ۇيرەت، ءوزىڭ بىلمەگەنىڭدى وزگەدەن ۇيرەن، ونان باسقانى مەن بىلمەيمىن. ول ءبىر، ەكىنشىدەن: مىنا بالانى مۇنان بىلاي قاسىڭنان قالدىرما، كورسەت، ۇيرەت. مۇنى قاسىڭا كومەكشى ەتىپ ال دا، وسى قاتار تۇرعان ەكى ۇلكەن ستانوككە نە بول! ۇشىنشىدەن: ەرتەڭ قولىڭا بەس ايەل اكەلتىپ بەرەمىن، سولاردى كۇنىنە ەكى ساعاتتان ۇيرەتىپ، ءۇش ايدىڭ ىشىندە مامان قىپ شىعاراسىڭ، ۇقتىڭ با؟
بۇلدىرگەننىڭ كوزى ەجىرەيىپ كەتتى.
— بەس ايەل؟!
— نەمەنە، ايەل كورمەپ پە ەدىڭ؟
— ويباي اۋ، وتىز جىلدان بەرى وتاسقان جالعىز قاتىنىمدى ۇيرەتە الماي ءجۇرىپ، بەس قاتىندى مەن قالاي ۇيرەتپەكپىن؟
— ءسوزدى قوي. وتىز جىلدا ۇيرەنبەسە قاتىنىڭ قاتىن ەمەس، قاسقىر دا ءبىر. ايتقاندى تىڭدا دا ىستەي بەر، قاسقىرعا تالاتاتىن مەن سەنىڭ. قاسىڭ ەمەسپىن. مەن مۇنداعى ورنىمدى ساعان بەرەمىن دە ءوزىم جەر استى جۇمىسىنا كەتەمىن.
— ويباي اۋ، اعاتاي اۋ، جەر استىنىڭ جۇمىسىنا كەۋدەڭىز جارامايدى عوي.
— كۇنىنە ءبىر مەزگىل ءتۇسىپ بايقاپ ءجۇرمىن، بىلتىردان بەرى تىڭايىپ قالعانىم با، الدە سوعىستىڭ ەلىمىزگە سالعان جاراسى جانىمدى اشىندىرىپ جىبەرگەن بە، ايتەۋىر قاجيتىن ەمەسپىن. ساعان وسى باستان ايتارىم: مىنانىڭ ءىشى ەش ۋاقىتتا مۇنداي جاۋ شاپقانداي كۇيدە بولماسىن. الدىمەن ماناعى ۆرۋب ماشينانى قولعا الىڭدار، ەرتەڭگە دەيىن جوندەلىپ ءازىر بولسىن.
— ويباي، ءتاڭىر اۋ! ەكى كۇندە ونى قالاي بىتىرەمىز. وسىندا تەمىر پىسىرەتىن ءبىر جاعىم كومىر جوق.
— نە دەيدى؟
— سولاي دەيمىن. مىرقالدىڭ كومىردى تالونمەن بەرەتىن ءتارتىبى تاناۋدى تارس ءبىتىردى. بەس كۇنگە دەپ بەرگەن كومىرى ەكى كۇنگە دە جەتپەي، «ۇستا پىشاققا جارىماستىڭ» كەرىن كيىپ وتىرمىز.
قازەكەڭ جەرگە ءبىر تۇكىردى دە، تۇك ايتپاستان شىعا جونەلدى.
بازار بالا اڭىرىپ تۇرعان بۇلدىرگەننىڭ بەتىنە ءۇڭىلىپ:
— اتا، وسى شالدىڭ از وقىسا دا كوپ بىلەتىنى نەلىكتەن؟
— وتتاما، — دەپ بۇلدىرگەن زىرك ەتتى.
— بالە، ءسىزدىڭ ۇيرەتكەن ونەگەڭىز وسى ما؟
— اقىلدى بولعاندا سول تەمىردىڭ تاتىن جالاعاننان باسقا نە بىتىرەر دەيسىڭ، — دەدى بۇلدىرگەن نە دەرىن بىلمەي ساسقالاقتاپ.- — ول ءوزى ساسىق ىرىستى شال. ونىڭ انا ءبىر ساۋلە دەيتىن قىزى تۋرا وسىنىڭ باعىنا تۋعان قىز، — دەدى دە تەرىس اينالا بەرە اۋىر كۇرسىنىپ، — ءتاڭىرىم، ماعان بولەكباستاي ۇل بەرگەنشە، سونىڭ قىزىنداي قىز بەرمەدى عوي، — دەدى.
3
قازەكەڭ كەلگەن كەز — شاحتى ءىشىنىڭ قان بازارداي قىزعان كەزى ەدى. تەك باتىس جاقتىڭ ەڭ مول ءونىم بەرەتىن لاۆاسى جارتى ساعاتتان بەرى قاراپ تۇر. جولدىڭ بوس كەزىن پايدالانىپ كومىردى قىرعا مول شىعارىپ قالعىسى كەلگەن شىعىس جاق قاناتتاعى جۇمىسشىلار بار كۇشىن توگىپ جىبەرىپتى. ۋكلون مەن شترەكتىڭ تۇيىسكەن جەرىندەگى كىشكەنە ستانسيادا (پليتادا) جۇمىسشىلاردىڭ ايعاي - شۋىن كەيدە ەلەكتروۆوزدىڭ قيقۋى، كەيدە ويدان ورگە، وردەن ويعا اعىلعان ۆاگونداردىڭ سالدىر - گۇلدىرى باسىپ كەتەدى.
قازىبەك جولىندا تۇرعان جۇمىسشىلاردى كيمەلەي، اسىعا باسىپ باتىسقا قاراي كەتىپ بارا جاتىر ەدى، ارت جاعىنان بىرەۋدىڭ:
— تەز، تەزىرەك جەتە كورىڭىز. باتىس جاقتاعىلار بۇگىن ارتتا قالۋ جاعىنان ءبىرىنشى بايگەنى الاتىن بولدى. ول بايگەدەن سىزگە دە سىباعا تيەر، تەزىرەك، تەزىرەك جەتىڭىز، — دەگەن داۋسى شىقتى.
قازىبەك ونىڭ داۋىسىنان تانىپ پەريزات ەكەنىن ءبىلدى دە، جالت قارادى، ءبىراق كوپ بوگەلگەن جوق:
— وقىعانىڭ كوپ بولسا. دا، توقىعانىن از اۋ، بالام. ويتپەسە، ءوزىڭ جىعىلىپ جاتىن باسقانىڭ سۇرىنگەنىنە كۇلمەس ەدىڭ، — دەدى دە كەتە بەردى.
پەريزاتتىڭ ايتارى بولماي، تەك بەتى عانا دۋىلداپ كەتتى. جۇمىسشىلاردىڭ الدىندا سوزدەن جەڭىلىپ قالعانىنا ۇيالىپ، ىشىنەن وزىنە قاتتى ءبىر كەيىدى دە:
— تەزدەتىڭدەر، جىگىتتەر، ءقازىر «باتىسقا» دا جان بىتەدى. ولار ۆاگونەتكەنى بىزدەن ارتىق اكەتىپ جۇرمەسىن. تەزىرەك قيمىلداپ جىبەرىڭدەر! — دەپ زابويعا قاراي تۇرا جۇگىردى.
بۇل جەردە «باتىستىڭ» دا كىسىلەرى تۇر ەكەن. ولار قازىبەك بارىسىمەن مايداننىڭ باستالاتىنىن ءسوزدى دە:
— كورەرمىز كىمنىڭ ەسەككە ءمىنىپ، وگىز ايداعانىن، — دەپ، بەلدەرىن بەكەم بۋا باستادى...
شترەككە ءتىزىلىپ تۇرعان ۆاگوندەردى كورگەننەن اق قازىبەكتىڭ دەگبىرى قالعان جوق. ەسكى دەرتتى وكپەسى قابىنىپ ەنتىگە باسىپ كەي جەردە اياڭداپ، كەي جەردە تالتىرەكتەي بۇلكىلدەپ ۇشىپ كەلەدى. جولشىباي سىلەيىپ تۇرعان تالاي سوستاۆتان دا ءوتتى، ءالى ءۇن جوق، تەك لاۆاعا جاقىنداي بەرگەن كەزدە عانا قارسى الدىنان دەمبەلشە بويلى بىرەۋ شىعا كەلدى. بويىنا قاراپ تانىماسا، تۇسىنە قاراپ ەشكىم دە تۇستەي الار ەمەس. ءجىپسىز شىققان تەرمەن باتتاسقان كومىردىڭ كۇيەسىنەن تىستەرى عانا اقسيىپ، كوزدەرى عانا جىلتىراپ تۇر. بۇل وسى لاۆاداعى بريگادير تايمان ەكەن، ول قازىبەكتى انادايدان تاني كەتتى دە:
— و، قاتىنسىز قاقساپ قال سەن مۇندار ءبىلدىڭ بە؟ ويباي اۋ، ىرس-ىرس ەتپەي جۇرسەڭشى تەزىرەك! — دەپ ايعاي سالدى. قازىبەك القىنىپ ءجوندى سويلەي المادى.
— نەمەنە، نە بولدى؟ جاۋ شاپتى ما؟
— ەكى ساعاتتان بەرى ەكى ءتۇيىر كومىر بەرە العانىمىز جوق، جاۋ شاپقان ەمەي نەمەنە؟
— نەگە بەرە المايسىڭ؟ ەكى ساعاتتان بەرى قاتىنىڭنىڭ قوينىندا جاتتىڭ با؟
— قارا، قارا، قاتىنى بارسىنۋىن. سەنىڭ مىنا بۇيەن قۇساعان مۇندارىڭ تاعى دا توقتاپ قالىپ، قولدى بايلاعان جوق پا؟
قازىبەك فونارىن جوعارى كوتەرە ءتۇسىپ لاۆانىڭ ورىنە قاراي كوز جىبەردى دە:
— جۇمىس كولەمى ۇلكەيگەنىمەن، ادامدارىڭ ءالى كوبەيمەپتى عوي، — دەدى دەمىگە سويلەپ.
— ساۋلەتاي بۇگىن ءبىر توپ ايەلدەردى اكەلمەكشى. ءجۇر، اقىرىن جىلجىپ كور، — دەدى تايمان ونىڭ قولتىعىنان دەمەپ.
— كورسەم دە كونگىم كەلمەيتىن قورلىعىم بىرەۋدىڭ دەمەۋى ەدى، بۇعان دا كونەتىن بولدىم اۋ.
قۇرداسىنىڭ بۇل ءسوزى تايماننىڭ كارى جۇرەگىن ەلجىرەتىپ جىبەردى، ءبىراق:
— قامىقپا، قايسارىم، قايراتتان! — دەگەننەن باسقا ءسوز ايتا العان جوق.
قازىبەكتىڭ قولىنداعى فونارىنىڭ شولپانداي جارقىراعان ساۋلەسى تۇندەي تۇنەرگەن مەڭىرەۋ لاۆانىڭ ءون بويىندا تاۋدىڭ سالاسى سەكىلدەنىپ جالدانا ۇيىلگەن كومىرگە جانتايىپ، كۇرەكتەرىنە سۇيەنە قالعىعان جۇمىسشىلاردىڭ كوزىنە الىستان ءتۇسىپ ەدى.
— باستىقتاردىڭ ءبىرى كەلە جاتىر، جيناڭدار اياقتارىڭدى، — دەسىپ ءبىرىن-بىرى وياتا باستادى.
پلاستى الاسا لاۆاعا كىرگەننەن كەيىن ەكپەسىنىڭ قابىنۋى كۇشەيىپ كەتتى مە ءقايتتى، قازىبەك ۋھلەپ، اھلاپ وتىرا قالدى. ءسىرا، دەنەسىنىڭ كۇشى دە ازايعان بولۋ كەرەك، ءبىر قولىن قاتارىنا كەلگەن تايماننىڭ موينىنا سالدى دا، ەكىنشى قولىمەن كەۋدەسىن سيپالاپ:
— جوق، كەۋدە شىركىن كومىرى الىپ بولعان ەسكى زابويعا اينالعان ەكەن، — دەدى دە، اقىرىن جىلجىپ ءجۇرىپ كەتتى.
ارادا ەكى كۇن ءوتتى.
التى قىردىڭ استىن كەۋلەپ الىسقا كەتەتىن ور.تالىق شترەكتە ءبىر توپ ايەلدەردى باستاپ ساۋلە كەلە جاتىر. جەر استىنداعى دۇنيەنى كورگەنى وسى بولۋ كەرەك، ءبارىنىڭ دە ءوڭى قاشىپ، ۇرەيدەن سۇلدەرى عانا قالىپتى. اسىرەسە، ەرسىلى-قارسىلى اعىلعان ەلەكتروۆوزدىڭ قيقۋى - اق بۇلاردىڭ اپشىسىن قۋىرىپ كەلەدى. الدەقاشان ەستەرىنەن شىعىپ كەتكەن «استاعپىرالدا» مەن «لاحاۋلا». دا اۋىزدارىنان تۇسەر ەمەس. ءبارىنىن قولىڭدا ءبىر-بىر شاحتەر لامپاسى بار، ءبىراق كوزدەرى ۇيرەنبەگەندىكتەن بە ءبىرىن ءبىرى كورە الماي قاقتىعىپ كەلەدى.
بۇل توپتىڭ ىشىندە اۋىلدىڭ داريعا سياقتى قايتپاس قاراكەر كەلىنشەگى دە، قالانىڭ قارتايماعان كاكيماداي كەربەز كەرميىقتارى دا، ءتىپتى سوناۋ ۇلىتاۋدىڭ قازاعى، قارا شولاق بۇركىتىنە جىلىنا ەكى قويان عانا الدىرسا دا بۇركىتشى اتالعان ولجاي دا كەلە جاتىر. ول مۇنان ءبىر اي بۇرىن كەلىپ ماگازيننىڭ كۇزەتشىسى بولعان ەدى، داريعادا دامەسى بار ەكەن، ونىڭ، شاحتاعا تۇسەتىن بولعانىن ەستي سالا ارىز بەرىپ، كۇزەتشىلىكتى تاستاپتى دا، ءبىر قولىنىڭ شولاقتىعىنا قاراماستان شاحتاعا ءتۇسىپتى.
ولجاي مەن داريعا ساۋلەدەن، باسقالارى ول ەكەۋىنەن ۇستاپ، بىرىنەن ءبىرى ايرىلار ەمەس. بۇلاردى سۇيرەي - سۇيرەي ساۋلەنىڭ دە دىمى قۇرىپتى.
— اپىر اۋ، ەر مىنەزدى، ەر كوڭىلدى ءبىر ادامنىڭ شىقپاعانى ما بۇل؟ — دەپ ساۋلە ولجايعا قاراپ ەدى، ول تومەن قارادى:
— «جەر جەرىندە، جەكەن سۋىندا» دەگەن عوي، — دەدى ول مىڭگىرلەپ. — ءوزىمىز ءوز جەرىمىزدە جۇرگەندە اسپاننىڭ قۇسى، جەردىڭ تاعىسىن قۇتقارمايتىن اتاقتى اڭشى ەدىك. امال بار ما؟ — دەدى اۋىر كۇرسىنىپ.
— انىق اڭشى بولساڭىز، ءسىزدىڭ قويانشا قورعالاۋىڭىز مۇمكىن ەمەس. ءسىزدىڭ نە اڭشى ەكەنىڭىز وتىرىك، نە قورقىپ كەلە جاتقانىڭىز وتىرىك، مۇندا قورقاتىن تۇك تە جوق، باستاڭىز مىنالاردى، — دەپ ساۋلە بۇيىرا سويلەپ ەدى، ولجايدىڭ كوزى شاراسىنان شىعىپ، ماڭدايىنان تەر بۇرق ەتە ءتۇستى.
باستايىن دەسە، جان-جاعىنان ارانىن اشىپ اندىزداپ تۇرعان ۇرەيدەن قورقادى. باستامايىن دەسە، قاسىنداعىلار، اسىرەسە داريعانىڭ سىقاقتاپ كۇلەتىن ءتۇرى بار.
— اپىراي، مەن ەش ۋاقىتتا جەر استىنان اڭ اۋلاعان ەمەس ەدىم. امال بار ما، تاۋەكەل ەتسەم ەتەيىن. ال، قۋلاپ قالساڭدار مەنەن كورمەڭدەر! ءيا، عاسرايىل، ءوزىڭ ساقتاي گور! — دەپ ەكى اتتاپ بارىپ قايتا تۇرىپ قالدى دا، كوزىن ۋقالاپ... — مەنىڭ كوزىم بىردەڭە بولىپ كەتتى. باسىم بىردەڭە بولىپ كەتتى. قولىم دا بىردەڭە، اياعىم دا بىردەڭە بولىپ بارادى. اي اي، سۇيەي بەرىڭدەر، ءوي، مەن قۇلاۋعا كادىكپىن اي! — دەپ ايقايلادى. كۇلكىلى جاي كەزدەسە قالسا ايەلدەردىڭ كۇي تالعامايتىن ادەتى عوي، وزدەرى ۇرەيلەنىپ تۇرسا دا مىناۋ ايەلدەر وللويدىڭ سوزىنە دۋ كۇلىپ جىبەردى.
— ءسىزدىڭ ۇيدەگى جەڭگەي بايعۇس كادىمگىدەي بايىم بار دەپ كوڭىلىنە توك ساناپ ءجۇر اۋ، ءا؟ قانە، ەتەگىمنەن ۇستاڭىزشى، اداسىپ كەتەرسىز، — دەپ داريعا ولجايدىڭ الدىنا كەلىپ ءتۇستى.
ونان قانشا دامەلەنسە دە، مىناۋ سويقاندى ءسوزدى ولجاي كەشىرە العان جوق. تۇك ايتپاستان قاپسىرا قۇشاقتاي الدى، ونىمەن دە قويماي وقىرانا قيمىلداپ قاتتىراق قىسىپ جىبەرىپ ەدى، داريعانىڭ جان داۋسى شىقتى:
— ويباي، ءولدىم.
الا كولەڭكە جەردە نە بولىپ جاتقانىن ەركىن كورە الماي ايەلدەر شۋ ەتە قالدى. ەگەر، ساۋلە ۇمتىلىپ كەلىپ يىعىنان تارتىپ قالماعاندا ولجايدىڭ داريعانى زابويدىڭ قاراڭعى تۇكپىرىنە قاراي الا جونەلۋى دە مۇمكىن ەدى.
— وسىنداي مول كۇشىڭىز بولا تۇرا قورقامىن دەۋىڭىز بەكەر. ءسوزدى قويىڭىز دا، مىنالاردى باستاپ سوناۋ جىلتىراپ تۇرعان شامنىڭ تۇبىنە اپارىڭىز!
جاڭاعى ءبىر قيمىلدارى جاعىن قارىستىرىپ تاستاعانداي ولجاي ءۇن قاتار ەمەس، ساۋلەنىڭ جاڭاعى جادىراڭقى سوزىنە دە داريعانىڭ «مىناۋ بۇقا عوي» دەگەن اشۋلى سوزىنە دە جاۋاپ قاتپاستان تالتىرەكتەي جونەلدى.
ورتالارىنداعى ەڭ وسال، ەڭ وراشولاق ولجايعا وڭاي جەردەن وسىنداي وجەتتىك بىتكەن سوڭ باسقالارى ۇيالىپ، ەندى ەتەك ۇستاۋدان قالدى. ءبىراق ولجايدىڭ وجەتتىلىگى ۇزاققا بارعان جوق، ون ادىمداي عانا باسقالاردان الدا كەلە جاتىپ قاراڭعى قۋىستا وزىنە قاراي جىلجىپ كەلە جاتقان وتتى كوردى دە:
— استاپىرالدا، استاپىرالدا، لاحاۋلا، لاحاۋلا، — دەپ كەيىنگىلەرگە قاراي شەگىنە بەردى.
— شايتان وتى ما، قۇدايىم؟
قاراڭعىدا كەلە جاتقان ادامنىڭ ءوزى كورىنبەي، وتى عانا كورىنەتىنىن ساۋلە تۇسىندىرسە دە، ولجاي وعان سەنىڭكىرەمەي تۇرىپ قالىپ ەدى.
— ول سايتاننىڭ ساپالاعى بولسا دا سىزدەن قورقىنىشتى ەمەس شىعار، — دەدى دە داريعا العا تۇسە جونەلدى.
ولجاي وعان ءبىر ۇيات ءسوزدى ايتىپ جىبەرگىسى كەلىپ ساۋلەگە جالت قاراپ ەدى، ساۋلە قارسى كەلە جاتقان ادامعا بەتتەپ بارادى ەكەن.
— بۇل كىم؟ بولەكباەپىسىن؟
— ءيا، بۇل مەن. ال، مىنا ۇركىپ جۇرگەندەرىڭ كىم؟
— جاقسى كەزدەستىڭ. بۇلار سەنىڭ جاۋىنگەرلەرىڭ. ەرتىپ بار دا، ءار جۇمىسشىعا بىر-بىردەن قوسىپ بەر. كوزدەر! ۇيرەنسىن، بۇگىنشە ەشقانداي جۇمىس ىستەتپەڭدەر! جولداستار، مەنىڭ كومەكشىم جاس ينجەنەر بولەكباس بۇلدىرگەنوۆ دەيتىن جولداس وسى كىسى بولادى. سىزدەر وسى جولداستىڭ امىرىندە بولاسىزدار، جاقسىلاپ تانىسىڭىزدار!
ساۋلەنىڭ سونى ايتۋى - اق مۇڭ ەكەن، ەلدەن بۇرىن ولجاي قولىن الا جۇگىردى.
— ءا، «جولى بولار جىگىتتىڭ جەڭگەسى الدىنان شىعادى» دەگەن. الدىمىزدان شىقتىڭىز، جولىمىز بولادى ەكەن. مەن سىرتىڭىزدان ابدەن قانىقپىن.
بولەكباس قولىن بەرمەستەن ودىرايا قاراپ:
— پاداجدي جولداس، الدىمەن سەندەر كىمنىڭ كىم ەكەنىن ءبىلىپ الىڭدار! سىزدەردىڭ الدارىڭىزدا تۇرعان مىنا مەن ەشكىمنىڭ كومەكشىسى ەمەس، ءبىر ساعاتتان بەرى وسى ۋچاستكەنىڭ ۋاقىتشا ناچالنيگى بولامىن. سىزدەردى باستاپ كەلىپ تۇرعان ساۋلە قازىبەكوۆا جولداس ءبىر ساعاتتان بەرى جۇمىسسىز. ەندى ماعان ەرە بەرىڭدەر، — دەدى دە، كەلگەندەردى باستاي جونەلدى.
ساۋلە اڭ-تاڭ. بۇل قالاي؟ الدە جاڭاعىنىڭ ايتقانى راس پا؟ كوزى جەتپەسە مۇنداي ءسوزدى ايتۋعا بولەكباستىڭ باتىلى قالاي جەتتى؟ بار دۇرىستىقتى ءبىر عانا مىرقالدىڭ وزبىرلىعى جەڭدى مە؟ بۇل قالاي؟
ول وزىنە-وزى وسى سۇراۋلاردى قانشا بەرسە دە جاۋابىن تابا العان جوق. زابويعا كىرۋگە دە باتا الماي، كepi قايتتى.
توعىزىنشى تاراۋ
ارادا از عانا كۇن ءوتتى. بۇل از ۋاقىتتىڭ ىشىندە مىرقالدىڭ قولىمەن تالاي بۇيرىقتار جازىلىپ، تالاي ادام كەتىپ تە، كەلىپ تە جاتتى، سونىڭ ءبىرى ساۋلە.
ءبىراق ول مىرقالدىڭ بۇيرىعى بويىنشا قىزمەتتەن بوساتىلعانىمەن، ءوزى ميرون ءپاۆلوۆيچتىڭ كومبايىنىنا كۇندىز-تۇنى كومەكتەسۋدە. ونىڭ ۇستىنە رۋساك بۇگىن ساۋلەنىڭ قىزمەتتەن بوساتىلعان سەبەبىن ورلوۆقا سەزدىرگەن ەكەن، ول باسىن شايقاپتى. ورلوۆتىڭ سول باس شايقاۋى مىرقالدىڭ جۇرەگىن شايقاپ ءجۇر. سوندىقتان انەۋگى جينالىستان بەرى توڭداي تومىرىلىپ جۇرگەن ول كوزبە كوز كەلگەندە كولگىرسىپ، كۇلىمسىرەي قالادى. ءبىراق ونىڭ كۇلىمسىرەگەنى مۇزدىڭ مەزگىلسىز جىبىگەنى سەكىلدى، ارجاعىندا سۋىق ءزار جاتىر.
ساۋلە سونى سەزىپ قاپالاناتىن دا: — ەي، قۇرمەتتى اعالار! مانساپ ءۇشىن ماڭايداعىنى جالماۋدى سەندەر قاشان قوياسىڭدار! — دەپ نازالاناتىن.
ول كومبايننىڭ چەرتەجىن ميرون ءپاۆلوۆيچتىڭ كورسەتۋى بويىنشا نەشە كۇن بويى تىنىم تاپپاستان جاساپ، وتكەن ءتۇنى ءبىتىرىپ، قاراپ شىعۋ ءۇشىن تاڭەرتەڭ ميرون ءپاۆلوۆيچتىڭ وزىنە بەرگەن ەدى. سونان قايتىپ كەلگەلى جاستىقتان باسىن كوتەرگەن جوق. ەكى كوزى قابىرعا ساعاتتا، قۇلاعى راديودا، ەكى قولى توبەسىندە، وق تيگەن جارالى اق قۇداي سۇپ - سۇلق جاتىر. اق كۇمىستى بوياعان التىننىڭ بۋىنداي جۇقا عانا ءوڭ بەرىپ تۇراتىن اق ءجۇزىنىڭ نازىك قىزىلى دا جوعالىپ بوزارعان كۇيگە ءتۇسىپتى.
اۋىق - اۋىق راديوعا قۇلاق تىگەدى. اڭساعان كوڭىل سونان عانا ءۇمىت ەتىپ، الىستان حابار كۇتەدى. تالاي اسەم ءان، ءتاتتى كۇي، قۋانىشتى حابارلاردى دا ەستىدى. جان تۇرشىگەرلىك تالاي جايدى دا ەستىدى بۇل راديودان. ءبىراق ءۇمىت شىركىن سونىڭ ءبارىن تىڭداۋدان ءبىر جالىقتىرعان ەمەس-تى. ءقازىر دە سول ۇمىتتە جاتىر.
اشىق تەرەزەنىڭ پەردەسىن سەرپىپ جىبەرىپ قاناتىن قاققان سامال جەل، ماڭداي شاشىنىڭ ءبىر شوعىن ءۇيىرىپ كەلىپ كوزىنە تاستاپ كەتىپ ەدى، ول ونى دا ەلەگەن جوق.
ءبىراق سۇلۋ بىتكەندى ەجەلدەن ەمىن-ەركىن ءسۇيىپ ەسكەن ەركە جەل اقشا بەتتى ءوزى عانا سۇيگىسى كەلگەندەي، قارا كوزدى ايمالاپ بەتكە ءتۇسىپ تۇرعان قارا شاشتى قايىرا سەرپىپ جىبەردى دە، مولتىلدەگەن جاستى كورىپ، ءىشىن تارتىپ تىنا قالدى.
وسى كەزدە كوشەنىڭ ەكىنشى جاعىنداعى ۇيدەن، ءدال تايمان قارتتىڭ ۇيىنەن، ءبىر اسەم ءان شىقتى. وسى ءان باسىنا تۇيدەكتەلگەن وي تولقىنىن سىرعىتىپ جىبەرگەندەي اقىرىن جىلجىپ توسەكتەن ءتۇستى دە ساۋلە تەرەزەگە باردى. وسى كەزدە سول ءاندى اۋىزعى بولمەدەن بىرەۋ اقىرىن سىزىلتا جونەلدى.
— نۇرلان؟! — دەپ ساۋلە تۇرا ۇمتىلدى دا، كەنەت توقتاي قالدى! — مەن كەشىكپەي جىندانارمىن، قايداعى نۇرلان ايتىپ تۇرعانىم!.. و، عاجاپ، نۇرلاننىڭ داۋسىنان اينىمايدى. ايتشى، ايتا ءتۇسشى، سايرانىم.
ول سونى ايتىپ قايىرماسىنا ءوزى دە قوسىلا باستاپ ەدى، سايران:
قوزى كورپەش — بايانداي
ءبىر مولادا ولسەم اۋ، سەنىمەن... —
دەپ ءاننىڭ قايىرماسىن ۇزدىكتىرىپ جىبەردى.
ساۋلە ونىڭ شەكەردى قۇشاقتاي العانىن دا، شەكەردىڭ ونى جاقتان شارت ەتكىزىپ تارتىپ جىبەرگەنىن دە سەزىپ تۇر. ءبىراق ءاننىڭ توقتاپ قالعانىنا شىداي الماي ەسىكتى اشىپ جىبەرىپ:
— بۇل نە جانجال؟ — دەپ ەدى، شەكەر ۇيالعانىنان تەرىس اينالىپ كەتتى.
— لاي انشەيىن، ەكەۋمىز قاشپاعان قاشاردىڭ ۋىزىنا ماس بولعان ەسپالاقتىڭ ەسەرىنە ۇقساپ تۇرمىز. كومبايندى ەڭ الدىمەن مەن جۇرگىزەمىن دەسەم، سوعان مىنا قىز قيقايىپ كونبەيدى، — دەدى سايران.
— قايداعى كومباين؟
— مىناۋ سىزدەر جاساعالى جاتقان كومباين شە؟
ساۋلە ەكەۋىن ەكى قولىمەن قۇشىرلانا قۇشاقتاپ:
— قوس قاناتىم مەنىڭ... وتىرىك ەمەس، شىن تالاسساڭدار ەكەن تەك، — دەدى كەۋدەسىن كەرە دەم الىپ. — ءبىز ونى جاساپ شىعىپ، سەن ەكەۋىڭنىڭ كومىردى سەلدەي اعىزعاندارىڭدى ءبىر كورسەم، بارلىق جارا جازىلار ەدى اۋ.
سايران ونىڭ قۇشاقتاعانىنا مارقايىپ:
— ونداي كۇنگە جەتسەك توي جاسار ما ەدىڭىز؟ — دەدى ءوزىن ونىڭ سىرلاسىنداي سەزىنىپ.
— جاسار ەدىم. ءبىر ەمەس، ەكى تاي جاسار ەدىم. ول ءۇشىن سەن شەكەردىڭ ءتىلىن الۋىڭ كەرەك.
— بۇل — ۇرعان سايىن سەمىرە بەرەتىن بورسىق سەكىلدى، تىلدەن كورى تاياقتى جاقسى كورەدى، — دەپ شەكەر ونى ءبىر تۇيرەپ قالىپ ەدى.
— ءتىلىڭدى بەرىپ بايقاساڭشى، — دەپ سايران ءىلىپ ءتۇستى.
— وسى كومباين جاسالماي كەتسە دە شىقشى ءوزىڭ.
— شەكەر، ازىلگە ازىلمەن جاۋاپ بەرگەنىڭ ءجون، — دەدى ساۋلە سالماقپەن.
— ۇرىسپاي اق قويىڭىز، سىزگە ءسوز عىپ تۇرعانداعىسى عوي، — دەپ سايران تاعى دا ءىلىپ ەدى.
— تفۋ ۇياتسىز، — دەدى دە شەكەر شىعىپ كەتتى.
— ورىنسىز قىلجاقتى سەن دە قوي، — دەدى ساۋلە سايراننىڭ ارقاسىنان قاعا سويلەپ! — ەرگە لايىق ءازىلىڭ بولسىن، وزگە لايىق قىلجاعىن بولماسىن. ەل سۇيسىنەر ءقادىرىڭ بولسىن، ەر جىگىتكە سول لايىق. ءوزىڭ ەلدى سۇيسەڭ، ءوزىڭدى ەل ءسۇيسىن دەسەڭ ەڭبەك ەت. سوندا سەنى سۇلۋ جار دا، ابىروي-اتاق تا ءوزى ىزدەپ كەلىپ تابادى. سونى ۇمىتپا، بار دەم ال. ەرتەڭنەن باستاپ شەكەر ەكەۋىڭ كومبايندى وسى باستان ۇيرەنە بەرەسىڭدەر، بار.
سايران شىعا بەرگەن كەزدە قولىندا شيىرشىقتالىپ بۇكتەلگەن چەرتەجدەرى بار ميرون' پاۆلوۆيچ كىرىپ كەلدى.
— راقمەت، قىزىم، راقمەت! ءبارى دە ويىمداعىداي، بار سىزىعى ءوز قولىممەن سىزىلعانداي، — دەدى دە، قولىنداعى چەرتەجىن ستول ۇستىنە جايا باستادى. — Ex، ءوڭدى ءبىر مۇنى جۇمىس كەزىندە ءۇنى ەستىلمەيتىن، توزاڭى بىلىنبەيتىندەي ەتىپ جاساي بىلسەك اۋ، — دەدى دە، ول ويلانىپ قالدى. — ءبىراق، ول كەيىنگى ۇرپاقتاردىڭ بولماسا ءبىزدىڭ قولدان كەلەتىن ەمەس.
— ەگەر بۇل ءسىز ايتقانداي بولىپ شىقسا، مۇنىڭ ءۇنىن بۇلبۇلدىڭ ۇنىندەي تىڭداپ، توزاڭىن جۇپارداي كورىپ جۇتار ەدىم، — دەدى ساۋلە.
— باسقانى بىلمەيمىن، مۇنىڭ ءبىر وزىمەن ايىنا قىرىق مىڭ توننا كومىر الاتىنىڭا سەنە بەر، قىزىم.
— وندا مەنىڭ ايانارىم جوق، تەك ءسىز مەنىڭ جايىمدى كوكەمە ءازىر ايتپاڭىز.
ول سونى ايتىپ اۋزىن جيعانشا بولعان جوق، كورشى بولمەدەن قازىبەك كىرىپ كەلدى دە:
— ءدال وسى وتىرىستارىڭىز ۇناپ تۇرعان جوق. مىرقال كونبەسە سافونوۆقا ايتىپ الدىمەن جاعداي جاساتىپ المايسىزدار ما، بۇل نە؟ — دەدى ول كەيىستى ءتۇر كورسەتىپ.
— كوكە، ول كىسى ابزال ەكەۋى الماتىعا كەتكەن.
— ولار كەتسە، ولاردان دا ۇلكەن ورلوۆ بار ەمەس پە، سول كىسىنىڭ الدىنا نەگە قويمايسىڭدار؟
— سابىر، قۇرمەتتىم، . سابىر، — دەدى ميرون پاۆلوۆيچ ونى ارقاسىنان قاعىپ. — الدىمەن ءبىز ونىڭ ماكەتىن جاساپ الايىق، سونسوڭ ول كىسىنىڭ الدىنا وزىنە لايىق ۇلكەن تىلەك قويامىز. ال، كومەكتەسەتىن ادامدى ءوزىمىز ىزدەپ تاپپاساق، ءازىر ەشكىمدى بەرمەيتىنىن ابزال تايمانوۆيچ ەسكەرتكەن. ءبىزدى قينايتىن سول عانا.
قازىبەك ءسال ويلانىپ، ەكەۋىنە كوز قىرىمەن ءبىر-بىر قاراپ الدى دا:
— ميرون پاۆلوۆيچ، مەن جۇمىسقا قايراتىم تاسىعاننان ەمەس، قۇتتى ۇيامداي كورەتىن شاحتام شايقالىپ، تۋىنان ايرىلعان سوڭ امالسىز ءتۇستىم عوي. ءبىراق جەر استىنىڭ جۇمىسىنا جاراي الاتىن ەمەسپىن. ەشكىم تابا الماساڭىز مەنى ءسىز الىڭىز. ەسىڭىزدە بولسىن، مەن وتىز جىل ۇستا، ون جىل مەحانيك بولعان اداممىن. اۋرۋلى بولعاندىقتان بىلتىر عانا جۇمىستان شىققانمىن. سىزگە كومەكتەسۋگە كامىل جارايمىن.
ميرون پاۆلوۆيچ قازىبەكتى ورىندىعىمەن قوسا قۇشاقتاي الىپ، بەتىنە بەتىن تيگىزە:
— ساۋلە ەكەۋمىزدىڭ تىلەي كەلگەن تىلەگىمىزدىڭ ءوزى وسى ەدى، ءسىزدى اياعاندىقتان ايتا الماي وتىر ەدىك، راقمەت سىزگە، كوپ راقمەت، — دەدى.
— مەنى ەمەس، سوناۋ جاۋ تابانىندا تاپتالىپ جاتقان باۋىرلاردى اياڭىزدار.
— وسى ءسوزىڭىز ءۇشىن دە راقمەت سىزگە. مىنە، ەندى ءبىز ەشكىمگە جالىنبايمىز.
ساۋلە اكەسىن قۇشاقتاي بەرە:
— كوكەتايىم مەنىڭ، — دەپ بەتىنەن ءبىر ءسۇيدى دە، ميرون پاۆلوۆيچكە ماساتتانا قاراپ، — مەنىڭ كوكەمە ەڭبەكاقىنىڭ دا كەرەگى جوق. ءوز پەنسياسى وزىنە جەتەدى. مىرقالدى سوڭىنان كورەمىز، — دەدى.
— قىزىم، سەنەن تىلەر ءبىر تىلەگىم اشۋدى اكەڭ ەكەۋمىزگە اق بەر، ۇشەۋمىز بىردەي اشۋلى بولساق جاراماس، — دەدى ميرون پاۆلوۆيچ. — دوسىڭ از، دۇشپانىڭ كوپ بولسا جەر بولاسىڭ. سەن كەشەگى جيىلىستاردا مىرقال تۋرالى تىم قاتتى كەتتىڭ. جاعىمپاز بول دەگەن ءسوزىم ەمەس، جاعىمپاز بولساڭ جان دەپ ەسەپتەمەيمىن. ويلان ءوزىڭ. ەكىنشىدەن... - دەپ ول تاعى دا بىردەڭەلەر ايتقالى كەلە جاتىر ەدى، سايران ءبولىپ كەتتى. ول جۇگىرىپ كىرىپ:
— ميرون پاۆلوۆيچ، ءسىزدى وبكومنان بىرەۋ تەلەفونعا شاقىرىپ تۇر، — دەدى ەنتىگە سويلەپ.
— ءقازىر، ءقازىر، — دەپ ميرون پاۆلوۆيچ ورنىنان تۇرا بەرە، قازىبەككە قاراپ، — مەن ەندى وبكومعا ماقتانىپ باراتىن بولدىم.
— ماقتانار كۇن ءالى الىستا، ميرون پاۆلوۆيچ! قاشان تۋىمىزدى قايتىپ الامىز، سوندا عانا ماقتانامىز. ونان - بەرىدە بىزدەر مازاقپىز، — دەپ قازىبەك ىزامەن ستولدى قويىپ قالدى دا، — مازاقپىز! — دەدى نىقتاپ تۇرىپ.
— سابىر، دوستىم، سابىر! بۇل شاحتانىڭ حالقى ءقازىر نامىس تۋىن كوتەرىپ، جاپپاي شابۋىلعا شىقتى. مۇنداي كەسەك قيمىل جەڭىسكە جەتكىزبەي قويمايدى. ال، ساۋلە ەكەۋمىزدىڭ ماقساتىمىز — وسى شابۋىلعا بۇكىل قاراعاندىنى كوتەرۋ. ونىڭ جولى مىناۋ كومباين. ەگەر ءبىز جاساپ بەرە الساق، قاراعاندىلىقتاردىڭ نامىسى بارلارىنىڭ شابۋىلعا شىقپاعانى بولماس! ءجۇر، سايرانىم.
ولار شىعىپ كەتكەننەن كەيىن دە، قازىبەك ماناعى ءبىر كەزدە باسىنا ۇيالاي قالعان اۋىر ويدان قۇتىلا الماي:
— ءيا، ءبىزدىڭ ەلدىڭ نامىسى ۇلكەن. نامىسى بار ەل جۇرتتا قالعان ەمەس، — دەدى دە، ساۋلەگە سەزىكتەنە قاراپ، — بوتام اۋ، سەن ماعان نە ءۇشىن ءۇنسىز قادالا بەرەسىڭ وسى؟ — دەدى.
ساۋلە ءوز ويىنداعىسىن قالاي باستاپ، اكەسىنەن تەمىر جايىن قالاي سۇراۋدى بىلمەي تولعانۋدا ەدى. اكەسىنىڭ جاڭاعى سۇراۋى ونىڭ بەتىن اشىپ جىبەردى.
— كوكە، ۇيات تا بولسا ءبىر سىر سۇرايىن، جاسىرماي ايتىڭىزشى.
— سۇراي عوي، بوتام.
— وسىندا تەمىر دەگەن بىرەۋ كەلىپتى، ول كىم؟
قازىبەك شوشىنعانداي سەلت ەتتى دە، ويلانىپ قالدى.
ءبىراق قانشا ويلانسا دا ەندى جاسىرۋدىڭ رەتىن تابا العان جوق.
— ايتايىن، بوتام، تىڭداي بەر، — دەدى ساۋلەگە ون. جاعىنان ورىن ۇسىنىپ. — جاس كەزىمدە مەنىڭ سايداق دەيتىن دوسىم بولدى. ول كەزدە بىزدەر اعىلشىن بايلارىنىڭ جۇمىسىن ىستەيتىنبىز. اعىلشىندار سوۆەت وكىمەتىنەن قورقىپ قاشقاندا شاحتانى قۇلاتىپ، ءبىزدى تىرىدەي كومىپ كەتتى. ءبىراق جۇمىسشى دەگەن حالىق ۇيىمشىل، قايراتتى حالىق قوي. سول سايداق باستاعان ءبىر توپ ءجۇمىسشىلار قۇلاعان شاحتانى دەمگە جىبەرمەي ارشىپ، ءبىزدىڭ ءبىر سىپىرامىزدى تىرىدەي قۇتقارىپتى. ول كەزدە مۇنداي ءۇي جۇمىسشىلار تۇگىل اعىلشىن بايلارىندا دا بولمايتىن. سايداق ەكەۋمىز ءبىر بولمەلى جەر ۇيدە تۇرۋشى ەدىك، جۇمىسشىلار مەنى شالا جانسار كۇيىمدە سول ۇيگە الىپ كەلىپتى. ءبىر كەزدە ەسىمدى جيىپ، كوزىمدى اشىپ ەدىم، قۇلاعىما ءبىر نارسەنىڭ داۋسى كەلدى... ول سەنىڭ داۋسىڭ ەكەن. مەن ءولىم قۇشاعىندا جاتقاندا سەن ومىرگە كەلىپسىڭ. سول قۋانىشتىڭ ۇستىندە سايداق ەكەۋمىز انت ەتىسىپ ەدىك، — دەپ ساۋلەگە كوز تاستاپ ەدى، ونىڭ ءوڭى مۇلدەم وزگەرىپ كەتكەن ەكەن. سونى كورە سالا، — ونان ارعىسىن سۇراپ قيناما اكەڭدى، — دەدى كەتۋگە ىڭعايلانىپ.
— ول ءۇشىن نەسىنە قينالاسىز؟
— سەن ەمەس قينايتىن، بالام، ەسكىلىكتىڭ سالعان ءبىر جاراسى. ونى ءقازىر ايتا الاتىن ەمەسپىن، كەيىن ەستىرسىڭ ءبارىن دە، قيناما اكەڭدى، قيناما، — دەدى دە شىعىپ كەتتى.
ساۋلە اۋىر قيمىلمەن اياعىن زورعا باسىپ بارىپ ءوز بولمەسىنە كىردى دە، پيانينوعا وتىرا كەتتى.
— ءبىر باسىمنىڭ قايعىسى بۇرىن ۇشەۋ ەدى، ەندى تورتەۋ بولدى. بارىنە قارسى قويارىم — سەنىمى بەرىك جۇرەگىم.
ول سونى ايتتى دا، پيانينونى ويناتا «اسەتتى» شىرقاپ قويا بەردى.
— نۇرلان سالاتىن، ءسۇيىپ سالاتىن ءان. ءانى مۇندا، ءوزى قايدا. كىم بار جاۋاپ بەرەتىن، كىم بار؟
سونى ايتىپ تالىقسىعانداي، گۇلدەي مايىسىپ پيانينوعا سۇيەنە بەرىپ ەدى ەسىك جاقتان تەمىردىڭ:
— مەن بار! جاۋاپ بەرەتىن مەن! — دەگەن داۋسى ساڭق ەتتى.
ساۋلە اشۋمەن اتىپ تۇرىپ، جالت قارادى دا، ونىسىنان ءوزى دە ۇيالا كۇلىمسىرەپ:
— عافۋ ەتىڭىز، مەن ءسىزدى بايقاماپپىن. كەشىرىڭىز، ءسىز كىم ەدىڭىز؟ — دەدى اقىرىن.
— كىنادان مەن دە ساۋ ەمەسپىن. قانشا اڭساپ كەلسەم دە كىرۋگە ەركىن باتا الماي، سىرتقى ەسىكتە تۇر ەدىم، جاڭاعى ءبىر سالعان ءانىڭ قۇلاعىما كەلدى دە، ەركىمدى بيلەپ اكەتتى. سونىڭ سالدارىنان رۋقسات سۇراۋدى ۇمىتىپ، باسا - كوكتەپ كىرىپ كەلدىم. ول كىنامدى سەن دە كەش، — دەپ تەمىر تاياعىن تاستاي سالىپ، باسىن ءيىپ ەدى، ساۋلە سەلك ەتە ءتۇستى.
— نەمەنە، تارسىلداعان تاياعىمنان شوشىدىڭ با؟ جوق الدە وزىمنەن بە؟ اعاش تاياق اياق بولماس، ەندى ماعان تاياقتىڭ دا كەرەگى از، وسى اقساق اياقپەن بارىنە دە جەتتىم. زىلدەي باسقان اۋىر دەرتتەن دە ارىلىپ، الىستاعى ەڭ اسىل ارمانىم ساعان دا جەتتىم. ەندىگى جالعىز تىلەگىم جاساعاننان ەمەس، سەنەن عانا!.. كەلشى، ساۋلەم...
تەمىر قۇشاعىن جايىپ ەدى، ساۋلە قورقىپ شەگىنە بەردى.
— اۋ، ءتىپتى امانداسۋدىڭ دا كوپ بولعانى ما؟
مۇندا كەلەردەن بۇرىن قازىبەكتىڭ قاباعىنان جاقسىلىقتىڭ نىشانىن كورىپ، زور ۇمىتپەن كەلگەن تەمىر ساۋلەنىڭ ويىنا كوزى تەز جەتىپ، سۋداي تاسىپ كەلگەن كوڭىلى باسىلىپ قالدى.
— ءبىزدىڭ امانداسۋىمىزدىڭ ءجونى وسىلاي بولار، — دەپ ساۋلە قولىن ۇسىنىپ ەدى. تەمىر ۇستاي الدى دا:
— قولىڭا قولىم تيگەن سوڭ، ەركىمدى ەرىنىم بيلەسە، وعان مەن ايىپتى ەمەسپىن، — دەدى كۇلىمسىرەپ.
تەمىردىڭ باۋىرىنا تارتىپ الىپ، كەۋدەسىنە قىسقالى تۇرعانىن سەزسە دە، ساۋلە ۇسىنعان قولىن كەرى تارتقان جوق، تەك سول قولىمەن بەتىن قالقالاي بەردى. ءبىراق سۇيىردەي سۇزىلگەن ساۋساقتاردىڭ اراسىنان جالت-جۇلت. ەتكەن كوزدەرىندە الدە قايتەدى دەگەن ءقاۋىپتى كۇدىكتىڭ دە وتى تۇر. سول كۇدىكتىڭ سالقىنى قالتىراتقانداي ءالسىز دىرىلدەپ، جالىنىشتى ۇنمەن:
— ەركىندىكتىڭ ءقادىرىن بىلگەندەي بولعان شىعارسىز، ءقادىرسىز ىسكە بارا كورمەڭىز، — دەدى.
قىزدىڭ قىلىعى قۇبىلىپ، سىرى قۇلپىرعان سايىن جىگىتتەردىڭ قۇمار وتى قاۋلاي تۇسەتىن ادەتى عوي. ساۋلە تارتىنعان سايىن تەمىردىڭ ورتتەي قاۋلاپ، سەلدەي قاپتاعىسى كەلدى دە، لاجسىزدان ۇيات ساقتاپ ءوزىن-وزى ارەڭ تەجەپ قالدى. ءبىراق بالعا جابىسقان شىبىنداي جابىسىپ قولى ساۋلەنىڭ قولىنان ايرىلار ەمەس.
— مەنىڭ ساعان قۇشاق جايىپ تۇرعانىمنىڭ ءوزى ەركىندىكتى باعالاپ، ارداقتاعاندىق ەمەس پە؟ ازاماتتىق ەركىمدى الۋعا سوتتىڭ دا كۇشى جەتكەن جوق-تى، ءسۇيۋ ەركىمدى الۋعا دا كۇشى جەتكەن جوق-تى. كىسى ءولتىرىپ ايدالعاندا دا ءسۇيۋ ەركىم وزىمدە بولاتىن. اسىرەسە، ساعان كەلگەندە مەنەن ەرىكتى كىم بار.
ول سونى ايتىپ جاۋاپ كۇتكەندەي ءسال كىدىردى دە:
— مەن قۇدالىقتىڭ قۇرىعىن سالىپ تۇرعانىم جوق، ءوز جۇرەگىمنىڭ بۇيرىعىن ايتىپ تۇرمىن، ساۋلەش، — دەدى. سول ءسوزدى ايتقان شاقتا ءوزىنىڭ قايسار جۇرەگى ەلجىرەپ كەتتى.
— تورگە شىعىڭىز، وتىرىڭىز، — دەگەننەن باسقا ءسوز ايتا الماي، ساۋلە قولىن بوساتىپ العىسى كەلىپ ەدى، تەمىردىڭ جىبەرەتىن ءتۇرى كورىنبەدى. ول ساۋلەنىڭ اقشا جۇزىنەن ءوزىنىڭ بار باقىتىن كورگەندەي سۇقتانا قاراپ از تۇردى دا:
— سەنىڭ كىم ەكەنىڭدى، سيپاتىڭنىڭ قانداي ەكەنىن، ەل قونىپ، ەبەلەك ۇشقالى ۇرىنىڭ عانا مەكەنى بولىپ كەتكەن ءبىر ەلسىز تاۋدىڭ باسىندا قاراۋىل قاراپ وتىرىپ، ۇرى ناعاشىمنىڭ اۋزىنان ەستىگەن ەدىم.
— ەستىگەن جەرىڭىز دە، كىسىڭىز دە ماقتارلىقتاي ەمەس ەكەن، — دەدى ساۋلە، ونىڭ ءسوزىن بولە كۇلىمسىرەپ.
— سەن ولاي دەسەڭ مەن سول جەردى دە، سول ناعاشىمدى دا ماڭگى ۇمىتپايمىن. ويتكەنى، سول كۇننەن باستاپ سەن مەنىڭ ارمانىم بولدىڭ. سول كۇننەن باستاپ مەن ساران جەتەر باقىتتىڭ جولىن ىزدەدىم.
— وندا باقىت جولىن قان توگۋمەن ىزدەگەنىڭىز قالاي؟
ساۋلەنىڭ بۇل ءسوزى تەمىرگە جايلى تيگەن جوق، ءبىر شيرىعىپ الىپ، قايتا جادىرادى دا:
— ەسىڭدە بولسىن، مەن قان توكسەم دە كىناسىزبىن. سەن ويلاعانداي بۇزىق تا بولعانىم جوق، — دەدى.
— مۇنىڭىز ءبىر جاڭالىق ەكەن. وندا كىسى ءولتىرۋشىنى نە دەپ اتايمىز؟
بۇل ءسوز تەمىردىڭ شىمبايىنا باتىپ كەتتى. ءبىراق ول جانى قانشا اۋىرسا دا توزۋگە بەكىنىپ كەلگەن بولۋ كەرەك، قانشا قينالسا دا قايسارلانىپ، ءوزىن-وزى تەز تەجەپ:
— قۇلاق سال دا، تىڭداي ءبىل، — دەدى دە، سويلەي جونەلدى. — نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، سەنى ەستىگەن ساتتەن باستاپ ەلدى كورۋ ارمان بولىپ، كورسەم دەگەن ءبىر اڭساۋ كوكەيىمنەن كەتپەدى. كورىپ قانا قايتايىن دەپ ءتورت كۇن بويى جالىندىم، قانشا قاقساپ جالىنسام دا، «سەنىڭ بارار ەلىڭ جوق، ەندى قايدا بارماقسىڭ» دەپ قايىسپادى ناعاشىم. ونىڭ بۇل سوزىنەن ءوزىمنىڭ ەڭ باقىتسىز جولدا جۇرگەنىمدى سەزىپ، بەسىنشى كۇنى بولعاندا ەلگە قاراي قاشىپ ەدىم، ناعاشىم قۋىپ بەردى. ەكەۋارا ءبىر مىلتىق بولاتىن، ول مەندە ەدى. اتايىن دەسەم قيمايمىن، اتپايىن دەسەم مىنەزى بەلگىلى، ول مەنى قيادى. ەكى اتتىڭ سىرى ەكەۋمىزگە دە ءمالىم، ونىڭ استىنداعى ات ەتى قىزعاننان كەيىن جەتپەي قويمايدى. جەتسە بولدى، مەن ءولدىم. سونى ويلاپ قورىققانىمنان «جان كەرەك بولسا قايت!» دەپ ەدىم، ول ونان سايىن ورشەلەنىپ اتىنا قامشى باسا ءتۇستى. امال جوق، مىلتىقتىڭ اۋزىن كەيىن قاراتىپ، كوزدەمەستەن ءبىر باستىم دا جونەلە بەردىم. ءبىر كەزدە ارتىما قاراسام ناعاشىمنىڭ اتى كەلەدى، ءوزى جوق. ۇرى بولسا دا ون جىل اسىراعان ادام عوي، قايتا بارسام، ول قىزىل الا قان بولىپ ءولىم حالىندە جاتىر ەكەن. مەن ەستەن تانىپ اتتان قۇلاپ ءتۇستىم. مىنە، مەنىڭ بار قىلمىسىم.
ساۋلە جاڭاعى قاتقىل سوزدەردى ادەيى ونى اشىندىرىپ بايقاۋ ءۇشىن ايتقان ەدى، ەندى ونداي ءسوز تابا الماي، ۇيالا كۇلىمسىرەپ:
— ءسىز سول ءۇشىن سوتتالدىڭىز با؟ — دەدى.
— سول ءۇشىن دەۋدەن كورى، سەن ءۇشىن دەسەم دۇرىسىراق بولار. ويتكەنى مەن ونى ساعان جەتۋ ءۇشىن، ەلگە جەتۋ ءۇشىن ءولتىردىم عوي. ەسىڭدە مە، سول كۇنى مەن ءسىزدىڭ ۇيگە ءبىر كەلىپ كەتتىم عوي.
— ءيا، ەسىمدە.
ول وسى ءبىر اۋىز ءسوزدى جۇرەكتىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنەن تولعانا تارتقانداي اسا جىلى ايتىپ ەدى، تەمىردىڭ جۇرەگىنە «ماڭگى ەسىمدەسىڭ» دەگەندەي بولىپ سەزىلدى. سوندا دا ول سابىر تابا ءبىلىپ، قالپىن ءجوندى وزگەرتپەستەن:
— ءبىراق، سەندەر مەنىڭ كىم ەكەنىمدى بىلمەگەن ەدىڭدەر، — دەدى شاتتانا كۇلىمسىرەپ. — ناعاشىم سەنى ايدىڭ قيىعىنان جارالعان بولار دەپ ماقتاۋشى ەدى، سول كۇنى سەن ماعان كۇن سەكىلدى كورىندىڭ. سول كۇنگى نۇر ساۋلەتتى ساۋلە قايدا جۇرسەم دە كوز الدىمنان كەتكەن جوق. سول كۇنى جۇرەگىمە تۇسكەن وتىڭ قايدا جۇرسەم دە سونگەن جوق. بۇگىنگى كۇنى الدىڭا اكەلىپ وتىرعان سول ءبىر كۇنگى جالىنىڭ... ءيا، مەن، سوتتالدىم. ءبىراق، سوت ون جىلعا كەسسە دە، جوعارى سوت مەنى التى ايعا جەتكىزبەي اق بوساتىپ جىبەردى. ويتكەنى، مەن ولارعا ارىز جازدىم. دۇرىسىندا ارىز ەمەس، ون سەگىز جىلدىق ءومىرىمدى جازدىم. وسكەن ورتامدى، كورگەن تاربيەمدى، ىستەگەن قىلمىسىمدى جازدىم. مەن ولتىرگەندە كىمدى ءولتىردىم. كەلەشەگىمدى كەسپەك بولعان كەسەلدى، باقىتىمنان ايىرعان سوردى ءولتىردىم. مەن قايدان قايدا قاشتىم؟ جامانشىلىقتان — جاقسىلىققا، باقىتسىزدىقتان — باقىتقا قاشتىم. ەگەر دە مەن ونى ىستەمەسەم، نە سول كۇنى ەلەتىن ەدىم، نە سول ۇرى ناعاشىمنىڭ سوڭىنا ەرىپ ءومىر بويى باقىتسىز وتەتىن ەدىم. ەگەر اكە-شەشەدەن جەتى جاسىمدا جەتىم قالىپ، ۇرى ناعاشىمنىڭ قولىندا وسپەگەن بولسام، ونداي كۇيگە تۇسپەگەن دە بولار ەم. مەن سونى جازدىم. وسى شىندىقتى ايتقانىم — مەنى قۇتقارعان.
— سونان بەرى قايدا ءجۇردىڭىز؟
— ەركىندىككە جەتكەن قۋانىشتىڭ ۇستىندە: وكىمەت مەنى نە ءۇشىن ەسىركەدى. مۇمكىن، مەنىڭ جەتىمدىگىمدى ەسكەرىپ ەسىركەگەن بولار. مۇمكىن، مەنىڭ كەلەشەگىمنەن ءۇمىت ەتكەن بولار، مۇمكىن، سۇيگەن ساۋلەمنىڭ تەڭى بولارمىن دەگەن ويعا كەلدىم دە: جاس شاعىمدى سول ءۇمىتتى اقتاۋ جولىنا باعىشتاپ، ونەر ىزدەپ كەتتىم.
ول سونى ايتىپ، ساۋلەدەن جىلى جاۋاپ كۇتىپ، ءسال كىدىردى دە:
— الدەكىمدى زارىعا كۇتكەندەي جانىڭ كۇرسىنۋدە مە قالاي ءوزى؟ — دەدى.
تەمىردىڭ وسى ۇيگە العاش كەلىپ كەتكەنىن ەستىگەندە اق الدىندا وسى سۇراۋدىڭ تۇرعانىن ساۋلە سەزگەن ەدى دە، ونان قۇتىلار جاۋاپتى شىندىقتان عانا تاپقان ەدى. تەمىردىڭ قازىرگى تۇنەرە قالعان ايبارىن كورىپ تۇيتكىلدەنسە دە سول بەتتەن قايتقىسى كەلمەي:
— مۇمكىن، — دەدى تايسالماستان.
— وندا سونى ەستي وتىرايىق، ول كىم ەدى؟ «ساۋلە» دەگەن اتىڭدى قاراڭعى كەگىنە تاڭ ەتىپ، جۇرەگىنە نۇر ەتكەن تەمىر مە ول كۇتكەنىڭ، الدە باسقا ما؟
تەمىر سونى ايتىپ ساۋلەدەن تاعى دا جاۋاپ كۇتتى دە، ونان جاۋاپ قايتا قويماعان سوڭ شيرىعا ءتۇستى.
— سوعىسقا دەيىنگى ساۋلەنى ساۋلەتتى كۇيىندە دەپ ەستىگەنىم بار ەدى... الدە مىناۋ لاعنات سوعىس كەيبىر ساناسىز ايەلدەر سەكىلدى سەنى دە ارزانداتىپ جىبەرگەن بە، قالاي ءوزى؟
ساۋلە بار اشۋىمەن جالت ەتىپ ەدى، تەمىردىڭ وڭىندە ءبىر تامشىداي دا قان قالماي، سۇرلانىپ كەتكەن ەكەن. سونى كورىپ اشۋىن تەز تەجەپ الدى.
- — ءبىر كورىسكەن اعادان مۇنداي اششى، اۋىر ءسوز ەستيمىن دەگەن جوق ەدىم. اتتەڭ اعانى سىيلايتىن ادەتىم جىبەرمەي تۇر ەركىمە، ايتپەسە ءسوزىڭىزدىڭ ورايىنا ءتۇرىڭىز جاڭارعانمەن، جۇرەگىڭىزدىڭ دە ءالى ەسكى ەكەنىن جاسىرماستان ايتار ەدىم، — دەپ ەدى، تەمىر سىرى بەلگىسىز ءبىر سۋىق كۇلكىمەن مىرس ەتىپ.
— جاراڭنىڭ اۋزىن اشقان بولسام ايىپ ەتپە، سۇيىكتىم. سىپايىلىقتى ۇمىتىپ قالىپپىن. ءسوزىم دورەكى، مىنەزىم وجارلاۋ ەكەنىن ءوزىم دە سەزەمىن. ەگەر اعات سوزدەر ايتىلىپ كەتسە ءبىر ساپارعا كەشىرە سال! جانىڭا جاقپاس مىنەزىم بولسا، ءبىر ساپارعا كوز سالماي كىرپىگىڭمەن سىپىر دا، تابانىڭمەن تاپتاي سال. سونىمەن بىرگە ۇڭىلە قاراپ، تەرەڭ بويلا! مەنىڭ جۇرەگىم جاڭالىقتىڭ نە ەكەنىنە تۇسىنبەي، جاڭا بولامىن. دەپ بولا الماي جۇرگەن، جانى ساياز كەيبىر جالىنسىز جاندارعا عانا ەسكى كورىنىپ جۇرمەسىن، — دەدى.
وسى سوزىنەن ساۋلە تەمىردى تۇگەل تانىپ بولعان سەكىلدى. اسىرەسە ونىڭ اسقاق ويىنا ىشتەي ءسۇيسىنىن «بىلەكتىڭ عانا ەمەس، جۇرەكتىڭ دە باتىرى اۋ» دەگەن كوڭىل - حوشىن دا ايتىپ سالدى. ىشىنەن سولاي دەي تۇرا ءالى دە سىر بەرگىسى كەلمەي قاتال جۇزبەن تەمىردىڭ كوزىنە كوز تىكتى. تەمىر ءقازىر سامعاي بەرگىسى كەلەتىن جاراۋ بۇركىت سەكىلدى سوزگە ىركىلەر ەمەس.
— جالامەن جاراقتانىپ جان ساۋعالاماي اق قويساڭىز ەدى. ونداي ءسوزدى ايتۋ ءۇشىن الدىمەن جانى تازا ادام قانداي بولاتىنىن ءبىلىپ العانىڭىز ءجون بولار، — دەگەن ساۋلەنىڭ وزگەشە ءبىر ءتاتتى نازىنا:
— جوق، سۇيىكتىم، تازا جاندى قىزدارعا جالا جاۋىپ ماحاببات ءتاڭىرىسىنىڭ الدىندا جازالى بولار جايىم جوق، — دەدى تەمىر شالقي سويلەپ،- — ال «قىز» دەگەن قىزىقتىڭ گۇلىن ءبۇلدىرىپ، ومىرلىك جارىنا وزگەنىڭ سىلەمەسىن اپارىپ سىيلايتىن كەيبىر قىزدار ءۇشىن مەنى جازالاسا ول ءتاڭىردىڭ ءوزى دە وڭباس.
ەكەۋى بىرىنە-بىرى جالىنا قادالىپ ءۇنسىز وتىرىپ قالدى.
— ءيا، تاعى دا ايتارىڭىز بار ما؟ — دەدى ساۋلە بۇرىنىراق ءۇن قاتىپ.
— بار... ەندىگى ايتارىم سول — ون جىلدان بەرى جۇرەگىمدى ەزگەن اۋىر دەرتتەن ەندى مۇلدەم ايىقپاقپىن. بۇعان نە دەيسىڭ؟
— تىلەكتەسپىن، ايىعىڭىز. مەنىڭ دەيتىنىم سول عانا.
— ىلاھي امين! اق ساۋلەنىڭ اق نيەتىنەن شىققان تىلەك بولسىن دەپ مەن دە تىلەدىم.
— شىندىقتان باسقا سەنەرىم دە، سۇيەنەرىم دە جوق مەنىڭ. شىن تىلەگىم سول.
— شىندىققا مەن دە باس ۇردىم. ءبىراق، مەن سەن جيىركەنەتىن كۇنانىڭ بارىنەن دە ارىلىپ، الدىنا كەلىپ وتىرمىن، ءدال بۇنى، ءسىرا، تىلەمەگەن بولارسىڭ.
— تىلەمەسەم دە كۇنادان ارىلعانىڭىزعا ريزامىن. مايدانعا بارىپ ابىرويلى قايتىپسىز، ونىڭىزعا شەكسىز قۋانام. مۇنان دا ابىرويلى، مۇنان دا باقىتتى بولۋىڭىزعا ءومىر بويى تىلەكتەسپىن. مەنىڭ قاشان دا بولسىن ايتارىم وسى.
شىركىن جۇرەك ءسوزىنىڭ جۇلدىزى قاشان دا بيىك اۋ، ساۋلەنىڭ جاڭاعى جانىمەن ايتقان ءسوزى — ءوزىن كوڭىل كوگىندە جالعىز سامعاپ جۇرگەندەي سەزىنىپ اسقاقتاپ وتىرعان تەمىردى ەگىلدىرىپ جىبەردى.
— مىڭ قابات العىس ساعان، ساۋلەشىم، — دەدى ەلجىرەي سويلەپ. — مەنىڭ بۇل جالعاندا تابىنار ءتاڭىرىم ءبىر عانا سەن. الدىمداعى باقىتىمنىڭ دا كىلتى سەنىڭ قولىڭدا تۇر.
ساۋلەنىڭ ەسىنە نۇرلان ءتۇستى دە تەمىرگە قادالىپ وتىرعان كوزى تەز تايقىپ كەتتى. ءوزىن تاعدىردىڭ تالكەگىنە سالعان ونىڭ قايعىسى دا جۇرەگىن قىسىپ جىبەردى. «سونىڭ جاۋعا بەرىلىپ كەتكەنىن ەستىپ مەنى مازاق ەتكەلى كەلدىڭ» دەپ ىشىنەن ءومىردى دە ءبىراز لاعناتتاپ الدى، وسى وي ونىڭ جانىن جەپ جىبەردى. ءبىراق وزىنە ايتار ۇكىمىنەن قايتقان جوق، سوندىقتان ايتار جاۋابىن ىركىلمەستەن ايتىپ سالدى.
— ول كىلتىڭىز جوعالعان كەزدە كەلدىڭىز عوي، — دەدى اقىرىن عانا كۇرسىنىپ.
— اح، سولاي دە!.. الىستان تىلەپ ۇشساڭ دا تاعى دا جەر سوقتىڭ دە. ءجون-جون! جاڭا ءتۇسىندىم، جاڭا سەزدىم سىرىڭدى. وشپەيتىن وت، ءومىر بويى جازىلمايتىن جارا سالعان ەكەنسىڭ جانىما، ەندى ءبىلدىم. مەن باقىت جولىن سەنى سۇيگەن ماحابباتتان تاپقان ەدىم، سوندىقتان كەك ساقتاماۋعا تىرىسارمىن، ءبىراق ەشبىر جاندى ءدال سەندەي سۇيە الاتىن ەمەسپىن، سوندىقتان بۇل قاسىرەتتىڭ ۋى نە ءوزىمدى، نە وزگە بىرەۋدى جازىم ەتۋى مۇمكىن، ونى دا جاسىرمان.
ول سويلەي باستاعاننان ساۋلە باسىن سۇيەپ ستول جانىندا ءۇنسىز وتىرىپ قالعان ەدى؛ تەمىردىڭ سوڭعى سوزىنەن كەيىن جانى ىرشىپ ءتۇستى.
— الدەكىم ءۇشىن جانىڭىزدى نەگە جارالايسىز؟
— سەن ماعان الدەكىم بە ەدىڭ؟ — دەگەن تەمىردىڭ داۋسى تىم ءزىلدى شىقتى. — قاتە ايتاسىڭ! الدەكىم ءۇشىن جانىن ازاپقا سالاتىن مەن دە ەسۋاس ەمەسپىن. ءومىر مەن ءولىم ايقاسىندا جەتى مىڭ مەتر بيىكتە ءجۇرىپ جاۋ سامولەتىنە اتقان تۇڭعىش وعىمدى دا، كوك جۇزىندە جارالانىپ ءجۇرىپ اتقان سوڭعى وعىمدى دا «ساۋلەم ءۇشىن»، «وتانىم ءۇشىن» دەپ اتقانمىن. كوكتەن قۇلاپ ەستەن تانىپ جاتقاندا دا «ساۋلە» دەپ جاتقانمىن. وتكەن ءومىرىمنىڭ وتكەلدەرىنە كوز سالسام نەلەر اسۋدان اسىپپىن. سونىڭ بارىنەن ەڭ العاش الىپ ۇشقان قاناتىم سەن ەكەنسىڭ ويلاسام. ەندى قاناتىم قايىرىلعان بولسا قايدا بارىپ قۇلاماقپىن؟
ەكەۋى دە از ۋاقىت ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. تەمىر ساۋلەنىڭ جاۋابىن كۇتۋدە. ساۋلە نە ايتارىن بىلمەي قينالۋدا.
— تەمىر اعا، — دەدى سالدەن كەيىن، — ءسىز ماعان قانشا اشۋلانساڭىز دا، مەن سىزگە ءبىر اۋىز قاتتى ءسوز ايتا الاتىن ەمەسپىن... تەك، مەن ءۇشىن دە، ءوزىڭىز ءۇشىن دە ءبىر نارسەنى قاتتى ەسكەرىڭىز. اكەلەرىمىز قاراباي مەن سارىبايدىڭ جولىن قۋعان ەكەن دەپ ءوزىمىزدىڭ كىم ەكەنىمىزدى قاي زاماننىڭ ادامى ەكەنىمىزدى ۇمىتىپ كەتپەيىك، بار ايتارىم سول عانا.
سول كەزدە تەلەفون سىلدىر ەتىپ ەدى، ساۋلە تىڭداعىسى كەلمەي ۇزاق وتىرىپ بارىپ تۇرەگەلدى. تەمىر ءوزىنىڭ سوڭعى ءسوزىنىڭ وعان قانداي ەسەر ەتكەنىن وسى قوزعالىستان سەزىپ وتىر. قازىرگى ساتتە ساۋلەنىڭ بۇرىنعى سىڭقىل قاعاتىن سۇلۋ ءۇنى دە جوق. تەلەفونداعى اداممەن دە ءجوندى سويلەسە الماي قىسقا امانداستى دا، ترۋبكانى تەمىرگە ۇسىندى.
— تەمىر اعا ،ءسىزدى قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى سۇرايدى.
تەمىر ساعاتىنا قاراي سالىپ ترۋبكانى الدى دا:
— مەن تىڭداپ تۇرمىن. ءيا، تەمىر پەتروۆيچ مەن. جۇرت جينالىپ قالدى ما؟ ماقۇل، ءقازىر جەتەيىن، ءقازىر.
— اعاي، پەتروۆيچ اتالۋىڭىز قالاي؟ — دەدى ساۋلە وعان تاڭدانا قاراپ.
— ول — وسىرگەن اكەمنىڭ اتى. جازادان قۇتىلىپ قايتقان جولىمدا سامولەت جاسايتىن ءبىر زاۆودتىڭ ينجەنەر! پەتر دەگەن كىسىمەن تانىستىم. ءوزى قازاقستاندا تۋىپ-وسكەن، قازاق ءتىلىن جاقسى بىلەتىن ادام ەكەن. ول قازاقستان جايىن سۇراپ ەدى، مەن بىلمەيمىن دەدىم. وعان ول تاڭدانىپ قالدى. وسىدان كەيىن ەكەۋمىزدىڭ اڭگىمەمىز باستالىپ كەتتى دە، مەن بارلىق جايىمدى جاسىرماستان وعان ايتىپ بەردىم. سول-اق ەكەن، ول كىسى: «مەن سەنى ۇشقىش ەتىپ شىعارايىن، ماعان بالا بولاسىڭ با؟» — دەدى.
مەن ويلانباستان بولامىن دەدىم. ويلانسام دا بۇدان ارتىق اقىل تابا الماس ەدىم. وقۋعا دا، ونەرگە دە جەتكىزگەن سول كىسى. تەمىر پەتروۆيچ سايداكوۆ اتالۋىمنىڭ تاريحى وسى.
— مۇنىڭىز دا ءبىر تاماشا ەكەن.
— مەن ستاحانوۆشىلاردىڭ قالالىق جيىلىسىندا سويلەمەكشى ەدىم، — دەدى تەمىر جەردە جاتقان تاياعىن الا بەرە ءۇن قاتىپ. ونى نە ءۇشىن ايتقانىن ءوزى دە سەزگەن جوق، ەسىككە قاراي ءبىر اتتادى دا كىلت توقتاي قالدى.
— ساۋلەش! وسى ۇيگە كەلۋىم قيىن بولىپ ەدى، كەتۋىم ونان دا قيىنداپ تۇر. «قوش» دەگەن ءسوزدى ايتا الار ما ەكەنمىن، ءسىرا؟ — دەدى.
ساۋلە ءۇنسىز جاقىنداپ كەلىپ قولىن ۇسىندى:
— قىمباتتى تەمىر اعا! سىرتىڭىزدان قانىق ەدىم دە، تانىپ ەدىم، تايا باسپاي ءدال تاپقان سەكىلدىمىن. جانداي جاقىن جارى بار، جارداي قىمبات دوسى بار باقىتتى ءبىر جان بولايىن. ءومىر بويى اعا تۇتىپ قۇرمەتتەپ ەتەيىن ءسىزدى، بەرىڭىز وسى تىلەگىمدى.
تەمىر ۇزاق قادالىپ تۇرىپ باسىن شايقادى دا:
— جوق، سۇيىكتىم، — دەدى كۇرسىنە سويلەپ. — مەن مانادان بەرى نە ايتتىم. سوعان ويلانا قاراساڭ مەندەگى جان سىرىنا ءوزىن دە تۇسىنەرسىڭ.
ول سونى ايتىپ ساۋلەنىڭ قولىن كەۋدەسىنە ءبىر قىستى دا «قوش» دەمەستەن اقساڭداي باسىپ شىعا جونەلدى.
ساۋلە ونىڭ سوڭىنان ۇمتىلا ءتۇسىپ بارىپ، ءدىر-دىر ەتىپ كەيىن شەگىندى. نە ءۇشىن ۇمتىلعانىن، نە ايتقىسى كەلگەنىن ءوزى دە سەزگەن جوق. ءدال وسى ارادا تەمىر اتىپ كەتپەك بولسا دا جاڭاعىدان باسقا ايتار ءسوزى دە جوق ەدى. تەمىردىڭ نەندەي ويعا ءتۇيىلىپ كەتكەنىن دە سەزگەن جوق، تەڭسەلىپ بارىپ وتىرا كەتتى.
پەريزات تەمىردىڭ داڭقىنا سىرتتاي ماس بولىپ، ونىڭ وسى ۇيگە كەلۋىن اڭدۋدا ەدى، ءسىرا تەمىر كوز سالماستان وتە شىققان بولۋ كەرەك، ىلە كىرىپ كەلدى:
— ساۋلەتاي اۋ، مەن وسى ەسىكتىڭ الدىندا ءبىر كەرەمەت جىگىتكە كەزدەستىم، الگى قىز بىتكەننىڭ سىلەكەيىن شۇبىرتىپ جۇرگەن تەمىر دەيتىن باتىر وسى ما؟
— ءيا، سول... قالاي ەكەن؟ — دەدى دە، ساۋلە تەرەزەگە قاراي ءجۇرىپ كەتتى.
— قالاي ەكەنىن سونان ءوزىڭ بايقاي بەر، مەن ونى كورگەن جەردە شالقامنان تۇسە جازدادىم.
ساۋلەنىڭ «شالقاڭنان جاتا كەتپەگەنىنە تاۋبە»، دەگىسى كەلىپ ەدى، ونى ايتا العان جوق، تەك اقىرىن كۇرسىندى دە:
— ءيا، ول مەنەن باقىتتىراق قىزدىڭ ءبىرىڭ باعىنا تۋعان جىگىت سەكىلدى، — دەي سالدى.
پەريزات تەرەزەنىڭ جاقتاۋىنا سۇيەنىپ مۇڭايىپ تۇرعان ساۋلەنىڭ قاسىنا بارىپ، يىعىنا اسىلا بەرە راديوداعى انگە قۇلاق سالدى.
— «ارداق». ارداقتى نۇرلان سالاتىن «ارداق». «ارداقتى» دەپپىن اۋ، بۇلاي دەگەنىمدى ەستىسە عوي مىرقال اعاي مەنى دە سەندەي ەتىپ سورلاتادى.
ساۋلە وعان كوز قيىعىن ءبىر تاستادى دا بار ىزاسىن ىشىنە جيىپ الدى.
— سەن بىلەسىڭ بە، پەريزات، ومىردە وزگەرمەيتىن نە بار؟
— وزگەرمەيتىن تۇك تە جوق.
— مەنىمشە، بار سياقتى.
وزگەرمەيتىن ومىردە نە بارىن پەريزات بىلگىسى كەلىپ ەدى، ونى ساۋلە ايتقان جوق.
— ءوزىن سونداي بىرەۋدى كورگەن سەكىلدىسىڭ عوي، الدە جاڭاعى تەمىر ءالى وزگەرمەگەن بە؟
— و، ول وزگەرگەندە قانداي. اق قار، كوك مۇزدى قۇز جارتاستا تۇلەيتىن قىراننىڭ تاس تۇلەگى دە مۇنداي تۇلەمەس. ويلاپ قاراسام ونىڭ جۇتقانى جالىن، قۇشقانى جالىن، سوندىقتان ءوزى دە جالىننان جارالعانداي. ونداي ادام قالاي تۇلەمەسىن.
— ءوزىڭ وعان عاشىق بولىپ قالعاننان ساۋسىڭ با؟ — دەپ پەريزات قارماق تاستاپ ەدى، ساۋلە ونىڭ ارباپ تۇرعانىن سەزسە دە ءوزىنىڭ ادال سىرىن جاسىرماستان ايتىپ سالدى:
— ءيا، مەن وعان جاڭا عانا عاشىق بولدىم، ءبىراق ول بىزدەر بىلەتىن عاشىقتىقتاردان باسقاراق، بارلىق عاشىقتىقتان قىمباتتىراق ءبىر عاجاپ... ءيا، عاجاپ...
— ءوزى ءبىر ءساندى جىگىت ەكەن، — دەدى پەريزات تامسانىپ.
— ساندىلىك جاعىنان ەشكىمنەن كەم ەمەس، نامىسى دا مول ەكەن، دوستىق جۇرەگىن ۇىنىپ ەدىم، قايسارلانىپ يىلمەي كەتتى.
بۇلاردىڭ ءسوزىن بايان بايبىشە كەلىپ ءبولدى. شەشەسىنىڭ مۇنداي كۇيىنگەنىن ساۋلە بۇرىندى-سوڭدى كورگەن ەمەس ەدى.
— اپا، نە بولدى، اپاتاي! الدە... — دەپ ءسوزىن تولىق ايتا الماي قاسىنا جەتىپ باردى.
— قايداعى ءبىر كوك سوققان قىزدى قايدان اكەلىپ ءجۇرسىڭ وسى. تۋلا بويى تولعان كەسىر، جوعالت كوزىن، كوزىمە كۇيىك قىلماي. اتتەڭ دۋلاتىمنىڭ جوقتىعى عوي، ايتپەسە...
— اپا! ايتار اشۋىڭىز سول عانا بولسا، مەنىڭ ايتارىم دا قىسقا. جالعىزدىققا جانىم ۇيرەنەر ەمەس. مەنى قانداي كورسەڭىز، ەندى شەكەردى دە سونداي كورەتىن بولىڭىز.
بايان بايبىشەنىڭ اشۋى ۇزاققا بارمايتىن ەدى، بۇل ساپار ءتىپتى قىسقارىپ كەتتى. ساۋلەنىڭ وڭىنەن الدەنەندەي اۋىر مۇڭدى اڭعارعانداي بولىپ كوزىن الا الماعان كۇيى ورىندىققا وتىرا بەرە:
— قويدىم، كۇنىم، قويدىم وندا! سەن جالعىزدى رەنجىتكەندە ايمالايتىن كىمىم بار مەنىڭ؟ ءبىراق. ونىڭ وزىنە دە ايتىپ قوي، كىسىنىڭ ىزاسىن كەلتىرمەسىن.
— ول نە جازدى؟
— قىزىق ءوزى. الگىدە مەن اس ۇيدە ساعان رەنجىپ، بىردەڭەنى ايتىپ وتىرسام، ول قاراپتان قاراپ وتىرىپ ساق - ساق كۇلەدى. «ەي، شالىق شالدى ما، نەگە كۇلەسىن؟» دەسەم «ۇلكەن اجەم مارقۇمنىڭ ءبىر ءسوزى ەسىمە ءتۇسىپ كەتتى» دەيدى. ول نە ءسوز دەسەم: «كومىر مەن كەمپىردىڭ مىنەزى ەگىز تۋعان ەكەن. كومىر ءوزىنىڭ ءبىر كەزدە اعاش ەكەنىن ۇمىتىپ تاستاي سىرەسسە، ءبىر كەزدە ءوزىنىڭ قىز بولعانىن ۇمىتقان كەمپىرلەر دە سول سياقتى» دەپ قاراپ وتىر.
— ءيا، سونسوڭ ءسىز وعان نە دەدىڭىز؟ — دەدى ساۋلە كۇلىمسىرەپ.
— نە دەيىن، ىزا بولىپ شاقىر ساۋلەنى دەپ ەدىم، پاۆەس دەي مە، نە دەيدى، سونى جازىپ بەرە قويىڭىز، شاقىرايىن دەپ ىزامدى كەلتىرەدى.
— ىزاڭىز نە ىستەتتى؟ — دەپ ساۋلە قادالا ءتۇسىپ ەدى، بايان بايبىشەنىڭ ءتىلى كۇرمەلىپ قالدى.
ول ءسوزىن اياقتاعانشا بولعان جوق، بىرەۋ ساباپ - ساباپ جىبەرگەندەي يىعى سالبىراپ، سۇمىرەيىپ اياعىن سۇيرەتە باسىپ شەكەر كەلدى.
— ە، ساعان نە بولدى؟ ءوزىڭدى بىرەۋ ساباپ جىبەرگەننەن ساۋ ما؟
شەكەر وزىنە قاراي اقىرىن ءجۇرىپ كەلە جاتقان ساۋلەگە دە قاراعان جوق.
— تاتە، مەن بۇل ۇيدەن كەتەتىن بولدىم.
— نەگە؟
— «كەت» دەگەندە يت تە كەتەدى عوي.
ساۋلە شەشەسىنە جالت قارادى دا، قايتادان شەكەرگە بۇرىلىپ كەتتى.
— «كەت» دەگەن كىم؟.. نەگە ۇندەمەيسىڭ؟
— الگى ءبىر سايران دەيتىن ساپپاس.
— سايران؟ — دەدى ساۋلە ونىڭ وتىرىگىنە الدانعان بولىپ، — ونىڭ سەندە نەسى بار؟
— تۇگى دە جوق.
— تۇگى دە جوق بولسا سەن ونىڭ ءتىلىن نەگە الاسىڭ؟ تەمىردىڭ ءتىلىن الىپ، جالعىز قىزى ماعان كەت دەگەنى ءۇشىن جاڭا مىنا شەشەڭ ەكى اۋىز ءان سالدى، مەنەن باسقانىڭ ءتىلىن العانىڭ ءۇشىن سەن «اسەتتى» ايتاسىڭ، ۇستا مىنا دومبىرانى.
ساۋلەنىڭ وسى سوزىنەن شەكەر ءبارىن دە ۇقتى. ەڭ الدىمەن ءوزى ايتقان سايراننىڭ سىلتاۋى ورگە باسپاي قالعانىن ءسوزدى دە، ساۋلەنى قۇشاقتاي الدى.
— تاتەتاي اۋ، مەن ونى سايرانداي سالا الماۋشى ەدىم، ول داۋىسىمدى ەستىپ قويسا مازاقتايدى عوي.
— سايران سەنى مازاقتايتىنداي حالگە ءالى جەتكەن جوق، بالسىنبەي ايتا بەر.
— وتىرىك ايتسام كەمپىر بولايىن، شىنىندا مەن «اسەتتى» ايتا المايمىن.
ونىڭ «كەمپىر بولايىن» دەگەنى بايان بايبىشەگە ءبىر قارعىس سوزدەي سەزىلدى دە:
— نە دەيسىڭ، ەي كوك سوققان؟! — دەدى.
شەكەردىڭ وعان ايتارى بولماي قالدى دا، دومبىرانىڭ قۇلاعىن بۇراماستان ونى قۇشاقتاي الىپ، «اسەتتى» شىرقاي جونەلدى.
شەكەردىڭ داۋسى شىنىندا تاماشا ەكەن. جان تەربەتەر مۇڭلى سازىمەن «اسەتتى» اڭىراتىپ قويا بەرىپ ەدى، كوشەدە ءوتىپ بارا جاتقان ەل دە تىڭداپ تۇرا قالدى. ول ءان سالىپ تۇرىپ تا ويناقى مىنەزىن قويعان جوق، قايىرماسىنا كەلگەن سايىن بايان بايبىشەنى ءبىر قۇشاقتاپ قويىپ ءتورت اۋىز ءاندى سالىپ شىقتى. ول سوڭعى رەت قۇشاقتاعاندا بايان بايبىشەنىڭ ءوزى دە ونى قۇشاقتاي الىپ:
— كەلشى، اسەتتىك ارۋاعى ءۇشىن ماڭدايىڭنان ءبىر سۇيەيىن، — دەپ ەدى، شەكەر بەتىن الىپ قاشىپ:
— جوق، سالعان ءانىم ولگەن ارۋاق قۇرلى بولماسا ماڭدايىمدى نەسىنە قور قىلام. الدىمەن ايتىڭىز، كىم ءۇشىن؟ ءانىم ءۇشىن بە، جوق ارۋاق ءۇشىن بە؟ — دەدى.
— ءانىن ءۇشىن.
— ءا، وندا ءجون، — دەپ ماڭدايىنان ءبىر سۇيگىزدى دە، ءوزى دە بايان بايبىشەنى ءسۇيىپ الدى... — ءوزى ارىدەن ويلايتىن اقىلدى كەمپىر. بار ايىبى تىم ۋايىمشىل.
— اۋ، سەنى كىم شاقىردى؟ — دەدى شەكەر كىرىپ كەلگەن سايرانعا اڭىرا قاراپ.
— سەن شاقىرعان جوق پا ەدىڭ؟
— سەنى التى ەمشەكتىڭ قىزدارى مەن جالقاۋلىقتىڭ جەسىرلەرى شاقىرماسا باسقا كىم شاقىرسىن.
سايران وعان قولىن ءبىر سەرمەپ:
— سەنىمەن تاجىكەلەسىپ تۇرۋعا ۋاقىتىم جوق، — دەدى دە ساۋلەگە قاراپ، — ءسىزدى ابزال اعاي شاقىرادى، — دەدى.
— قايدا؟ — دەدى ساۋلە تاڭدانا قاراپ.
— ءوزىنىڭ ۇيىنە.
وبكوم سەكرەتارىنىڭ ساۋلەنى ءوز ۇيىنە شاقىرۋى پەريزاتقا وقتان كەم تيگەن جوق. ول ۋ جۇتقانداي تۇلا بويى ءدىر ەتە قالىپ، ىرشىپ ءتۇستى دە:
— بار، بار، مەن ۋچاستكەڭدى باسقارا الاتىن ەمەسپىن، ءوز ورنىڭدى قايتادان سۇراپ ال، — دەدى كوگەرە قالعان ەرنى ءدىر-دىر ەتىپ.
ساۋلە ونىڭ سول كوگەرە قالعان كوك ەرنىنەن قاپ-قارا جۇرەگىن دە كوردى، ءبىراق ۇندەگەن جوق.
ونىنشى تاراۋ
1
تايماننىڭ ۇيىندەگى اڭگىمە ۇزاققا سوزىلىپ كەتتى. ءدال ءقازىر دارەجەنىڭ ۇلكەن-كىشىلىگىن ەسكە العان دا .ەشقايسىسى جوق. ءبىرىن ءبىرى تەڭدەس كورىپ، ويداعىلارىن ورتاعا اشىق سالىپ جاتىر.
ولاردان ءوزىن وقشاۋ ۇستاعان سايران عانا. ابزالداردىڭ داستارقانى باسىنداعى سوزدەرىنە دە ءجوندى قۇلاق قويعان جوق. ولار دامدەرىن ءىشىپ بولىپ، كابينەتكە كىرىسىمەن دومبىراسىن الدى دا، ءوزىنىڭ ءبىر ايدان بەرگى قۇتتى مەكەنى بولىپ كەتكەن ديۆانعا بارىپ جانتايا كەتتى. ونداعى ويى شەكەرگە ارناپ بىر-ەكى اۋىز ولەڭ شىعارۋ. سول ەكى اۋىز ولەڭ ونىڭ ءساتى تۇسپەي جۇرگەن كوپ ارماندارىنىڭ ءبىرى، كۇن سايىن جۇمىستان كەلە دومبىراسىمەن بىرگە كۇڭىرەنەتىن دە:
— «شەكەر، شەكەر، — دەپ قايتا-قايتا قاقسايتىن. قاقسايتىن دا، — جوق، ءالى الىس جاتىر»، — دەپ تاستايتىن. بۇگىن ولاي ەمەس، دومبىرانى الا سالا بەزىلدەتىپ؟
شەكەر، شەكەر، اي سۇلۋ
سەنەن اسار قاي سۇلۋ
سەن ءبىر جالىن قىزىل شوق
جۇرەگىمە سالدىڭ وت، -
دەپ سايراي جونەلدى.
وسى كەزدە ەسىك جاقتان شەكەردىڭ:
— بايعۇس اي، بۇل سوزدەردى قاي كىتاپتان ۇرلاپ الدىڭ ەكەن؟ اقىرىن، ءۇزىلىپ كەتەرسىڭ، — دەگەن داۋسى شىقتى.
سايران مۇنى كۇتكەن جوق ەدى، ءا دەگەندە ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەي، اڭىرىپ ءسال كىدىردى دە، بار شاتتىعىمەن قۋانا تۇرەگەلدى.
— شەكەرجان اي، ەگەر ۇرلاي السام بۇكىل جيھانداعى بارلىق اتاقتى اقىنداردىڭ اسىل ولەڭدەرىن ساعان ارناپ ايتار ەدىم اۋ.
— ول ءۇشىن باسقاراق بولىپ شەشەڭنەن قايتا تۋۋىن كەرەك قوي، — دەپ شەكەر مىرس ەتتى دە، كەنەت سالقىن قاندانىپ بۇيىرا سويلەدى. — ءسوزدى قوي دا، بار، تاتەمدى شاقىرىپ كەل!
سايران ونىڭ امىرىنە شاحتادا كونسە دە، ۇيدە كونگىسى كەلمەي:
— مەملەكەتتىك ماڭىزى بار ماسەلەنى كەڭەسىپ وتىرعان ادامدى شاقىراتىن كىم؟ مەن بە؟ جوق، مەن ونداي اقىماق ەمەسپىن، — دەپ قىرساۋلانىپ ەدى، شەكەردىڭ:
— از كۇندە مۇنداي اقىلدى بولا قالساڭ قۋانامىن، — دەگەن ءسوزى ول قۇرساۋدى تەز جازىپ، جادىراتىپ جىبەردى.
— «قۋانامىن» دەگەن ءسوزىڭ نەتكەن ءتاتتى ەدى، شەكەرجان، — دەپ سايران جاقىنداي ءتۇستى دە، شەكەردىڭ كىربيە قالعانىن كورىپ كىلت توقتادى.
شەكەر وزىنە كۇبىرلەپ تۇر.
— شىنىندا، تاتەمدى ءقازىر شاقىرۋعا بولمايدى، شاقىر دەپ شەشەسى مەن تەمىر بولمايدى، ەندى ءقايتتىم؟
— تەمىر؟ — دەدى سايران ونىڭ بەتىنە تاڭدانا قاراپ. — ول قايدا؟
— ءبىزدىڭ ۇيدە.
سايران ءسال ويلاندى دا:
— جوق، ساۋلەنىڭ وعان كورىنبەگەنى ءجون. ول كەمپىردىڭ جانىندا وتىرا بەرۋگە شىدامى جەتپەيدى دە كەتەدى. ونان دا سەن ابزال اعايدىڭ الماتىدان اكەلگەن جاڭالىقتارىن تىڭدا! — دەپ سايران شەكەردى قاراعاندى حالقىنان ۇيرەنگەن جاڭا ونەگەسى بويىنشا قولتىقتاپ اپارىپ ديۆانعا وتىرعىزدى.
— ول نە جاڭالىق؟ — دەدى شەكەر ديۆانعا وتىرا بەرىپ.
— ازىرلەنە بەر. بىرىنشىدەن: ميرون قارتتىڭ كومباينىنا وبلىس باسشىلارى دا كومەكتەسەتىن بولىپتى.
— وندا تەز بىتەدى ەكەن عوي، — دەدى شەكەر قۋانىپ.
— تەز بىتكەندە قانداي، سەن دە تەز ۇيرەن. ول بىتىسىمەن ەكەۋمىز كومىردەن تاۋ جاسايمىز... ەكىنشىسى دە جامان ەمەس، قۋانا بەر.
سوڭعى ءسوزدى ايتقاندا سايراننىڭ كوزى وتتاي جايناپ كەتتى. شەكەر دە ىنتىعا ءتۇسىپ:
— ول نە؟ — دەپ ەدى:
— ول ما، ول — ول سەن سەكىلدى بويجەتكەن قىز بەن مەن سەكىلدى بوز بالا جىگىتتەر بۇگىننەن باستاپ بويداق جۇرمەيتىن بولىپتى. ءسىرا، بۇگىن سەن ەكەۋمىزدى قوساتىن بولار، — دەدى بەتى شىلپ ەتپەستەن.
— نە دەيسىڭ؟ — دەپ شەكەر وتتى كوزىمەن قادالا تۇرا باستاپ ەدى، سايران جالبارىنا جاپىرىلىپ، ونى ۇستاي الدى.
— اعات بولسا كەشىر، شەكەرجان. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ايتارعا كەلگەندە ساعان لايىق ءبىر ءسوز تابا الماي، نە جۇرەگىم دۇرسىلدەي جونەلەدى، نە ءوزىم ەستىپ ساندىراقتاي سالامىن.
— مۇنان بىلاي ساندىراقتاۋشى دا بولما، جۇرەگىڭە دە مازا بەر، — دەپ شەكەر زىلدەنە سويلەسە دە، سايران تىڭداماستان:
— مەنىڭ جۇرەگىم ءوزىڭسىڭ، — دەپ ۇزدىگە ءتۇستى.
ول ءوزىنىڭ كوپتەن بەرى ويلاپ، ەكى كۇننەن بەرى سايلاپ العان ءتاتتى سوزدەرىن ءقازىر تۇگەل توكپەكشى ەدى، كابينەتتەگىلەر كەلىپ قالىپ، ءبولىپ جىبەردى.
ەڭ. الدا كەلە جاتقان ميرون پاۆلوۆيچ ويلانعان كەزدەگى ادەتىمەن كوزىن سىعىرايتا سويلەپ كەلەدى:
— ءسىزدىڭ بۇل سوزىڭىزدەن مەن ەرلىكتىڭ كىلتى دوستىقتا ەكەنىن ۇقتىم اۋ، ابزال تايمانوۆيچ، — دەدى باسىن قايتا-قايتا يزەي سويلەپ.
— ول عانا ەمەس، — دەدى ابزال ءبىر قولىن يىعىنا سالىپ، — ءبىزدىڭ ەلدىڭ ەڭ بەرىك قامالى دا سول دوستىق. فاشيستەر ءبىزدىڭ تالاي تاس قامالىمىزدى بۇزىپ كەتتى، ءبىراق دوستىعىمىزدى بۇزا العان جوق. قايتا ءبىزدىڭ ەلدىڭ دوستىعى شىڭدانعان سايىن شىمىراي تۇسەتىن بولات تەمىردەي شىنىعا ءتۇستى.
ول، اقىرىن جىلىسىپ كەلىپ ساۋلەگە الدەنەنى سىبىرلاپ تۇرعان شەكەردى بايقاپ قالدى دا:
— ا، قارىنداس، شاحتاعا ۇيرەندىڭ بە، ءحالىڭ قالاي؟ — دەدى قولىن ۇسىنىپ، شەكەر جاۋاپ قاتقانشا بولعان جوق.
— مۇنىڭ ءحالى شوشقادان دا سەمىز، — دەپ سايران كيىپ كەتتى. شەكەر ۇيالا كۇلىمسىرەپ، مىرس ەتتى دە:
— ونىسى راس، مەنىڭ ءحالىم مۇنىڭ تاسباقا حالىنەن ءتاۋىر، — دەپ سايراننان باسقالاردىڭ كۇلكىسىن دۋ ەتكىزدى.
سايران ايتارعا ءسوز تابا الماي، شەكەرگە قىلميا قاراپ تۇرىپ قالدى.
— شەكەردىڭ سوزىنەن سەنىڭ ءالى كەرەناۋ ەكەنىڭدى ۇقتىم. ال سەنىڭ سوزىڭنەن ەشتەڭە تۇسىنە الماي تۇرمىن، — دەدى ابزال سايرانعا كۇلە قاراپ.
— انەۋگۇنى ءوزىڭىز كەلىپ ورناتقان جاڭا تارتىپتەردى ەسكە تۇسىرسەڭىز، مەنىڭ سوزىمە دە تۇسىنەسىز.
— ونىڭ قايسى؟ جاپپاي جارىسۋ ما؟
— جوق.
— «جارىس» دەگەن ءسوزدىڭ وزىمەن وش بۇل! نورمانى ارتىق ورىنداعانىمىز ءۇشىن الاتىن ەت پەن ماي مۇنىڭ ارمانى، — دەپ شەكەر سايراندى تاعى ءبىر تۇيرەپ قالدى.
— شەكەرجان، سەن مۇنى كوپ قاجاي بەرمە، سەن العان جۇلدەنى كەشىكپەي مۇنىڭ دا الاتىن ءتۇرى بار، — دەپ سايراندى تايمان جاقتاپ ەدى:
— جۇلدەنى السا الا بەرسىن. سەن جەتكىزبەگەن كۇيى العا كەتە بەر! — دەپ ابزال شەكەردىڭ ارقاسىنان قاقتى.
— كورەرسىز كىمنىڭ العا كەتكەنىن، — دەپ سايران دومبىراسىن ىزالانا ءبىر قاعىپ قالدى دا، قويا قويدى. ابزال وعان:
— جەڭگەڭ شارشادى بىلەم، ءجۇرشى، ەكەۋمىز شاي اكەلەيىكشى، — دەپ ەدى، ول:
— ءسىز ءويتىپ اعالىق ءتارتىپتى بۇزباڭىز، — دەپ سايران ابزالدى ورنىنا وتىرعىزدى دا، شەكەردى الا جونەلدى. — ءجۇر، ماعان كومەكتەسىپ جىبەر.
ول ەكەۋى شاي اكەلگەن كەزدە مانادان وي نىساناسىن الىسقا جىبەرىپ، كوزىن سىعىرايتا قاراپ وتىرعان ميرون پاۆلوۆيچ الدەنەگە سۇيسىنە ءۇن قاتقان ەدى.
— عاجاپ، عاجاپ! ويلاعان سايىن ءبىزدىڭ ەلدىڭ عاجاپ ەكەنىن كورە تۇسەسىڭ، — دەدى ول الدىنا كەلگەن شايدى الا بەرىپ.
— ءيا، عاجاپ ەل. ونىڭ قاھارىنداي قاھار، ونىڭ نامىسىنداي نامىس، ونىڭ تالانتىنداي تالانت ەشبىر ەلدە جوق. سونىڭ ءبىر كۋاسى سىزدەرسىزدەر. سىزدەر ەرتەڭنەن باستاپ جاڭا زاماننىڭ جاڭا قۇرالىن جاساعالى وتىرسىزدار. بۇل بۇگىن جاۋدى جەڭۋىمىزگە قانداي كومەكتەسسە، ەرتەڭ ءومىرىمىزدى وركەندەتۋگە دە سونداي كۇش بەرەتىن عاجاپ قۇرال. سوندىقتان، سىزدەر بۇعان ءبىر كىسىدەي جۇمىلا كىرىسىڭىزدەر، ول ءۇشىن الدىمەن ادال دوستىق كەرەك، دوستىق كۇشتى بولسا ءبارىن دە جەڭەسىزدەر دە، بار ماقساتقا جەتەسىزدەر.
سايران شەكەردىڭ الدىندا ءوزىن ءبىر كورسەتىپ قالعىسى كەلدى مە قالاي:
— بۇل ءۇشىن وبكومنىڭ دا كومەگى كەرەك بولىپ تۇر - اۋ، ابزال اعا؟! — دەپ تاعى دا كيىپ كەتتى.
— وبكومنىڭ كومەگى ءازىر، — دەدى ابزال سايران مەن شەكەردى قاناتىنا الىپ، — ەڭ ۇلكەن كومەك سەن ەكەۋىڭنىڭ بۇل ماشينانى وسى باستان ۇيرەنە باستاعاندارىڭ. ءبىراق، وزدەرىڭ عانا ۇيرەنىپ قويماي، باسقا جاستاردىڭ دا ۇيرەنۋىنە كومەكتەسىڭدەر.
سايران سەنبەگەندەي ءتۇر كورسەتىپ، ابزالدىڭ بەتىنە قاراي قالدى.
— ءوزىمىز بىرەۋدەن ۇيرەنىپ ءجۇرىپ، ءبىز كىمدى ۇيرەتپەكپىز؟
— ۇيرەنۋ بار دا، ۇيرەنە ءجۇرىپ باسقاعا ۇلگى بولۋ بار. مۇنداعىنىڭ كوپشىلىگى سەندەر سياقتى وندىرىسكە جاڭا كەلگەن جاستار، سولارعا ۇلگى بولىڭدار.
— قولدان كەلسە ايانباسپىز.
شەكەر باسقالاردىڭ كوزىن الا بەرە ونى اقىرىن ءتۇرتىپ قالىپ، كۇڭك ەتتى:
— ول ساعان ايتىلعان ءسوز ەمەس قوي، نەمەنەگە جالباقتاي بەرەسىڭ؟
ابزال شەكەرگە ۇزاق قاراپ الدى دا:
— ەگەر مەن وسى شاحتانىڭ باستىعى بولسام، شەكەر قارىنداستى ايەلدەر بريگاداسىنا بريگادير ەتەر ەدىم، — دەدى.
بۇل ءسوز شەكەردى قۋانتا قويعان جوق، قايتا شوشىتىپ جىبەردى.
— تاتەمنىڭ ورنىنا ما؟ — دەدى ول ۇرەيلى داۋىسپەن.
— ءيا، تاتەڭنىڭ ورنىنا.
— تاتەمدى قايدا جىبەرمەكسىزدەر؟
— ول ءوزىنىڭ بۇرىنعى ورنىنا بارۋعا ءتيىستى.
— مەن ءۇشىن اعاڭىزبەن ارازداسىپ قايتەسىز؟ — دەدى ساۋلە سالقىن قاندانىپ. — كومبايننىڭ ماكەتىن جاساي بەرەيىن. مىرزەكەڭدەي باستىقپەن الىسقاننان گورى تەمىرمەن الىسقانىم ءجون بولار.
ابزال ساۋلەگە تۇڭعىش رەت وسى ارادا سۋىق قاراپ، تۇرىپ كەتتى. ونىڭ:
— ۇيات، ساۋلەش، ۇيات! — دەگەن ءۇنى دە ىزعارلى شىقتى. — وڭكەي ەركە ايەلدەردى جاۋىنگەر سولداتقا اينالدىرا العان ادامنىڭ مىرقال سياقتىلارمەن الىسا الماۋى وتە ۇيات.
— ىستەر لاجىم بولماسا قايتەيىن؟
— لاجىڭ نەگە جوق؟ پارتيا مەن ۇكىمەت ورىندارى قايدا؟ ولارعا نەگە ايتپادىڭ، نەگە بۇزدىرمادىڭ ول بۇيرىقتى.
— شىراعىم اۋ، تەرىس بولسا كەلدىڭ عوي، جوندەسەڭشى. بۇيرىقتى بەرگەن ءوزىڭنىڭ اعاڭ، بۇز ءوزىڭ، — دەدى تايمان ءوزىنىڭ ادەتى بويىنشا ءار ءسوزىن بالعامەن ۇرعانداي نىق-نىق تاستاپ.
— اكە، ونداي بۇيرىق كىمدىكى بولسا دا بۇزىلادى.
— ءسويت، شىراعىم، مەنىڭ دە تىلەگىم سول، — دەپ تايمان اسا ءبىر اكەلىك ىستىق سەزىمىمەن ساۋلەگە مەيىرلەنە قاراپ ەدى، ابزال وعان ىشتەي تاڭدانىپ قالدى. ءبىراق قانشا قادالسا دا اكە سىرىنا كوزىن جەتكىزە العان جوق، سول ەكەۋىنە قاراي تۇرىپ سويلەپ كەتتى.
— سولاي، ميرون پاۆلوۆيچ! قيىن ەكەنىن مەن دە ءبىلىپ وتىرمىن، ءبىراق ساۋلە كەتكەلى ول ۋچاستكا جوسپارىن ەكى اق كۇن ورىنداپتى. كومباين ءۇشىن ءسىزدى بوساتساق بۇل شاحتانىڭ قايتادان كەيىن كەتكەنىن سونان اق بايقاي بەرىڭىز.
ميرون پاۆلوۆيچ نە دەرىن بىلمەي:
— قيىن، قيىن، — دەپ ءوز تىزەسىن ءوزى ۇرعىلاپ، از وتىردى دا، — ءارى جۇمىس ىستەپ، ءارى كومبايندى تەز بىتىرۋگە ءبىزدىڭ شامامىز كەلەر ەمەس. قىزىم، سەن نە دەيسىڭ؟ — دەدى ءسوز سالماعىن ساۋلەگە تاستاپ.
— مەن نە دەرىمدى بىلە الماي وتىرمىن، — دەدى دە ابزالعا يىلە قاراپ. — سوڭعى كۇندەرى پەريزات تا جامان ەمەس، ۋچاستكەنى ازىرشە سول باسقارا بەرسە قايتەدى؟ — دەدى كومبايننان ايرىلعىسى كەلمەي. ءبىراق ول پەريزاتتىڭ اتىن اتاعان كەزدە ەكى قارت قولدارىن بىردەن سەرمەپ كەپ قالىپ ەدى. ساۋلە ءوزىنىڭ بۇل ءسوزدى اعات ايتقانىن سوندا عانا سەزىپ، ۇيالعانىنان تومەن قاراپ كەتتى. ءبىر جاعىنان سايران دا قارتتاردىڭ ويىن دالەلدەي تۇسكىسى كەلگەندەي قاباتتاسىپ:
— ابزال اعا! سىزگە ءبىر سۇراۋ. بۇلب ۇلى جوق ەلدىڭ قارعالارى بۇلبۇل بولىپ سايرايتىنى راس پا؟ — دەدى.
ابزال وعان كۇلە سويلەپ:
— قارعالاردىڭ بۇلبۇلمىن دەپ ويلاۋى مۇمكىن، ءبىراق ول بۇلبۇل بولا المايدى. ونى نە ءۇشىن سۇرادىڭ؟ — دەدى.
— ەندەشە، بۇل دا تاپ سونداي. — پەريزاتتىڭ ساۋلەدەي بولۋى دا مۇمكىن ەمەس.
— وتە دۇرىس ايتتىڭ، سايرانىم، — دەپ ميرون پاۆلوۆيچ ويلانا تۇرەگەلدى. — ساۋدانى قويايىق، قىزىم. كۇندىز شاحتادا ىستەسەك، تۇندە مۇنى ىستەيمىز. وسى عانا مەنىڭ ەندىگى ايتارىم.
ول سونى ايتىپ، قوشتاسقالى ابزالمەن قول ۇستاسىپ ەدى:
— ءاي، كارى قىرانىم اي، قاناتىن ءبىر اق قاقتى اۋ. مەن دە تىلەك تىلەدىم، — دەپ تايمان دا كەلىپ سارت ەتكىزدى.
— ىسكە ءسات، — دەپ شەكەر دە قولىن سارت ەتكىزىپ ەدى، ونان قالىسقىسى كەلمەي:
— مەنىڭ دە ايتارىم سول، — دەپ سايران دا قول سوقتى.
— بارىمىزدە ءبىر عانا تىلەك. وتان تىلەگى بولسىن، — دەدى ساۋلە.
— پارتيا بىزگە قانداي سەنسە، ءبىز دە سونداي سەندىرەمىز. ءجۇر، قىزىم.
ولار قوش ايتىسىپ كەتە بەرگەن كەزدە سايران ساۋلەدەن كوزىن الا الماي تۇرعان تايماننىڭ بەتىنە ۇڭىلە قاراپ:
— ورىستىڭ وزىڭىزدەي شالىن كوردىڭىز بە، قۇدايدىڭ دا قولىنان كەلمەگەن كەرەمەتتى وپ-وڭاي كەلتىرگەلى جۇرگەنىن، — دەدى.
— سەن دە كوردىڭ بە، قازاقتىڭ قارشاداي قىزىنىڭ قانداي ەكەنىن... ءسوزدى قوي دا ءجۇر، ۇيىقتايتىن ۋاقىت بولدى.
ولار توبەدەگى شامدى ءسوندىرىپ، وزدەرى جاتاتىن بولمەگە كەتتى دە، ابزال ءوزى جوق كەزدە. جينالىپ قالعان گازەتتەردى قاراپ، جالعىز وتىرىپ قالدى. ازدان سوڭ ەسىنە الدەنە تۇسكەندەي اتىپ تۇرىپ بارىپ تەلەفوندى الدى دا:
— ماعان ورلوۆتىڭ ءۇيىن بەرىڭىزشى، — دەدى، — الەكساندر دانيلوۆيچ، ءسىزدى مازالاپ تۇرعان ابزال. ءسىز ەرتەڭ ءبىراز ۋاقىتىڭىزدى بولە الاسىز با؟.. ءيا، سول كومباين جايىندا. سوعان ارناپ ءبىر ۇلكەن ءماجىلىس وتكىزسەك دەپ ەدىم. ءۇمىتىم زور... ارينە، سەنىمدىمىن. ءبىراق ۇزاققا سوزىلىپ كەتەتىن ءتۇرى بار، سوندىقتان كومەك دەگەندى اياماۋىمىز كەرەك سياقتى... ماقۇل، ماقۇل... قايىرلى ءتۇن...
ونىڭ سويلەسىپ بولىپ ديۆانعا جانتايعانى دا سول ەدى، بىرەۋ ەسىك قاقپاستان كىرىپ كەلدى. ستول ۇستىندەگى لامپانىڭ جارىعى جەتپەي، ەسىك جاق الا كولەڭكە بولاتىن. ابزال كۇڭگىرت جەردە تۇرعان كىسىنىڭ كىم ەكەنىنە كوزى جەتپەي:
— بۇل كىم؟ — دەپ ەدى:
— مەن! — دەگەن مىرقالدىڭ ءزىلدى ءۇنى شىقتى.
ول اشۋلى كەسكىنمەن ورتاداعى ستولدىڭ تۇبىندە تۇرعان ورىندىقتى تارس ەتكىزىپ ابزالعا تامان قويدى دا:
— كوتەر باسىڭدى، مەن سەنىمەن تۇپا-تۋرا اشىق سويلەسكەلى كەلدىم، — دەدى.
نە سويلەر كەزدە، نە ىزا بولعان كەزدە پاپيروستى قوماعايلانا سوراتىن ادەت ابزالدا دا بار ەدى، مىرقالدىڭ نە ويمەن كەلگەنىن سەزگەن بولۋ كەرەك، باس جاعىنان پاپيروسىن الىپ تارتتى دا، ۇلكەن تۇنىق قارا كوزىن مىرقالعا ءبىر تاستاپ الىپ:
— ءيا، سويلەي بەرىڭىز! — دەدى.
— ورلوۆقا مەنى جامانداعان سافونوۆ ەكەۋىڭ عوي، ءا؟
— نە دەپ؟
— نە دەگەنىڭدى ءوزىڭ بىلەسىڭ دە. ونى بىلاي قويا تۇرايىن، سەن بۇگىنگى بيۋرودا نە ايتتىڭ وسى؟ قازىرگى سوعىس جاعدايىندا ونداي ءسوزدى قانداي ادامنىڭ ايتاتىنىن بىلەسىڭ بە؟
— ءوزىم ايتقان ءسوز بولسا نەگە سەزبەيىن.
— جوق، سەن سەزبەيسىڭ. انت ەتەيىن، سەن اداسىپ باراسىڭ، اداسپاساڭ ونداي ءسوزدى ايتپاس ەدىڭ. تاك، مەنى سىناعانىڭ دۇرىس - اق بولسىن، «اجالدى تىشقان مىسىقتىڭ تىرناعىن تىستەيدى» دەگەن، رۋساكتا نەڭ بار ءتيىسىپ، قىزدا نەڭ بار قورعاپ. ءوزىڭ سوڭعى كەزدە قايدا لاعىپ بارا جاتقانىڭدى سەزەسىڭ بە؟
ابزال ىزالى كەسكىنمەن مىرس ەتىگى، قالىڭ قارا قاسىن بىرەسە كەردى، بىرەسە ءتۇيدى. بۋداقتاعان ءتۇتىندى بۇرقىراتا ءبىر ءۇردى دە:
— اقىل ايتار الدىمداعى اعاسىز عوي، ايتىڭىز، تەpic جولعا تۇسكەن بولسام ايتىڭىز، — دەدى.
— ايتسام ايتامىن، ادەيى ايتقالى كەلدىم. سەنىڭ تۇپا-تۋرا دالەلىڭ قانداي؟ — دەدى دە مىرقال ويىنداعىسىن اشىق ايتا الماي تىپىرلاپ، — تۇپا-تۋرا بيۋروكرات، ءيا بيۋروكرات بولىپ باراسىڭ، — دەدى.
ابزال قارقىلداپ كۇلدى دە:
— ءاي، تابانىڭىز تىم تايعاق اۋ، — دەدى كۇلە سويلەپ، — ايتايىن دەگەنىڭىز «ۇلتشىلسىڭ» دەۋ ەدى؛ ونى دا ايتا المادىڭىز... ءيا، وعان دالەلىڭىز قانداي؟
— باسقا دالەلدى بىلاي قويا تۇرايىن، ءدال بۇگىنگى ءسوزىڭنىڭ وزىنەن تالاي سۇمدىقتى تابۋعا بولادى، تاك. ارينە، سەن قۋسىڭ، ءبىراق قانشا قۋ بولساڭ دا بۇگىنگى ءسوزىڭنىڭ استارىنان سۇمدىقتىڭ ءبارى دە تابىلادى، تاك. اسىرەسە رۋساك تۋرالى ايتقان ءسوزىڭ بار عوي، تۇپا-تۋرا ەرتەڭ وزىنە سور بولاتىنى انىق. ول سەندەيلەردىن تالايىن كورگەن قۋ ءمۇيىز، ونىڭ ءبىر شايقاۋىنان قالاتىن سەن جوقسىڭ. ءتىپتى ول ەرتەڭ ورتالىققا بارىپ: «ابزال تايمانوۆ جولداس نۇرلان دەيتىن ءىنىسىنىڭ جاۋلارعا ساتىلىپ كەتكەنىن ايتقانىم ءۇشىن مەنىمەن وشتەسىپ ءجۇر»، — دەسە دە كەتتىڭ عوي سۋ تۇبىنە.
— بار ايتارىڭىز وسى عانا ما؟
— ول ونىمەن تۇرا تۇرسىن، اناۋ قازىبەكتىڭ كەسىرلى قىزىندا نەڭ بار؟ ونى «ورنىندا قالسىن» دەگەنىڭ قاي ساندىراق. سافونوۆتىڭ ونى نە ءۇشىن قىزعىشتاي قوريتىنىن بىلەمىن، ال ساعان نە جوق؟ مىڭ جەردەن قاۋلى شىعار، ءبارىبىر مەن ول قىزدى ەرتەڭ سوتتاتامىن.
— نە ءۇشىن؟ مىرقالدى جيىلىس سايىن سىناعانى ءۇشىن بە؟
— ونى ءوزىم بىلەمىن.
— بولدىڭىز با؟
وسى كەزدە ەكىنشى بولمەدەن تايمان شىعا كەلدى. اسىققان بولۋ كەرەك، ۇستىنە شاپانىن جامىلا سالىپتى، جالاڭباس، جالاڭ اياق. نە ءۇشىن ەكەنى بەلگىسىز، نەشە جىلدان بەرى ۇستالماي قىستىرۋلى تۇراتىن جۋان ساپتى قامشىسىن ارتىنا ۇستاي شىعىپتى. مىرقالعا الا كوزىمەن ءبىر قارادى دا، تەرەزەنىڭ پەردەسىن ءتۇسىرىپ، ەسىكتى بارىپ جاپتى. مۇنىڭ نە ىستەپ جۇرگەنىن ەكى بالاسىنىڭ ەكەۋى دە سەزگەن جوق، اسىرەسە، مىرقال سەزگەن جوق. ول تاماعىن ءبىر كەنەپ الدى:
— بۇل جەردە بوتەن ەشكىم جوق، وسىنىڭ بارىنە، قاق بولشيەۆيكشە جاۋاپ بەرشى ءوزىڭ، — دەدى ابزالعا ماڭعازدانا قاراپ.
— بولساڭىز، ۇيىڭىزگە بارىپ ۇيىقتاڭىز دا، ەرتەڭنەن باستاپ بۇگىنگى قاۋلىنى ورىنداۋعا كىرىسىڭىز! اي جولىنان تايسا تايار، مەن پارتيا جولىنان تايماسپىن. مەن ءۇشىن قورىقپاي اق قويىڭىز. مەنىڭ بەرەر اشىق جاۋابىم سول: ساۋلە تۋرالى بەرىلگەن بۇيرىعىڭىز ەرتەڭنەن قالماي بۇزىلاتىن بولسىن.
— ءىم-ىم... ول بولا قويماس، — دەدى مىرقال ىزاعا شىداي الماي ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ.
— بولعاندا سول بولار، — دەپ ابزال دا قاتۋلانىپ الدى. — : ول عانا ەمەس، مەنىڭ سىزگە بەرەر تۋىسقاندىق كەڭەسىم — شاحتانى باسقارۋ جۇمىسىن دا سول ساۋلەگە بەرگەنىڭىز ءجون.
مىرقالدىڭ بەت اۋزى مۇلدەم جىبىرلاپ كەتتى، تەك شاتىناعان كوزى عانا ءمىز باققان جوق.
— ول نە ساندىراق؟ — دەگەن ءسوزى دە سىقىرلاعان ءتىستىڭ اراسىنان زورعا شىقتى.
— ساندىراق ەمەس، ول سونداي بولۋعا ءتيىستى. مۇنداي ۇلكەن شاحتانى باسقارۋ سىزگە قيىن. ءسىز مول كۇشىڭىز بولا تۇرا كۇن جاۋماي شاحتانى ويسىراتتىڭىز، ەندى ونى كوتەرەتىن قابىلەت سىزدە جوق. سوندىقتان ءسىز قولىڭىزدان كەلەتىن جۇمىس ىستەپ، از بولسا دا، وتانعا پايدا كەلتىرىڭىز.
ونىڭ بۇل ءسوزى مىرقالدى بەزگەكتەن دە بەتەر قالشىلداتىپ جىبەردى.
— بىلەم، سەنىڭ ول قىزدىڭ جولىنا قاتىن-بالا، ءۇرىم-بۇتاق بارلىعىن قۇربان ەتەتىنىڭدى، بىلەم، — دەدى شىجالاقتاپ.
— نە دەيسىز؟
— سولاي دەيمىن، سولاي، سولاي! — دەدى مىرقال جىن قاققانداي ايقايلاپ.
— و، مەنىڭ بىلمەيتىنىم كوپ ەكەن وندا، — دەدى ابزال سالماقپەن. — ءسىز وسىنداي ما ەدىڭىز، ءسىز وسىنداي ۇياتسىز با ەدىڭىز؟!
— ارينە، سىناعان كىسىنى سولاي دەيسىڭ.
— دەيتىنىم سول، ومىردەن جيىرما جىل كەيىن قالىپسىز. جيىرما جىل كەيىن قالساڭىز، بۇگىنگى ەلدى قايتىپ باستاماقسىز؟
— سەنسىز دە باستاپ كەلگەنمىن، سوقتىقپا ماعان، سوقتىقپا!
— ءيا، باستاپ كەلدىڭىز. باستادىڭىز دا قۇلاتتىڭىز شاحتانى.
— تاعى دا جابار جالاڭ بار ما؟
— بارىڭىز! — دەدى ابزال ەسىكتى نۇسقاپ. — جالعىز عانا تىلەگىم، قايىر سۇراپ كەتسەڭ دە بىرەۋدىڭ تابانىن جالاما. رۋساك مەنى مۇيىزىنە ىلە السا ىلە بەرسىن، سەن وعان قىستىرىلىپ ءقادىرىڭدى كەتىرمە، ونىمەن ۇزاققا بارا المايسىڭ.
مىرقال ءوزى بىلەتىن بار لاس ءسوزدى ايتىپ كەتكەلى اتىپ تۇرەگەلدى. ءبىراق تۋعان ءىنىسى بولسا دا ابزالدىڭ ايدىنى اۋزىن اشىرعان جوق، تەك:
— كورەرمىز كىمنىڭ ۇزاققا بارا العانىن، — دەپ كەتە بەرىپ ەدى، تايماننىڭ:
— توقتا! — دەگەن ءامىرلى داۋسى ساڭق ەتتى.
ول مىرقالدىڭ ءون بويىنا كوز جۇگىرتىپ ءوتتى دە:
— اقىلىڭ وسكەن دەپ جۇرسەم، قارنىڭ ەكەن عوي قامپيعان، — دەدى قاباعىن شىتا قاراپ.
اكەسىنىڭ بۇل سەزىنە شىداي الماي مىرقال جونەلە بەرىپ ەدى، ىرعاي ساپتى جۋان قامشى جونىنا كەلىپ سارت ەتكەندە، قايقاڭ ەتىپ تۇرا قالدى. وعان ىلەسە ابزالدىڭ مىرس ەتكەن كۇلكىسى، تايماننىڭ تىستەنە سويلەگەن اشۋلى ءسوزى ەستىلدى.
— ون بەس جىلدان بەرى تاياق جەمەگەنگە قۇتىرعان ەكەنسىڭ ابدەن. وتىر مۇندا. ءوزىڭ جارتى جىل ۋاقىتشا باستىق بولدىم دەپ ورتەمەكپىسىڭ دۇنيەنى؟
— جىن قاعىپ كەتكەن بە مىنا شالدى؟ ەي، سەن نەگە قوي دەمەيسىڭ؟ — دەپ اكەسىنە نە ىستەرىن بىلمەگەن مىرقال ابزالعا ءتۇيىلىپ ەدى.
— ونىڭ مەندە جۇمىسى نە؟ قامشى جەۋ مە ىزدەگەنى؟
— جىن قاعىپ كەتكەن بە ءسىزدى؟ مەندەگى جۇمىسىڭىز نە؟ — دەپ مىرقال باقىرىپ كەپ قالىپ ەدى:
— مەنىڭ جۇمىسىم سول — سەنىڭ. اكەڭمىن. اكەڭمىن دەپ ايتارىم سول — ەگەر قان بولايىن دەمەسەڭ سوقتىقپا ساۋلەگە! قۇدايدان تىلەپ العان تۇڭعىشىم بولساڭ دا، ول ءۇشىن قولىڭدا ولەرمىن مەن، سەنىڭ قولىندا ولەم، قولىڭدا ولەمىن!.. — دەپ تايمان مىرقالدى سارتىلداتىپ الا جونەلدى.
مىرقالدىڭ:
— و، الجىعان! — دەۋگە عانا شاماسى كەلدى، ەسىكتەن ءبىر-اق ىرعىدى.
اكەسىنىڭ بۇل سىرىنا تۇسىنە الماي، تاڭىرقاعان پىشىنمەن ابزال دا باسىن كوتەرىپ الدى. ءبىراق ول سۇراپ ۇلگىرگەنشە تايمان كوزىنە ىركىلگەن جاستى ءبىر سىعىپ تاستاپ، ءوز بولمەسىنە كىرىپ كەتتى.
وتكەن ءتۇنى ابزال ورلوۆپەن كەلىسىپ، بۇگىن جەدەل شاقىرىلعان ماجىلىسكە بارلىق شاحتىنىڭ، ترەستىڭ، قالانىڭ، اۋداننىڭ باسشىلارى جينالعان بولاتىن. ەلدىڭ وسىنشا كوپ جينالعانىن كورگەننەن مىرقالدىڭ جۇرەگى دۇرسىلدەپ ەدى، وزىنە بۇگىن ءبىر سۇمدىقتىڭ بولارىن سەزگەن ەكەن.
بۇل ماجىلىستە قارالاتىن ماسەلە بىرەۋ دە، بايانداماشى بەسەۋ. ماسەلە: وتكەن جىلدىڭ قورىتىندىسى، الداعى جىلدىڭ مىندەتى. نەگىزگى بايانداماشى — ترەست باستىعىنىڭ ورىنباسارى رۋساك، قوسىمشا باياندايتىندار: ءتورت شاحتىنىڭ باستىقتارى. ونىڭ ءبىرى — مىرقال.
مۇندايدا رۋساكتىڭ قۇيىنداي ۇيتقىپ، جەلدەي ەسەتىن ارقاسى بار ەدى. بۇگىن اعىنى قاتتى سۋداي اڭقىلداپ تىم سەرپىلە سويلەدى. قىزا كەلە ونىڭ كوزىنە قايسى بىرەۋلەردىڭ تۇيمەدەي كەمشىلىگى تۇيەدەي كورىنىپ، قايسى بىرەۋلەردىڭ تۇيەدەي كەمشىلىگى تۇيمەدەي كورىندى. سول تۇيەدەي كەمشىلىگى تۇيمەدەي بولىپ كەتكەننىڭ ءبىرى — مىرقال. رۋساك مىرقالدى ماقتاپ-ماقتاپ كەلدى دە، وتىرعان شاحتى باستىقتارىنا جاعالاي قاراپ:
— قانە، قايسىڭ بارسىڭ وتان سوعىسىنىڭ جۇمىسىنا حالىقتىڭ كۇشىن جولداس تايمانوۆتاي ەتىپ جۇمىلدىرا بىلگەن. سەندەر ايەلدەردەن ءبىر بريگادا قۇرا الماي جۇرسىڭدەر، ول ءقازىر ءبىر بريگادا عانا ەمەس، كىلەڭ ايەلدەردەن بۇتىندەي ءبىر ۋچاستكە ۇيىمداستىرىپ وتىر، — دەپ ەدى، مىرقالدىڭ بۇيرەگى بۇلك ەتە ءتۇستى. كوزىنىڭ استىمەن قاق توردە وتىرعان ورلوۆقا قاراپ ەدى، ول الدەنەنى شۇقشيا جازىپ وتىر ەكەن. سونى كورىپ مىرقالدىڭ جۇرەگى مۇزداپ سالا بەردى. سافونوۆ پەن ابزالدىڭ دا الدەنەنى تۇيىلە ءتۇرتىپ وتىرعانىن كورىپ:
«وسىلار بۇلدىرمەسە يگى ەدى؟» — دەدى ىشىنەن.
بۇل كەزدە رۋساك جاۋار بۇلتتاي تۇنەرىپ، باسقا شاحتىلاردىڭ جايىن بايانداۋعا كىرىسكەن ەدى. ول ماقتاي قالسا مايىن تامىزىپ، سىناي قالسا قانىن اعىزا سويلەۋگە شەبەر ەكەن. ءوندىرىس جوسپارىن ورىنداي الماي، اسىرەسە وسى ۋاقىتقا دەيىن شاحتالارى سوعىستان بۇرىنعى قالپىندا قالىپ كەلە جاتقان مىرقالدان ۇلگى «الا الماي» ءبىر دە ءبىر ايەلدى جۇمىسقا تارتا الماي جۇرگەن، شاحتا باستىقتارىن سىناعاندا، داۋسى ءۇيدىڭ توبەسىن سىندىرىپ جىبەرە جازدادى. ول وزىنە جۇرتتىڭ جاعىمدانۋىن سۇيەتىن ادام ەدى، سوندىقتان ءقايسىبىر ءور كوڭىلدى باستىقتاردىڭ سۇلدەرىن عانا قالدىردى.
مىرقال رۋساكتىڭ سىنىنا كوبىرەك تۇسكەن شاحتا باستىقتارىنا كوز جۇگىرتىپ ەدى، ءبارىنىن دە ەڭسەلەرى ءتۇسىپ كەتكەن ەكەن. سول ءتۇسىپ كەتكەن ەڭسەلەر مىرقالدىڭ مەرەيىن كوتەرىپ جىبەردى.
«جاسا، رۋساك جولداس، جاسا. جاساي بەر. بۇل جاقسىلىعىڭدى ومىردە ۇمىتپاسپىن»، — دەدى ىشىنەن.
ول سونداي ءتاتتى قيالدا وتىرىپ وزىنە كەزەك كەلىپ قالعانىن دا سەزگەن جوق.
— قانە، جولداس تايمانوۆ، — دەگەن ورلوۆتىڭ داۋسى شىققان كەزدە ول سەلك ەتە ءتۇستى. ورلوۆ ءوزىنىڭ جازعاندارىنىڭ استىن بىر-ەكى رەت سىزدى دا، — اسىرماي دا، جاسىرماي دا ءدال ايتقاندارىڭىز ءجون. ەگەر، شاحتاڭىز رۋساك جولداس ايتقانداي بولسا، قىزىل تۋدى سىزدەردەن بەكەر العان سەكىلدىمىز، ونىڭ، دا سەبەبىن ايتا كەتكەيسىز، — دەدى.
ورلوۆتىڭ بۇل ءسوزى مىرقالدىڭ تاسىپ تۇرعان مەرەيىن مىتىپ جىبەردى. ونىڭ جازىپ العان بايانداماسىندا بۇل جايلار جوق ەدى. ونى وزگەرتىپ ايتۋعا دارمەن جوق، سونى سەزىپ تىپىرلاعان كىشكەنتاي جۇرەگىندە مازا جوق. جاڭاعى ۇستەم مەرەي وسىلاي بايانداماعا ۇڭىلگەن كوزبەن بىرگە تومەن ءتۇسىپ كەتتى. ورلوۆقا تۋرا قاراي الماي، جوعارى قاراپ ەدى، كوزى جىپىلىقتاپ، قاراشىعى جوعالىپ كەتتى دە، كوزدىڭ ورنىندا اعاراڭداعان بىردەڭە قالدى.
— تاك! — دەدى ءبىرازدان كەيىن بارىپ. — مەن الدىمەن ءسىزدىڭ سۇراۋلارىڭىزعا جاۋاپ بەرەيىن. راس، بىزدەر تۋدان ايرىلدىق، ءقازىر سونى قايتارىپ الۋ ءۇشىن جان سالىپ جاتقان جايىمىز بار. قازىرگى قارقىنىمىز جامان ەمەس. مايدان تالابىنا ساي دەپ ايتۋعا بولادى. ال تۋدان ايرىلعان سەبەبىمىز: وتكەن جىلى كومىردىڭ ساپاسىن ءبىراز تومەندەتىپ العان سەكىلدىمىز. الداعى مىندەت — كومىردىڭ جوسپارىن ءبىر جارىم، ساپاسىن ەكى جارىم ەسە كوتەرەمىز، وعان جەتەرلىك مۇمكىندىكتەرىمىز بار. سوعان قاراعاندا، بۇگىن ايرىلعان تۋدى كەلەسى جىلى، كەلەسى وسى ايدىڭ وسى كۇنىنە دەيىن قايتىپ الاتىنىمىزعا سەنۋلەرىڭىزدى سۇرايمىن. ويتكەنى، بۇعان ءبىزدىڭ. كۇشىمىز جەتەدى. قورقىپ جۇرگەنىمىز — جۇمىسشى كۇشىنىڭ جەتىمسىزدىگى ەدى، ءقازىر ءوزىمىزدى عانا ەمەس، بۇكىل وسى باسسەيىندى جۇمىسشى كۇشىمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ىستەپ جاتقان ءبىر ۇلكەن ءىسىمىز بار. ونى وسىنداعى جولداستاردىڭ كوپشىلىگى بىلمەيتىن بولار. سوندىقتان ونى ايتا كەتەيىن، ءبىز ءقازىر كومىر كومباينىنىڭ الەمدە جوق جاڭا ءتۇرىن جاساپ شىعارعالى جاتىرمىز. وعان ءبىز بىرنەشە ماماندارىمىزدى بولدىك.
ول سونى ايتقان كەزدە سافونوۆ پەن ابزال ەكەۋى بىرىنە ءبىرى قاراپ باستارىن شايقاستى. ونى مىرقالدىڭ كوزى شالىپ قالىپ ەدى، جاڭا عانا دامىلداي باستاعان جۇرەگى قايتادان زىرق ەتتى، ءبىراق وسى ارادا ءبىر قۋلىقتى دا تاۋىپ ۇلگىردى.
— مەن قاق بولشيەۆيك ءوز قاتەمدى مويىنداۋىم كەرەك، — دەدى ول، سەندەردىڭ مەنى مۇقالتپاق بولىپ وتىرعاندارىن وسى عوي دەگەندەي ابزال مەن سافونوۆقا ءبىر قاراپ الىپ، — بۇل كۇنگە دەيىن بىزدەر ول كومباينعا، اتاپ ايتقاندا ونى جاساۋشىلاردىڭ قابىلەتىنە سەنبەي كەلدىك، ويتكەنى ونى جاساۋشى ادامنىڭ جوعارعى ءبىلىمى جوق ەدى، ءقازىر ونىڭ قابىلەتىنىڭ جەتەتىنىنە كوزىمىز جەتتى، ەندى ايارىمىز جوق.
ورلوۆ باسىن شايقادى دا، ۇندەگەن جوق.
الدىڭعى قۋلىعىنىڭ قۇيرىعى كورىنىپ قالسا دا مىرقال تايىنباي وزىنە ەرتەڭ ور بولاتىن قۋلىقتى ونان سايىن تەرەڭدەتە ءتۇستى.
— بايانداماما كىرىسپەستەن بۇرىن سپراۆكە رەتىندە ەندىگى ءبىر ايتاتىنىم، — دەدى ول تاعى دا كوزىنىڭ قاراشىعىن جوعالتا جوعارى قاراپ، — رۋساك جولداستىڭ بايانداماسىندا ءبىزدىڭ شاحتانىڭ جەتىستىكتەرى ءبىرسىپىرا ايتىلدى. ءبىراق، سول جەتىستىككە جەتكىزۋشىلەر تەگىس اتالعان جوق، اتالسا از اتالدى. تاك! مىسالى، شاحتا پارتورگى جولداس سافونوۆتى الايىق. ول كىسىنىڭ كەلگەنىنە كوپ بولعان جوق، ءبىراق وسى از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ول كىسى وتە كوپ جۇمىستار ىستەدى، اسىرەسە، بۇگىنگى ءبىزدىڭ ماقتانىمىز بولىپ وتىرعان ايەلدەردىڭ كۇشىن ۇيىمداستىرۋ جونىندەگى مەنەن كورى ول كىسىنىڭ ەڭبەگى كوپ. سول سياقتى، قالالىق، وبلىستىق پارتيا كوميتەتىندەگى جولداستار مەن جولداس رۋساكتىڭ بىزگە كورسەتكەن كومەگى دە ۇشاڭ تەڭىز. ءبىز مۇنى ەش ۋاقىتتا ۇمىتپايمىز، تاك! قىسقاسى، ءبىز بۇل جەتىستىككە تەك قانا پارتيانىڭ باسشىلىعى ارقاسىندا عانا جەتتىك.
— سونىڭ بارىنە ءبىر عانا دالەل ايتىڭىزشى، — دەپ ورلوۆ ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ ەدى، ول، «قۇتقارا كور» دەگەندەي بايانداماسىنا جارماسىپ:
— مەنىڭ باياندامام تەگىسىنەن سونى دالەلدەۋى مۇمكىن. سوندىقتان ەندى باياندامانىڭ وزىنە كوشەيىن، — دەدى دە ىڭق-ىڭق ەتىپ وقي باستادى. اقىرى نە بولارىن كىم ءبىلسىن، الدەن اق ماڭدايى تەرلەپ، مۇرنى پىسىلداپ كەتتى.
ونىڭ بايانداماسىنىڭ قاي جەرى وسال ەكەنىن رۋساك ءبىلۋشى ەدى، سوندىقتان ول وسال جەرلەرىنە كەلگەندە الدەنەنى ايتىپ، ورلوۆتىڭ ويىن باسقا اڭگىمەگە اۋدارىپ اكەتىپ وتىر. ءبىراق ول قانشا دەمەسە دە، مىرقالدىڭ وتىرىگى ورگە باسار ەمەس، ونى ءوزى دە سەزەتىن سەكىلدى، سوندىقتان ول باياندامانىڭ ماقتانۋعا ارنالعان بولىمىنە كوپ ايالداماستان زۋىلداپ وتە شىعىپ، ويدان جۇرداي، ءار جەرىنەن ءبىر جۇلمالانعان ءسوزى تىرداي بايانداما دا ءبىتتى، ءوزىنىڭ ۇمىتىنەن دە جۇرداي بولىپ مىرقال وتىرا كەتتى. ءبىراق ءوزى ورنىن تاپقانىمەن جۇرەگى دامىل تاپقان جوق، باسى-كوزىن باسىپ كەتكەن اششى تەردى ءبىر سىپىرىپ تاستاعالى قالتاسىنان تۇندىكتەي كوك ورامالدى سۋىرىپ الا بەرە ابزال مەن سافونوۆقا كوز قيىعىن تاستاپ ەدى، ەكەۋىنىڭ دە قاباعى ىزعارلى ەكەن. سول ىزعاردىڭ ار جاعىندا قانداي سىز جاتقانىن سەزگەندەي مىرقالدىڭ جۇرەگى مۇزداپ سالا بەردى.
ونىڭ ەكەۋى دە مىرقال مەن رۋساكتىڭ سوزدەرىنە ىزالى ەدى. ءبىراق، ەكەۋى دە سىر سەزدىرگەن جوق. بۇل ىزعاردىڭ ار جاعىندا قانداي سىز جاتقانىن سەزىپ مىرقالدىڭ كەۋدەسى قىسىلا ءتۇستى.
«كورگەنى وسىلاردان كورەتىن بولدىم اۋ. ەكەۋىن دە شەليتە ماقتادىم، ءتىپتى وزىمە - ءوزىم قارسى شىعىپ سولاردى جاقتادىم، مۇنان ارتىق نە ىستەيمىن، ق ۇلى بولىپ تاباندارىن جالاۋىم كەرەك پە؟»
ول ءوزىن-وزى وسىلاي ىشتەي قيناپ وزىنە ءقازىر جاڭبىرداي جاۋاتىن سۇراۋلاردىڭ جاۋابىن ويلاپ، ويلاعان سايىن شاتاسىپ وزىنەن ءوزى ۇرەيلەنىپ وتىر ەدى، ورلوۆتىڭ ءسوزدى باسقا شاحتالاردىڭ ءبىرىنىڭ باستىعىنا بەرگەنىن ەستىپ قۋانىپ كەتتى.
«ۋھ، سۇققىلاعان سۇراۋلاردان جانىم ءبىر قالدى - اۋ، — دەدى ىشىنەن. — ەندى ايتا بەرسىن، باسقا شاحتىنىڭ باسىنان اسىپ جاتقان بىلىعىن ەستىگەننەن كەيىن ورلوۆتىڭ كوزىنە ءبىزدىڭ شاحتانىڭ ءمىنى قىلشىقتاي كورىنەر».
شىنىندا، باسقا شاحتىلاردىڭ بىلىعى كوپ ەكەن. ولار سويلەگەن كەزدە ورلوۆ تۇسەتىن بۇركىتتەي ءتۇيىلىپ ەدى، نەلەر شەشەندەر ءمۇدىرىپ، نەلەر جۇيرىكتەر ءسۇرىندى. بۇل دا مىرقالدىڭ مەرەيىن وسىرە ءتۇستى. ونىڭ ۇستىنە ورلوۆتىڭ:
— تايمانوۆ جولداستىڭ ءوزى تۇسىنە الماي وسى ساعاتقا دەيىن قارسى بولىپ كەلسە دە، شاحتاسىندا جاسالىپ جاتقان ەكى كەرەمەت بار. ونىڭ، ءبىرى — قارت مەحانيك ميرون پاۆلوۆيچ گالكين جولداستىڭ كومباينى دا، ەكىنشىسى — جاس ينجەنەر ساۋلە قازىبەكوۆانىڭ جاڭا باستاماسى. تايمانوۆ جولداس ونى دا جاقسى ايتىپ بەردى، — دەگەن ءسوزى مىرقالدى مۇلدەم شەلتيتىپ جىبەردى. ول بۇل كومبايننىڭ جاسالىپ شىعا قالسا ەرتەڭگى كۇنى ءبىر عانا شاحتانىڭ عانا ەمەس بۇكىل قاراعاندىنىڭ ماقتانى بولاتىنىن، باسسەيندى مايدان تالابىنا ساي ەتىپ كوتەرۋدىڭ، وتانىمىزعا دونباستى جوقتاتپاۋدىڭ بىردەن ءبىر جولى وسى يگىلىكتى ىستەردىڭ ەكەۋىنە بىردەي كومەكتەسۋ، ۇلگىسىن ۇلگى ەتۋ ەكەنىن، جولدا كەزدەسەتىن كەدەرگىلەردىڭ اياۋسىز جويىلاتىنىن ايتىپ ەدى، ءوز اتى اتالماعان سوڭ، استارلاپ ايتىلعان سوزگە تۇسىنە الماي مىرقال ونان سايىن مارقايا ءتۇستى. قيالدىڭ جەڭبەيتىن جاۋى، المايتىن قامالى جوق قوي. ول وي جەتپەسكە دە قولدى جەتكىزەدى. سول سياقتى مىرقالدىڭ وسى ساتتەگى قيالى تالايدىڭ قامالىن تالقانداپ، تالايدىڭ ءوزىن تاپتاپ وتىر. سوندىقتان ونىڭ كوزىنە وسى وتىرعانداردىڭ ورلوۆ پەن رۋساكتان باسقاسىنىڭ ءبارى دە اياعىنىڭ استىندا جاتقانداي كورىندى. ءۇزىلىس كەزىندە سافونوۆپەن، ابزالمەن وڭاشا كەڭەسىپ الۋدى ويلاعان ەدى، ەندى ونىڭ دا قاجەتى جوق سياقتى.
جۇمىسى ناشار شاحتا باستىعىنىڭ قاباعى. سۇراۋلار بەرىلگەن سايىن سالبىراي ءتۇستى دە، ونى كورگەن سايىن مىرقالدىڭ مەرەيى كوتەرىلە ءتۇستى، جارىس ءسوز باستالعاننان كەيىن، باياندامالار اياقتالعاننان كەيىن، ءبىرىنشى ءسوز سافونوۆقا ءتيىپ ەدى، ءسوزدى سالعاننان قاتال باستادى. ول ىزانى وڭاي جەڭە الاتىن، شاتتىققا نە بولا الاتىن ادام ەدى، ىزا بيلەپ، اشۋ قىسسا دا باپپەن سويلەدى. ءبىراق بابىنىڭ ءوزى مىرقالعا باتپانداي ءتيدى. ويتكەنى ول ءسوزىن «قازاقتا «اڭداماي سويلەگەن اۋىرماي ولەدى» دەگەن ماتەل بار. مەنىمشە، كەيبىر جولداستار اۋىرماي ولەتىن حالدە ەكەن»، — دەپ ءسوزىن باپپەن باستادى دا تەز قىزىپ كەتتى. ول جۇرتتىڭ قوزعالىپ كەتكەنىن سەزىپ از كىدىردى دە ءسوزىن قايتا جالعادى:
— قۇرمەتتى رۋساك، قۇرمەتتى تايمانوۆ! ءبىز سىزدەردى سىيلايمىز، قۇرمەتتەيمىز. سىزدەردىڭ بىلىمدەرىڭىز دە، تاجىريبەلەرىڭىز دە مول. بەدەلدەرىڭىز ۇلكەن. ءبىراق ايىپ ەتپەڭىزدەر، سىزدەردىڭ ءدال وسى ماجىلىستەگى سوزدەرىڭىزدەن ەشقانداي مول ءبىلىمدى دە، ەشقانداي مول تاجىريبەنى دە كورە العانىمىز جوق. بۇل ءسوزىم كوپشىلىككە تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن سىزدەرگە ەكى ءتۇرلى سۇراۋ بەرەيىن. بىرىنشىدەن، ايەلدەردىڭ كۇشىن ۇيىمداستىرۋدى ءبىزدىڭ شاحتىڭا باستاعان كىم؟ وعان قارسى بولىپ، جەر استىنىڭ جۇمىسىنا ايەلدەر جارامايدى دەپ، سوڭعى ۋاقىتقا دەيىن تالاسىپ كەلگەن كىم؟ وسىعان جاۋاپ بەرە الاسىزدار ما؟.. جوق، بەرە المايسىزدار. ويتكەنى، سول قارسى بولعاندار وسى وتىرعان سىزدەر. ەكىنشىدەن، «كومىر كومباينى» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى ميلارىڭىزعا سىيماعاندىقتان ونى جاساماق بولعان گالكين جولداستى ءبىرىڭىز جاۋعا ساتىلعان تىڭشى، ەندى ءبىرىڭىز، اقىلىنان الجاسقان ەسۋاس ەسالاڭ كوردىڭىزدەر، سوندىقتان ول ءوزىنىڭ بۇل وتانشىلدىق ىستەرىن سىزدەردەن جاسىرىن ىستەۋدە. نەگە ولاي؟ وسىعان جاۋاپ بەرە الاسىزدار ما؟ جوق، بەرە المايسىزدار. ويتكەنى بۇل اۋىر قىلمىس. اۋىر قىلمىستى مويىنداۋ جەڭىل ەمەس، اسىرەسە سىزدەيلەرگە جەڭىل ەمەس.
— رۋساك جولداس، ءسىز تايمانوۆ جولداستى نە ءۇشىن ۇلگى ەتىپ ەلدىڭ الدىنا تارتاسىز؟ سول سياقتى، جولداس تايمانوۆ، مەنى نە ءۇشىن، نەمدى ۇلگى ەتىپ تارتىپ وتىرسىز؟
راس، ءبىزدىڭ شاحتىڭا سونداي ەكى ۇلكەن ءىستىڭ باسى باستالدى، جولداستار! مۇنىڭ ەكەۋىن دە باستاعان مەن ەمەسپىن، جولداس تايمانوۆ تا ەمەس. پارتيا ۇيىمى مەن كومسومول ۇيىمى، ونىڭ ىشىندە جەكە ادامدى اتايتىن بولساق ەڭ الدىمەن اتارىمىز — سول قازىبەكوۆا ساۋلە دەيتىن قازاق قىزى. ايەلدەردى ۇگىتتەپ جۇمىسقا تارتقان دا، ميرون ءپاۆلوۆيچتىڭ جۇمىسىنا جول اشقان دا، وسى كۇنى كومەكتەسىپ بىرگە ىستەسىپ جۇرگەن دە سول. مۇنداي رەسمي جيىندا ول كىسىنى فاميلياسىمەن اتاماي ءوز اتىمەن عانا اتاۋىمنىڭ مىنانداي ءمانىسى بار. ول ءوزىنىڭ وتانشىل جۇرەگىمەن جۇمىسشىلاردىڭ ماحابباتىنا تەز نە بولعان ادام. سوندىقتان ونىڭ فاميلياسى گالكين ەكەنىن كوپشىلىگى بىلمەي دە «ميرون اعاي» دەپ اتايدى. ويلاپ قاراساڭىزدار مۇندا ۇلكەن ماحاببات جاتىر، — سافونوۆ وسىلاردى ايتا كەلىپ، كومبايندى جارىققا تەز شىعارۋ ءۇشىن وبكومنىڭ الدىنا تىلەكتەر قويىپ ەدى، جۇرتتىڭ ونى قوستاپ قول سوققان ءدۇبىرى بىردەن بۇرق ەتتى.
سامايىنان سورعالاعان اششى تەردى الاقانىمەن تومەن قاراي ءبىر ايداپ تاستاپ مىرقال دا اۋىر قينالعانداي ءبىر ىڭق ەتتى. رۋساك مەرەيىن كوتەرگەن ماناعى باقىت قۇسى الدەن ۇشىپ كەتىپتى. ەندى وعان وسى وتىرعانداردىڭ ىشىنەن وزىنەن باقىتسىز، وزىنەن بەيشارا ادام جوقتاي كورىندى. سونداي وركوكىرەك ادامنىڭ ساعىن لەزدە سىندىراتىن سىن دەگەن دە كەرەمەت اۋ ءتىپتى، رۋساكتىڭ دا قۇتى قاشىپ كەتىپتى. سول كۇننەن باستاپ بۇلاردىڭ قۇتى كۇننەن كۇنگە قاشا بەردى دە، سول كۇننەن باستاپ ميرون پاۆلوۆيچ پەن ساۋلەنىڭ بولاشاققا تارتقان جولى اشىلا ءتۇستى.
* * *
— بوتام اۋ ،ءوزىڭ قۋانىشتىسىڭ عوي، — دەدى قازىبەك جايناڭ قاعا كىرىپ كەلگەن ساۋلەگە شاتتانا قاراپ.
— وتە قۋانىشتىمىن، — دەپ، اكەسىنىڭ بەتىنەن ءبىر ءسۇيدى دە ساۋلە ءوز بولمەسىنە قاراي وتە شىقتى. وندا كوپ كىدىرگەن جوق، ءۇي كيىمدەرىن كيىنىپ قايتا كەلدى دە، اكەسىنە قۋانىشىن ايتا باستادى. ول ورلوۆتان كەلگەن ەدى. مىرقال مەن رۋساك تاراتىپ جۇرگەن وسەككە قاراماستان وزىنە وبكومنىڭ ۇلكەن سەنىم كورسەتكەنىن، كومباين جاساۋشىلار توبى قۇرىلىپ، ءوزىن سول توپتىڭ ءبىر مۇشەسى ەتىپ بەلگىلەگەنىن قۋانا وتىرىپ بايان ەتتى. ەستىگەن – بىلگەندەرىنىڭ ءوزىنىڭ بۇرىنعى ورنىنا قايتا باراتىن بولعانىنان باسقاسىن تۇگەل ايتتى دا:
— جەر بولعان كوڭىل سەرپىلدى، سول ءۇشىن ءبىر كۇي تارتىڭىزشى، — دەدى اكەسىنىڭ دومبىراسىن ۇسىنىپ.
— قايسىسىن تارتايىن؟
— دومبىرانىڭ شەگىنە قايسىسى بۇرىن ىلىنسە سونى.
قازىكەڭ ءبىر قومدانىپ الىپ «قوسباساردى» مولدىرەتە جونەلىپ ەدى، اۋىز ءۇي جاقتان كەلە جاتقان بايان بايبىشەنىڭ كەسكىنى ونىڭ ويىن ءبولىپ جىبەردى.
بايان بايبىشە ءبىر جاپىراق قاعازدى جۇرەگىنە قىسىپ كەلە جاتىر. قۋانعاننان ءتىلى دە بايلانىپ قالىپتى، حاتتى بىرەسە كەۋدەسىنە قىسادى دا، بىرەسە وعان مەيىرى قانباعانداي بەتىنە باسادى. ءالى ءۇن جوق، جالعىزىن ساعىنىپ اڭساعان كوڭىلى الاسۇرىپ الدانعانىن سەزەر ەمەس. قاسىنا جۇگىرىپ كەلگەن ساۋلەگە الدەنەنى ايتىپ سىبىرلاعانداي بولادى، اۋزىنان شىققان ىستىق جالىن بار، ءۇن جوق. قۋانعانىنان كۇلىپ تە تۇر، جىلاپ تا تۇر. ول حاتتىڭ نەندەي حات ەكەنىن دە بىلگەن جوق.
— اپا، تاتەمە بەرىڭىزشى، ول ورىستىڭ نە دەگەنىن ەستيىك، — دەدى بايانمەن بىرگە كىرسە دە ەسىك كوزىندە تۇرىپ قالعان شەكەر الدەنەگە شىدامسىزدانىپ.
ساۋلەنىڭ جۇرەگى ءدىر ەتە ءتۇستى.
— ورىسىڭ كىم؟
— جازعان ءبىر ورىس كورىنەدى. نە دەگەنىن ۇققانىم جوق. ىشىنەن بار ۇققانىم دۋلاتتىڭ اتى.
— دۋلات؟ — دەگەن ساۋلەنىڭ داۋسى دا دىرىلدەپ شىقتى. حاتتى ۇستاعان قولى دا ءسال دىرىلدەپ كەتتى.
مانادان بەرى سابىرلىق ەتىپ، دومبىرانىڭ ىشەگىن دىڭق - دىڭق ەتكىزىپ بۋلاردان كوزىن ايىرماي وتىرعان قازىبەكتىڭ جۇرەگى دە الدەنەنى سەزگەندەي مۇزداپ سالا بەردى. ول دومبىراسىنا سۇيەنە تۋرا كەلىپ ەدى، ساۋلە ولارعا سەزدىرمەۋگە تىرىسىپ تەرىس اينالا بەردى دە، ەلجىرەگەن ەت جۇرەككە نە بولماي ەگىلىپ كەتتى.
بايان بايبىشە اڭ-تاڭ. جاڭا عانا انالىق مەيىرىمى توگىلىپ، نۇرلانىپ تۇرعان وڭىنە قايعىنىڭ قارا بۇلتى ورناي قالدى. كەۋدەسىنەن جان كەتكەندەي قوزعالار ەمەس، قوزعالسا قۇلاپ كەتەتىن.
قىزىنىن سىرت اينالۋىندا نە سىر بارىن سەزگەن قازىبەك تە ءۇيدىڭ ناق ورتاسىندا تۇرىپ قالعان ەدى. قولىنداعى دومبىراسى جەرگە ءتۇسىپ كەتتى. جەر قوزعالسا دا سەلك ەتەر ەمەس، ەسىنەن ايرىلعانداي تۇك سەزەتىن دە ەمەس.
بۇلاردىڭ قايعىلى ءتۇرىن كورگىسى كەلمەگەندەي بوساعادا مۇڭايىپ تومەن قاراعان كۇيى شەكەر تۇر.
ساۋلەنىڭ كوزىنە تولعان جاستى كورگىسى كەلمەگەندەي كۇن دە بارىپ كوك جيەكتەن قارا بۇلتقا باتىپ كەتتى.
ساۋلە تەرەزەدەن الىسقا قاراپ تۇر. قايمىجىقتاي جۇقا ەرنى بولار-بولماس ءدىرىل قاعادى. كوزدىڭ قاراسى ءمولدىر جاستان كورىنبەي، ساۋلە شاشقان گاۋھارداي جارقىراپ تۇر. الىستاعى جاۋىنا اينىماس اشۋمەن نايزاداي قادالىپ تۇرعان ۇزىن كىرپىگى ءبىر رەت قاعىلىپ ەدى، ىستىق جاس ءمولت ەتتى. ءبىراق ونى باسقالارعا سەزدىرگەن جوق، قايعىنى مازاق ەتكىسى كەلگەندەي تەز قايراتتانىپ الدى دا، شەشەسىنە قارادى.
ول بۇرىن: وسى بايعۇستار قالعان ءومىرىن كۇلىپ وتكىزسە ەكەن دەۋشى ەدى، مەيىرىمسىز سوعىس ول تىلەگىن قيىپ كەتتى.
دۋلاتتىڭ مىنا حاتتاعى حابارسىز كەتكەن جايىن ەستىسە، اتا-اناسىنىڭ قالعان ءومىرى جىلاۋمەن وتەتىنى ءسوزسىز. ەندى قايتۋ كەرەك؟ تۇيدەگىمەن كەلىپ، تۇنەكتەي باسقان قايعى اقىلىنان قايتا-قايتا اداستىرا بەردى.
— بوتام، نەسىن جاسىراسىڭ، بۇل حاتتىڭ ءىشى تولعان قاسىرەت ەكەنى كورىنىپ تۇر عوي، — دەدى اكەسى.
ساۋلە ەندى نە دەرىن بىلمەي ەرنىن تىستەلەي از تۇردى دا:
— راس، كوزدىڭ جاسى مەن جۇرەكتىڭ قانى. ءبىراق، سىزدەر ويلاعانداي ەمەس، مۇنى جازعان ادام مەنىمەن بىرگە وقىعان ءبىر اياۋلى ادامنىڭ سوعىستا حابارسىز كەتكەنىن جازىپتى. — ساۋلە سونى ايتا سالا ءوز بولمەسىنە قاراي تۇرا جونەلىپ ەدى، شەشەسى ۇمتىلىپ بارىپ ۇستاي الدى.
— دۋلاتىم ءتىرى مە، ماعان سونى عانا ايتشى؟ — دەدى جاسقا بۋلىعا سويلەپ.
ساۋلە ايتار ءسوزىن كۇيىك كۇلكىسىنە وراپ الدى:
— ول ءتىرى بولماسا مەن بۇلاي ءتىرى تۇرار ما ەدىم؟
— مىنانى جازعان ادام دۋلاتتى بىلەتىن سەكىلدى عوي.
— دۋلاتتى ازداپ جارالانىپ ەلگە كەتتى دەپ ەستىگەن ەدىم، باردى ما، بارسا مايدانعا قاشان قايتادى، — دەپتى.
— بۇل قالاي؟ ەلگە قايتسا ەندىگى كەلەتىن ەدى عوي؟
— مۇمكىن گوسپيتالدا شىعار.
— وندا حات جازباس پا ەدى؟
— حات جازدىرمايتىن گوسپيتال دا بولاتىن كورىنەدى.
ساۋلەنىڭ ايتار جەلەۋى وسىمەن ءبىتتى دە، شەشەسىنىڭ ەندىگى سۇراۋىنا ايتار جاۋابى جوعىن سەزىپ، ءوز بولمەسىنە تەز كىرىپ كەتتى.
بايان بايبىشە تۇسىنبەگەندەي ءتۇر كورسەتىپ، شالىنا قاراپ ەدى، ول ساۋلەنىڭ سوزىنە سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەي اڭىرىپ وتىر ەكەن. ءمىز باعار ەمەس، تەك اندا ساندا كىرپىگى عانا قاعىلىپ، مۇرتى عانا دىرىلدەيدى. ول بايبىشەسى مەن شەكەردىڭ شىعىپ كەتكەنىن دە سەزگەن جوق. جاڭاعى ءبىر كەزدە جانىنا سۇيەي سالعان دومبىراسىن قايتا الىپ، وزىنەن ءوزى ىشتەي كۇڭىرەنىپ از وتىردى دا ءبىر مۇڭلى كۇيدى اڭىراتا جونەلدى. كۇي بىرەسە جەتىم بوتا بولىپ بوزدايدى، بىرەسە بوتاسى ولگەن ارۋانا بولىپ اڭىرايدى. بىرەسە اشۋ كەكتىڭ نايزاعايى بولىپ ساتىرلايدى، بىرەسە جارالى سۇڭقارداي ءدىرىل قاعىپ، قاناتىن باياۋ قاعادى. دومبىرانىڭ كۇيى دە، بەتىنە تىرس-تىرس تامعان كوزدىڭ جاسى دا ءۇن قوسىپ مۇڭداسقانداي «دۋلاتىم، قۇلىنىم» دەپ وكسىگەندەي. سول اۋىر وكسۋدىڭ سالماعىنان دومبىرانىڭ ەكى ىشەگى بىرىنەن سوڭ، ءبىرى ءۇزىلىپ كەتتى. ونى ءۇزىپ وتىرعان قازەكەڭنىڭ ءوزى، ءبىراق ونى ءوزى سەزەر ەمەس. كوزىن ءبىر نىساناعا قاداپ الىپ، ءۇن شىعارماستان ىشتەي ەگىلىپ وتىر.
2
لاۆادا جۇمىس قىزۋ ءجۇرىپ جاتىر. قىزعان سايىن جۇمىسشىلار دا جۇلدىزى ءار جەردە ءبىر جىلتىراعان تۇنگى اسپانداي تۇنەرگەن زابويدى كۇنشە كۇركىرەتىپ جىبەرىپتى. ويدا ەلەكتروۆوز، قىردا كونۆەيەر دابىل قاعىپ باسەكەلەسە قيمىلداعان جۇمىسشىلاردىڭ ەكپىنىن كۇشەيتكەن قىزعىلىقتى شاق ەكەن. وسىلاردى كورىپ ازالى كوڭىلى از دا بولسا سەرگىگەن ساۋلە وسىدان سەگىز ساعات بۇرىن نارياد ءۇيدىڭ ىشىندە نە ويلاسا ءقازىر سونى كوزىمەن كورىپ تۇر. وندا جۇمىسشىلار جۇمىسقا تۇسكەلى جينالىپ وتىر ەدى، ساۋلە كىرىپ كەلدى دە ءبىر ءتۇرلى اشىنعان داۋىسپەن:
— اعا-باۋىر، اپا-قارىنداستار، — دەدى جاسقا بۋلىعىپ ونان ءارى ايتا العان جوق. جۇرت وعان ۇرپيىسە قالدى.
توبەدەگى فوناردىڭ تۇسىنا كەلگەندە انىق بايقالدى، ساۋلە بۇرىنعىسىنداي ەمەس، ءوزىنىڭ جان جاراسىنا جانىلعانداي تىم وتكىرلەنىپ كەتىپتى.
— مايدانعا كەتكەن جان كۇيەرى بارىن قولدارىڭدى كوتەرىڭدەر! — دەدى جاعالاي كوز تاستاپ.
جۇرتتىڭ ءبىرى قالماستان قول كوتەرىپ ەدى، ساۋلە جاعالاي قاراپ كەلە جاتىپ سايرانعا توقتادى.
— سەنىڭ كىمىن كەتكەن ەدى؟
— اكەم شە؟
ساۋلە ونى ىشكە ءبىر ءتۇيدى دە، قولىن كوتەرىپ تۇرعان ولجايعا بارىپ توقتادى.
— ءسىزدىڭ كىمىڭىز كەتكەن ەدى؟
— مايدانعا، مايدانعا ءوزىم كەتتىم عوي. قاتىن، بالا ەلدە قالىپ، ءوزىم مۇندا كەلدىم. بۇل دا مايدان عوي، شىراعىم. ءا، ايتپاقشى جالعىز ءىنىم دە مايداندا.
— قاتىن-بالاڭىزدى كورگىڭىز كەلە مە؟
— وي، شىراعىم اي، ونىڭ نەسىن سۇرايسىڭ. سولاردى ءبىر كورىپ ەرتەڭىندە ءولىپ كەتسەم دە ارمانىم بولماس ەدى. ومىرىمدە ون كۇننەن ارتىق ولاردان بولەك تۇرىپ كورگەن جوق ەدىم، سونىڭ سالدارى اۋ دەيمىن، ءتىپتى ءىشىم ەلجىرەي بەرەدى، — دەپ ولجاي كوزىنە جاس الدى.
— سابىر ەتىڭىز. ءسىز ۇيىڭىزگە قايتىپ، بالاڭىزدى قانداي سۇيگىڭىز كەلسە، مەن دە جالعىز باۋىرىمدى سونداي سۇيگىم كەلۋشى ەدى. كەشە سول ءىنىمنىڭ حابارسىز كەتكەنىن ەستىدىم. ەندى سىزدەر ايرىلماڭىزدار، ايرىلماڭىزدار اياۋلى ادامدارىڭىزدان، ول ءۇشىن... — دەدى دە، ادامشىلىق بورىشتى اشىنعان اششى سوزدەرمەن ايتىپ شىقتى.
سونىڭ اسەرى تيگەن بە قالاي، بۇگىن جۇمىسشىلاردىڭ قيمىلى تىم كەسەك. سمەنانىڭ بىتۋىنە ءالى ەكى ساعاتتاي ۋاقىت بار، ال، بۇگىنگى جوسپاردىڭ ورىندالعانىنا جارتى ساعاتتان اسىپ بارادى. وسىنىن ءبارى جاراسىن جەلپىپ جازعانداي ساۋلەنىڭ قاياۋلى كوڭىلىن ءبىراز سەرگىتىپ جىبەردى. وسىندا كەلەردىڭ الدىندا كوپتەن بەرى قانشا تىلەنسە دە الا الماي جۇرگەن كومباينعا كەرەكتى ەكى موتور مەن مەحسەحتىڭ ىشىنەن ءبىر بولمە الاتىن بولعاندا دا ءجوندى قۋانا قويعان جوق ەدى، قانشاعا جەتەرىن كىم ءبىلسىن، ءدال ءقازىر بار قايعىسىن ۇمىتىپ كەتتى.
ول ءوزىنىن كۇندەگى ادەتى بويىنشا لاۆانىڭ ەڭ باسىنداعى جۇمىسشىلارعا دەيىن ءبىر شولىپ قايتتى، قايتار جولىندا كوزى كومىر سالىپ جاتقان شەكەردىڭ قيمىلىنا ءتۇسىپ ەدى، سۇيسىنە قاراپ تۇرىپ قالدى. قاراعان سايىن قىزىقتى، قىزىقتى دا كومىردى ءوزى دە سالعىسى كەلدى.
ءبىراق بۇل وتىرعانداردىڭ قايسىسى بولسا دا جەڭىستىڭ كىلتى وسىندا ەكەنىن تۇسىنگەن بولۋى كەرەك، ەڭ اقىرى ولجاي دا مۇرنى پىس-پىس ەتىپ جان تەرگە ءتۇسىپ جاتىر. ءتىپتى سايراننىڭ دا قيمىلى كەسەك، ول بۇگىن ءتىپتى شەكەردەن قالىسار ەمەس. ساۋلە جۇمىسشىلاردىڭ وسى قيمىلىنا قىزىعا قاراپ از تۇردى دا «وزىنە دەيىن ەرلىك اتقان وسىنداي ەلدى جەڭەمىن دەۋ، ءوز ميىن جەگەن ەسسىزدىك اۋ» دەدى ىشىنەن.
* * *
جەتى كۇن، جەتى ءتۇن تىنىمسىز سوققان بوران بۇكىل دالانى كۇرتىك قارمەن كومىپ سالدى. ءبىراق سول قالىڭ قاردىڭ استىندا دا ءومىر قايناپ ءورشىپ جاتتى.
بۇل شاحتانىڭ مەحسەگى شاعىن ءبىر زاۆودقا ۇقسايتىن. ونىڭ جان-جاعىنداعى بولمەلەر اينەكپەن عانا بولىنگەندىكتەن بۇكىل ءبىر دالانى الىپ جاتقانداي كورىنەتىن. سونىڭ ون جاق كىرە بەرىسىندەگى بولمەنىڭ ەسىگىندە بۇرىن «شاحتا كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى» دەگەن جازۋ تۇراتىن ەدى، ءقازىر ول جوعالىپتى. بۇرىن سول ەسىكتەن ءبىر ءداۋ قارا قۇلىپ كۇنى-تۇنى كەتپەۋشى ەدى، ونىڭ دا قاراسى ءوشىپتى. قوزعالعان سايىن ويباي سالاتىن ەكى ورىندىق پەن ءتورت تاقتايدى قاتار شەگەلەي سالعان ستول سياقتى بىردەڭە بار ەدى،ونىڭ دا كوزى جوعالىپتى. ءقازىر بۇل بولمەدە جاپ-جاقسى ءومىر بار.
ول ءقازىر دە دۇنيە جيھازىنا باي ەمەس، تەك كونەتوز بولسا دا ورىندىقتار، وتىرعىشتار كوبەيىپ، ۇزىن-ۇزىن ستولدار قويىلىپ ولاردىڭ ۇستىنە قىزىل ماتالار جايىلىپتى.
مۇنىڭ، ءبارى ۇساق وزگەرىستەر، ءبىراق وسى ۇساق وزگەرىستىڭ ۇلكەن سىرلارى بار. بۇل بولمە وسىدان ءبىراز بۇرىن مىرقالدىڭ ساۋلەگە ىشتەي بەرگەن جازاسى بولاتىن. ول ساۋلەنى بۇل شاحتادان كەتىرۋ ءۇشىن ءوزى بىلەتىن قۋلىق سۇمدىقتىڭ ءبارىن جۇمساعان-دى. ءبىر رەت كۇشكە سالىپ بۇيرىق بەرىپ ەدى، ول بۇيرىقتى وبكوم تالقان ەتتى. رۋساك ارقىلى ترەست قىزمەتىنە «جوعارىلاتپاقشى» بولىپ ەدى، ول قۋلىقتى ساۋلەنىڭ ءوزى تالقاندادى. كومبايننىڭ جاساۋ جۇمىسىنا بارلىق جاعداي جاسالسىن دەگەن وبكومنىڭ قاۋلىسىنا مىرقالدىڭ بەرگەن ءبىرىنشى جاۋابى دا، جاساعان ءبىرىنشى جاعدايى دا وسى بولمە. ءبىراق مىرقالدىڭ بۇل ايلاسى دا ساۋلەنىڭ جولىن بايلاي العان جوق، ول ءىشىن قىراۋ، سىرتىن كۇيە باسىپ تۋراتىن قىرىق قۋراۋ تەرەزەسى بار «يت قورانى» مىرقالدىڭ ءوز ۇيىنەن دە ارتىق جايناتىپ جىبەردى. ەكەۋى وسىلاي ەگەسكەن سايىن ساۋلەنىڭ مەرەيى بيىكتەپ، مىرقالدىڭ كۇيى جۇدەي ءتۇستى.
ءوز سوزىمەن ايتقاندا ساۋلەنىڭ وسى «قۇجىراسىنا» ءجۇمىسشىلار قاۋىمى مۇلدەم ءۇيىر بولىپ الدى. ويتكەنى بۇل بولمەنىڭ كوز تارتاتىن قىزىعارلىق دۇنيەسى جوق بولسا دا، ءۇمىتى قىزىقتىراتىن ءبىر جايى بار. ول — كومبايننىڭ ماكەتى. جاڭالىققا جانى قۇمار جۇمىسشىلار ونى كورۋ ءۇشىن كۇن سايىن كەلەتىن دە، كەلگەن سايىن ستول ۇستىندە تۇرعان ماكەتتەن وزدەرىنىڭ ەرتەڭگىسىن كورگەندەي قۋاناتىن دا، قابىرعالارىنداعى ءارتۇرلى سۋرەتتەردى كورىپ قىنجىلاتىن. ويتكەنى بۇل «قۇجىرانىڭ» ءتورت قابىرعاسى تۇگەلىنەن وسى شاحتانىڭ ايناسى سەكىلدى. اسىرەسە ەكى جاقتاعى قابىرعا سۋرەتتەرمەن سىرەسىپ تۇر، ون جاق قابىرعاداعى سۋرەتتەردىڭ جوعارعى كەنەرەسىنە «قۇرمەتتىلەر» دەگەن ءسوز التىنمەن جازىلىپتى دا، سول جاق قابىرعاداعى سۋرەتتەردىڭ كەنەرەسىنە «جالقاۋلار» دەگەن ءسوز قارا بوياۋمەن جازىلىپتى. شاحتانىڭ ماقتانارى از بولۋ كەرەك، «قۇرمەتتىلەردەن» «جالقاۋلار» كولەمدى دە، ءارى كورىنىستەرى كۇلكىلى. سونىڭ ءبىر جەرىندە بولەكباسقا ۇقسايتىن بىرەۋ تۇر. ول پەريزاتپەن ەكەۋى ەكى كىسىلىك قۇپيا توي جاساعان ەكەن. سوعىس باستالعالى ءبىر ماس بولىپ كورمەگەن سورلى سول كۇنى ولەردەي ماس بولىپ، ماستىعى ءبىر تاۋلىك بويى تارقاماي، كەلەسى كۇنى شاحتانىڭ ىشىندە ۇيىقتاپ قالىپتى. مىناۋ سول جاقتاعى سۋرەتتەردىڭ ىشىندە ءتۇرى سوعان ۇقسايتىن بىرەۋ ەسەكتىڭ قۇلاعىنان اراق ءىشىپ تۇر.
وسىنىڭ ءبارىن سالعان ساۋلەنىڭ ءوزى. وتكەن ايدا ءوزىنىڭ ۋچاستكەسى ءبىر جارىم مىڭ توننا كومىردى كەم بەرگەن ەدى، سول ءۇشىن بۇگىن ءوزىن دە كەلەمەجدەپ سۋرەتىن سالىپتى دا، ونىڭ استىنا مىنانداي سوزدەر جازىپتى:
«كومىر دەگەنىمىز — شويىن مەن بولات. شويىن مەن بولات دەگەنىمىز — قارۋ-قۇرال. مىسالى، ءبىر مىڭ بەس ءجۇز توننا كومىر — جەتى ءجۇز ەلۋ توننا بولات. مۇنان ءتورت تانكى، نە بولماسا التى ءجۇز زەڭبىرەك، نە بولماسا ەكى مىڭ مينومەت، ياكي ءۇش مىڭ اۆتومات جاساۋعا بولادى».
جان-جاعىن وسىنداي پلاكاتتار، الۋان ءتۇرلى كەلەمەج سۋرەتتەر، ءتۇرلى-تۇرلى جالىندى ۋراندار قورشاعان، الدىندا كومىر كومباينى سەكىلدى جاڭا تەحنيكانىڭ چەرتەجى جايىلىپ جاتقان وسى بولمەدە ساۋلە تەحنيكادان ساباق جۇرگىزىپ وتىر. تىڭداۋشىلارى شەكەر باسقاراتىن بريگاداسىنىڭ ادامدارى، كىلەڭ ايەلدەر.
بۇگىنگى ساباقتا تەحنيكادان كورى، وزدەرى بورىشتى بولىپ قالعان ءبىر جارىم مىڭ توننا كومىر جايى كوبىرەك ءسوز بولعان ەدى، بۇگىنگى ساباق ۇزاققا سوزىلىپ كەتتى. سول بورىشتىڭ سالماعىن ايتا ايتا شارشاعان ەكەن، باسقالارمەن بىرگە ساۋلەنىڭ ءوزى دە كەۋدەسىن كەرە دەم الىپ:
— ۋھ... مەن ايتارىمدى ايتىپ بولدىم، كىمدە قانداي سۇراۋ بار؟ — دەدى.
— ەستىر قۇلاق، ۇعاتىن سانا بولسا ايتۋىڭ جەتتى اۋ، شىراعىم، — دەپ كاكيما اۋزىن كەرە سويلەپ، كەتكەلى كەرىلە تۇرا باستاپ ەدى، قاتارىندا وتىرعان دامەن ونى ەتەگىنەن تارتىپ قالىپ قايتا وتىرعىزدى دا، ءوزى سويلەي تۇرەگەلدى.
— مەندە ءبىر سۇراۋ بار، — دەدى قولىن كوتەرىپ.
— سۇراڭىز.
— باستىقتاردىڭ ايەلى قاشانعا دەيىن ءۇي كۇشىك بولا بەرەدى؟ اناۋ كۇنى عوي جۇمىسقا شىقپاعان ايەلدەردىڭ تالايىنىڭ اۋزىن اڭقيتىپ، قارنىن قامپيتىپ، سۋرەتىن كوشەگە قاقتىڭدار. ال مىرزەكەننىڭ ايەلىن نەگە قاقپايسىڭدار؟
ساۋلە ونىڭ سوزىنە مىرس ەتتى:
— ەرتەڭ ول جەڭگەيدىڭ ورتالارىڭنان نە ءوزىن، نە كوشەدەن قامپيعان سۋرەتىن كورەسىزدەر.
— ە، سويتسەڭدەرشى، باستىقتىڭ ايەلىنە باتا الماساڭدار ماسكەۋدەن نەسىنە وقىدىڭدار، — دەپ دامەن ناساتتانا ءتۇستى. — مەنىڭ سۇراۋىم ءبىتتى، ەندى وزىمە رۇقسات.
— توقتاڭىز، — دەدى ساۋلە، — مەنىڭ سىزدەرگە قويار سۇراۋىم بار. ءقازىر ءبىزدىڭ شاحتادا جارىسقا تۇسپەگەن ءبىر دە ءبىر ۋچاستكە، ءبىر دە ءبىر بريگادا جوق، ءتىپتى ەسكى ءجۇمىسشىلاردىڭ ءبىرى مەن ءبىرى جارىسپاعانى شامالى. سەندەر قالايسىڭدار؟ ءالى دە ءبىراز جاتتىعا تۇراسىڭدار ما، جوق الدە تاۋەكەلگە بەل بۋاسىڭدار ما؟
دامەن تاعى دا سۋماڭ ەتتى.
— بريگاديرىمىز نە دەسە بىزدەر ءۇشىن سول زاڭ.
شەكەر ءازىل-شىنى ارالاستاۋ ەتىپ:
— وسى ساپار ءسىزدىڭ ايتقانىڭىز زاڭ بولسىنشى، — دەپ كۇلە قاراپ ەدى:
— مەن ايتسام — تاۋەكەل، — دەپ دامەن ستولدى ءبىر ۇردى دا، ەكى جاعىندا وتىرعان ايەلدەردى يىعىمەن نۇقىپ - نۇقىپ جىبەردى. — تاۋەكەل، تاۋەكەل!..
— تاۋەكەل... تاۋەكەل! — دەستى ايەلدەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى كۇڭكىلدەپ.
— سوندا كىممەن؟ قاي بريگادامەن؟ — دەپ ساۋلە شەكەرگە قاراپ ەدى، ول ءوزىنىن كۇشىنە سەنىمدى بولۋ كەرەك، ويلانباستان يەگىن ءبىر-اق قاقتى.
— ءبارىبىر.
— جوق، ءبارىبىر ەمەس، — دەدى دامەن ستولدى تاعى ءبىر ۇرىپ. — جىعىلساق ناردان جىعىلايىق تۋرا تايمان اتايدىڭ وزىمەن جارىسايىق.
— دۇرىس! دۇرىس! — دەپ ايەلدەر تاعى دا شۋلاي باستاپ ەدى.
— تۇك تە دۇرىس ەمەس، — دەپ شەكەر زىرك ەتتى، ءبىراق تەز ويلانىپ وزگەرە قالدى، — جوق دۇرىس ەكەن، مەن باسقا ءبىر ويعا ءتۇسىپ كەتىپپىن. — ونىڭ قورىققانى سايراننىڭ مازاعى. بريگاداسى تايماننىڭ بريگاداسىنان قالىپ قويسا، سايراننىڭ كەلەمەجدەيتىنى راس. شەكەر سونى ويلانىپ ىشتەي سەسكەنسە دە، ول سىرىن سەزدىرگەن جوق.
— بايقاڭدار! تاكەڭنىڭ جاسى كارى بولعانىمەن، جانى جاس، — دەپ ساۋلە ساقتاندىرىپ ەدى، دامەن ورشەلەنە ءتۇستى.
— بولا بەرسىن، ءبىزدىڭ جاسىمىز دا، جانىمىز دا جاس.
— قالاي، وسىعان بايلادىڭدار ما؟ — دەپ ساۋلە شەكەرگە قاراپ ەدى، ول ورنىنان اتىپ تۇردى دا:
— جارىسقانعا ءماز بولمايمىز، باسىپ وزامىز، — دەدى.
ونىڭ بۇل ءسوزىن انتتاي كورىپ ساۋلە دە تۇرەگەلدى.
— ەندەشە، بايلاۋ وسى. الداعى ايدىڭ باسىنان باستاپ سەندەر دە جارىستاسىڭدار.
— ول ءۇشىن، — دەدى شەكەر كەنەت ويلانىپ، — سول جارىستىڭ شارتىنا مىنا كومبايندى ۇيرەنۋدە ءبىرىنشى توقساننىڭ جوسپارىن كىم بۇرىن ورىنداسا، جارىستا كىم وزسا كومبايننىڭ العاشقى تىزگىنى سوعان بەرىلسىن.
— اكەل قولىڭدى، — دەپ ساۋلە قولىن ۇسىنىپ ەدى، شەكەر قولىن سارت ەتكىزدى. — انت قانىنا مالىنعانداي سوعىلىپ تۇرعان بۇل قولدى ءبىر عانا مەنىڭ قولىم ەمەس، بريگادامىزداعى جەتپىس ايەلدىڭ قولى دەپ ءبىلىڭىز.
— سول جەتپىس قولدىڭ جەتپەيتىن بيىگى، المايتىن قامالى بولماسىن، تىلەكتەسپىن.
— يلاھي ءامين... كەتتىك جاۋىنگەر جەڭگەلەر، — دەپ شەكەر باستاي جونەلىپ ەدى، ايەلدەردىڭ ءبىرى دە قالعان جوق.
ساۋلە جالعىز. ول ستولىنىڭ ۇستىندە شيىرشىقتالىپ جاتقان چەرتەجدەردىڭ ءبىرىن الىپ وقشاۋ تۇرعان ستولدىڭ ۇستىندەگى ماكەتكە جاقىنداي بەرگەن كەزدە پەريزات كىرىپ كەلدى.
— پا، دەگەن اۋ، سەن دەمالىس كۇندى دە وسىندا وتكىزەتىن بولىپسىڭ، ءوزىڭ ۇستا بولىپ كەتكەننەن ساۋسىڭ با؟ — دەدى تۇلا بويىن تۇگەل كەرگىلەپ.
ساۋلە جالت قاراعان، كوزىنە پەريزاتتىڭ ايۋ تىرناعى ءتۇسىپ ەدى، ەسىنە الدەكىمنىڭ «وقىعان قىز دا وستەدى ەكەن اۋ» دەگەن ءسوزى ساپ ەتتى. مۇنداي ءسوز، اسىرەسە، بايى مايداندا جۇرگەن ايەلدەردەن ءجيى ەستىلەتىن، بۇگىن ونى ءوزىنىڭ شەشەسى بايان بايبىشە دە ايتىپ سالدى.
— وي جاساعان اي، وقىعان قىز دا بۇزىلادى ەكەن - اۋ. قۇلىنىم، ساق بول، ساق بول. مەنى انام دەيتىن بولساڭ ساماتتىڭ قىزىنان اۋلاق بول.
ساۋلەنىڭ قۇلاعىنان كەتپەي تۇرعان شەشەسىنىڭ وسى ءسوزى. پەريزاتتاي بىرگە وقىعان، ءومىردىڭ بار قىزىعىن بىرگە كورگەن زامانداسىنىڭ مۇنداي قانقۋ ءسوزدىڭ قاقپاقىلى بولعانى ساۋلەگە جەڭىل تيمەپتى. سوندىقتان ول «نەلىكتەن بۋلاي؟ اتار تاڭ، شىعار كۇنىمىزدەن باستاپ تۇپكى ماقساتىمىزعا دەيىن ءبىر. ەندەشە بىزدەر نەلىكتەن بۋلاي الا قۇلامىز؟» دەگەن سۇراۋدى وزىنە ءوزى بەرەتىن دە، جاۋابىن تابا الماي سەندەلەتىن. سول سۇراۋدى پەريزاتتىڭ وزىنە دە بەرگىسى كەلىپ ءبىر تۇردى دا:
— مەن بولاشاق بوبەكتەرىمە بولات تەمىردەن بەسىك سوعىپ جاتىرمىن عوي، سەن ونى بىلمەۋشى مە ەدىڭ؟ — دەدى.
پەريزات وعان ويلانا قاراپ، الدەنە ايتقىسى كەلسە دە، ايتا الماي بۇرالا باسىپ بارىپ ورىندىققا وتىرا كەتتى.
— ءيا، سەن قاناتىڭدى الىسقا سىلتەيتىن قىزسىڭ.
— جاڭا تۋعان جاس بالاپان دا تالپىنادى، تالپىنا - تالپىنا قانات قاعادى عوي. ونى قوي دا، ءوز جايىڭدى ايت، سەندەر كەشە تاعى دا ارتتا قالعانسىڭدار ما؟
— كەشە ارتتا قالساق، بۇگىن سەنىڭ ۋچاسكەڭنەن باسقانىڭ ءبارىنىڭ دە الدىنا تۇستىك، ەندى ريزاسىڭ با؟
— ريزامىن.
— ريزا بولساڭ، مەنى سەن دە ريزا ەت، — دەپ پەريزات ۇشىپ كەلىپ ونى قۇشاقتاي الدى. — تەمىر ەرتەڭ مايدانعا كەتەتىن كورىنەدى، سەن دە ويلان.
— باقىتتى ساپار تىلەۋدەن باسقا ويلاناتىن نە بار؟
— سوعىس بولسا ءالى بىتەر ەمەس، سوعىس بىتپەي نۇرلانداردىڭ نە ەكەنىن بىلەتىن ءتۇرىمىز جوق، سەن سونى ويلا. ەلگە مازاق بولۋدان باسقامىز قالماي بارادى، سەن سونى ويلا.
ساۋلە جاڭاعى ءبىر ىركىپ قالعان سۇراۋىن امالسىزدان ايتىپ سالدى:
— پەريزات، سەن نە بولىپ باراسىڭ وسى؟ — دەپ ەدى، سەزىكتى ادامنىڭ سەكەمشىل كەلەتىن ادەتى عوي، پەريزات تىم تەز تىز ەتتى.
— نە بولىپپىن؟ — دەپ ءتۇسىن تەز سۋىتىپ الدى.
— سوڭعى كەزدە مەن ساعان تۇسىنە الماي ءجۇرمىن.
— مۇنىڭ ءبىر جاڭالىق ەكەن. ءيا، سەن تۇسىنبەيتىن مەن نە ىستەپپىن؟
— مەن سەنەن سىر جاسىرىپ كورگەن جوق ەدىم عوي، ءبىر ساپار سەن دە مەنەن سىرىڭدى جاسىرماي ايتشى. وسى سەن پاۆەلدى شىن سۇيمەۋشى مە ەدىڭ؟
— ءا، قويشى، سوفىسىنباي، — دەپ پەريزات قولىن ءبىر سەرمەدى، — ەل امان، جۇرت تيىشتا كىمدى كىم سۇيمەپ ەدى، ونى مەن سۇيسەم، نۇرلاندى سەن سۇيگەنسىڭ. جاۋ بولسا ەكەۋى دە جاۋ، ونىڭ سەن ءسوز قىلاتىن نەسى بار؟
«جاۋ» دەگەن ءسوز ساۋلەنىڭ جانىنا باتىپ كەتتى. ءبىراق اقىلىن اشۋعا جەڭگىزە قويعان جوق، سالماقپەن عانا:
— مەن نۇرلاندى ءقازىر دە سۇيەمىن، سەن شە؟ — دەدى.
— ءا، قويشى باستى اۋىرتپاي، — دەپ پەريزات قولىن تاعى دا ءبىر سەرمەدى دە تۇرىپ كەتتى، — ەل سەنى دە وڭدىرىپ جۇرگەن جوق. سوفى قىز دەپ بوزبالالار ساعان كۇلەتىن كورىنەدى. ول عانا ەمەس، بىرەۋدىڭ ەتەگىنەن تەزىرەك ۇستاماساڭ ەرتەڭ وكىنەسىڭ، ءتىپتى بۇكىل ءومىرىڭ جىلاۋمەن ءوتۋى ءسوزسىز.
— وتپەي قالماسام يگى ەدىم، — دەدى ساۋلە ىزالى كەسكىنمەن مىرس ەتىپ. — سەن، ءوز ءقاۋپىڭدى ايتىپ وتىرسىڭ اۋ.
— قىرىق جىل قىرعىن بولسا دا سەنىڭ وتەتىنىڭدى بىلەمىن. ءبىراق سەن نۇرلان ءۇشىن كۇيەسىڭ، قاشان ايتتىڭ دەمە!
ساۋلە ەندى ءبارىن دە ءتۇسىندى، ءتۇسىندى دە كۇرسىندى. ءبىراق ءوزىن كۇتىپ تۇرعان قاسىرەتتىڭ قانداي ەكەنىن سەزسە دە سەسكەنگەن جوق، تەك پەريزاتتىڭ جاڭاعى ءبىر سوزىنەن ونىڭ كەلەشەگىن كورگەندەي بولىپ ەدى، سول كۇدىگىن، كورگەن كۇدىگىن جاسىرماستان اشىق ايتىپ سالدى.
— پەريزات! سەن بايقايسىڭ با؟ وسى سوعىس ادام بالاسىن ەكى جۇيەگە ءبولىپ بارادى. بىرەۋلەر كوك جيەكتەن كوتەرىلگەن كۇندەي شالقىپ، ادامشىلىقتىڭ اسقار شىنىنا قاراي ورلەپ بارا جاتسا، ەندى بىرەۋلەر اسپاننان اعىپ تۇسكەن جۇلدىز سەكىلدى بىرتە-بىرتە قۇلديلاپ قاراڭعى تۇڭعيىققا قاراي قۇلاپ بارادى. ءبىراق اسپاننان اعىپ تۇسكەن جۇلدىزعا ۇقسايتىندار بىزدە از. سەنى سول ازعان ازدىڭ ءبىرى بولىپ كەتە مە دەپ قورقامىن، جالىنامىن، ساقتانشى، جانىم. اقىل-ەسىڭدى ناپسىڭە بيلەتە بەرمەي ويلانشى.
پەريزات ويلانىپ وتىر، ويلانعان سايىن جادىراپ جايناڭ قاقتى دا، ساۋلەنى كەلىپ قۇشاقتاي الدى:
— سەن اقىلدىسىن دا، مەيرىمدىسىڭ اۋ، ساۋلەش. ءبىراق وسىنداي اقىلدى بولا تۇرا تەمىردەي اسىل ادامدى سۇيمەۋىنە تان قالامىن، بۇل قالاي؟ — دەدى.
ساۋلە ونىڭ تەمىردى نە ءۇشىن ماقتاپ، بۇل سۇراۋدى نە ءۇشىن بەرىپ تۇرعانىن اڭعارماستان:
— ونداي ادامدى سۇيمەسەم كىم بولعانىم، — دەپ ەدى پەريزاتتىڭ ءوڭى قايتادان سۇرلانىپ كەتتى. ساۋلە ونى دا اڭعارعان جوق، تەك ءسوزىن قايتا جالعادى، — ءبىراق مەن ونى تۋىسقاندىق سەزىممەن عانا سۇيەمىن. جالعىز باۋىرىم دۋلاتتان ايرىلدىم، مەنىڭ ەندى تۋىس ەتەر تەمىردەن باسقا كىمىم بار؟
پەريزاتتىڭ سايتان وتى ويناعان كوزى قايتادان جايناپ كەتتى. ول ساۋلەنى قۇشىرلانا قۇشاقتاي ءتۇستى دە:
— ساۋلەتاي اۋ، سەن ءوزىن قاسىمدا ءجۇرىپ قايدا شارىقتاپ كەتكەنسىڭ؟ مىنا قاسيەتىن بۇكىل ادام بالاسىنا ونەگە عوي. ال، تەمىردىڭ ءوزى قالاي؟ سەنىڭ مۇنداي اسىل قاسيەتىنە ونىڭ قيالى جەتەتىن بە؟ — دەپ ەندى ساۋلە ارقىلى تەمىردىڭ دە ويىن بىلگىسى كەلدى.
ونىڭ نە ءۇشىن ىنتىعىپ تۇرعانىن سەزبەسە دە، ساۋلەنىڭ جاۋابى قىسقا بولدى:
— جوق، جەتەر ەمەس. ول وزىنە تەڭ جار تابۋدان قارىنداس تابۋدىڭ قيىن ەكەنىن ءالى بىلە الماي ءجۇر.
پەريزات ويلاندى، ءبىراق قانشا ويلانسا دا وتىرىكتەن باسقانى تابا العان جوق. سول وتىرىگىنىڭ ءبىرى: «سەنىڭ قانداي قىز ەكەنىڭدى تەمىر اعاڭ ەندى عانا تاني باستاپتى. سوندىقتان ونىڭ ەندىگى ارمانى سەنى قارىنداس، مەنى جۇباي ەتكىسى كەلەتىن سەكىلدى» دەۋ ەدى، سونى شىمىرىكپەستەن ايتىپ سالدى.
ساۋلە ونىڭ بۇل سوزىنە سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەي ۇزاق قاراپ وتىردى دا:
— پەريزات! — دەدى اقىرىن. — سەن نە ايتقالى كەلەسىڭ؟
پەريزات ۇيالعان بولىپ بىرەسە كوزىن جۇمدى، بىرەسە ەرنىن تىستەلەدى، قينالعان بولىپ قىڭسىلاپ ءبىراز وتىردى دا:
— ايران سۇراي كەلىپ شەلەگىمدى نەسىنە جاسىرايىن، — دەدى تەرىس قاراپ، — ەگەر سەن تەمىردى اعا ەتكىڭ كەلەتىنى راس بولسا، مەنى جونگە ەتۋىڭدى وتىنگەلى كەلدىم.
— جەڭگە ەتكەنى قالاي؟ — دەدى ساۋلە ءجوندى تۇسىنە الماي. — سوندا سەن تەمىرگە تيمەكسىڭ بە؟
— ءيا، ەندىگى بار ارمانىم سول.
ساۋلە سەنەر - سەنبەسىن بىلمەي ءالى اڭىرۋدا. سەنەيىن دەسە مۇنى تەمىردەن كۇتكەن ەمەس، سەنبەسىن دەسە پەريزاتتىڭ ءسوزى شىن سەكىلدى. سوندىقتان ول ءالى دە اشا تۇسكىسى كەلىپ:
— سوندا قالاي؟ سەن پاۆەلدىڭ تاعدىرى نە بولعانىن بىلمەستەن، ونىڭ اق - قاراسىنا كوزىڭدى جەتكىزبەستەن باسقا بىرەۋدى شىنىڭمەن - اق سۇيمەكسىڭ بە؟
— مەن وتىرىك ءسۇيۋدى بىلمەيمىن، — دەدى دە پەريزات تۇرىپ كەتتى. ەندى ساۋلە دە سويلەي تۇرە كەلدى.
— سەن وسىنداي وپاسىز با ەدىڭ؟ — دەگەن داۋسى دا تۇڭعىش رەت وسى ارادا تىم ءزىلدى شىقتى.
پەريزات تا زىلدەنىپ الىپ بار اشۋىمەن جالت قارادى.
— مەن سەندەي تاس جۇرەك ەمەسپىن، مۇنان بىلاي ماعان اقىل ايتۋدى توقتات.
— مەن سەنىڭ وزىمە ىستەگەن وپاسىزدىعىڭدى كەشكەن ەدىم، ءدال مىناۋ پاۆەلگە ىستەگەن وپاسىزدىعىڭدى كەشە الماسپىن. ەندىگى بار ايتارىم سول عانا. جۇرەگىمنىڭ سەنىڭ جۇرەگىندەي لاس بولعاننان تاس بولعانى. جاقسى، سوندىقتان مەنىڭ اعام تەمىر سەندەي وپاسىزدىڭ جۇرەگىن كومۋگە دە جەركەنەر. بار، مەنى مۇنان ءارى سويلەتپە!
ەگەر ەنتىگە باسىپ بولەكباس كىرىپ كەلمەگەندە ساۋلەنىڭ مۇنان دا اۋىر سوزدەردى ايتۋى مۇمكىن ەدى. ول نە ايتسا دا ەسەسىن قايتارۋعا پەريزات تا بەكىنگەن ەدى، امالسىزدان بار كەگىن ىشكە تىعىپ سۇرلانا ءتۇستى دە، تۇك ايتپاستان شىعا جونەلدى.
بولەكباس كەشىگىپ كەلگەنىنە شىن عافۋ وتىنگىسى كەلدى مە، جوق الدە بەينەتى كوپ، زەينەتى جوق ەڭبەگىن ماقتان كورىپ سونى ساۋلەگە ايرىقشا ەسكەرتكىسى كەلدى مە، ايتەۋىر ەسىكتەن كىرە بەرە:
— ۋھ، جەتتىم اۋ، كەشە كەتكەننەن جاڭا كەلدىم. از عانا كەشىككەن بولارمىن، وعان عاپۋ وتىنەمىن، — دەپ باسىن ءيىپ ەدى، توبەسىندەگى قار جەرگە سىلق ەتە ءتۇستى.
— باسىڭدى قار باسىپ قالار، قۇلاقشىنىڭدى الا كورمە، — دەپ ساۋلە وتىرىك ەسىركەي قاراپ ەدى، ونىڭ مىسقىل ەكەنىن سەزىپ بولەكباس كوز ىلەستىرگەن جوق، قۇلاقشىنىن باسىنان جۇلىپ الدى.
— كەشىر ساۋلەتاي، كەشىر، — دەدى قالبالاقتاپ.
— كەشىرىمدى وزىڭنەن سۇرا دا، كەلگەن شارۋاڭدى ايتا بەر. كوزىڭ كىرتيىپ كەتىپتى، ءوزىن قايدان كەلگەنسىڭ؟
— وي، ساۋلەتاي اي، جەر استىنان ەمەي قايدان كەلدى عوي دەيسىڭ. قىزىل تۋ قولعا تيگەنشە شاحتىدان شىقپايىن دەپ ەدىم، سەن شاقىرىپ جاتىر دەگەن سوڭ امالسىز كەلدىم.
— مۇنداي سىپايى بولعانىڭا راقمەت، وتىر! — دەپ ساۋلە بولەكباستىڭ قىزىل تۋ العانشا دەگەن سوزىنە توقىراپ، ويلانىپ قالدى.
«شەكەردىڭ ايتقانى وسى ما الدە؟ وندا، مۇنىڭ بايگەگە تىككەنى كىم؟» — دەدى ىشىنەن.
كەشە كەشكە ساۋلە شەكەردەن جۇمىس جايىن سۇراپ ەدى، ول:
«كومىر مەنى سىلەيتتى، مەن وسىنداعى ءبىر جەلبۋاز اعايدى دا سىلەيتتىم. ەگەر مەن بىردەڭە سەزەتىن بولسام، ءدال سول اعاي وسى شاحتى قىزىل تۋدى قايتىپ العانشا جەر استىنىڭ بۇگەلىگى بولىپ كەتەر»، — دەگەن ەدى.
«شەكەردىڭ جەر استىنىڭ بۇگەلىگى بولىپ كەتكەن جەلبۋاز اعاسى وسى بولار اۋ، سوندا مۇنىڭ سورماق بولعان گ ۇلى كىم ەكەن؟ سول شەكەردىڭ ءوزى عوي، ول مۇنىڭ سىلەسىن قاتىرۋ ءۇشىن سونداي الىستاعى جەڭىس كۇنىن جەلەۋ ەتكەن عوي».
شىنى ولاي ەمەس ەدى. بولەكباستىڭ كوكسەگەنى شەكەر ەمەس، ساۋلەنىڭ ءوزى بولاتىن، نۇرلان بار كەزدە ماستىقپەن عانا سۇيەتىن ساۋلەنى ول ەندى شىن سۇيەتىن دە، ءۇمىت ەتەتىن. ءبىراق، ساۋلەمەن بەتپە-بەت سويلەسۋگە باتا الماي بارماعىنان بال تامىزا حات جازعان ەدى دە، شەكەرگە تاپسىرعان ەدى. شەكەر ول حاتتى .ساۋلەگە كورسەتپەستەن جىرتىپ تاستاپ بۇرناعى كۇنى بولەكباس سونىڭ جاۋابىن سۇراعاندا تۇيسىنبەستەن:
— الدىمەن تۋدى قايتارىپ الايىق تا دەپ كۇرسىندى، سوعان قاراعاندا تويدى سول كۇنگە بەلگىلەي بەرۋگە بولاتىن سياقتى.
سودان بەرى بولەكباستا بولەك قيمىلداپ ءجۇر:
— مەن ەندى قاشان قىزىل تۋعا قول جەتكەنشە تىنىم كورمەسپىن، — دەگەن بولاتىن. اتتەڭ ول ويىن قالاي ورىندارىن ءالى ۇعىنار ەمەس. ساۋلەنىڭ قازىرگى ايتار سوزىنەن ۇمىتتەنىپ. — ساۋلەش ولسەمدە ايتارىڭدى ءوز اۋزىڭنان ەستىپ ولسەم ەكەن، — دەپ ەرلەنىپ ەدى، ول ەرلىگى ساۋلەنىڭ ءبىر قاراعانىنان قالماي جەر بولدى.
— وسى سەن ءوزىڭنىڭ كىم ەكەنىڭدى بىلەتىن كۇنىڭ بولا ما، جوق، پا؟ الدىمەن، وسىعان جاۋاپ بەرشى! — دەدى.
مۇنداي سۇراۋدى بولەكباس كۇتكەن جوق ەدى، ول نە دەرىن بىلمەي قالدى ما، جوق الدە بار تۇسىنگەنى سول بولدى ما:
— سەزەم، ساۋلەش، سەزەم، — دەدى توبەسىندە تۇرعان الدەنەنى سىلكىپ تۇسىرگىسى كەلگەندەي بۇيرا باسىن سەلتەڭدەتىپ.
— سەزسەڭ، ءوز ءقادىرىڭدى ءوزىڭ نەگە كەتىرەسىڭ؟ جيىلىس بولسا ءار كىتاپتان جاتتاپ العان سوزدەرىڭدى ايتىپ قۋ دالاعا لاعاسىڭ. جۇمىسقا بارساڭ كىم كورىنگەنگە تيىسەسىڭ. جۇمىسشىلاردىڭ ءوزىڭدى نەلىكتەن بۇگەلەك دەپ جۇرگەنىن سەزبەيسىڭ. بۇل نە؟
— بۇگەلەك! بۇگەلەك دەيمىسىڭ؟ مەنى ولاي كەلەكەلەيتىن كىم ءوزى؟ ايتشى، كىم بولسا دا نەتىپ، كوزىن جەلكەسىنەن شىعارايىن، — دەپ بولەكباس ۇشىپ تۇرە كەلدى.
ساۋلە ونىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن كوزىن ءبىر جۇگىرتتى دە:
— اتتەڭ، اتتەڭ، — دەدى كۇرسىنە سويلەپ. ونىڭ نە ءۇشىڭ كۇرسىنگەنىن بولەكباس اڭعارعان جوق. ول ءوزىنىڭ وجارلىق ىستەگەنىن ەندى عانا سەزىپ قايتادان وتىرا كەتتى.
— ساۋلەتاي اۋ، ءتىپتى تۇك جازىعىم جوق، قالاي شىدارسىڭ؟ — دەپ مۇڭايا قالىپ ەدى، ساۋلە جاۋاپ قاتقان جوق. ستولدىڭ تارتپاسىنان ءاربىر ۋچاستكەنىڭ وتكەن كۇنگى مالىمەتىن الدى دا:
— سەنىڭ ۋچاستكەڭ وتكەن كۇنى نەشە توننا كومىر بەرگەنىن بىلەسىڭ بە؟ — دەدى.
بولەكباس ويعا كەتىپ، ەكى كوزى ءۇيدىڭ توبەسىنە قادالدى.
— بىلەم. وتىز بەس جانە وتىز. ەلۋ جانە وتىز بەس، انا ەكەۋى الپىس بەس، مىنا ەكەۋى سەكسەن بەس، انا مەن مىنانى قوسقاندا بولادى ءجۇز ەلۋ توننا... ون ايدان بەرى ارتتا كەلە جاتقان ۋچاستكەنى ءجۇز ەلۋگە ءبىر جەتكىزدىم، سوندا دا ماعان جاقسى ات جوق. سوندا دا كوك ەسەك مەن مىنەتىن، ءوزىن اق ايتشى ساۋلەتاي، وسىلارىڭ دا ادىلەت نە؟ ەسەك ءمىنىپ، ءيا، ءيا ەسەك ءمىنىپ، وي الگى ءبىر ماتەلدى ۇمىتىپ قالعانىمدى قاراشى.
— بەرگەنىڭ ءجۇز ەلۋ توننا ەكەنى راس، بەرەتىنىن قانشا؟ ەكى ءجۇز ەلۋ مەس پە؟
— ءيا، ەكى ءجۇز ەلۋ، ءبىراق ول لاۆا ومىرىندە ءجۇز ەلۋدەن ارتىق بەرگەن ەمەس كورىنەدى.
— ومىردە مۇنداي سوعىس تا بولعان جوق-تى، دەپ سوندىقتان ءبىزدىڭ ءاربىر ءىسىمىز بۇگىنگى مايدان تالابىمەن عانا ولشەنەدى ەمەس پە؟
— ونى بىلەمىن.
— ونى بىلسەڭ، ەسكى جوسپاردى ورىنداعانىنا نەگە ءماز بولاسىڭ؟
— ماعان سول ەسكى جوسپاردى ورىنداۋ دا جەڭىل ءتيىپ جۇرگەن جوق، — دەپ بولەكباس ءوزىنىڭ ويىن دۇرديتكىسى كەلىپ ەدى، ساۋلە اقىرىن ءبىر كۇرسىندى دە:
— بولەش، سەن بايقايسىڭ با؟ — دەدى سالماقپەن، — ءبىلىم ورداسىندا بەس جىل بىرگە ءومىر ءسۇرۋ ادامدى ءبىر ۇيادا وسكەن بالاپانداي ەتەدى ەكەن. سوندىقتان دا مەن سەنىڭ جاقسىلىعىڭا قاتتى سۇيىنەمىن دە، جامانشىلىعىڭا وتە كۇيىنەمىن. سەنىڭ سۇيىندىرۋىڭنەن كۇيىندىرۋىڭ كوبەيىپ بارادى، وسىنى قايتەمىز بۇل؟
ونىڭ مۇنى نە ويمەن ايتىپ وتىرعانىن بولەكباس تۇسىنبەگەن ەكەن:
— سابىر، ساۋلەتاي، سابىر. از سابىر ەتسەڭ كوپ سۇيىندىرەمىن، — دەپ جىلميا قالىپ، جىمىن ەتتى، — مەنى اناۋ-مىناۋ دەپ جۇرگەندەردىڭ ءبارى مەن تۇگىلى ءوزىنىڭ بايىن سۇيىندىرە الماي جۇرگەن وسەكشى ايەلدەر، ولاردىڭ وسەگىنە الدانىپ قالما، ساۋلەتاي، جاراي ما؟
ساۋلە تەسىلە قاراپ از وتىردى دا:
— سەن ءوزىڭنىڭ نە ايتىپ، نە قويعانىڭدى دا بىلمەيتىن بولىپ باراسىڭ دارىگەرگە كورىنسەڭ قايتەدى؟
بۇل سوزگە بولەكباس شامدانىپ قالدى، ءبىراق ساۋلە نامىسىن تەپكىلەسە دە ەلەيتىن ەمەس، ءبىر ءازىل ايتۋعا وڭتايلانىپ ەدى، ساۋلەنىڭ وتتى كوزىنە كوزى ءتۇستى دە جۇرەگى زىرق ەتتى. سول زىرق ەتكەن جۇرەكتى توقتاتىپ ءۇن قاتقانشا بولعان جوق، ولجايدى ءبىر قولىنان جەتەكتەي دامەن كىرىپ كەلدى.
ولجاي ارتتا، دامەن الدا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز ولجايدىڭ ۇنجىرعاسى مۇلدەم ءتۇسىپ كەتىپتى ساۋلە ونىڭ كۇن جاۋماي سۋ بولىپ تۇرعان كەيپىنە ىشتەي كەيىسە دە، جىلى شىرايمەن قارسى الدى.
— كەلىڭىز اعاي، بەرى كەلە بەرىڭىز! — دەپ ەسىك كوزىندە تۇرىپ قالعان ولجايعا قاراپ ەدى، بەتىندە شىركەۋى بار ما قالاي، ول تورگە بەتتەر ەمەس. دامەن ونىڭ نە ءۇشىن تارتىنشاقتاپ تۇرعانىن ءسوزدى دە،ىشتەي كۇلىپ ساۋلەگە جاقىندادى.
— ول كىسىنىڭ بيلىگىن ماعان بەرگەن ەدىڭ عوي، ارىزىندا ول بىلاي دەدى، — دە، ساۋلە نە ءۇشىن جالت قاراعانىن سەزىپ، ءسوزىن اياقتاماستان كىلت توقتاي قالدى.
— ءبىر ساپارعا ايتا عوي، — دەدى ساۋلە ونىڭ كۇيەدەن كورىنبەي تۇرعان تۇرىنە، باس-اياعىنا كوز جۇگىرتىپ، — ءبىراق مۇنان بىلاي بۇل ءتۇرىندى ماعان قايتىپ كورسەتپە! شىن جۇمىسشى بولساڭ جانىن دا، ءتانىن دە تازا بولسىن.
ونىڭ قاباعىنان ىزعار شاشۋىنا سەبەپ وسى كۇيەنىڭ كەسىرى ەكەنىن سەزسە دە، يمەنبەي قولىن ءبىر سىلتەپ تاستاپ سۋماڭداي جونەلدى:
— ە، ءبىز سياقتى شوي تابان جۇمىسشى ايەلگە كىم قىرىندار دەيسىڭ، جۇرەگىنىڭ تۇگى بار بىرەۋ بولماسا... ماسەلە بىلاي، ءسىڭىلىم، سەن جۇمىسشى دەگەن ءومىردىڭ جۇرەگى، مىسالى ءومىر — ماشينا بولسا، جۇمىسشى — سونىڭ موتورى دەۋشى ەدىڭ عوي. سونىڭ راس ەكەن، مىنا ءبىر موتوردىڭ بەنزينى تاۋسىلىپ قالىپ جۇرمەي قالدى، — دەپ قىرىنداي بەرە مىرس ەتتى.
ساۋلە ونىڭ «بەنزين» دەگەنى نە ءسوز ەكەنىن تۇسىنە الماي:
— سەن شەكەردەي بولا المايدى ەكەنسىڭ، كوردىڭ بە ونىڭ سايراندى قايراي-قايراي قانداي الماس ەتكەنىن.
سايران مەن شەكەردىڭ ەڭبەك ۇستىندەگى ەگەسى ەكەۋىن دە ەل قاتارىنا قوسىپ كەلەدى. سول باقىتتى ساۋلە مىنا ەكەۋىنىڭ دە باسىنان كۇتىپ ولجايدى دامەننىڭ قامقورلىعىنا بەرگەن ەدى، ول ءۇمىتى اقتالمادى. ويتكەنى موسقالدانىپ قالعان ولجاي دامەننىڭ نامىس سەرىگى بولا المادى. ونىڭ جاسى ۇلكەن، ءوزىنىڭ جاسى كىشىلىگى ءتىلىن بايلاپ دامەن اششى ازىلمەن نامىسىن شىمشىلاۋدان ارىگە بارا العان جوق. بەنزينى تاۋسىلعان ماشيناعا ۇقساتۋى ونىڭ اشۋمەن ايتقان ەڭ. اۋىر ءسوزى.
ساۋلەنىڭ جاڭاعى سوزىنە دامەن جاۋاپ قايتارعان جوق. «شەكەر تۇگىلى ءوزىڭ قايراساڭ دا مىنانداي مۇقىلدان مىڭ جىلدا دا ەشتەڭە شىقپاس» دەگىسى كەلىپ ەدى، ونى ايتا العان جوق.
ساۋلە دامەننىڭ وسى ويىن ءسوزدى مە، جوق الدە ەسىك كوزىندە مىقشيىپ تۇرعان ولجايدىڭ تۇرىنە كۇلكىسى كەلدى مە، ايتەۋىر كۇلكى ورالعان كوزىن ەكەۋىنە كەزەك جۇگىرتىپ وتىر. ول كۇلىمدەسە بولەكباس تا قوسا كۇلىمدەپ جىمىڭداپ وتىر ەدى، نە ءۇشىن ەكەنىن ءوزى دە بىلمەيدى ەكەن، قىرىن قاراي بەرە ەڭكەيىپ اقىرىن كۇڭك ەتتى:
— مەن تۇسىنبەي قالدىم، وسى جەڭگەي بىردەڭە دەدى مە؟
ساۋلە جاۋاپ قاتقان جوق... قاسىنا كەلىپ وتىرا كەتكەن دامەنگە قارادى.
— ماعان ماسىل بولعانمەن، اق كوڭىل ادام ەدى بەيشارا، — دەدى دامەن ولجايدى يەگىمەن نۇسقاپ. — كومەيىنە كومىر كەتىپ قالىپ مۇلدە سورلاپتى، سويلەي الماي تۇرعان سەبەبى دە سول. نورماسىن ارتىق ورىنداعاندارعا ءجۇز گرامداي اراق بەرىلەتىن بولىپتى عوي. سونىڭ ماعان ءتيىستىسىن وسى كىسىگە بەرىڭدەر دەگەلى كەلىپ ەدىم.
دامەن سونى ايتقان كەزدە بولەكباستىڭ كوزى قوياننىڭ كوزىنە ۇقساپ كەتتى. ويتكەنى، اۋزى داليعان ۇلكەندەۋ ەدى. ونىڭ نەدەن ۇرەيلى ەكەنىن سەزگەن بولۋ كەرەك:
— كوپ كورىنگەن كومەيگە كومىر كەتكىش كەلەدى، سەن دە ساقتان! — دەدى ساۋلە بولەكباسقا كۇلە قاراپ.
ولجاي جۇلىنى ءۇزىلىپ، بەل! كىلت ەتكەندەي سەگىز كوزدىڭ تۇسىنان ۇستاي الىپ:
— ويباي، بەلىم اۋ، وسىنا ءبىر كەلىننەن اق ولەر بولدىم، مەنى ىلعي كەپتىرەدى دە جۇرەدى. ويباي، بەلىم اۋ، سارايىم ساۋ قاراعىم، تەك بەلىم، بەلىم، — دەدى.
ساۋلە ونىڭ اياڭكەستەنىپ تۇرعانىن سەزسە دە، سەزبەگەن بولىپ بەلگىسىز ءبىر جىميىسپەن ەزۋ تارتتى دا:
— جارايدى، وسى ارتيستىگىڭىز ءۇشىن بىر-ەكى ءجۇز گرامم بەرگىزەيىن. ونىڭ ەسەسىنە سەن مەنىڭ ءبىر تىلەگىمدى بەر. دامەن، مەن مۇنى ساعان ايتىپ وتىرمىن. ايتارىڭدى ايتىپ بولساڭ بەتىڭدى بۇركە دە، ۇيىڭە تەزىرەك جونەل. ەرتەڭ سەندەردىڭ ەمتيحاندارىڭ، ەمتيحاننان جاقسى ءوتىپ ماشينيست بولىپ شىقساڭ، مىنا كىسىنى سەن وقىتاسىڭ، — دەدى.
بۇل ءسوز ولجايدىڭ كىشكەنتاي جۇرەگىن تاعى ءبىر سەلك ەتكىزدى. ءارى جۇمىس ىستەپ، ءارى تەحنيكا جايىن وقۋ قاباتتاسقان قوس جازا سەكىلدى كورىندى. ول بەلىنىڭ اۋرۋلىعىن سىلتاۋ ەتىپ، سول وقۋ دەگەن «جازادان» قۇتىلايىن دەدى مە، جوق الدە ساۋلەدەن اراقتى مولىراق العىسى كەلدى مە، بەلىن قايتا-قايتا سيپالاپ، بەت اۋزىن تىرىستىرا ءتۇستى. تۇكىرىگىنە شاشالىپ، تۇشكىرىپ تە سالدى. تۇكىرىگىنە شاشالسا، ءوزى «ماي قاپ» دەپ، تۇشكىرە قالسا «يا راحمان اللا» دەيتىن ادەتىن دە تاستاعان جوق.
«ءاي، قاقپان بەل قارا كەرىم اي، قايراتىڭ قانداي بولسا قايرىمىن دا سونداي اۋ»، — دەپ ولجاي ىشىنەن دامەندى ايمالاپ تۇر ەدى، ول قۋانىشى باياندى بولمادى. ساۋلەنىڭ جاڭاعى سوزىنەن كەيىن شيرىعا تۇرەگەلگەن دامەننىڭ ءتۇرى قالت-قۇلت ەتىپ تۇرعان ءۇمىتىن ءۇزىپ كەتتى.
— مەنىڭ ايتقالى كەلگەن ارىزىم ءتىپتى ول ەمەس. جولشىباي ۇستاپ الىپ قايىرشىداي مولتەڭدەگەن سوڭ عانا ايتىپ تۇرمىن. ماعان ءتيىستى اراق پەن تەمەكىنى وسى كىسىگە بەرسەڭ دە، قايىرشىعا بەرسەڭ دە ەركىڭ. ونىڭ ماعان قاجەتى از. مەنىڭ تىلەگىم: كىنالى بولسام باسقا جازا تارتايىن، تەك وسى ماسىلدان قۇتقار. جەرلەستىك بورىشىمنان قۇتىلدىم، ەندى اۋلاق، ول ءۇشىن ارتتا قالىپ، ەلگە كۇلكى بولار جايىم جوق. ەگەر مۇنان قۇتقارماساڭدار، باسقا شاحتالاردىڭ بىرىنە كەتەمىن دە قالامىن، قوش بول.
دامەن سونى ايتتى دا، الدى-ارتىنا قاراماستان شىعا جونەلدى.
ساۋلە كوز قىرىن تاستاپ ولجايدىڭ ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ كەتكەنىن كورسە دە، ەسىركەي قويعان جوق، سوندىقتان:
— بەلىڭىز شىن اۋىرسا نەگە وتىرمايسىز؟ — دەگەن داۋسى قاتتىراق شىعىپ كەتتى.
ولجاي تۇرسا بەلى ءۇزىلىپ، وتىرسا ورنى ويىلىپ كەتەتىندەي اياعىن مايىسا باسىپ، اۋىر قيمىلداپ كەلىپ وتىردى دا:
— ويباي، بەلىم اۋ... قۇدايدىڭ كۇنى دە قاقاڭداپ كەتتى عوي بۇل. بەلىمنىڭ قۇياڭى بار ەدى، سونىڭ قۇرىستىرىپ - بىرىستىرىپ جۇرگەنى. ەمى تەزىرەك تابىلماسا، كەشىكپەي ۇزىلەتىن شىعار، — دەپ ەكى قولىمەن كەزەك-كەزەك بەلىن ۋقالاي باستادى.
— قاشاننان بەرى سىرقاتسىز؟
— كەشەدەن بەرى.
— ءا، وندا جەڭىل ەكەن. مەن ءسىزدى ىشتەن تۋا سىرقات دەۋشى ەدىم. ونداي جەڭىل سىرقاتتىڭ ەمى تابىلار، تەك ونى الاتىن اقشاڭىز ادال بولسىڭ.
«اقشاڭىز ادال بولسىن» دەگەن سوزگە تۇسىنە الماي: بۇل نە ءسوز ەكەن ءا؟ شىركىن اي، وسى قىزدىڭ ىشىندەگىسىن بىلەتىن سيقىرىم بولار ما ەدى»، — دەدى ىشىنەن. ونىڭ ءسال كىدىرگەنى بولەكباستىڭ بار شىدامىن كەتىردى.
— اۋ، جولداس اۋ، ءتىل بار ما سەندە. نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ اقشاڭ جوق بولسا، جوق دەسەڭشى، مۇنداعى اقشاسى بارلار السىن، — دەپ ەدى، ولجاي شوشىپ ويانعانداي سەلك ەتىپ باسىن كوتەرىپ الدى.
— وعان جەتەرلىك اقشانى ءوزىمدى ساتسام دا تابارمىن. ويباي، بەلىم اۋ، ءۇزىلىپ كەتەر مە ەكەن؟ بۇل اراق دەگەندى اۋزىما العان پەندە ەمەس ەدىم. بەلىم قاقساپ قۇياڭىم جانىما باتقان سوڭ شىداي الماي جۇرگەنىم... ويبوي، شونتانايىم... شونتاناي اۋىردى دەگەنشە شوڭقايدىم دەسەڭشى. قۇداي ءامىرى، ءبىر تەرلەگىم كەلەدى دە تۇرادى.
— تەرلەگىڭىز كەلسە مونشاعا نەگە بارمايسىز؟
— كورمەگەنىم سول توزاق بولسىن، قاراعىم. انادا ءبىر بارىپ ەدىم، تەرىمنىڭ ءبىر قاباتى ءجيدىپ قالدى. وسى اۋرۋ ءدال سونان جابىستى.
ساۋلە قاتتى ايتايىن دەسە، كىناسى ۇلكەن. سونى ويلاپ يە ىستەرىن بىلمەي، از وتىردى دا ءسوز سالماعىن بولەكباسقا تاستاي سالدى.
— مەن مىنا ءبىر چەرتەجدى ءبىتىرۋىم كەرەك ەدى، مىنا كىسىمەن سەن سويلەسشى.
بولەكباس الدىمەن ءوزىنىڭ اكىمشىلىگىن كورسەتىپ نىقىرتىپ الدى، سونان كەيىن اراقتىڭ زياندىلىعى، مونشانىڭ پايدالىلىعى جايىنان بەس مينۋتتىك لەكسيا وقىدى. سونان كەيىن نەشە ءتۇرلى سۇراۋلار بەرىپ ولجايدىڭ ەسىن شىعاردى، ەڭ اقىرىندا:
— بورىش دەگەنىڭ باسىڭداعى شاشىڭنان كوپ، ونى قالاي وتەۋدى نەگە ويلامايسىڭ؟ اراق دەگەندە اۋزىڭدى ارانداي اشاسىڭ، بورىشىڭدى وتەۋدەن نەگە قاشاسىن؟ — دەدى، وسى جولى تاۋىپ ايتتىم اۋ دەگەن ويمەن ناساتتانا شالقايىپ.
ولجايدىڭ ۇرەيلەنگەندىگى سونداي، وت باسىپ العانداي ىرشىپ ۇشىپ تۇرەگەلدى دە، قايتادان وتىرا كەتتى.
— استاپىرالدا، قاراعىم اۋ، قايداعى بورىش؟ جانارى وزىڭنەن قارىزعا العان ەلۋ تيىن بار ەدى، سول ما ايتىپ وتىرعانىڭ؟
— جولداس، جولداس، سەن ءويتىپ اڭقاۋلانبا! مەن ساران اقشانى ەمەس، كومىردى ايتىپ وتىرمىن، كومىردى.
— قاراقتارىم اۋ، ايانىپ جۇرگەنىم جوق قوي.
بولەكباس قابىرعاعا جەتىپ بارىپ ءوزىن كەلەمەجدەيتىن سۋرەتتىڭ الدىنا تۇرا قالدى.
— مىناۋ نە؟ — دەدى ەسەكتى نۇسقاپ.
— ەسەك.
— جاقسىلاپ قارا، ول ەسەك ەمەس، ەسەك اياڭمەن كەلە جاتقان سەن. سول ەسەكتىڭ قۇلاعىمەن اراق ءىشىپ تۇرعان مىناۋ ماسكۇنەم دە سەنسىن.
— باۋىرىم اۋ، مەنىڭ شاشىم جوق قوي، مىنا سەنىڭ شاشىنداي بۇيرا شاشى بار بىرەۋ عوي.
— سەن ءويتىپ قۋلانبا، ماسەلە كۇن تارتىبىندەگى قازىرگى ماسەلە شاش تۋرالى ەمەس، باس تۋرالى، باس. ءبىلدىڭ بە؟
— ونى بىلەمىن عوي.
ساۋلە جالت قارادى:
— نەنى بىلەسىز؟
ولجاي ساۋلەنىڭ سۇراۋىنا جاۋاپ قاتقان جوق. تۇنەرگەن كۇيى تومەن قاراپ تۇقيا ءتۇستى.
— نەگە ۇندەمەيسىڭ، ءوزىڭدى ءوزىڭ تانىماي وتىرمىسىڭ؟ — دەپ بولەكباس يىعىنان ءتۇرتىپ قالعاندا عانا ول سەلك ەتە ءتۇسىپ:
— ە، ءوزىمدى ءوزىم تانىماي ماعان نە كورىنىپتى، — دەدى جالقاۋلاردىڭ سۋرەتىنە ۇرلانا قاراپ.
— تانىساڭ جاقسىلاپ تانى. جاۋدىڭ تانكىسىن قيراتۋدىڭ ورنىنا ءوزىمىزدىڭ تانكتى قيراتىپ جاتقان اناۋ سەن، ماسقارا بولعان سەن، كۇلكى بولعان سەن، جالقاۋلىعىن ەتەگىمىزدەن تارتىپ جاتقان كەسەل سەن، — دەپ بولەكباس جىندانا ايعايلاپ شۇبىرتا جونەلىپ ەدى، ساۋلە «توقتات!» دەگەندەي قولىنداعى قالامنىڭ سابىمەن ستولدى تىق ەتكىزدى دە، ولجايعا قارادى:
— قازىرگى شاق — ەڭ ۇيالار شاق اعاي. مۇنداي كەزدە ۇيالماعان ادامنىڭ ادامشىلىعى دا شامالى، ونداي ادامعا ءبىزدىڭ ىستەر جاقسىلىعىمىز دا شامالى. ەڭ الدىمەن سونى ءبىلىپ الىڭىز، — دەدى.
ساۋلەنىڭ ءۇنى زىلدىرەك شىققان ەدى، تۇقيا - تۇقيا موينى ىشىنە كىرىپ كەتتى. سوندىقتان با ولجايدىڭ ءتىلى كۇرمەلىپ قالدى. تەك ەرنى عانا جىبىرلايدى. مۇنداي كەزدە مۇرىندىقسىز بۇقاشا كيە جونەلەتىن بولەكباس ەدى. ول كوزىنىڭ قىرىمەن ساۋلەگە ءبىر قارادى دا جىم بولدى.
— مىنانى ماگازين باستىعىنا بەرىڭىز، — دەپ ساۋلە ءبىر جاپىراق قاعاز ۇسىنىپ ەدى.
— اراعى دا، ماراعى دا قۇرسىن، — دەدى دە، ولجاي ساۋلە ۇسىنعان قاعازدى الماستان شىعا جونەلدى.
— ەت جەمەسە دە سورپا ىشكەندەي تەرلەدى بالەم. وزىنە دە سول كەرەك ەدى، ايتقانعا ءبىر بولمايتىن مەيلىنشە كەسىر. مىرزەكەڭ ايتقاندايىن تۇپا-تۋرا قاتىپ شىقتى، ايىزىم مۇنداي. قانباس، — دەدى بولەكباس ءار ءسوزدىڭ باسىن ءبىر شالىپ.
ساۋلە وعان ءبىر رەت كوز تاستادى دا:
— ءبىز ونى تەرلەتتىك. ال، ءبىزدى، اسىرەسە، سەنى تەرلەتەتىن كىم بار؟
بولەكباستىڭ جاڭا عانا كۇلكىگە كومىلىپ تۇرعان كوكشىل كوزى ايازدى كۇنگى جۇلدىزداي لەزدە شاقىرايىپ كەتتى.
— تەرلەتكەندەي جازىعىم نە؟ — دەدى ول كۇشەنە سويلەپ.
— جاڭاعى ولجايدىڭ جازىعى نە؟
— ول جالقاۋ، ماسكۇنەم، ءوندىرىس جوسپارىن ورىندامايتىن زيانكەس.
— سول ايتقاندارىڭنىڭ ءبارى دە سەنىڭ ءوز باسىڭدا دا بار ەمەس پە؟ وزگەنىڭ تۇيمەدەي ءمىنىن كورگەندە ءوزىڭنىڭ تۇيەدەي ءمىنىڭدى نەگە كورمەيسىڭ؟ راس، سەنىڭ ونان ەكى ءتۇرلى ارتىقتىعىن بار، سەن وقىعان ادامسىڭ، ينجەنەر دەگەن اتىن بار. ءبىراق بويىڭداعى بارلىق جاقسى قاسيەتىڭدى جەگىدەي جەيتىن دەرتىن دە بار. ول سەنىڭ جاعىمپازدىعىڭ. سەنىڭ قايسى ءبىر مىنەزدەرىڭ اباي اتامىز شەنەگەن كۇلەمباي بولىستىڭ مىنەزىنە ۇقسايدى.
بولەكباس ساۋلەنىڭ بۇل ءسوزىنىڭ بايىبىنا بارا الماي:
— ە، باستىقتارعا جالىن، جۇمىسشىلارعا جالىن، بارىنە بىردەي جالىنا بەرۋگە جانىم جەتە مە مەنىڭ. شاحتا بۇگىن جابىلىپ قالسا دا جالىنىپ جۇرە المايمىن، — دەدى وزىنشە قاتۋلانعان بولىپ.
— باستىقتارعا نەگە جالىناسىڭ. ءتىپتى سەنىڭ جاعىنعانىڭ دا ءبىر ءتۇرلى، بۇلاڭدايسىڭ با اۋ، قىلمىڭدايسىڭ با اۋ. كەيدە ءتىپتى ءوزىڭنىڭ ادام ەكەنىڭدى ۇمىتىپ كەتەسىڭ.
— ە، ول جالعىز. مەن عانا ەكەنمىن. باسقانى بىلاي قويايىن، ترەستىڭ باستىعى مەن وبكومنىڭ سەكرەتارى كەلگەن كەزدە مىرزەكەڭە قارا دا تۇرشى، ماڭداي تەرىسىنەن باستاپ باقايشاعىنا دەيىن بۇلاڭداسىن.
ساۋلە مىرس ەتتى دە، كەنەت ءتۇسىن سۋىتىپ الدى. ونىڭ بولەكباسقا بۇگىنگى وڭاشا ايتپاق جايىنىن، ءبىرى وسى ەدى.
— ونىڭ راس، ءبىراق مىرزەكەڭنىڭ جاعىمپاز بولماسقا امالى جوق، ويتكەنى ونىڭ باسقا ونەرى دە، باسقا سەنەpi دە، باسقا سۇيەنەرى دە جوق. ونىڭ ءومىر بويى وقىعان كىتابى دا وزىنەن جوعارعىلاردىڭ قاس-قاباعى عوي. جوعارعى ءبىلىمى بار ساعان ونداي بولۋ ۇيات ەكەنىن قالاي بىلمەيسىڭ؟
— ونى بىلمەيتىن اقىماق ەمەسپىن، — دەپ بولەكباس تۇمسىعىن كوتەرە باستاپ ەدى، ساۋلەنىڭ مىنا ءسوزى ونىڭ شالا جانسار دامەسىن قايتا سىلق ەتكىزدى.
— اقىماق ەمەس ەكەنىڭ راس بولسا جاعىمپازدىقتان مانساپقورلىق تۋاتىنىن، مانساپقورلىقتان ۇياتسىزدىقتىڭ تۋاتىنىن، ۇياتسىزدىقتان پاسىقتىقتىڭ بارلىق ءتۇرى تۇگەل تۋاتىنىن قالاي بىلمەيسىڭ؟
بولەكباس ىنق ەتىپ ءبىر كۇرسىندى دە:
— ال، مەن دە ەت جەمەسەم دە سورپا ىشكەندەي بولدىم. ايتقانىڭنىڭ ءبارى دە ءجون بولا - اق، قويسىن، ءجون ەمەس دەپ تاپقانىمدى كەيىن ءوزىم الىپ تاستارمىن. جالعىز - اق تىلەگىم، پەريزاتتان اۋلاق بول.
— نەگە؟
— ونىڭ ءوزى ءبىزدىڭ ينجەنەر دەگەن اتىمىزدى لاستايتىن ءتۇرى بار، — دەپ بولەكباس ءوزى لاس ءسوزدى ايتتى. ساۋلە پەريزاتتى قانشا جەك كەرسە دە بولەكباستىڭ بۇل سوزىنەن تىكسىنگەن تۇر كورسەتتى.
— بولەكباس! سەنىڭ وسىنداي ەكى جۇزدىلىگىڭ دە بار ما ەدى؟ — دەدى ونىڭ بەتىنە تەسىلە قاراپ، — پەريزاتتى سۇيە تۇرا كۇيە جاققانىڭ قالاي؟ الدە ونى جامانداپ مەنەن وسىلاي سىر تارتپاق پا ەدىڭ؟ ەگەر، ىزدەگەنىن مەنىڭ سىرىمدى ءبىلۋ بولسا ونى ايتىپ بەرەيىن، تەك جەر جەبىرىنە جەتسەم دە وكپەلەمە.
بولەكباس ىرشىپ تۇردى دا قايتا وتىردى. ول سورلىنىڭ بۇل جەردە جامانشىلىققا جانى قاستىعىن، جانى اۋىراتىنىن سەزدىرگەننەن باسقا ويى جوق ەدى. سوندىقتان، ول ساۋلەنىڭ بۇل سوزىنە بۋلىعىپ قالدى. بۋلىعۋدان داۋسى دا ءجوندى شىققان جوق. داۋسىن قاتتىراق شىعارىپ قايىرا سۇراعانشا بولعان جوق، مىرقال كىرىپ كەلدى. ونىڭ بۇل كابينەتكە تۇڭعىش كىرگەنى وسى ەدى، قانداي قۇيىن ايداپ كەلگەنى بەلگىسىز، ايتەۋىر، بۇگىن كەلە قالىپتى.
— ساۋلەش اۋ، مىنا كابينەتىن نەمەنە بولىپ كەتكەن بۇل؟ — دەپ ول جان-جاعىنا سۇيسىنە قاراپ تۇر ەدى، مەشەۋلىكتى بەينەلەيتىن سۋرەتتەردى كورگەننەن كەيىن ەنى كەنەت بۇزىلىپ سالا بەردى. — مۇنى جاساپ جۇرگەن كىم؟ - دەگەن داۋسى دا ىزبارلى.
— سۋرەتشىلەر عوي.
— سولار دا ەرىگە بەرەدى ەكەن، — دەدى دە مىرقال سۋرەتتەردەن كوزىن الماستان ساۋلەنىڭ قاسىنا اقىرىن وتىرا باستادى. — تاك، جولداستار، ماسەلە بىلاي، جولداستار، بىزدەر ايەلدەر ماسەلەسىن دۇرىس شەشكەن سياقتىمىز، سوندىقتان قازىردەن باستاپ جەر استىنداعى جۇمىس ىستەيتىن ايەلدەردىڭ ءتىزىمىن جاساۋىمىز كەرەك، مەن مۇنى ساعان تاپسىرامىن، جولداس بۇلدىرگەنوۆ.
— ءيا، ونى قايتەسىز؟ — دەپ بولەكباس تا قوسارلانا كەتتى.
مىرقال تەز جاۋاپ بەرە قويعان جوق، ويتكەنى جاساندى جايدارىلىقتىڭ سەپتىگى تيەر ەمەس. ول سونى ويلاپ تەمەكىنىڭ تۇتىنىمەن بۇركەگىسى كەلگەندەي قالتاسىنان پاپيروسىن الىپ تۇتاتا باستادى. ساۋلەنىڭ كوزى ءالى سوندا. ول جاڭاعى سۇراۋدىڭ جاۋابىن كۇتۋدە، ونى مىرقال دا سەزىپ وتىر.
— قايتەتىنىمىز بەلگىلى ەمەس پە؟ — دەدى مىرقال پاپيروستىڭ ءتۇتىنىن بۋداق - بۋداعىمەن بۇرقىلداتىپ. سول بۋداقتاعان تۇتىنمەن بىرگە ءوزىنىڭ كەۋدەسىندەگى جالىنى دا بۇرق ەتتى، — ەرتەڭنەن باستاپ ايەلدەر ۋچاستكەسىن ۇيىمداستىراتىن بولدىق.
— ءبىز بە؟ — دەدى ساۋلە وعان تاڭدانا قاراپ.
— ارينە ءبىز.
— ول ءۇشىن نەسىنە قىنجىلاسىز؟
— سەن ءۇشىن قىنجىلامىن، قىنجىلعانمەن امال جوق، تاڭداعان ءبىر ۋچاستكەڭدى ال دا، ارمياڭدى سايلاي بەر! ەكىنشىدەن، مىنا كومبايندارىڭا ارناپ ەكى موتور اكەلدىم، ەكەۋى دە سۋ جاڭا، ونى دا تەزىرەك قابىلدا.
«قاسقىردان قايرات كەتسە ەشكىنى اپا دەر» دەگەن عوي. مىرقالدىڭ بۋلاي موماقانسۋىندا ۇلكەن ءمان بار. ول وسى كەلگەندە ورلوۆتان كەلگەن-دى. انادا ابزال ايتقان مىرقال ءۇشىن اجال وعىنداي سەزىلگەن اۋىر ءسوزدىڭ شەت جاعاسىن بۇگىن ورلوۆ تا قىلتيتقاندى. ول ابزال سەكىلدى: «شاحتانى باسقارۋ جۇمىسىن سول ساۋلەگە بەر» دەي قويعان جوق، ءبىراق سوعان جاقىنداتقان-دى. سوندىقتان ونىڭ الدىندا قۇرداي جورعالاپ، باسىن شۇلعي-شۇلعي ميىن سۋلاندىرعان ەدى، ىشىنەن ساۋلەگە جاسايتىن قاستىقتارىن سايلاپ قاسقىر بولىپ قايتقاندى.
«سەنىڭ دە باتىل قيمىلدايتىن تىڭ كۇش دەپ قۇدايدان كورىپ وتىرعانىڭ قازىبەكتىڭ ساۋلەسى عوي، كورەرمىن ونىڭ قيمىلىن، كورسەتەرمىن مەن، — دەپ ورلوۆقا سول جەردە اق ىشتەي كىجىنگەن-دى: — ەگەردە مەن نۇرلاننىڭ جايى قىرسىعىمەن شىرماپ تاستاپ، اساۋ ايەلدەرمەن الىستىرىپ قويسام سەن قىز شاحتانىڭ جۇمىسى تۇگىلى ءوزىڭنىڭ كىرپىگىڭدى دە قيمىلداتا الماسسىڭ» دەپ مۇندا دا قايرaپ وتىر!.
ساۋلە اۋىر ويدا وتىر. ويتكەنى ول مىرقالدىڭ وسى يگىلىكتى ىستەن دە كۇتكەنى جامانشىلىق ەكەنىن سەزىپ ىشتەي كۇيىنىپ، مىرقالعا اتىلار وق بولعالى ءتۇيىلىپ تە وتىر. ءبىراق ويلانا كەلە ءوزىن-وزى تەجەدى دە:
— مەن تاۋەكەل ەتتىم، — دەدى.
— ساۋلەش، ويلان، — دەپ بولەكباس دوستىق نيەتىن كورسەتىپ ەدى.
— تاك، ابىرويلى ءىس كۇتەم، ساۋلەش، ريزاسىڭ عوي؟ — دەپ مىرقال كيىپ كەتتى.
— وڭكەي ۇرىسقاق ايەلدەر ءۇشىن ساۋلە سورلاي ما، باسقا بىرەۋدى نەگە قويمايسىزدار؟ — دەپ بولەكباس كۇدىگىمەن ءالى الىسىپ وتىر.
— باسقانى قويۋعا نەگە بولماسىن. ابدەن بولادى. ءبىراق ونان ابىروي المايمىز. مىسالى، سەنى جىبەرسەك، ءسوز جوق، ول ۋچاستكەگە سەن قۇلايسىڭ، سەنىڭ قۇلاعانىن. — وسى يدەيانىڭ يەسى ساۋلەنىڭ قۇلاعانى. ساۋلەنىڭ قۇلاعانى مەنىڭ قۇلاعانىم، مەنىڭ قۇلاعانىم بۇكىل شاحتانىڭ قۇلاعانى، ءبىزدىڭ شاحتانىڭ قۇلاۋى — بۇكىل قاراعاندىنىڭ قۇلاعانى! — دەن مىرقال شۇبىرتا جونەلىپ ەدى، ساۋلە ستولدى سارت ەتكىزدى.
— قۇلاسام دا باردىم مەن سوعان، — دەدى.
— تاك، وندا، قاي ۋچاستكەنى الاسىڭ؟
— باسقا ۋچاستكەلەردىڭ ءبىرىنىڭ الاسى الاسا، ءبىرىنىڭ سۋى كوپ، ايەلدەرگە بولەكباستىڭ ۋچاستكەسى قولايلى، سونى بەرىڭىزدەر!
— ماقۇل.
— ال، مەنى؟ — دەپ بولەكباس شاق ەتە ءتۇستى.
— ەگەر مىرقال اعاي قابىل كورسە سەن مەنىڭ وسى ورنىما كەل!
بولەكباس ىشتەي قۋانىپ ۇندەي الماي قالىپ ەدى.
— ونى كەيىن كورەرمىز، — دەدى دە، مىرقال شىعىپ كەتتى.
بولەكباس ونى بۇل ورىنعا ويمايتىنىن قاباعىنان بايقاپ قالعان ەكەن، ەندى ءوزىنىڭ ۋچاستكەسىنەن ايرىلعىسى كەلمەي.
— ساۋلەتاي اۋ، «تۇيەنىڭ تانىعانى جاپىراق» دەگەندەيىن، مەنىڭ ۋچاستكەمدى نەتكەنىڭ نە؟ باسقا ۋچاستكەنىڭ ءبىرىن الساڭ دا بولادى عوي. وتىنەمىن، ءسويتشى، جانىم، — دەدى جالبارىنىپ.
— قايران، بولەشىم اي، جۇرەگىڭ ادال بولسا دا ويىڭ شولاق اۋ. تۇسىنبەيسىڭ اۋ، مۇنىڭ ءتۇبى نەگە اپارىپ سوعارىن ويلاشى. اتقانىم تيگەندەي ارمانىما جەتكەن جوقپىن با بۇگىن. ءبىراق بۇل ەكەۋىنىڭ ىشىندە ماعان دەگەن بىردەڭەسى ءالى جاتىر بىقسىپ. مەنى ۋچاستكەگە جىبەرۋىندە دە ەسەپ بار، سەن وعان تۇسىنبەدىڭ، ونى كەيىن ايتارمىن، سەن كوكەم مەنەن ميرون قارتتى ماعان شاقىرىپ جىبەرشى، ءساتى كەلسە ءبىز كەلەسى جىلى وسى ۋاقىتقا دەيىن دۇنيە تان قالعانداي ىستەر ىستەيمىز. ونىڭ كىلتى سول ەكى قارتتا، بارشى، تەز كەلسىنشى، — دەدى.
* * *
ساۋلەنىڭ ايەلدەر ۋچاستكەسىنە باستىق بولىپتى دەگەن حابار شاحتاداعى جۇمىسشىلارعا سول كۇنى، سول ساعاتتا - اق تاراپ كەتكەن ەدى. وسى شاحتاداعى جۇرتتىڭ، اسىرەسە، لاۆانىڭ ەڭ تۇكپىرىندە وتىرعان ەكى ايەلدىڭ بۇگىنگى اڭگىمەسى سول ساۋلە جايىندا بولدى. ونىڭ ءبىرى كۇلىم كوز دامەن، ەكىنشىسى كاكيما ەكەن. ۇلكەن اۋزى تىنىش تاپپاي اڭگىمەنى سوعىپ وتىرعان دا سول ەدى، كوپ سويلەيمىن دەپ كورىنىپ قالدى. ول دامەننىڭ ساۋلەنى ماداقتاعانىن جاقتىرماي بەت اۋزىن تىرجىڭ ەتكىزىپ:
— ءا، قويشى، ەركەكتەر مايدانعا كەتپەسە موسكۆا تۇگىل تۇركىستاندا وقىپ كەلسە دە باستىق بولۋ قايدا وعان. ءپاشتي ءبىز قۇساپ كومىر كۇرەپ جۇرمەسە دە پوماشنيكموماشنيك سياقتى بىردەڭە بولىپ جۇرەر ەدى. بۇل سوعىس بىرەۋگە سور، بىرەۋگە ءپاشتي، باقىت بولدى عوي، — دەدى دە، الدىنداعى شاشىلعان كومىردى تەمىر ناۋاعا قاراي جيىستىرا باستادى.
دامەن موسكۆانى دا، تۇركىستاندى دا كورگەن ەمەس. كورمەسە دە قايسىسى قاي جەردە ەكەنىن، قايسىسىنان قايسىسى ۇلكەن ەكەنىن بىلەتىن ەدى. كاكيمانىڭ سوقىرلىعىنا كۇلكىسى كەلىپ تەرىس اينالا بەرە مىرس ەتتى دە:
— جەر جۇزىندە تۇركىستاننان اسقان قالا جوق دەۋشى ەدى، سەن وعان دا بارعان ەكەنسىڭ اۋ، — دەدى كۇلكىسىن كۇشپەن تەجەپ.
— قايدا وعان مەن بارعالى. پاشتي، ون بەس جىلدان اسىپ بارادى. بايعۇس ەڭ باستاپقى كۇيەۋىم اپارىپ سايرانداتىپ ەدى. ءوزىن تاستاپ كەتسەم دە سول ءبىر جاقسىلىعىن ەسىمنەن تاستار ەمەسپىن.
دامەن شىداي الماي كاكيمانىڭ ەڭ جەك كورەتىن سۇراۋىن بەرگىسى كەلىپ كۇلكىگە كومىلىپ تۇرعان كۇلىم كوزىن كولەڭكەگە سۇڭگىتىپ جىبەردى:
— قاي - قايداعىنىڭ ءبارىن بىلەسىن، نەشەدەسىڭ وسى؟ — دەپ ەدى:
— ءپاشتي، جيىرما بەسكە كەلىپ قالدىم عوي، — دەپ اقىرىن كۇرسىندى دە، — ءسوزدى قوي، انا سويقاندى قىز وسىلاي كەلە جاتىر... وسى قىزدى كورسەم بار عوي ءا، بۇكىل دەنەم دىرىلدەپ كەتەدى، جانىم جاراتپايدى اق تىپتەن. ءوزىمىز قىز كەزىمىزدە قىلداي سىزىلىپ، ەتىمىزگە سوياۋ كىرىپ كەتسە دە، ءپاشتي ۇندەمەۋشى ەدىك. مىناۋ قىز ەمەس، قىرعي. ايتپاقشى، سەن مىنا سۇمدىقتى ەستىدىڭ بە؟ الگى ءبىر سافونوۆ دەيتىن اۋليە نەمە، تاكەمىزدىڭ ورنىنا وسى قىزدى بريگادير ەتكەلى جۇرسە كەرەك. سوندا ءبىزدىڭ كۇنىمىز نە بولماق؟
— جايىراق سويلە، ەستىپ قويسا ول قىز بار قوياڭدى اقتارىپ، سورىڭدى سورپاداي قايناتۋدان تايىنبايدى.
دامەن سونى ايتىپ كومىردى ناۋاعا سالا باستاپ ەدى، كاكيما قولىنداعى كۇرەگىمەن ونىڭ كۇرەگىن اقىرىن سالىپ قالدى.
— نە دەيسىڭ ەي؟ ول قىز اقتارعانداي مەنىڭ قانداي قويام بار ەدى ەي، قانە اۋليە ەكەنسىڭ، ايتشى، — دەپ قالشىلداي جونەلدى.
— بايعۇس اۋ، ون جاسىڭنان كۇيەۋگە تيەمىن دەپ جىندانعانسىڭ با؟ نەگە قالشىلدايسىڭ سونشا؟ — دەپ دومەن كۇلە سويلەپ ەدى، كاكيمانىڭ ءتىسى ونان سايىن شىقىرلاپ كەتتى.
— ساندالاقتاما، اۋزىڭا كەلگەندى تاپتىراماساڭشى، ون جاسىڭدا تيسەڭ ءوزىڭ تيگەن شىعارسىڭ، ال مەن ون بەسكە كەلگەنشە ەركەك دەگەننىڭ نەمەنە ەكەنىن بىلگەن ەمەسپىن.
— سەن قىزىقسىڭ، ەي. جاسىڭدى سۇراسام، «ءپاشتي جيىرما بەستە» دەيسىڭ «باستاپقى كۇيەۋىم ارقاسىندا تۇركىستاندى كورگەنىمە ءپاشتي ون بەس جىل» دەيسىڭ. سوندا تانتىراقتاپ وتىرعان قايسىمىز؟ ءوزىڭ ويلاشى.
دامەن سونى ايتقان كەزدە ماڭايداعى جۇمىسشىلاردىڭ قايسى ءبىرى مىرس-مىرس كۇلىپ ەدى، كاكيمانىڭ قۇلاعىنا كونۆەيەردىڭ بۇكىل لاۆانى جاڭعىرىقتىرعان داڭعىرى دا مازاق كۇلكىسىندەي ەستىلدى. ونىڭ ۇستىنە شەكەر كەلىپ ەكەۋىنىڭ ارالىعىنا وتىرا قالدى. ول ونىمەن دە قويعان جوق:
— جەڭگەي، ءسىز نەگە سىلەيدىڭىز؟ — دەپ زىرك ەتتى.
كاكيمانىڭ جانىنا، اسىرەسە، وسى ءسوز باتىپ كەتتى.
سول سوزگە ىزالانعانداي قولىنداعى كۇرەگى دە ءدىرىل قاعىپ كوتەرىلەر ەمەس. شەكەر ونى ەگەسىپ وتىر دەپ ءتۇسىندى دە، ءبىر تىزەسىمەن جىلجىپ جاقىنداي ءتۇستى.
— جەڭگەي، ءىلىنىپ-سالىنىپ جۇرگەن ءبىرلى-جارىم اۋمەسەرلەرىڭىزدەن ايرىلىپ قالارسىز، ەگەستى قويىپ، قاتتىراق قيمىلداساڭىز قايتەدى؟
— ەي، وسى قىزدىڭ ءوزى ءبىر ءتۇرلى ەكەن ەي. جىگىت دەگەن، اۋمەسەر دەگەن سۇمدىقتى قايدان شىعاردى تاعى؟ — دەپ كاكيما الارا ءبىر قارادى دا، كومىردى ناۋاعا قاراي بۇرقىراتا باستادى.
وسى كەزدە سايراننىڭ قارقىلداعان كۇلكىسى، داۋرىعا ايعايلاعان داۋسى شىقتى. ول وزىنە ءتيىستى جەردىڭ كومىرىن تيەپ بولعانىنا ءماز ەدى، سونىڭ بۋى شەكەردىڭ اشۋىن ەندى ەلەتەتىن ەمەس.
— شەكەر-ay، بايىڭا تالاساتىن كۇندەسىڭ ەمەس، باعىڭا تالاساتىن تەڭدەسىڭ ەمەس، وسى جەڭگەيدى نەگە مۇنشا قورلاي بەرەسىڭ! — دەدى كاكيماعا ەستىرتۋ ءۇشىن ادەيى ايعايلاي سويلەپ.
شەكەردىڭ جاۋابى قىسقا بولدى.
— باسىڭا جاۋلىق سالىپ كەل، بۇل سۇراۋىڭنىڭ جاۋابىن سوندا الاسىڭ، — دەپ تاقىر قولتىق تۇسىنان ءبىر نۇقىپ جىبەرىپ ەدى، سايران ىڭق ەتتى دە، كاكيما جىرق ەتتى.
— ءوزى دە، ءپاشتي، كەلىنشەككە ۇقساۋشى ەدى، جاۋلىق قانداي جاراسار ەكەن، — دەدى ول اۋزىنان ءاربىر ءسوز شىققان سايىن ءبىر جىرق ەتىپ.
سايران ۇزاق ىڭىلداپ الىپ:
— مەن بىردەڭە دەسەم عوي، ەكەۋىڭ شاپتارىڭا شوك تۇسكەندەي موڭكيسىڭدەر، ءا، — دەپ ەدى، كاكيمانىڭ جۇرەگى زۋ ەتە ءتۇستى.
ونىڭ دامەنگە جاقىنداپ:
— بول تەزىرەك، باسقاعا مازاق بولعانىمىز دا جەتەر، مىنا ءبىر اۋمەسەرگە مازاق بولمايىق، — دەگەن كۇبىرىن سايران ەستىپ قالدى. ءبىراق وسىلارعا ءسوزىن قور ەتكىسى كەلمەگەندەي مۇرنىن ءشۇيىرىپ، تۇمسىعىن ءبىر كوتەردى دە، ۇندەگەن جوق. تەك كاكيمانىڭ كومىر تاستاسىنا تاڭىرقانا قاراپ:
— قاراي گور، مىنا دالا اۋىزدى، — دەپ كۇڭك ەتىن ەدى، جاقىنىراق جەردە، قالدىق كومىردى جيىستىرىپ وتىرعان ولجاي ەستىپ قالدى.
— ءاي شىراعىم اي، سەن تىم بولماسا مەن قۇرلى بولمادىڭ اۋ، ەندى سول قاتىنداردان دا قالىپ جۇرمەسەڭ يگى ەدىڭ؟ — دەدى.
سايران ەكى قولىمەن جەر تىرەي ءتونىپ ولجايدىڭ بەتىنە ءۇڭىلدى دە:
— قايسىمىز قاتىنداردان قالىپ قويعان، مەن بە، ءسىز بە؟ — دەدى.
— ءا، شەكەردەن كۇندە العىس ەستىپ، «جارايسىڭ، اعا، جارايسىڭ» دەگىزىپ ارقاسىنان قاققىزىپ جۇرگەن كىم؟ مەن ەمەي سەن بە؟ قادام باسقان سايىن شەكەردىڭ قارعىسىنا ۇشىراپ جۇرگەن كىم؟ سەن ەمەي مەن بە؟ ويلاندىم، تولعاندىم، نامىسقا شاپتىم. مىنە، ەندى بۇرىنعى ولجاي ەمەس. «ولجەكە» اتانا باستادىم. ولجايدىڭ وسى ولجەكە اتالعانى اتالعان. سەن ءۇشىن شەكەردەن سوگىس الار جايىم جوق، مەنەن اۋلاعىراق ءجۇر، ەگەر مەنەن ۇلگى العىڭ كەلمەسە، اتىڭدى اۋلاق ارقاندا.
سايران مۇنداي ءسوزدى باسقالاردان كۇنىنە مىڭ قابات ەستىسە دە ەلەمەس ەدى، ءدال ولجايدان ەستۋ وعان جەڭىل تيگەن جوق، قاتتى قورلانىپ تۇتىگىپ كەتتى، نامىسىنا تيگەن ءسوزدى بەتىنە تيگەن تەپكىدەي سەزىنىپ، قولىنداعى كۇرەگىن دە لاقتىرىپ جىبەردى. ونداعى ويى ولجايدىڭ جاعاسىنان الا ءتۇسۋ ەدى، اقىلى كەلىپ اراعا ءتۇستى دە كۇرەگىن قايتا الدى. ويلاپ قاراسا ولجايدىڭ ناساتتانىپ بۇلاي اسقاق سويلەيتىن ءجونى دە بار ەكەن، ويتكەنى ول ءوزىنىڭ تۇرعىلاسى كاكيمادان بۇگىن وزىپ شىقتى. ال، سايران ءوزى جارىسقا تۇسكەن شەكەردىڭ شاڭىنا دا ىلەسە الماي كەلەدى. سونى ويلاپ ول الدىندا تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ جاتقان كومىرگە قارادى.
ءونىمدى ەڭبەكسىز جاستىقتىڭ جالىنى جوق ەكەنىن، جالىنسىز جاستىق مەزگىلسىز جەتكەن كارىلىك ەكەنىن ول ەندى عانا سەزگەن سەكىلدى.
سول كۇننەن باستاپ سايراننىڭ باعى جاڭا باستادى.
3
ەلەكتر ساۋلەسىمەن جايناپ تۇرعان كەڭ شترەكتە ءبىر توپ جۇمىسشى كەلە جاتىر. ءبارىنىڭ دە جۇمىستان جاڭا قايتقان بەتى بولۋ كەرەك، كۇيەدەن تەك كوزدەرى عانا جىلتىرايدى. مۇنىڭ ءبارى تايمان قارتتىڭ بريگاداسىنداعىلار. ەڭ الداعى سافونوۆ پەن ساۋلە تايماننىڭ قولتىعىنان دەمەپ كەلەدى. كوڭىلىنىڭ بۇگىن شات ەكەنىن كورۋشىگە ايتپاي سەزدىرگىسى كەلگەندەي ساۋلە بىلعارى كەپكەسىن شالقايتا كيىپتى. وزگەشە ءبىر ىستىق سەزىممەن اۋىق اۋىق تايماننىڭ بەتىنە قاراپ قويادى.
ءسوزدى سافونوۆ باستاپ، ساۋلە قوستاپ، جۇمىسشىلار تىڭداپ كەلە جاتىر ەدى، ءبىر كەزدە ءبارى بىردەي تىم - تىرس بولا قالدى. ءبارىنىن دە كۇتكەنى تايمان قارتتىڭ جاۋابى. ول سافونوۆتىڭ ءسوز ەمەۋىرىنە تۇسىنە الماي ءسال ويلاندى دا:
— شىركىن اي، كارىلىكتىڭ توناۋشى ەكەنىن جاس كەزىمدە نەگە بىلمەدىم ەكەن؟ — دەدى.
ساۋلە ونىڭ بەتىنە جالت قارادى:
— اتا، بۇل سوزىڭىزگە تۇسىنە المادىق.
— ونىڭ تۇسىنبەيتىن جۇمباعى جوق، بالام. مەن ءوزىمنىڭ جاس كەزىمدەگى اڭعىرتتىعىمدى ويلاپ كەلەمىن. مىسالى، مەن دە جاس كەزىمدە قارت ادامدى بالاداي كورەتىن سەندەر سەكىلدى ەدىم.
— اتا، ولاي دەسەڭىز وكپەلەيمىن، — دەپ ساۋلە نازدانا قاراپ ەدى، تايمان قالپىن وزگەرتە قويعان جوق.
— ءارى ءوزىمدى بالا كورىپ الدايسىڭ، ءارى ونى ايتقان سوزىمە وكپەلەيسىڭ، ءا؟
— ءسىزدى بالا كورەتىن، الداعىسى كەلەتىن ەسسىز ەمەس شىعارمىز، — دەگەن ساۋلەنىڭ داۋسى قاتتىراق شىقتى.
— الداعىڭ كەلمەسە شىنىڭدى ايت، ەكەۋىڭ نەگە بۇگىن قارت بىزدەردى شەليتە قالدىڭدار؟ سوعىس كەزىندە دە جايشىلىقتاعى قالپىنان ۇزاپ كەتە الماي، ءالى تالتىرەكتەپ جۇرگەن مەنىڭ ءتۇرىم مىناۋ. كومبايننىڭ نۇسقاسىن وسى كۇنگە دەيىن جاساپ بىتىرە الماي جۇرگەن ميرون مەن قازىبەكتىڭ ءتۇرى اناۋ. سوندا ءبىزدىڭ ماقتايتىن نەمىز بار؟
ساۋلە نە دەرىن بىلمەي ءمۇدىرىپ قالىپ ەدى، سافونوۆ ءىلىپ اكەتتى.
— ءبىز سىزدەردەن قايسار قاھارماندىقتى ءبىر ۇيرەنسەك قاھارمان قايسارلىقتى ەكى ۇيرەندىك. سول ءۇشىن ماقتان، سول ءۇشىن ماقتان كورەمىز سىزدەردى. سوندىقتان ءبىز ءسىزدىڭ بەينەتىڭىزدى ازايتىپ، زەينەتىڭىزدى مولايتقىمىز كەلەدى.
— ونداي نيەتتەرىڭىزگە تۇسىنەمىن، تۇسىنگەن سايىن سۇيىنەمىن، — دەدى تايمان قارت، الدەنەنى كورگىسى كەلگەندەي سافونوۆتىڭ بەتىنە ۇڭىلە قاراپ. — ەگەر، وسىدان باسقا جۇمىس مەنىڭ قولىمنان كەلمەسە قايتەسىڭدەر.
— قولىڭىزدان قانداي جۇمىس كەلەتىنىن وزىڭىزدەن كورى بىزدەر جاقسى بىلەمىز.
تايمان «سەنىڭ دە ايتارىڭ وسى ما؟» دەگەندەي ساۋلەگە قاراپ ەدى، نۇرلاندى ىزدەگەن ويدىڭ قۇشاعىندا كەلە جاتىپ تايماننىڭ كوزىندەگى سۇراۋدى بايقاعان جوق. سول ەكى ارادا كەيىنگى جاقتان بىرەۋدىڭ:
— ەگەر تاكەڭدى ايەلدەر ۋچاستكەسىنە اقىلشى ەتىپ قويساڭىزدار، ءبىر ءوزىنىڭ كەڭەسى ەكى باستىق، بەس ورىنباساردىڭ اكىمدىگىنەن الدەقايدا جەمىستى بولىپ شىعاتىنىنا مەن كەپىل، — دەگەن داۋسى شىعىپ ەدى، ساۋلە قولتىعىنا تىعىلا ءتۇستى:
— كوردىڭىز بە، اناۋ ادام كىم بولسا دا بار شىندىقتى ءادىل ايتىپ كەلەدى. ءبىز ايەلدەر بريگاداسىن ۇلكەن ۋچاستكەگە اينالدىرماقپىز. ونىڭ كوپشىلىگى قازاق، ايەلدەرى، جاسى ۇلكەندى سىيلاپ ەسكەن قازاق ايەلدەرىن باسقارۋ ءۇشىن اكىمشىلىكتەن كورى اكەلىك قىمبات. سوندىقتان سافونوۆ جولداس سول ۋچاستكەنى باسقارۋدى ءسىز ەكەۋىمىزگە جۇكتەمەك. بۇعان نە دەيسىز؟
تايمان ايتار ءسوزىن سايلاپ العانشا بولعان جوق، سايراننىڭ:
— ال سوندا ءبىز قايتەمىز؟ ءبىز دە ايەلدەر ەسەبىنە كىرەمىز بە؟ — دەگەن داۋسى شىقتى. اڭعال بايعۇس قاسىندا شەكەردىڭ كەلە جاتقانىن سەزبەگەن ەكەن.
— سەن سياقتىلار ايەلدەردىڭ، مەن سياقتىلار ەركەكتەردىڭ ەسەبىنە كىرەدى، — دەگەن داۋسى شىققان كەزدە عانا سەلك ەتىپ ەرنىن قاتتى تىستەپ قالدى.
شەكەردىڭ سوزىنە ءماز بولىپ قارقىلداعان جۇمىسشىلاردىڭ اراسىنان ۇزدىك شىققان داۋىس:
— حا-حا-حا، جەتىسكەن ەكەنسىڭ، پاپشىم - پاپشىم، - دەگەن ولجايدىڭ كۇلكىسى بولدى.
— شىنىندا، ءبىز قايتەمىز، باسقا ۋچاستكەگە كەتەمىز بە؟ — دەدى ءبىر قارا مۇرتتى جۇمىسشى ساۋلەمەن قاتارلاسا بەرىپ.
— ءيا، باسقا ۋچاستكەدەگى ايەلدەر مۇندا كەلەدى دە، سىزدەر سولاردىڭ ورنىنا باراسىزدار.
— ە، مۇنىڭ اتى جاپ-جاقسى ايىرباس دەسەڭىزشى.
— نە دەيدى - ەي، ايىرباس دەي مە ەي؟ — دەپ ارتتا كەلە جاتقاندار دۋىلداي باستاپ ەدى.
— ءيا، اقسارباس، — دەپ سايران قۋانعان كەزدەگى ادەتىمەن كەپكەسىن جۇلىپ الىپ ەدى.
— ءيا، بوز قاسقا، سايراننان قۇتىلعانىمىزعا، — دەپ شەكەر ونى تاعى قاعىپ ءتۇستى.
سول كەزدە الدىڭعى جاقتان تايماننىڭ:
— مىنالارعا جول بەرىڭدەر! — دەگەن داۋسى شىقتى.
بۇلارعا قارسى ەكى ايەل ۆرۋب ماشيناسىنىڭ سىم ارقانىن سۇيرەتىپ كەلەدى. ونىڭ ءبىرى — مىنەزى ءار جەردە كوزگە تۇسە كەتەتىن دامەن. ول جۇمىس ىستەي ءجۇرىپ قازىبەك قارتتان ۇيرەنگەن ونەرىن بۇگىن تۇڭعىش رەت كورسەتپەكشى.
— بۇل نە سۇيرەتىپ كەلە جاتقانىن؟ — دەپ سافونوۆ قارسى الدىنا تۇرا قالىپ ەدى.
دامەن تاڭدانا قاراپ:
— ارقان عوي، — دەدى.
— ارقان ەكەنىن بىلەمىن، مۇنىڭ باسقا ءبىر اتى بار ەمەس پە؟
دامەن ونىڭ بەتىنە ويلانا قاراپ تۇر. مۇنىڭ نە ارقان ەكەنىن سافونوۆتىڭ بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس، ءوزى بىلگەندى سۇراۋدىڭ كەرەگى نە؟ ەگەر بىلە تۇرا سۇراسا، ونداي كەڭىسكە جاۋاپ بەرۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ سول ويمەن كەتە بەرە:
— كوكەمىزدىڭ سوزىمەن ايتقاندا، بۇل — ءومىردىڭ ارقاۋى، تەحنيكانىڭ تىزگىنىن بىلمەسەڭىز، ءبىلىپ الىڭىز، — دەدى داۋىستاپ.
— «كوكەمىز» دەگەنى كىم؟ — دەپ سافونوۆ ساۋلەگە قاراپ ەدى، جاۋاپ بەرۋدى تايمان قاعىپ اكەتتى:
— ول — وزدەرىنىڭ ۇستازى، الگى ءبىر قازىبەك دەيتىن كارى سايتان.
سول كەزدە ارت جاقتان:
— اۋ، كەلىن! سەن ەندى كەرگي بەرمە، ءبىلدىڭ بە؟ مەن ەندى بۇگىننەن باستاپ سايران باسقاراتىن جالقاۋلار ۇيىمىنان شىقتىم. سەنەن اراق سۇرامايتىن حالگە جەتتىم. ول، ەسىندە بولسىن، ءبىلدىڭ بە؟ — دەگەن ولجايدىڭ داۋسى شىقتى.
— راس بولسا قۇتتىقتايمىن.
— نانباساڭ انا بريگاديردەن، بولماسا شەكەردەن سۇرا. مەن بۇگىن ءبىر جارىم كىسىنىڭ جۇمىسىن ىستەدىم.
— ءبىر جارىم دەگەنىڭ نە پالە تاعى دا؟
— ءا، مىسالى ءوزىم ءبىر كىسى دە، سايران سياقتى نورماسىنىڭ جارتىسىن عانا ورىندايتىندار جارتى كىسى. ەكەۋىن قوسساڭ ءبىر جارىم بولىپ شىعا كەلەدى.
الدا كەلە جاتقان سايران شىداي الماي ولجايعا جەتىپ بارىپ:
— كارى كوكەك اۋ، ءوز اتىڭدى مەن جوق جەردە شاقىرساڭىز ەدى، جۇرە قالىڭىز، ءدال بۇگىن كومىردى قايسىمىز كوپ بەردىك ەكەن، ەستيىك، — دەپ ەدى.
— جۇرسەڭ جۇرە عوي، — دەپ ولجاي سايراننىڭ قولىنان جەتەكتەي جونەلىپ تايماننىڭ قاتارىنا كەلدى.
شەكەر ونىڭ قۇلاعىنا كۇبىرلەپ:
— جەڭىلىپ قالاسىز، تالاسپاڭىز، — دەپ ەدى، ولجاي ونى تىڭداعان جوق.
— اقساقال، قۇدايشىلىعىن ءدال ايتىڭىزشى، بۇگىن وسى ەكەۋمىزدىڭ قايسىمىز كومىردى كوپ بەردىك؟
تايمان ولجايدىڭ بەتىنە كۇلىمسىرەي قارادى دا، ونىڭ تاسقىنداپ كەلگەن كوڭىلىن باسقىسى كەلمەي:
— سونى شەكەردەن سۇراعانىڭ ءجون بولار، — دەدى.
— جوق، مەن ەندى مۇنان بۋلاي سىزدەن باسقاعا باعىنبايمىن، ءوزىم باعىنباعان ادامنىڭ ءسوزىن تىڭدامايتىن ادەتىم.
— وھو، — دەدى شەكەر كۇلىمسىرەپ، — مىنە، جاڭا عانا ارلەندىڭىز. ءبىراق بۇگىن سايراننان قالىپ قويدىڭىز!
ولجاي اۋزىن اڭقيتا اشىپ تۇرىپ قالدى. ول تايماننىڭ:
— ءىنىسى توپتان وزىپ ۇزاسا، اعاسى تۇرىپ قۋانار بولار، — دەگەن ءسوزىن دە ۇققان جوق، بىرەۋ توبەدەن ۇرىپ كەتكەندەي سىلەيىپ ءالى تۇر.
سايران ونىڭ بەتىنە ەكى رەت ءۇڭىلىپ، ەكى رەت تاماعىن كەنەدى دە:
— ءىشىڭىز كۇيسە تۋز جالاڭىز، — دەدى.
ون ءبىرىنشى تاراۋ
اۋىر كۇندەر اقىرىن جىلجىپ ءوتىپ جاتتى. سۋىق حابار سۋماڭداپ كەڭ دالاعا ۋداي تاراپ، كوزدى جاس، جۇرەكتى شەر باستى. بوزداعىنان ايرىلىپ تالاي انالار اڭىراۋدا، تالاي ارۋلار زارلاۋدا. ءبىراق ءبىردىڭ قايعىسى — مىڭنىڭ كەگىن قايراعانداي، ءبىردىڭ زارى — مىڭنىڭ قاھارىن قايناتقانداي ەدى. سونىمەن بىرگە موسكۆا ىرگەسىنە جەتكەن جاۋدى جەر تۇبىنە جىبەرە تالقانداپ ەلدىڭ ەڭسەسىن العاش كوتەرگەن شاعى ەدى. تەك كۇلتايدىڭ عانا جانى جاپا شەگۋدە، قاپالى. ويتكەنى شالتاي مايدانعا كەتكەلى ونى قورقاقتىعىنان قولعا تۇسەتىندەي كورىپ، ۇنەمى ۇرەيلەنۋدە ەدى، وتكەن ءتۇنى تۇسىندە شالتايدىڭ كوزىلدىرىگىن كيگەن ءبىر قويان مۇنى توسەگىنەن سۇيرەي جونەلدى. سونان شوشىپ ويانعان ەدى، ءالى شوشۋدا.
«بۇل نەمەنەگە شاقىردى ەكەن، الدە شالتاي تۋرالى ءبىر سۋىق حابار كەلدى مە ەكەن، — دەدى ىشىنەن. — قارا قاعاز كەلسە ۇيگە كەلىپ ەستىرتەر ەدى عوي. ەندى نە ءۇشىن؟ الدە ونىڭ قورقاقتىق جاساعان بىردەڭەسىن ەستىپ، سونى مەنىڭ بەتىمە تاڭبا ەتىپ باسپاق پا ەكەن؟» — ول شاحتاعا قاراي كەلە جاتىر. ونى شاقىرعان ساۋلە ەدى، كۇلتاي كەلگەن كەزدە ونىڭ الدى تولعان جۇمىسشى ايەلدەر ەكەن. ءارقايسىسى ءار ءتۇرلى ارىزبەن كەلسە دە، كارتايماعىش كاكيمادان باسقاسىنىڭ ءبارى اپ-ساتتە ساپ بولدى. ال، كارتايماعىش كاكيما جاڭاشا جازا بىلمەي، ساۋلەگە بەرەتىن ارىزىن بىرەۋگە جازدىرعان ەكەن. ارىزىن جازعان ادام، ونىڭ كورىنگەنگە كوز ءسۇزىپ جۇرەتىنىن، كەشەگى كۇنى بىرەۋمەن شاحتىڭا تۇنەپ قالعانىن ايتىپتى دا، ەڭ اقىرىنا ءبىر ۇنامسىز قىلىقتارىن جازىپتى. ساۋلە ءارى بۇل كۇنگە دەيىن ساۋاتسىز جۇرگەن كاكيمانىڭ وزىنە ءارى ونىڭ ارىزىن جازعان كىسىگە ىزالانىپ:
— ساعان بۇل ارىزدى جازىپ بەرگەن كىم؟ — دەپ قادالا قاراپ ەدى. ۇرى كوڭىلى وزىنەن ءوزى قۋىستانىپ كاكيمانىڭ ءوڭى بۇزىلىپ كەتتى. قاباعىن قايتا-قايتا كەرىپ، اۋزىن دا بۇراڭداتىپ كاردى. ءبىراق ۇلكەن اۋزىنا جۇيەلى ءسوز تۇسەر ەمەس.
— پوجالۋستا، ايتايىن، مۇنى جازعان وسىنداعى ءبىر، ءيا، ءپاشتي ءبىر جاقىن كىسى.
— سول جاقىن كىسىڭدى ماعان ءقازىر شاقىرىپ كەل، ارىزىن سونان سوڭ قارالادى.
— ھە-يە! — دەپ كاكيما وتىرىك كۇلگەن ىسپەتتەندى. — اپىر - اي، ول كىسى ەشكىمگە ايتپا دەگەن ەدى دە، مەن ايتپاسقا، ءپاشتي، ۋادە بەرگەن ەدىم، حە... حە...
— سەن الدىمەن ماعان بەرگەن ۋادەڭدى ورىندا. جانىڭ بارىندا ايت: مىنانى جازعان كىم؟ — دەپ ساۋلە ءتۇسىن سۋىتىپ الىپ ەدى، كاكيما قاس-قاباعىمەن بىرگە اۋزىن دا كەرە سويلەپ:
— پاجالۋستا، ءسىز اشۋلانباڭىزشى پاجالۋستا، مۇنى جازعان حالىق جاۋى عوي دەيسىز بە، ءوزىمىزدىڭ شەكەر، — دەدى.
— شەكەر؟
— ءيا.
— سەن ونىڭ مىنا ارىزدا نە جازعانىن بىلەسىڭ بە؟
— بىلەم، ماگازينگە كەلگەن شايدان شاي بەرگىزۋلەرىڭىزدى سۇراعانمىن.
— ونان باسقا شە، — دەدى ساۋلە ىزالى كۇلكىمەن الىسىپ.
كاكيما ويلانىپ از تۇردى دا:
— ءپاشتي، ونان باسقا ەشتەڭە سۇراعانىم جوق.
— سۇراعانىن شاي ەمەس، قىزۋى شايدىڭ بۋىنداي جىگىت كورىنەدى عوي. ەگەر جىگىت تاۋىپ بەرمەسەندەر شاحتىعا كەلگەن سايىن جىندانامىن دەپ ءبىزدى قورقىتقان دا كورىنەسىڭ عوي.
— پاجالستا، ءسىز مەنى ءۇيتىپ كەلەمەجدەمەڭىز. مەن ءتىپتى جىگىت دەگەن يتتەردى اۋزىما تۇگىلى ويىما دا العان ەمەسپىن، — دەپ كاكيما دولدانا باستاپ ەدى. ساۋلە سويلەي تۇرەگەلدى.
— ارىزىڭدى ال دا، كوزىڭدى جوعالت. ەگەردە ساۋاتسىزدىقتىڭ ەڭ باقىتسىزدىق ەكەنىن وسى كەزگە دەيىن بىلمەي، وزدەرىڭە ارناپ اشىلعان كەشكى مەكتەپتەن وقىماي، بار ءومىرىڭدى وسىنداي مازاقپەن وتكىزەر بولساڭ، وكپەلەمە. ەكىنشىدەن...
كاكيما ونى مۇنان ءارى سويلەتكەن جوق، ارىزىن ساۋلەنىڭ قولىنان جۇلىپ الا سالا، قاق ءبولىپ لاقتىردى دا، تۇك ايتپاستان شىعا جونەلدى.
— عافۋ ەت! — دەدى ساۋلە كۇلتايمەن ەندى عانا قول الىسىپ. — ءحالىڭ قالاي؟
— شالتايىمنان حات بولماي شارشاتىپ تۇر اۋ، جانىم، — دەدى كۇلتاي اقىرىن كۇرسىنىپ.
ساۋلە ونىڭ بەتىنە سۇراۋ سالا قاراي قالدى.
— جۋىردا عانا ەمەس پە ەدى، ءبارىمىزدىڭ حات الىپ ءماز بولعانىمىز؟
— از بولسا دا سول حاتتىڭ كەلگەنىنە ءبىر ايدان استى. سوعىس كەزىندەگى ءبىر اي جايشىلىقتاعى ءبىر جىلداي ەكەن عوي.
— ونىڭ راس، — دەپ ساۋلەنىڭ ءوزى دە ءبىر مۇڭلى ويعا ءتۇسىپ كەتتى.
— حات جازعان سايىن اقتىق ءسوزىن ايتىپ قوشتاسۋشى ەدى، قورقاق بايعۇس قولدى بولدى ما دەگەن وي جەگىدەي جەپ بارادى. كەيدە ءتىپتى شاتاستىرىپ ونان بەزدىرىپ تە اكەتەدى. ءجا، ونى قوي دا، نە ءۇشىن شاقىرعانىڭدى ايتشى.
شالتاي جايىندا بۇل كۇدىك ساۋلەدە دە بار ەدى، ءبىراق ول كۇلتايدى قوستاپ ىلەسە جونەلگەن جوق. جوسىعى جوق جۇبانىش ءسوزىن دە ايتقان جوق، ويتكەنى كۇلتاي قاراپايىم ايەل ەمەس، الداعى جازدا بىتىرەتىن تاۋ-كەن تەحنيكۋمىن ءومىردىڭ ەڭ بيىك ساتىسىنداي كورىپ، بۇل شاحتاداعى ايەلدەردىڭ ساۋلەدەن باسقاسىنان بويىن اسقاق ۇستايتىن.
— كۇلتاي — دەدى ساۋلە ويلانا سويلەپ، — مايدانعا كەتكەن جۇمىسشىلاردىڭ ورنىن مۇنداعى ايەلدەرى جوقتاتقان جوق. ال، بىزدەر شالتايدىڭ ورنىن كۇندە جوقتاۋدامىز، سەن وسىنى ءبىر ويلاساڭ قايتەدى؟
— ويلاعاندا وقۋىمدى قالاي تاستايمىن؟
— ارينە، وقۋدى تاستاۋ كيىن. ءبىراق تاستاماسقا بولمايتىن تاعى ءبىر جاي بولىپ وتىر. ايەلدەردى توپ-توبىمەن اكەلىپ جۇمىسقا سالساق تا دۇرىس جولعا ءالى سالا العانىمىز جوق. ەركەك بريگادير سىپايىلىق ىستەپ ولارعا قاتتى ايتا المايدى، قاتتى ايتسا «مەن سەنىڭ قاتىنىڭ ەمەسپىن» دەي ايەلدەر شاپ ەتە تۇسەدى. سوندىقتان ولاردى قاتتى دا، ءتاتتى دە ايتا الاتىن كىسى باسقارماسا، ءبىزدىڭ بارلىق جاقسى نيەتىمىز دالاعا كەتەتىن، سەنى شاقىرعانداعى ويىم وسى جونىندە كەڭەسۋ ەدى.
— مەنىڭ ايتارىم سول: وقۋىمدى بيىل بىتىرەمىن، بىتىرگەن كۇنى كەلىپ شاحتاعا تۇسەمىن.
ەگەر وسى كەزدە ميرون پاۆلوۆيچ كىرىپ كەلمەگەندە، ساۋلە سالماق سالا سويلەپ ونى ءوز ايتقانىنا كوندىرۋى مۇمكىن ەدى، ميرون پاۆلوۆيچتىڭ:
— تاستا، قىزىم، تاستا ءبارىن دە، — دەگەن اششى داۋسى ول ويىنا جەتكىزگەن جوق.
ساۋلە ونىڭ جۇرەگىندەگى كۇيىكتى كوزىنەن كورە قالىپ، ۇرەيلەنە تۇرەگەلدى. ەكى كوزى ميرون پاۆلوۆيچتە، ال ميرون پاۆلوۆيچتىڭ جاساۋراعان كوزدەرى كومبايننىڭ ماكەتىندە. ول سوعان جەتە بەرە وتىرا كەتتى.
— كۇلتاي، سەن بارا تۇرشى، — دەدى دە، ساۋلە ميرون ءپاۆلوۆيچتىڭ قاسىنا جەتىپ باردى. — تەز ايتىڭىزشى، وسىنشاما كۇيىنگەندەي سىزگە نە بولدى؟
كۇلتاي جىلىسىپ شىعىپ كەتتى، ميرون پاۆلوۆيچ ونىمەن امانداسقان دا، قوشتاسقان دا جوق، ءوزىن-وزى ىشتەي سوگىپ، ماكەتتى ۇرعىلاپ وتىر.
— Ex، الجاسقان باسىم، الجاسقان باسىم. نەم بار ەدى وسى كومبايندا؟ نەم بار ەدى؟ — دەدى دە، كوزىن بىرتە بىرتە كوتەرىپ ساۋلەگە قارادى. — سولاي، قىزىم! مەن جۇمىستان قۋىلىپ، سوتقا بەرىلەتىن بولدىم، سوتقا!
— كىم؟ كىم ءسىزدى جۇمىستان قۋاتىن؟ كىم ءسىزدى سوتقا بەرەتىن؟
ساۋلەنىڭ بۇل ءسوزى كورسەت كوزىمە كىم بولسا دا، سەن ءۇشىن مەن الىسامىن دەگەندەي قايرات شاشىپ، جالىن اتا شىققان ەدى، ميرون پاۆلوۆيچ:
— ءوزىمىزدىڭ باستىق مىرقال تايمانوۆ، — دەگەندە ول اڭىرىپ قالدى. ويتكەنى ول كۇنى كەشە عانا: «قاراعىم ساۋلە اي، كورەگەنسىڭ اۋ سەن. مەن بۇل كۇنگە دەيىن تانىماي كەلىپپىن، دونباستىڭ انا ءبىر ميرون دەيتىن قارتى ءبىزدىڭ شاحتاعا كەلگەن باقىت ەكەن عوي»، — دەپ كوپىرگەن ەدى. ەندى ونىڭ اراعا كۇن سالماستان بۇگىن بۇلاي سابىنشا بۇزىلا قالۋى ساۋلەنى شوشىتىپ جىبەردى.
«نەتكەن قۇبىلمالى» ەدى، ول مۇنداي قۇبىلمالى بولسا زىمياندىعى دا مول، ساقتانباسا بولماس».
ساۋلە ىشىنەن وسىنى ايتىپ ۇلگىرگەنشە بولعان جوق قاسىنا ەرتكەن بولەكباسى بار مىرقال جەتىپ كەلدى، نە ساۋلەگە تونگەن ءبىر قاتەر بار، ول نە سونى سەزگەن، نە وزىنە ءبىر دەس تيگەن، ايتەۋىر ونىڭ ەڭسەسى كوتەرىڭكى، سىن كورمەي تۇرعان كەزدەگى ادەتىمەن الشاقتاي باسىپ، اسقاق سويلەپ كەلەدى.
— كومباين، كومباين دەپ ءجۇرىپ كومىر شاباتىن ماشينانىڭ ءوزىن قۇرتتىڭدار ما اقىرى؟ بولەكباس، سەحقا كىر دە، قازىبەكتى شاقىر، — دەپ بولەكباستى جۇمساپ جىبەردى دە، ميرون پاۆلوۆيچكە ءتىپتى كوز دە سالماستان ساۋلەگە جاقىندادى. — ميداعى ماشينانى جۇرگىزەمىن دەپ ءجۇرىپ قولداعى ماشينانى قۇرتقاندارىڭ مىناۋ، الاسۇرىپ ءجۇرىپ شاحتانى قايتادان قاتارعا قوسا باستاپ ەدىم، بۇكىل قاراعاندىنىڭ قامقورشىسى بولامىز، كومباين اتتى قانات بايلاپ، قاراعاندىنى اسپانعا ۇشىرامىز دەپ ءجۇرىپ، ەڭ مول ءونىم بەرىپ تۇرعان لاۆانى توقتاتىپ قويعاندارىن مىناۋ، سوعىس بولسا اناۋ، بۇل نە؟
— باسە، بۇل نە؟ ءتۇسىندىرىڭىزشى، نە بوپ قالدى؟ — دەدى ساۋلە سالماقپەن.
— سۇرا مىنا ۇستازىڭنان! — دەپ مىرقال زىرك ەتتى، — 4-لاۆاداعى كومىر شاباتىن ماشينا ءبۇلىنىپ قالدى. ونىڭ ورنىنا سالا قوياتىن قولدا ماشينا جوق. «ەسكى ماشينالاردى تەز جوندەڭدەر، ءازىر تۇرسىن» دەپ مىنا كىسىگە مۇنان بەس كۇن بۇرىن قاقسادىم، كۇنى بۇگىنگە دەيىن بىردە-بىرەۋى جوندەلمەپتى. وسى دا سوۆەت ادامىنىڭ قىلىعى ما؟
— سىزشە قالاي؟ — دەدى ساۋلە يمەنە سويلەپ. — وعان ءبىر عانا ميرون پاۆلوۆيچ كىنالى ما؟
— ءيا، ول عانا ەمەس، سەن دە كىنالىسىڭ سەن دە، تاك.
— ءسىز ونى ماعان قاشان ايتقان ەدىڭىز؟
— ايتپاسام دا ءبىلۋىن كەرەك ەدى.
— ءسىز ءوزىڭىز بەرگەن بۇيرىقتىڭ قالاي ورىندالىپ جاتقانىن باقىلاۋىڭىز كەرەك ەدى.
ءسوز تابا الماسا اشۋعا باسۋ مىرقالدىڭ ەجەلگى ادەتى، سول ادەتكە تاعى باسىپ:
— ءا، بولدى. كىمنىڭ كىنالى، كىمنىڭ كىناسىزىن سوت قانا شەشەدى، — دەدى دە، ءجۇرىپ كەتتى.
— سوتتىڭ ۇكىمى سىزگە ماشينا بولماس، سوندىقتان بۇل لاندى تەزىنەن توقتاتقانىڭىز ءجون بولار.
— جوق، توقتاتپاڭىز، مەنى سوتتاتا بەرىڭىز، — دەدى ميرون پاۆلوۆيچ، — تەك كومبايننىڭ جاسالۋىنا كەسەل كەلتىرمەڭىز.
مىرقال بارلىق اشۋىمەن تەپسىنىپ، وعان جەتىپ باردى:
— نەمەنە، ءسىز ءۇشىن سوندا ءوزىم كەتەيىن بە سوتقا؟
قازىبەك مىرقالدىڭ سوڭعى ءسوزىن ەستىپ قالعان ەكەن، ەسىكتەن سويلەي كىردى.
— پاي-پاي، شىراعىم، مىرقال اي! ءسوزىن ىلعي وتتان، سوتتان كەلەدى اۋ، سەنىڭ.
— وتتىڭ ورتاسىنا تۇسسەڭىز، ءوزىڭىز دە سولاي سويلەرسىز. ماسەلە بىلاي، قازەكە! مەن جاڭا ترەسپەن دە كەلىستىم، لايىقتى كىسى تاپساڭ پوجالۋيستا دەدى. سول تاپقان ادامىم ءسىزسىز. قازىردەن باستاپ مەحسەحتى ءسىز باسقاراسىز.
— مەن بە؟
— ءيا، ءسىز. ەڭ الدىمەن ىستەيتىن ءىسىڭىز وسىندا جوندەۋگە بەرىلگەن 5-6 ماشينا بار، سولاردى تەز جوندەتىڭىز، تاك. ەكىنشىدەن...
— توقتا! — دەدى قازىبەك ون قولىن كوتەرىپ. — ميرون پاۆلوۆيچ نەگە باسقارمايدى؟ بۇل كىسى مەنەن كەم بە؟
— جوق، ول سىزدەن كەم ەمەس. ءبىراق وندىرىسكە كەلتىرگەن كەسەلى دە كەم ەمەس.
«كەسەل» دەگەن ءسوز ميرون ءپاۆلوۆيچتى ىرشىتىپ جىبەردى.
— قۇرمەتتىم، سوڭعى ءسوزىڭدى قايتىپ ال تەزىنەن، قايتىپ ال! — دەدى ول اتىپ تۇرىپ.
مىرقال تىستەنە جاقىنداي ءتۇسىپ، قارنىمەن تىرەپ تۇرا قالدى دا:
— ەشۋاقىتتا، نيكوگدا! ۇقتىڭ با؟ — دەدى.
— مىرقال اعا، ايتا بەرسە ءسوز دەگەن ايتىلا بەرەدى عوي. «كەسەل» دەگەن ءسوزدى ادامىنا قاراي جۇمسايىق تا.
مىرقالدىڭ «ارينە، سەن جاۋلاردىڭ ءبىرى كەلىپ شاحتانى تۇگەل ورتەپ جىبەرسە دە ريزاسىڭ» دەگىسى كەلدى دە، ونى ايتا العان جوق. ويىن اشىق ايتۋعا باتىلى جەتپەسە دە، ايبات شەگىپ، كەكىرەيە قاراپ:
— ءسوزىڭنىڭ توركىنى جاقسى ەمەس ەكەن، اشىعىراق ايتشى، — دەپ ەدى، ساۋلە ونىڭ ويىن سەزسە دە، سەسكەنگەن جوق.
— اشىق ايتسام، ونداي لاس ءسوزدى بۇل كىسىگە ايتپاڭىز، — دەدى.
— وندا بەرىلگەن بۇيرىقتى ورىنداماي، بۇتىندەي ءبىر لاۆانى توقتاتىپ قويعاندى نە دەيمىن؟
— ورىندامايمىن دەگەن جوق، بۇل كىسى سوڭعى كەزدە كۇندىز-تۇنى كومباينمەن اينالىسىپ كەتتى عوي.
— مەن قاشان بۇكىل قاراعاندى ءۇشىن ازاپتانىپ، تىنىم تاپپا دەپ ەدىم؟ مەن قاشان اياعىڭدى كورپەڭە ولشەمەي كوسىل، ءالىڭدى بىلمەي الەكتەن دەپ ەدىم؟ — دەپ مىرقال داۋسىن ءبىر ءتۇرلى ادەمى ىرعاقتاتىپ جىبەردى.
مىرقالدىڭ مۇنداي وكتەم كەزىندەگى داۋسى بولەكباسقا بۇلبۇلدىڭ ۇنىندەي سەزىلەتىن ەدى. بۇل ساپار ول مۇلدەم بالقىپ كەتتى. اسىرەسە، جاڭاعى ءبىر زىركىلدەي شىققان ىرعاقتى داۋىستىڭ بالقىتقانى سونشا، ول وزىنە قۇدايداي كورىنەتىن. ساۋلەنى دە بۇل ساپار ەلەگەن جوق. بۇيرا باسىن قۇشىق الاقانىمەن ءبىر سيپاپ تاستاپ، العا تامان شىقتى دا:
— جولداستار اۋ، تۇسىنسەڭدەرشى، — دەدى ول، ءوزى ءبارىن تۇسىنەتىن ادامشا ماڭعازدانا سويلەپ، — ماسەلە كومباين جايىندا ەمەس، مىرەكەڭنىڭ ايتىپ تۇرعانى كومىر شاباتىن ماشينا جايىندا بولىپ تۇر عوي. الدىمەن سونى نەتسەڭدەرشى.
— بۇلىنگەندى جوندەيتىن دە، ارتتاعىنى العا باستىراتىن دا سەن ەمەسسىڭ. بۇرالقىلانباي جونەل ءارى، — دەپ ساۋلە سوزبەن ۇرىپ، كوزبەن اتىپ، بولەكباستىڭ ءۇنىن ءوشىردى دە، مىرقالعا قاراپ. — جۇمىستىڭ كوپتىگىنەن ۋاقىتتىڭ جوقتىعىنان تۋعان بۇل كەمشىلىكتى تەز جوندەۋ تەك ميرون ءپاۆلوۆيچتىڭ عانا قولىنان كەلەدى. ەكىنشىدەن، مەنىڭ كوكەم مۇنداي جۇمىستى باسقارا المايدى، — دەدى.
— ءيا، ماعان اۋرە بولماڭدار، — دەپ قازىبەك كەتە بەرىپ ەدى:
— قازەكە، ساۋلەنىڭ بالالىعىنا ەرىپ قايتەسىز، ونان دا تەزىنەن ىسكە كىرىسىڭىز. ەگەر دە موتورى توزعان بولسا، مىنالاردىڭ الگى كومباينسىماعىنا سالىنباقشى ءبىر - ەكى جاڭا موتور بولاتىن، سونى الىپ سالىڭىز.
— ول نە ءسوز؟ — دەدى ساۋلە.
- — ول — كومباين اتتى ەرتەگى وسىمەن ءبىتتى دەگەن ءسوز.
ساۋلە مىرقالدى تۇڭعىش رەت وسى ارادا كوزبەن اتىپ:
— كىم ايتتى؟ — دەگەن داۋسى دا قاتتى شىقتى.
— مەن! مەن! مەن! — دەپ مىرقال ەكىلەنە ايعايلاپ ەدى، ساۋلە ەكى قۇلاعىن باسا قالىپ، تىكسىنە قارادى دا:
— مىرقال اعا، مەن ءسىزدى ءدال مۇنداي دەپ ەشۋاقىتتا ويلاماعان ەم. جوق، ول ايتقانىڭىز ەشۋاقىتتا بولمايدى، مىرزەكە! — دەدى.
— بولعاندا قانداي! ءسوزدى قوي دا، قازىردەن باستاپ ۋچاسكەڭە بار، تاك. ماعان ميداعى ماشينا ەمەس، كومىر بەرىڭدەر، كومىر، تاك. ءوزىم تۋدان ايرىلىپ جانىم كۇيىپ جۇرگەندە سەندەردىڭ ەرتەكتەرىنە جول بەرە المايمىن، — دەپ مىرقال كەتە بەرىپ ەدى:
توقتا، قۇرمەتتىم، توقتا! — دەدى ميرون پاۆلوۆيچ ورنىنان اتىپ تۇرىپ. — سەن مەنى قولىڭنان كەلسە سوتتات مەيلىڭ، ايدات مەيلىڭ، تەك كومباينعا سوقتىقپا. ول مەنىڭ ۇرپاعىم، ونىڭ موتورىن العانشا مەنىڭ جۇرەگىمدى ال، ال جۇرەگىمدى، اياما!
مىرقال تۋ سىرتىنان كىرىپ كەلگەن ابزالدى بايقاعان جوق. ميرون پاۆلوۆيچكە تەپسىنە جەتىپ كەلدى دە:
— وتان ءۇشىن مەن ءسىز تۇگىل ءوزىمدى دە ايامايمىن، تاك. ەندى تۇسىنىكتى مە؟ — دەدى.
— ءبارى دە تۇسىنىكسىز، — دەدى ابزال جاعالاي قول الىسا امانداسىپ. — ءيا، بۇل نە ايعاي؟
ايعايدىڭ يەسى مىرقال ۇندەمەگەن سوڭ باسقالار كىدىرىپ قالىپ ەدى، ءسوزدى قازىبەك باستاپ كەتتى:
— اي، ابزال شىراعىم اي، ايعايدىڭ قاندايى بولسا دا جاقسىلىعى از اۋ، — دەدى ول، — ميرون پاۆلوۆيچ مىرقالدىڭ ءبىر تاپسىرماسىن ۇمىتىپ كەتىپ، سونىڭ سالدارىنان ءبىر لاۆا توقتاپ قالعان ەكەن. سول ءۇشىن بۇل كىسى ورنىنان الىنىپ، سوتقا دا بەرىلەتىن بولدى، جاساپ جاتقان كومباينى دا توقتالاتىن ءتۇرى بار. بۇل سونىڭ ايعايى.
— ايعايعا ءتاۋىر بولساڭىزدار، قوي باققاندارىڭىز ءجون ەمەس پە! — دەدى ابزال كۇلىمسىرەپ، — ايعايدان قويعا شاپقان قاسقىر عانا قايمىعادى عوي. سولاي ەمەس پە، قارىنداس، ءا؟ — دەپ ابزال ساۋلەگە بۇرىلىپ ەدى، ول:
— مەن ايعايدى دا ءارتۇرلى دەپ بىلەمىن، — دەدى قاباعىنىڭ كىربەنىن جازا الماي سامارقاۋلانا سويلەپ، — بىرەۋلەر ءوزى قورىققاننان ايعايلاسا، ەندى بىرەۋلەر وزگەنى قورقىتۋ ءۇشىن ايعايلايدى.
— دۇرىس ايتاسىڭ. ءبىراق سەندەر باسقانى قورقىتۋ ءۇشىن ەمەس، وزدەرىڭ قورىققاننان ايعايلاي بەرەسىڭدەر مە دەيمىن. سولاي ەمەس پە، ميرون پاۆلوۆيچ؟
— مەن بىزدە عانا ەمەس، بۇكىل ەلىمىزدە ەشقانداي ايعاي شۋ بولماي، تەك قانا تىنىشتىق راقات بولسا ەكەن دەپ تىلەيتىن اداممىن.
— تاماشا، تاماشا، جاقسى تىلەك مۇنىڭىز، — دەدى ابزال ونى ءبىر قولىمەن قۇشاقتاي. — ءسىزدى ءبىزدىڭ شالداردىڭ «جۇزدەن اسقان جۇيرىك ەمەس، مىڭنان وزعان تۇلپار» دەۋى تەگىن ەمەس اۋ وسى.
— ە، قۇرمەتتىمىز، — دەدى ميرون پاۆلوۆيچ باسىن يزەي سويلەپ، — قانشالىقتى جۇيرىك ەكەنىمىزدى سوتتىڭ الدىندا بايقارسىز ەندى.
— ەگەر ءسىزدى سوتتاي الاتىن سوت بۇكىل سوۆەت وداعىندا جوق بولسا قالاي بايقايمىز؟ — دەپ ابزال ميرون ءپاۆلوۆيچتىڭ بەتىنە كۇلىمسىرەي قاراپ ەدى، ول ابزالدىڭ ون بويىنا كوز سالىپ، وي جۇگىرتىپ ەتتى دە، ونىڭ تۋراشىل ادام ەكەنىن تانىپ:
— مىرقال تايمانوۆيچ سياقتىلار بار جەردە ونداي سوتتار دا تابىلار، — دەپ ويىنداعىسىن اشىق ايتىپ سالدى.
ابزال ونىڭ بۇل ءسوزىن ىڭعايسىزداۋ كورىپ، اڭگىمەنىڭ بەتىن تەز بۇرىپ جىبەردى.
— قانە، ەندى ىسكە كىرىسەيىك، — دەدى ول مىرقالعا قاراپ. — ءسىز ءبىرىنشى شاحتاعا كىسى جىبەرىپ كومىر شاباتىن ەكى ماشينا الدىرىڭىزشى!
مىرقالدىڭ وزگەرە قالعان تۇسىندە كەكەسىن بار ەدى.
— مۇمكىن، ولار ءبىزدىڭ كومىرىمىزدى دە قازىپ بەرەر؟ — دەگەن ءسوزى دە كەكەي شىقتى.
— ءوزىڭىز ۇيالماساڭىز، ولار وعان دا دايىن، — دەپ ابزال ونى ءبىر تۇقىرتىپ تاستادى دا، قازىبەككە قارادى، — ءوز ماشينالارىڭىزدىڭ رەمونتى قاشان بىتەر ەكەن؟
— ەرتەڭنەن قالماس.
— ەرتەڭ تۇگىلى ەندى ءبىر جەتىڭە بىتەر مە ەكەن. ساقالدى باسىڭىزبەن نەگە وتىرىك ايتاسىز؟ — دەپ مىرقال تاعى دا ءوزىنىڭ تومىرىقتىعىنا باسىپ ەدى، ابزالدىڭ: «باستىق باسىڭىزبەن ءوزىڭىز نە ايتىپ تۇرسىز؟» دەگىسى كەلدى دە، ۇندەگەن جوق، تەك:
— ەشقايدا كەتىپ قالماڭىز، ءقازىر وسىندا كوميسسيا كەلمەكشى، — دەدى.
اشۋدى ىشكە بۇگىپ جاي ايتا سالعان وسى ءسوزدىڭ ءوزى مىرقالدى شوشىتىپ جىبەردى.
— كوميسسيا؟ ول قايدان، نە ءۇشىن كەلگەن كوميسسيا؟ — دەدى ول ۇرەيلەنە سويلەپ.
— الماتىدان، ادەيى ميرون ءپاۆلوۆيچتىڭ كومباينىن كورۋگە كەلگەن.
قازىبەك مۇرتىنان كۇلە مىرس ەتتى.
— ءبىز مۇندا بۇل كىسىنى سوتتاتقالى جاتىرمىز عوي، مىرقال، سەن ەستىپ تۇرسىڭ با؟ — دەپ ەدى.
— نە مەن تۇك تۇسىنبەيمىن، نە وسىلار تۇك تۇسىنبەيدى. بولەكباس-ەي، ءجۇر بەرى، — دەپ مىرقال شىعا جونەلدى، ونىڭ سوڭىنان بولەكباس تا جونەلدى.
— ميرون پاۆلوۆيچ! باسقا جۇمىستى كەيىن سويلەسەرمىز، ءسىز ماعان كومباين جاسايتىن سەحىڭىزدىڭ ءتۇرىن كورسەتىڭىزشى، — دەدى ابزال.
— ابزال تايمانوۆيچ، — دەدى ميرون پاۆلوۆيچ وعان شاتتانا قاراپ، — بۇل سوزىڭىزدەن مەن ءسىزدىڭ الداعى كۇندەردە بىزبەن بىرگە بولاتىنىڭىزدى كوردىم اۋ. قۋانتتىڭىز اۋ، ءجۇرىڭىزشى، كورىڭىزشى.
ابزال وعان ەرىپ سەحقا بەتتەي بەرە:
— ساۋلەش، سەن دە ءجۇر، — دەپ ەدى، ساۋلە الدىندا جاتقان قاعازعا اسىعا ۇڭىلە ءتۇسىپ:
— سىزدەر بارا بەرىڭىزدەر، مەن مىنا بىرەۋدى ءبىتىرىپ تاستاپ، ءقازىر بارايىن، — دەدى.
— سىزدەر بارا بەرىڭىزدەر، — دەپ ابزال ميرون پاۆلوۆيچا سەحقا جونەلتىپ، ءوزى ساۋلەنىڭ جازىپ وتىرعان قاعازىنا الىستان كوز جىبەرە جاقىندادى.
— بۇل نە؟
— شاحتامىزدىڭ جاڭا قارقىنى جايىندا قالالىق جينالىستا جاسالاتىن بايانداما ەدى. كوردىڭىز بە، ۋاقىتتىڭ جوقتىعىنان سوزىپ العانىمدى؟
— ا، وندا سەن ەرتەڭ وبكومعا جولداس ورلوۆحا كەل. سول جەردە سويلەسەرمىز.
— ورلوۆقا؟ نە ءۇشىن؟
— وسى شاحتانىڭ قارقىنىن ۇدەتە تۋسۋ ءۇشىن ەندى نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن كەشە ايتقان ەدىم عوي، سول ءۇشىن. ۋاقىت ءوتىپ بارادى، كوپ بوگەلمە، — دەپ ابزال كەتە بەرىپ ەدى:
— ابزال اعا! — دەدى ساۋلە اتىپ تۇرىپ.ەرتەڭ ول كىسىنىڭ الدىندا سىزبەن ايتىسىپ وتىرعانىم ۇناماس. ونان دا تىلەگىمدى ءوزىڭىز تىڭداي كەتىڭىز.
— باستىق بولا المايمىن دەگەلى تۇرعانىڭدى سەزەمىن، ولاي دەۋگە دالەلىڭنىڭ جوعىن تاعى دا بىلەمىن. سوندىقتان تالاستى قوي، ءبارىبىر مەن تىڭدامايمىن.
ابزال سونى ايتارىن ايتسا دا وتىرا كەتكەن ساۋلەگە ويلى كوزىمەن قاراي قالدى. وندا ۋايىمنىڭ جاڭا ءبىر ءتۇرى بارىن قاباعىنان عانا اڭعارعان ەدى، سونىڭ نە ەكەنىن بىلگىسى كەلىپ:
— وسى سەنىڭ قاباعىڭنىڭ اشىلار كۇنى بار ما بۇل، جوق پا؟ — دەپ ەدى، ساۋلە مۇڭايىپ، كوزىن تومەن ءتۇسىردى دە:
— اسپاندى قارا بۇلت تورلاعان كەزدە كۇننىڭ كوزىن كورۋگە بولمايدى عوي،- — دەدى كۇرسىنە سويلەپ.
— سەنىڭ قاباعىڭا تاعى ءبىر قارا بۇلت جاڭادان پايدا بولىپتى، مەن سونى بىلگىم كەلەدى.
ابزال سونى ايتتى دا قادالا قاراپ تۇرىپ قالدى. ءبىراق ول قانشا ۇڭىلسە دە، ساۋلەنىڭ جانىنا تۇسكەن جاڭا ءبىر جارا بارىن سەزسە دە نە ەكەنىن تابا العان جوق. ال، ءوزىنىڭ جانىنا تۇسكەن جارا تەمىر ەكەنىن ساۋلە ەشكىمگە ايتار ەمەس.
ول تەمىر ءۇشىن نەگە جارالى؟
جاراسىنان جازىلىپ مايدانعا قايتقالى جۇرگەن تەمىر بۇرناعى كۇنى اكە-شەشەسى مەن ۇشەۋىنە بىردەي سالماق سالىپ، اقتىق ارىزىن ايتىپتى. ءارى تەمىرگە قىزىعىپ، ءارى تەمىردىڭ اكەسى سايداكقا بەرگەن انتىن بۇزعىسى كەلمەي، اكەسى مەن شەشەسى سونان بەرى ساۋلەنى ۇيدە كورەر راقاتىنان ايىرعان بولاتىن.
سول ءۇشىن ول قينالۋدا ەدى، سول ءۇشىن ونىڭ كوڭىلى قاياۋلى ەدى.
ءوزىنىڭ ماڭگى سۇيەر نۇرىنىڭ الدىندا دا وسى اتا - انانىڭ ريزالىعىن الۋدى قارىز ەتكەن جوق پا ەدى؟ سول قارىزدار اتا-انانىڭ بەتى تەمىردەن باسقاعا بۇرىلار ەمەس، ەندىگى امال نە؟ اشۋ كەرەك پە سىردى، ايتۋ كەرەك پە نۇرلان جايىن؟ ءبىراق ءدال ءقازىر ونى قالاي ايتار؟ ەل ارداقتىسى تەمىردى سۇيمەي، نۇرلاندى سۇيەمىن دەسە، نە دەمەك جۇرت؟ ەڭ الدىمەن سول اكە-شەشەنىڭ ءوزى قارعىس وعىن اتپاي ما؟ ءبىراق ونان قايمىعىپ، ومىرىندە سۇيەرى ءبىر عانا نۇرلان ەكەنىن قالاي جاسىرار؟ جاسىرماي ايتا قالعان كۇندە قالاي ايتار؟ كىمگە ايتار؟ ءبىر ايتسا، ايتاتىن ادامى وسى ابزال ەدى، وعان دا باتىلى جەتەر ەمەس. سوڭعى رەت وسى ويعا بەكىنىپ الدى دا:
— وتىنەمىن، سول قارا بۇلتتى ءسىز ءازىر سۇراماي-اق قويىڭىز، — دەدى.
— ماقۇل. ال، حال-جايىڭدى بىلۋگە بولا ما؟ — دەدى ابزال ەندى ەكىنشى جاقتان وراعىتپاق بولىپ. ول ساۋلە ءوزىنىن بولاشاق، كەلىنى ەكەنىن بىلمەي، ازىلمەن دە شالعالى تۇر، ونداعى ماقساتى ەرتەڭ ءوزى ۇسىناتىن بولاشاق. باستىقتىڭ بار سىرىن ءبىلىپ الۋ.
ساۋلە ەزۋ تارتىپ ءسال كىدىردى دە:
— ءحالىم جامان ەمەس، تەك سىزدەرگە ايتار ازدى-كوپتى وكپەم بار، — دەدى.
— بىلەم، بىلەم وكپەڭنىڭ نە ەكەنىن. قولىمنان كەلمەيتىن جۇمىسقا قويماقسىڭدار دەيسىڭ. عوي. ول وكپەڭ قۇلاققا كىرە قويماس، سوندىقتان ايتپاساڭ دا بولار، — دەپ ابزال الدىن وراپ، تۇجىرا سويلەپ ەدى، ساۋلە قايىسا قويعان جوق، قايتا شيرىعا ءتۇسىپ:
— مەنى قينايتىن باستىق بولۋ ەمەس، ابزال اعا! ءوزىڭىز بىلەسىز، ءبىزدىڭ قازاق، ايەلدەرىنە تەندىك ەرتە بەرىلگەنىمەن تاربيە كەش بەرىلگەن عوي، ولارمەن جالعىز جۇمىس ىستەسۋ ازاپ سەكىلدى.
— نەگە جالعىزسىڭ؟
— مەنىڭ ىزدەپ وتىرعانىم سافونوۆ سياقتى ساياسي باسشى دا، ءوز اكەلەرىمىز سەكىلدى تاجىريبەلى جۇمىسشىلار دا، ميرون پاۆلوۆيچ سياقتى ماماندار دا، سەرديۋك سياقتى جاس كوميسسار دا ەمەس. ءسىزدىڭ ۇيدەگى جەڭگەي سەكىلدى ءبىلىمدى، بەدەلدى ايەلدەر مەنىڭ ىزدەگەن سەرىگىم.
ابزال دا نە ايتارىن بىلمەي اڭىرىپ ءسال كىدىردى دە مىرس ەتىپ:
— قايداعى بەدەل ونداعى، — دەپ ەدى، ەندى ساۋلە مىرس ەتتى.
— ونىڭ بەدەلى وبكوم سەكرەتارى ءسىزدىڭ الدىڭىزدا دا كۇشتى ەكەنىن بىلەمىن.
— سەن ونىڭ، دەكرەتنىي دەمالىستا ەكەنىن ءبىلۋشى مە ەدىڭ؟ — دەدى ابزال. «مۇنى نە ءۇشىن ايتىپ وتىر؟» — دەگەندەي ويلانا سويلەپ.
— بىلەمىن، ول دەمالىستىڭ كەشەگى كۇنى بىتكەنىن دە بىلەمىن.
— بىلسەڭ، ونىڭ ەرتەڭنەن باستاپ ءوزىنىڭ بۇرىنعى قىزمەتىنە شىعاتىنىن دا ءبىل.
— ونى دا بىلەمىن، — دەپ ساۋلە كۇلىمسىرەگەن سايىن ابزال ونىڭ ويىنا تۇسىنە الماي تاندانا ءتۇستى، — ەگەر مەنى باستىق ەتسەڭىزدەر ءبىر عانا شارتىم بار. سول جەڭگەيدى وسى شاحتاعا اۋىستىرىپ، مەنىڭ قازىرگى ورنىما ۋچاستكە ناچالنيگى ەتىڭىزدەر.
ابزال ساۋلەنىڭ ويىنا ەندى عانا ءتۇسىندى دە، تۇسىنگەن سايىن وعان سۇيسىنە ءتۇستى. ءبىراق ريزالىعىن ايتىپ ۇلگىرە العان جوق. ويتكەنى سايران مەن شەكەر كەلىپ قالدى.
ابزال ءوز قولىندا وسكەن سايراندى قانداي تانىسا، شەكەردىڭ دە سونداي ونەرلى ەكەنىن تانىعان-دى. سول ونەردى جارىققا شىعارۋ ءۇشىن ولاردى ازىلمەن قارسى الدى.
ەسىكتەن كىرە اياعىن ساندەنە باسقان سايراننىڭ ون بويىنا كوز جۇگىرتىپ:
— سەن نەمەنە، جاس بوتاشا مايميا قالعانىڭ؟ الدەكىمگە كورسەتكەن ءسانىن بە بۇل؟ — دەپ ەدى، شەكەر، سايراننىڭ مۇرنىنان ۇستاپ الىپ:
— شوك، جانۋارىم، شوك... شوك! — دەدى.
شەكەردىڭ بۇل ويناقى مىنەزىنە ابزال مەن ساۋلە جارىسا كۇلىپ ەدى، سايراننىڭ ءوزى دە كۇلىپ:
— تۇرا تۇر سەن قىز، مەن دە سەنى ءبىر شەگەرەرمىن، — دەدى.
— شەكەر - ay، مىناۋ نە دەيدى؟ — دەپ ابزال ول ەكەۋىن ەگەستىرە تۇسكىسى كەلىپ ەدى، ولاردى ساۋلە تەجەپ تاستادى.
— ابزال اعا، بۇل ولىكتەرمەن دە ازىلدەسە بەرەتىن شانشاردىڭ قىزى، ءوزىڭىزدى دە شارپىپ كەتەر، وتىنا ماي قۇيماڭىز، — دەدى دە، كەنەت شەكەردىڭ وزىنە جالت بەردى، — ءبىراق مەنىڭ بۇل ءسىڭىلىم ءسىزدىڭ سايران ىنىڭىزدەي ەمەس، اعاسىنىڭ الدىندا يبالى.
ول سونى ايتىپ شەكەرگە باسىن شايقاپ، قاباق قاعىپ ەدى، ونىڭ شانشار ەلىنىڭ قىزى ەكەنىن ەستىگەننەن كەيىن ابزالدىڭ ءوزى قىزىپ كەتتى.
— دۋماننىڭ تۋى ەكەنسىڭ، شارپىساڭ شارپي بەر، قاراعىم، تەك اتا-بابالارىڭنىڭ داڭقىنا ساي ءبىر كۇلدىرگى اڭگىمە ايتىپ جىبەر. سايران، ساعان بۇيرىق سول، اۋزىڭدى اشىپ اڭقيا بەرمەي، كۇن سايىن شەكەردەن ءبىر كۇلدىرگى اڭگىمە، ولەڭ ۇيرەنەسىڭ دە، سونى كەشكە كوكەم ەكەۋىمىزگە ايتىپ بەرەتىن بولاسىڭ، ۇقتىڭ با؟
سايران قياستانىپ ۇندەگەن جوق. «قىزداردىڭ قىرسىعىنان باسقاسىن ۇيرەنە المايمىن» — دەگىسى كەلىپ ەدى، ونى ايتۋعا باتىلى جەتكەن جوق.
شەكەر ۇيالا تۇرىپ كوز قىرىن ساۋلەگە تاستاپ ەدى، ول جايدارى قالپىنا قايتا ءتۇسىپ، كۇلىم قاعىپ وتىر ەكەن. وڭىنە ۇڭىلە قاراپ اشۋ جوعىن ءسوزدى دە، سايراندى تاعى ءبىر ءتۇرتىپ قالدى.
— جاپ اۋزىڭدى، قۇرت ءتۇسىپ كەتەر!
— جىندانبا! قانە، اۋزىمنىڭ اشىق تۇرعانى؟
— بايعۇس اي، ونىڭ راس ەكەن عوي، كەشىر، بوتاقانىم. مەن ابزال اعانىڭ سوزىنە الدانىپ قالدىم. قۇداي بىلەدى، بۇل كىسىنىڭ ۇلكەن باسىمەن ونداي كىشكەنتاي وتىرىكتى وزىنە ولشەمەي ايتاتىنىن بىلمەدىم، وللاھي...
شەكەردىڭ بۇل سوزىنە ابزالدىڭ كۇلكىسى كەلىپ ەدى، ساۋلە ۇلگىرتكەن جوق. ول:
— شەكەر! — دەدى ستولدى تىقىلداتىپ.
وسى كەزدە حاتشى قىز كىرىپ كەلدى دە:
— ابزال اعا، ءسىزدى تەلەفونعا شاقىرادى، — دەدى.
— كىم؟
— وبكومنان.
ابزالدىڭ شەكەر اڭگىمەسىنە قىزىعۋىندا ءمان بار ەكەن. كەتۋگە اسىعىپ تۇرە كەلسە دە، سونى ايتقالى توقتاي قالدى.
— مايداندى دا، مايدانعا قۇرال بەرەتىن زاۆودتاردى دا ازىقتاندىراتىن جۇمىسشىلار كەرەمەتتى جاساپ جاتقان. سول كەرەمەتتەردى جاساپ جاتقان جۇمىسشىلارعا ءبىزدىڭ بەرەر جان ازىعىمىز قايسى؟ مىنە، مىنا تۇر. ءبىر عانا وسى ەكەۋىنىڭ ونەرى تالايلارعا جان ازىعى بولا الادى. وسىنى ءبىر ويلاساڭدار، اتاپ ايتقاندا وسىلاردان ءبىر كوركەمونەر ۇيىرمەسىن ۇيىمداستىرساڭدار قانداي جاقسى بولار ەدى.
— بىزدە ونداي ۇيىرمەلەر بار. ءبىزدىڭ كلۋبتان ونەردىڭ نەشە ءتۇرىن كورەسىزدەر. ونىڭ ىشىندە شانشار شادىمانشىلارىنىڭ ءولىسىنىڭ كۇلكىلى سوزدەرى دە، تىرىلەرىنىڭ كۇلدىرمەي قويمايتىن ونەرىن كورەسىز.
— سول ونەرلەرىڭ ءۇشىن الدىن الا راقمەت. مەن ءقازىر كەلەمىن، — دەدى دە ابزال شىعىپ كەتتى.
ساۋلە شەكەرگە ىشتەي اشۋلى ەكەن. ابزال كەتىسىمەن ءتۇسىن كەنەت سۋىتىپ الدى.
— سەن قىزدىڭ ءارقاشان دا ەسىندە بولسىن، سوندىقتان اباي اتامىز ايتقانداي جايدارىلىقتىڭ دا جاراسپايتىن جەرى بار. «كەي قىزدار جايدارى اشىق بولامىن دەپ ورىنسىز كورىنگەنگە جىرتاقتاعان» دەپ شەنەگەن-دى. قىز ەكەنسىڭ، قىلىعىڭ، قىز مىنەزىڭ بالداي، قيمىلىڭ قىلداي بولسىن. قىز بالاعا سول لايىق، ۇقتىڭ با؟ ۇقساڭ ماڭگى باقي ۇمىتپا.
ءسىرا، ساۋلەدەن مۇنداي ءسوز كۇتپەگەن بولۋ كەرەك، شەكەردىڭ شىرايلى ءوڭى مۇلدەم قىزارىپ كەتتى.
— قويدىم، تاتەتاي، قويدىم، — دەدى ەرنى دىرىلدەپ، - مەنى داراقىلاندىرىپ جىبەرگەن مىنانىڭ كەسىرى. ساۋلە مىرس ەتتى دە، ونى سايرانعا تابالاتپاۋ ءۇشىن ءبىراز ماقتاپ تا الدى. سونان كەيىن ەكەۋىنە كەزەك كوز تاستاپ:
— ەكەۋىڭ بۇگىن قوسارلانا قالعان ەكەنسىڭدەر، ايتاتىن تىلەكتەرىڭ دە بىرەۋ بولار، بەرى كەل، سايران... ءيا، نە جۇمىسپەن كەلگەن ەدىڭدەر؟ — دەپ اشۋدىڭ ءىزىن دە قالدىرعان جوق.
شەكەر سويلە دەگەندەي سايرانعا قاراپ ەدى، سەن ايت دەگەندەي كوزىن ءبىر توڭكەردى دە تومەن قارادى.
— ءوي، اۋكەسى تۇسكەن سورلى، — دەدى دە شەكەر ساۋلەگە جاقىندادى. — تاتە، سەرديۋك جولداس مىنا سەرىنى ەندى كومسومولدار بريگاداسىنا بارسىن دەيدى. بۇل: «ەشقايدا بارمايمىن، باسىما كيمەشەك كيسەم دە وسى ايەلدەر بريگاداسىندا قالامىن، ولسەم دە وسىلاردىڭ شاشىنا ورالىپ الەمىن، كومىلسەم سولاردىڭ ەتەگىنە ورانىپ كومىلەمىن» دەيدى.
— قايتەمىز مۇنى؟
— ءوزىڭ نە دەيسىڭ؟
— نە دەيتىنىمدى بىلسەم سىزگە كەلمەس ەدىم عوي.
— ءا، ەندى قيمايىن دەدىڭ بە مۇنى. جوق، سايرانىمدى سەندەردىڭ تالكەكتەرىڭە ەندى بەرە سالمايمىن. بۇل ەندى سول بريگاداسىنىڭ بريگاديرى بولادى دا، سەنىڭ بريگاداڭمەن جارىسقا تۇسەدى.
سايران ناساتتانا قاراپ شەكەرگە بىردەڭە ايتۋعا وقتايلانىپ ەدى، تەمىر كىرىپ كەلدى دە، ايتا الماي قالدى.
ءسىرا ساۋلەنىڭ كەشەگى قايتارعان جاۋابى قانىن قايناتقان بولۋ كەرەك. تەمىردىڭ قازىرگى ءتۇرى تىم سۋىپ كەتىپتى. ەسىكتەن كىرگەننەن ساۋلەدەن كوز الماي ءۇنسىز ءتۇيىلىپ كەلىپ، سايران مەن شەكەرگە قاراماستان: — سۇيىكتى ءىنى، قارىنداس! كەيىن امانداسارمىز. جۇمىستارىڭا بوگەت بولسام عاپۋ ەتىڭدەر دە، شىعا تۇرىڭدار! — دەدى.
ساۋلە قىسىلعان كەۋدەسىن ازار كوتەرىپ، تەمىرگە تىكسىنە قاراپ ءۇن قاتتى.
— قادالۋىڭىز تىم قاتال، تاني الماي تۇرسىز اۋ، ءسىرا، — دەپ ازىلمەن تارتىپ كورىپ ەدى، داۋسى دىرىلدەپ شىقتى دا، جۇرەگىندە قورقىنىش بارىن سەزدىرىپ الدى.
— سەنىڭ كوزدەرىن دە سەمسەردەن كەم قادالىپ تۇرعان جوق. جاۋىزدىقتىڭ نايزاسى دەسەم دە بولاتىن. كەشەگى جاۋابىڭنان كەيىن كورمەي اق قوشتاسپاي اق كەتپەكشى ەدىم مايدانعا، بۇل كۇنگە دەيىن مەن بىلمەي كەلگەن سەندە ءبىر سىر بار ەكەن، سونىڭ ىزاسى ايداپ كەلدى وسىندا. ەندى ۇكىمىمدى تىڭداي بەر.
ساۋلە ىزالى كەسكىنمەن سۋىق جىميىپ:
— مەن، ۇكىمى الدەقاشان ايتىلعان قىز ەدىم، سوندىقتان ۇكىمىڭىزگە ەندى ورىنسىز بولار. وسىعان ءسىز دە ءتۇسىنىپ توقتاتساڭىز قايتەدى؟
— جوق سۇلۋ قىز، جان سۇلۋى بولماسا، ءتان سۇلۋىن ەشۋاقىتتا سىيلاپ كورگەن ەمەسپىن، جاسىرىنباق ويناماي اشىق كەل دە اشىپ ايت. ەگەر، ەستىگەنىم راس بولىپ تايماننىڭ نۇرلانى بولسا سۇيگەنىڭ، جاسىرمايمىن، تارى ايدالىپ كەتسەم دە ايامايمىن سەن قىزدى.
ساۋلە مىسقىل كۇلكىمەن تاعى مىرس ەتتى دە:
— باسقا تاعار ايىبىڭىز جوق پا، ايتەۋىر؟ ول عانا بولسا ءبارى راس. سۇيگەنىم دە، كۇتكەنىم سول نۇرلان. كورگە ءقازىر تۇسسەم دە وسى ءسوزدى ايتا تۇسەمىن. وسى ما ەدى ەستىمەگىڭىز؟
ساۋلە سونى ايتقان كەزدە تەمىردىڭ كەۋدەسىندەگى بارلىق اشۋى وتتى كوزىنە ويناپ شىعا كەلدى.
— ەلدى ساتقان ەزدى سۇيگەنشە، ەلدىڭ ءيتىن سۇيسەڭ ەدى لاعنات... لاعنات، — دەدى داۋسى بەينە نايزاعايداي ساتىرلاپ.
ساۋلە تەمىردىڭ مىنا ءسوزى جانىنا قانشا باتسا دا، نامىس وتىنا ورتەنىپ، جاۋدا ەسەسى كەتكەندەي بار كەگى تۇتانىپ تۇرعانىن ءسوزدى دە ىشىنەن اياپ، اۋىر سەزگە ونشا بارعان جوق.
— ەگەر مەنىڭ سۇيگەنىم ەلىن ساتقان ەز ەمەس، ەلى ءۇشىن تۋعان وزىڭىزدەي ەر بولسا نە دەر ەدىڭىز؟ — دەپ ءسال ەزۋ تارتىپ ەدى، بۇل ءسوز تەمىردى مۇلدەم جاندىرىپ جىبەردى.
— ساداعا كەتسىن، ەلىمنەن، وزىمنەن، باسقان ىزىمنەن ساداعا كەتسىن.
— ولاي دەۋگە دالەلىڭىز قايسى؟ بار ەرلىك ءبىر ءسىزدىڭ باسىڭىزعا بەرىلىپ قويىپ پا؟
— قىتىعىما تيە بەرمە، سۇلۋ قىز. شىدامىم تاۋسىلىپ بارادى، ءيا اقتال، ءيا تەزىرەك ساقتان!
ساۋلە ەندى قورقايىن دەدى مە ۇزىن كىرپىگى ءجيى قاعىلىپ، ءوڭى قاشا باستادى.
— نەدەن اقتالماقپىن؟
— ازعىندىقتان، — دەگەن تەمىردىڭ داۋسى ساڭق ەتتى، ونان ارعىسىن ايتقىزبا!
ونىڭ وسى ءسوزى ساۋلەنى مۇلدەم اشىندىرىپ جىبەردى. ول قاتۋلانىپ الدى دا:
— بويىڭىز كوككە جەتسە دە ويىڭىز ءالى جەردە ەكەن، — دەپ سالماقپەن باستادى دا، تىڭداڭىز! — دەپ كەنەت ساڭق ەتتى. — اداسقان بولسام، الدانعان بولسام ءوز جازامدى ءوزىم تارتامىن. ءبىراق، ءسىزدىڭ ايتقان جازاڭىزدى ەمەس، ءوزىمنىڭ ايتقان ۇكىمىم بار، سول جازانى تارتامىن. ونىما ەشكىم ورتاق ەمەس. ەشكىمگە ەسەپ تە بەرە المان.
سەلدەي قاپتاپ، تاسقىنداي تاسىعان تەمىردىڭ ءتۇپسىز تەرەڭ ويىنىڭ توقىراعان جەرى وسى بولدى. ول نە ايتارىن دا بىلمەي الاي-تۇلەي كۇيدە وتىر ەدى، گۇل-گۇل جايناپ پەريزات كىرىپ كەلدى.
ول سوڭعى كەزدە تەمىر دەسە كوزى مۇنارلانىپ، ىشپەي جەمەي ماس بولاتىن ءبىر قۇپيا دەرتكە ۇشىراعان ەدى. سوندىقتان با، ساۋلەدەن جاسقاناتىن ەسكى ادەتىن تاستاپ:
— Ay، بۇلارىن قالاي، مەن سەندەردىڭ بالداي ورالىسقان قىزىقتارىڭدى كورەيىن دەپ كەلسەم، اجداھاشا ارباسىپ قالىپسىڭدار عوي، — دەدى ويناقى كوزىن ەكەۋىنە كەزەك توڭكەرە، مىسقىلداي كۇلىپ.
ناعىز كولگىرلىكتىڭ سيقىرلى ءسوزى، ناعىز كۇنشىلدىكتىڭ مىسقىل كۇلكىسى. ادامنىڭ ىشكى سارايىن كورە بىلەتىن ساۋلە ونىڭ كوڭىلى كولەڭكەسىز ەمەس ەكەنىن بىلسە دە، ءدال مىنانداي ءتۇپسىز تۇنەك ەكەنىن سەزگەن جوق-تى. نۇرلان جايىن تەمىرگە ايتقان وسى ەكەنىن ەندى سەزىپ، تىكسىنە قاراپ ءتۇيىلىپ قالدى. ال، پەريزاتتا وزگەرىس جوق، كولگىرسي كۇلىمدەگەن جۇزىنەن زۇلىمدىق ۋى توگىلىپ تۇر. مۇمكىن، ول جازاسىز بولار، ءبىراق، وسى ارادا ساۋلەنىڭ كوزىنە ول سونداي جيىركەنىشتى، سونداي زىميان كورىندى.
— ەح، وپاسىز، — دەدى اقىرىن كۇرسىنىپ.
پەريزاتتىڭ ءوڭى بۇزىلىپ كەتتى. ساسقانىنان «سەن نەگە ايتىپ قويدىڭ» دەگەندەي سۇعاناق كوزىن سىعىرايتىپ الىپ تەمىرگە جالت قارادى دا، قايتادان ساۋلەگە بۇرىلىپ كەتتى.
— سەن نە دەپ وتىرسىن؟ — دەدى ءتۇسى سۇرلانىپ.
— جەر بەتى سەندەي وپاسىزداردان قاشان تازارار ەكەن دەپ وتىرمىن.
ساۋلە سونى ايتقان كەزدە پەريزاتتىڭ ءوڭى قىزارا سۇرلانىپ بارىپ كوگەرىپ كەتتى. تەمىر ساۋلەدەگى مۇنداي قاتالدىقتىڭ شىندىقتان شىققانىن ءسوزدى دە، پەريزاتقا وتتى كوزىمەن قاراپ:
— مەن سەنى شاقىرعان جوق ەدىم عوي، — دەدى ىزبارلى ۇنمەن.
تەمىردىڭ بۇل ءسوزى پەريزاتقا تەپكىدەن كەم تيگەن جوق. اسقاقتاپ كەلگەن اساۋ كوڭىلى اياققا باسىلعانداي، نە ىستەرىن دە، نە دەرىن دە بىلمەي ءسال كىدىردى دە، ساۋلەگە قايتىپ قاراي الماستان شىعا جونەلدى. ءسىرا، ىشىنەن تەمىرگە دە ايتقان لاعناتى بولار، قاتتى اشۋمەن ەسىكتى سارت ەتكىزدى.
تەمىر سارت ەتكەن ەسىككە قاراعان كۇيى ويدا تۇرىپ قالىپ ەدى، ساۋلە وعان كوز تاستاپ الدى دا:
— مەنىڭ «وپاسىز» دەگەن سوزىمە بولا ونان بەزىپ كەتپەڭىز، ول شاقىرۋعا تۇراتىن قىز.
ونى نە ءۇشىن ايتقانىن سوڭىنان ءوزى دە ويلاپ تابا العان جوق.
— ءيا، جامان قىز ەمەس سەكىلدى. ءبىراق بار جاقسىلىعى كوزىندە عانا بولار. ءوزىنىڭ كۇيەۋى مايداندا ما؟
— كۇيەۋىم بار دەپ پە ەدى؟
— بار دەمەسە دە بار عوي.
— بارلىعىنا كوزىڭىز جەتكەن بولسا، مەنەن نەسىنە سۇرايسىز؟
— دارىگەرلەر ادامنىڭ سىرقاتىن بىلۋگە قانداي قۇمار بولسا، مەن قىزداردىڭ سىرىن بىلۋگە سونداي قۇمارمىن.
— جاقسى دارىگەر سىرقاتتىڭ قايدا ەكەنىن اركىمنەن سۇراپ بىلمەيدى عوي.
— ونىڭ ءجون ءسوز. ءبىراق ءدال وسى قىزعا كەلگەندە مەنىڭ دارىگەرلىگىم باقسىنىڭ ساندىراعى بولىپ بارادى، — دەدى دە تەمىر ساۋلەگە ءۇنسىز جاقىنداپ، — ساۋلەش، اقتىق ءسوزىڭدى ايتشى، سەن سول نۇرلانىنا ءالى دە سەنەسىڭ بە؟ — دەدى كۇرسىنە سويلەپ. ۇنىندە جالىنۋ بار ما قالاي؟
ساۋلە كوزىن ءبىر جارق ەتكىزىپ ونىڭ ءدال ءقازىر قانداي كۇيدە تۇرعانىن ءسوزدى دە، ءوزىن ونىڭ قارىنداسى تۇتقان قالپىنا قايتا كەلىپ:
— وعان سەنبەسەم، سىزبەن مۇنداي قاتتى سوزگە كەلمەس | تە ەدىم عوي، — دەدى.
— ەگەردە ول، سەن ويلاعانداي ادام ەمەس، ازعىن بولىپ شىقسا قايتەسىڭ؟
— وندا ءسىز نەندەي ۇكىم ايتساڭىز دا ريزامىن.
— انىق ريزاسىڭ عوي، — دەدى تەمىر ءسوزدى كەۋدەسىنەن جۇلىپ العانداي جۇلقىنا سويلەپ.
— ريزامىن.
— ۋادە عوي.
— ۋادە.
— اكەل قولدى، — دەپ تەمىر ساۋلەنىڭ قولىنان ۇستاي الدى — سەرت وسى بولسىن!
— بولسىن!
— سوڭعى تىلەگىم، ءبىر جاپىراق قاعاز بەن بەر - ەكى اۋىز جىلى ءسوزىڭدى اي سايىن اياما.
— ءوزىڭىز دە جازىپ تۇرىڭىز.
— قوش، مەنىڭ ارمانىم!
تەمىر سونى ايتا سالا جونەلىپ ەدى، قارسى الدىنان ابزال كىرىپ كەلدى. ول تەمىردى كوپتەن
بەرى كورمەگەن بولۋ كەرەك، ەسىكتەن كىرە سويلەپ تەمىرمەن قولداسا كەتتى.
— باتىر اۋ، امانبىسىڭ، قايدا ءجۇرسىڭ كورىنبەي، — دەدى تەمىردىڭ ءون بويىنا كوز جۇگىرتىپ. — قانە، جاراڭ جازىلدى ما ابدەن، تاياقتان قۇتىلعانبىسىڭ؟
— ەل جاققا بارىپ جاڭادا كەلدىم. جاۋدىڭ سالعان جاراسىنان دا جازىلىپ، تاياقتى دا تاستادىم. ەندى قىزدار سالعان جارانى ارقالاپ، مايدانىما جەتپەكپىن، — دەدى تەمىر كوز قيىعىن ساۋلەگە اندا-ساندا ءبىر تاستاپ:
— ساۋلە، مىنا باتىر نە دەپ تۇر؟ — دەدى ابزال ستول ۇستىندەگى قاعازداردى جيىستىرىپ وتىرعان ساۋلەگە كۇلىمسىرەي قاراپ.
ساۋلەنىڭ ءوڭىن مۇڭ باسىپ كەتتى.
— باتىر اعايىم، قازاننىڭ قارا داۋىلىنا ۇقسايدى ەكەن. «سەن كۇزدىڭ سونە باستاعان گۇلىسىڭ، ۇشىرامىن دا تۇسىرەمىن» دەيدى.
— اتتەڭ داۋىل بولا الماي كور بولدىم عوي. ەگەر داۋىل بولا السام تالاي قىزداردى تاۋبەسىنە كەلتىرەر ەدىم، — دەپ ءسوزىنىڭ ءازىل-شىن ەكەنىن بىلدىرمەي ارالاستىرىپ جىبەردى.
— تەمىر، سەزدىم سىرلارىڭدى. سەن ءبىزدىڭ ۇيگە بارا بەر. ءقازىر مەن دە بارامىن.
تەمىر كەتە بەرە كوزىن ساۋلەگە ءبىر تاستادى دا:
— Cay بول، قارىنداسىم، — دەدى جايدارىلانىپ.
ابزالدىڭ نە ايتقىسى كەلىپ قالعانىن تەمىر دە، ساۋلە دە ءسوزدى. ءبىراق تەمىر ساۋلەنىڭ كىم ايتسا دا يىلمەيتىنىنە سەنىپ كەتتى. ال ابزالدىڭ ويى ساۋلەگە اعالىق ءسوزىن ايتۋ ەدى، سونى قالاي باستارىن بىلمەي از كىدىردى دە:
— ساۋلەش! بۇل مەنىڭ جۇمىسىم ەمەس ەدى، تەك جامان اتقا سەنى قيماعاندىقتان ءبىر نارسەنى قاتتى ەسكەرتكىم كەلەدى. وسىنداعى جۇرتتىڭ ۇلگى ەتىپ بەتكە ۇستارى سەنسىڭ. وسى تەمىرمەن ارالارىڭداعى كەسەل سول جاقسى اتىڭا جامان ات كەلتىرىپ، ءمولدىر قاسيەتىڭدى لايلايما دەپ قورقامىن. ويتكەنى، جۇرت سەنى قانداي جاقسى كورسە، ونى دا سونداي كورەدى، — دەپ ءسوزىن ارىدەن قوزعاماق بولىپ ەدى، ساۋلەنىڭ دىرىلدەپ شىققان ءۇنى ونى دەگەنىنە جەتكىزگەن جوق.
— اعا، اسىل اعا! ايتۋشىلار اداسىپ ايتادى، الدانىپ ايتادى. ءسابي كۇنىمدە اتاستىرىلعانىما مەن ايىپتى ەمەسپىن. مەن بۇعان ەشۋاقىتتا ءسوز بەرگەن دە ەمەسپىن. جۇرەگىم كىمگە بەرىلسە، ءسوزىم سوعان بەرىلگەن.
ابزالدىڭ ەسىنە مىرقالدىڭ ءبىر ءسوزى ءتۇسىپ:
— ول تابىنعان ءتاڭىرىڭنىڭ كىم ەكەنىن بىلۋگە بولا ما؟ — دەپ ەدى:
— ول ءۇشىن قيناماڭىز، — دەدى دە ساۋلە جىلاپ جىبەردى.
ارادا وتكەن از ۋاقىتتىڭ ىشىندە قاۋەسەتتىڭ الۋان ءتۇرى قاپتاپ كەتتى. بىرەۋلەر: «شاحتا باسشىلارىنىڭ ءبارى اۋىساتىن بولىپتى»، «مىرقال ورنىنان الىنىپ، سوتقا تارتىلاتىن بولىپتى»، «ءبىزدىڭ باس مەحانيك ميرون اعاي جوعارىلاپ، ترەسكە باراتىن بولىپتى» دەسە، ەندى بىرەۋلەر «بۇل شاحتىعا رۋساك باستىق بولىپ كەلەتىن بولىپتى»، «ماشينا جاسايمىز دەپ قازىنانىڭ مۇلكىن بۇلدىرگەنى ءۇشىن ميرون اعاي مەن ساۋلە سوتتالاتىن بولىپتى» دەگەن سياقتى قاۋەسەتتەر سوڭعى كەزدە مۇلدەم گۋلەپ كەتىپ ەدى، كەشەدەن بەرى سونىڭ ءبارى ساپ بولدى. ويتكەنى ساۋلەنىڭ بۇگىن وسى شاحتاعا باستىق بولىپ بەكىتىلەتىنىن كەشە ءبىلىپ قويعاندار بار. ونان بيحابار تەك بولەكباس قانا. ونىڭ ۋچاستكەسى ساۋلە باسقاراتىن ايەلدەر ۋچاستكەسىمەن جارىستا ەدى، بولەكباستىڭ وزىنەن بۇرىنعى باستىقتىڭ ىسىنەن تاپقان قاتەسى ايەلدەرمەن جارىسقانى بولدى. سول «قاتەنi» جوندەۋدەن باستاماق بولىپ بۇگىن ساۋلەگە كەلدى دە:
— جوق، بۇلاي نەتۋگە بولمايدى. كەيبىرەۋلەر مەنى باسقا ۋچاستكەمەن جارىسۋدان قورقىپ، ايەلدەرمەن جارىستى دەپ مازاقتايتىن كورىنەدى. سوندىقتان مەن سەنىمەن جاساسقان شارتتى بۇزىپ، تۇپ-تۋرا كومسومولداردىڭ ۋچاستكەسىمەن جارىسامىن، — دەدى.
ساۋلە وعان جۇمباق جىميىسپەن كۇلە قاراپ، ول جارىسپاق بولعان كومسومولدار ۋچاستكەسىنىڭ باستىعى پەريزات ەمەس، ەندى قۇلتاي بولاتىنىن، پەريزاتتىڭ باس ينجەنەرگە ورىنباسار بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتىپ ەدى. بولەكباستىڭ كوزى ەجىرەيىپ كەتتى.
ەگەر باس ينجەنەردىڭ ورىنباسارى بولسا پەريزات مۇنى ەتەگىنە دە ىلمەيدى. بولەكباستىڭ كوزىندەگى ۇرەي سول. بۇرىن ونى ءوزىنىڭ قۋىرشاق ەتكىسى كەلەتىن ول ەندى ءوزى ونىڭ قۋىرشاعى بولاتىنىن سەزىپ وتىر. سونى سەزگەن سايىن قينالىپ، قينالعان سايىن ءتاتتى ۇمىتتەردىڭ بارىنەن دە اداسىپ، بولدىرعان كارى ايعىرداي سىلەيىپ وتىر ەدى. كۇلتاي ونى بۇل ازاپتان لەزدە قۇتقارىپ جىبەردى.
— ءسۇيىنشى، ءسۇيىنشى، — دەدى ول ەسىكتەن كىرە ەنتىگە سويلەپ. بۇيرەكتەي بۇلتيعان قىزىل بەتى قىزارا ءبورتىپ، گۇلدەي جايناپ كەتىپتى. ساۋلە نۇرلان مەن دۋلاتتىڭ ءبىرى كەلگەن ەكەن، دەپ ۇشىپ تۇرا كەلدى دە، قۋانعاننان اۋزىنا باسقا ءسوز تۇسپەي:
— ا، قۇداي، — دەدى بار شاتتىق داۋسىمەن.
ونىڭ وزىنە ءتان قۋانىش ىزدەپ تۇرعانىن سەزىپ، اعاتتىق ىستەدىم اۋ دەگەندەي كۇلتاي ءسال كىدىرىپ قالىپ ەدى:
— ايتساڭشى نەتپەي، نۇرلاننان كەلسە مەن سۇيىنشىگە ءوزىمدى بەرەيىن ساعان، — دەپ بولەكباس كيلىگە كەتتى.
— جوق، — دەپ كۇلتاي قالتاسىنا قول اپارا بەرىپ ەدى:
— نۇرلاننان قايدان بولسىن، — دەدى دە ساۋلە قايتادان مۇڭعا باتىپ سىلق ەتتى.
وسى كەزدە ەسىك جاقتان سافونوۆتىڭ:
— شاحتامىزدىڭ جاڭا باستىعىنا جالىندى سالەم، — دەگەن كوڭىلدى داۋسى شىعىپ ەدى، بولەكباس ءوز قۇلاعىنا ءوزى سەنبەي، سۇق قولىمەن قاتتىراق شۇقىپ جىبەردى دە:
— ماكسيم ماكسيموۆيچ، كەشىرىڭىز! قۇلاعىمنىڭ ۇستامالى مۇكىسى بار ەدى. سوندىقتان اعات بولسا كەشىرىڭىز، نە دەگەنىڭىزدى ەستي الماي، ەستىسەم دە نەتە الماي قالدىم. ءسىزدىڭ جاڭا باستىق دەپ تۇرعانىڭىز كىم؟ ءوزىمىزدىڭ ساۋلەتاي ما؟
— ءيا، ءوزىمىزدىڭ اق ساۋلە. قانە، قۋانىشىمىز ەسەلەنە بەرسىن دەگەن تىلەك يەن تاعى ءبىر قۇتتىقتاۋعا رۇقسات ەتىڭىز، — دەپ سافونوۆ قولىن ۇسىنىپ ەدى. ساۋلە ونىڭ قولىن الىپ، باسىن ءبىر ءيدى دە ۇندەگەن جوق. ول الاقانىن شارتىلداتىپ ايعاي سالا تۇرەگەلگەن بولەكباسقا دا قاراعان جوق، ءوڭى مىڭ قۇبىلا قۇلپىرىپ جاساۋراعان كوزىن سافونوۆتان الا الماي، وعان ايتار العىسىن دا ايتا الماي بال - بۇل جانىپ تۇر. سافونوۆتىڭ وعان سونشا قىمبات كورىنەتىن سەبەبى بار. ويتكەنى وزىنە ءبىر جىل بويى جاعىلعان جالانىڭ ەڭ سوڭعى كۇيەسى وسىدان ءبىر اي بۇرىن جاعىلعاندى. ول ساۋلەنى نۇرلان مەن پاۆەلعا بىردەي ماتاستىرىپ جازعان بىرەۋدىڭ دومالاق ارىزى بولاتىن. سول دومالاق ارىز ساۋلەنى قاتتى جارالاعان ەدى، سونىڭ بارىنەن ارشىپ الىپ شىققان وسى سافونوۆ بولاتىن. ساۋلە سوندىقتان دا ونى جانىنداي كورەتىن، سول ءۇشىن ونى ءدال ءقازىر قۇشاقتاي الىپ سۇيگىسى دە كەلەدى، بولەكباستىڭ وسەگىنەن دە سەسكەنەدى.
ونىڭ جۇرەگىندەگى سول ءبىر تولقىنعا كوزى تۇسكەندەي سافونوۆ تا ءۇنسىز قادالىپ كۇلىمسىرەپ تۇر ەدى، بولەكباس مىسىقشا باسىپ كەلىپ ساۋلەنىڭ قولىنان اقىرىن ۇستاي الدى، ءتىپتى ساۋلە ىڭعاي بىلدىرسە قۇشاقتاۋدان دا تايىنار ەمەس.
— اپىر - اي، ساۋلەتاي اي! بۇل نەتكەن نە ەدى؟ نەتكەن تاماشا ەدى دەگەنىم عوي. تاماشا، تاماشا! مەن وتكەن ءتۇنى سەن تۋرالى ءبىر تاماشا ءتۇس كورىپ ەدىم، سونىڭ اينىماي كەلگەنىن قارا. ناعىز تاماشا سول. سول تاماشانىڭ ءبارى دە قۇتتى بولسىن، — دەپ وزىنە قاراي تارتىپ ەدى، ساۋلە ونىڭ قۇشاقتاعىسى كەلىپ تۇرعانىن ءسوزدى مە قالاي، قولىن اقىرىن تارتىپ الدى.
— ماكسيم ماكسيموۆيچ، كەشىرىڭىز، مەن ءسىزدىڭ الدىڭىزدا ءتىلسىز مىلقاۋ ەكەنمىن، ەڭ اقىرى سىزگە ايتار العىسىمدى دا ايتا المادىم. ءتىپتى بەرەكەلى ءسوزدىڭ ءبارى مەنەن بەزىپ كەتكەن سەكىلدى.
— مەن نە ايتارىڭدى ەستىمەستەن ۇقتىم، سوندىقتان ول ءۇشىن اۋرە بولماي مەنى تىڭدا. ءقازىر وسىندا وبكومنان، كومبيناتتان قۇرمەتتى ادامدار كەلەدى، مەن سولاردى قارسى الۋعا كەتتىم، سەن ءوزىڭنىڭ وسى كابينەتىڭنەن تابىلاتىن بول.
سافونوۆ سونى ايتتى دا، ساۋلەنىڭ جاۋابىن كۇتپەستەن شىعىپ كەتتى. كۇلتاي نە ءوزىنىڭ ايتا كەلگەن قۋانىشىن ايتا الماي، نە ساۋلەنى قۇتتىقتاي الماي ءۇنسىز وتىرعاندى. سافونوۆ كەتىسىمەن ول ۇشىپ كەلىپ ساۋلەنىڭ بەتىنەن قايتا-قايتا ءسۇيدى دە:
— باستىقتىعىڭا تاعار بايعازىم شالتايىمنىڭ ەرلىگى... ءما، وقى مىنانى! — دەپ ءتوس قالتاسىنان ءبىر قاعازداردى سۋىرىپ الىپ ساۋلەنىڭ الدىنا سارت ەتكىزدى.
— شالتاي!.. ەرلىك! — دەدى ساۋلە تاڭدانا قاراپ. سول ەكى ءسوز ويىنا توقىلعان سايىن شاتتانا ءتۇسىپ، الدىندا جاتقان قاعازداردى اشىپ وقي باستادى.
شالتايدىڭ ءوز حاتى وتە قىسقا ەكەن. اماندىقتان باسقا ايتقانى: «سەندەر مەنى الداساڭدار، مەن نەمىستەردى الدادىم. ءبىراق سەندەردىڭ الداۋلارىڭمەن ولگەن مەن جوق، مەنىڭ الداۋىما تۇسكەن ون جەتى نەمىس قىرىلىپ كەتتى. ونى مەن ايتپاي-اق قويايىن، جالعىز مەنى قورشاپ جاتقان ون جەتى نەمىستىڭ ەلىگىن ءوز كوزىمەن كورىپ، ءوز قولىمەن ساناعان پولك كومانديرى پولكوۆنيك پەن ءوزىمىزدىڭ باتالوننىڭ كومانديرى مايور ايتار» دەپتى. ساۋلەنىڭ قۋانىشتى كوزى ەندى گازەتتىڭ ءبىر ۇلكەن قيىعىنا ءتۇستى. ول گازەتتە تاراسوۆ دەگەن مايوردىڭ «ۇيدە قورقاق تۇزدە باتىر» دەگەن ماقالاسى بار ەكەن. ءبىراق قۇتتى بولسىن ايتۋعا جينالعان جۇرت قاپتاپ كەتتى دە، ساۋلە ونى وقي العان جوق.
ەلدىڭ ەڭ الدىمەن كەلگەن ءوزىنىن اكەسى قازىبەك پەن ميرون پاۆلوۆيچ ەدى. ءوز اكەسى قانشا قۋانسا دا تاسي قويماي، سابىرلىق ەتىپ:
— قايىرلى بولسىن، قاراعىم، — دەگەننەن باسقا ەشقانداي مەزرەت كورسەتكەن جوق. ال، ميرون پاۆلوۆيچ ساۋلەنى كەلە قۇشاقتاپ ماڭدايىنان ۇزاق ءسۇيدى دە:
— اسىعىستىق كەتتى دەپ ايىپ ەتپە، قىزىم، ءبىزدىڭ ايتا كەلگەن ارىزىمىز دا بار.
— ايتىڭىز.
— وبكوم ماعان ءتورت بولمە ءۇي بەرىلسىن دەپتى عوي. ەگەر، ول حابار راس بولا قالسا ماعان التى بولمە ءۇي بەرىڭىزدەر. ونىڭ ەسەسىنە مەن سىزدەرگە ءتورت بولمە ءۇي بەرەمىن.
ميرون اعايعا ءتورت بولمەلى ءۇي بەرىلەتىن بولعانىن ەستىگەننەن بەرى بۇل ەكى قارت بۇگىن بۇرىن ەشبىر ەلدە بولماعان بip ۇلكەن كەلىسىمگە كەلىپتى. ساۋلە ولاردىڭ سول ويىن تولىق سەزبەسە دە، جۇرەكتەرىندە دوستىقتىڭ جاڭا ءبىر مازداعى مازداپ تۇرعانىن ءسوزدى دە:
— جارايدى، ءتورت بولمەلى ءۇي تابۋ بىزگە كيىن ەدى، جاقسى بولدى. ەندى بىر-ەكى بولمەلى ءۇي تاۋىپ بەرەيىك، وزدەرىڭىزدەگى بارمەن التى بولمە بولسىن. بولەكباس سولاي دەپ جاز بۇيرىقتى، تەز! — دەپ ساۋلە ءازىل تاستاپ ەدى.
— جوق، قىمباتتىم، وزىمىزدەگى ءتورت بولمەگە جانە ءتورت بولمە قوسساڭ دا كەرەگى جوق. بىزگە ءوزىمىز كىرەتىن ەسىگى ءبىر، كۇنىمىز كىرەتىن تەرەزەسى ءبىر تۇتاس ءۇي كەرەك. ماسەلەن، مىناعان قارا، — دەپ ميرون قارت قولى قالت-قۇلت ەتىپ قاعازدى سىزا باستادى. — قاق ورتادا اس ىشەتىن ۇلكەن ءبىر بولمەسى، جۇمىس ىستەيتىن مىنا شەتتە ءبىر ۇلكەن بولمەسى بولسىن. ەندى قالعان تورتەۋىن بولەيىك. ءبىر بولمەسى الدىمەن ساعان، باستىقسىن عوي، تاڭداعانىڭدى ال. ءبىر بولمەسى شەكەر مەن مەنىڭ نەمەرە قىزىما، قالعان ەكى بولمەسى وسى وتىرعان ەكى اكەڭە. مىنە، قالعان ازعانا ءومىرىن بىرگە ءبىر ۇيدە وتكىزۋگە بەكىنگەن بىزدەرگە كەرەگى وسىنداي ءۇي.
ساۋلە ەكەۋىنىڭ اراسىنا تۇرا قالىپ، ەكەۋىنىڭ بەتىنەن ەكى ءسۇيدى دە:
— ءبىر عانا سىزدەردى ەمەس، شاحتاداعى بار ادامدى ءبىر سەمياداي ەتۋگە بار كۇشىمدى جۇمسارمىن، ازىرگە ايتارىم سول عانا، — دەدى.
ساۋلەنىڭ وزىنە ءوزى بەرگەن سەرتىندەي سەزىلگەن بۇل سوزىنە العىسىن ايتتى دا، قارتتار شىعىپ كەتتى.
بۇل كەزدە كومسومول ۇيىمىنىڭ سەكرەتار: سەرديۋك، سايران، شەكەرلەر دە كەلىپ تۇر ەدى. بولەكباس ولاردى سويلەتپەستەن:
— توقتاڭدار، جولداستار. ساۋلەتاي، بەرگەن بۇيرىعىنىڭ بۇلجىماي ورىندالۋىنا جاقسى ىرىم بولسىن، بۇيرىق جاز دەدىڭ عوي. ءقازىر ءبىر بۇيرىق بەرىپ جىبەرشى، مەن جازىپ جىبەرەيىن، — دەدى.
— سەن سونى ويناپ ايتساڭ، مەن شىن ايتقالى وتىرمىن، — دەدى دە ساۋلە سەرديۋككە قارادى. — جولداس سەرديۋك. مەن ءوزىمنىڭ بۇرىنعى ورنىما وسى بولەكباس بۇلدىرگەنوۆ جولداستى تاعايىنداماقپىن. بۇعان قارسىلىق جوق پا؟ قالاي قارايسىڭدار؟
— كومسومول ۇيىمى قارسى ەمەس، — دەدى سەرديۋك.
— مەن بە، مەن بە ايەلدەرگە باستىق بولاتىن، — دەپ بولەكباس وت باسىپ العانداي ىرشىپ تۇردى.
— ءيا، سەن! جاز بۇيرىقتى! — دەپ ساۋلە ونى يىعىنان باسىپ قالىپ، ورىندىقتا سىلق ەتكىزدى.
ون ەكىنشى تاراۋ
1
— «قانعا قان، جانعا جان!»
سوعىس باستالعالى جەتى ءجۇز توقسان كۇن، جەتى ءجۇز توقسان ءتۇن ءوتتى. ءار ءمينۋتى ءبىر عاسىردىڭ قاسىرەتىن ارقالاعان سول اۋىر كۇندەردە كەۋدەمىز كۇرسىنىپ، زەڭبىرەكتەرىمىز گۇرسىلدەگەن سايىن ۇرانىمىز «قانعا قان، جانعا جان» دەۋ بولىپ كەلگەن ەدى، سول قاھارلى ءسوز كەشەدەن بەرى دون دالاسىن كەرنەپ، جاۋ قامالدارىن تالقانداي باستاپتى، سونى ەستىگەننەن بەرى قاراعاندى شاحتەرلەرىنىڭ شاتتىعى شالقۋدا. سول شاتتىعى شالقىعانداردىڭ ءبىرى شەكەر. ول شاحتاعا تۇسكەلى تۇرعان ءوز ادامدارىنا دونباستىڭ ازات ەتىلە باستاعانىن ايتا كەلىپ، قاسىندا تۇرعان دامەننىڭ ارقاسىنان قاتتى قاعىپ قالدى.
— قانعا قان، جانعا جان! ول ءۇشىن، قالاي دا بۇگىن سايراننىڭ بريگادىسىنەن وزۋىمىز كەرەك، — دەپ ەدى، بىرەۋ ىسقىرىپ قويا بەردى. ول — شاحتىدان جاڭا شىققان سايران ەكەن، مانادان شەكەردىڭ ءسوزىن تىڭداپ تۇرا بەرىپتى، شەكەر وعان جالت قارادى دا، كۇيەدەن جىلتىراپ تۇرعان كوزىنە، اقسيعان تىستەرىنە كۇلىمسىرەي قاراپ:
— ءتۇرىڭ جەتىسىپ تۇرعانداي نەمەنەگە ىرسيا قالدىڭ؟ ءوزىڭ ايتقاندايىن، ءىشىن كۇيسە تۋز جالا دا، قۋ تىزەڭدى قۇشاقتاي بەر، ءبىز بۇگىن سەنەن قايتسەك تە وزامىز، — دەدى.
— «ارىستان ايعا شاۋىپ مەرت بولىپتى» دەگەن ولەڭدى ءبىلۋشى مە ەدىڭ؟ — دەدى سايران تۇمسىعىن كوتەرىپ.
شەكەر ونىڭ بۇلاي شالقۋىندا نە سىر بارىن ويلاعان جوق، وزىنە تەلمىرە قاراپ تۇرعان كوزىنەن ىشتەي ءبىر ءسۇيدى دە، جان قاناتىن قاعىسقىسى كەلگەندەي يىعىمەن ءبىر قاعىپ قالدى.
— سەنىڭ اسپانداعى ايىن، مەنىڭ قولىمداعى مىناۋ شامىم بولار، — دەپ سوزبەن دە قاعىسا كەتتى.
— قالاي تۇسىنسەڭ ولاي ءتۇسىن، — دەدى سايران ونان سايىن اسقاقتاپ، — مەن ءوزىمنىڭ بۇگىن ءبىر ساعاتتىڭ ىشىندە توعىز توننا كومىر بەرىپ، سەنىڭ جۇرەگىنە وت جاققانىمدى عانا ايتىپ تۇرمىن.
شەكەر ءالى تۇسىنگەن جوق، ونى ءوزى دە جاسىرعان جوق.
— تۇسىنبەدىم، قالاي-قالاي دەيسىڭ؟
— سەنىڭ مۇز جۇرەگىڭدى ءجىبىتۋ ءۇشىن، — دەدى سايران سالماقتاپ تۇرعانداي ءار ءسوزىن ءۇزىپ سويلەپ، — ءبىر ساعاتتىڭ ىشىندە ون سەگىز جۇمىسشى بەرەتىن كومىردى جالعىز ءوزىم بەردىم، ەندى تۇسىنىكتى مە؟
— ءبىر ساعاتتىڭ ىشىندە توعىز توننا؟ — دەدى شەكەر تاڭدانا سويلەپ، — سەنىڭ توننا دەپ تۇرعانىڭ كيلو بولار، ويلانشى.
— نە بولماسا توعىز كۇننىڭ ىشىندە بەرگەنىڭ بولار ايتىپ تۇرعانىڭ، — دەپ دامەن شەكەردىڭ ازىلىنە ءازىل قوسىپ ەدى، باسقا ايەلدەر دە كەۋكىلدەسە جونەلدى. بىرەۋلەرى سىپايى ازىلمەن، ەندى بىرەۋلەرى سىقاق كۇلكىسىمەن، كاكيما سياقتىلار دورەكىلەۋ سوزىمەن كەلەمەجدەپ سايراننىڭ ىزاسىن كەلتىردى.
— ەگەر وسى ايتقانىم راس بولسا، — دەپ سايران شەكەرگە قولىن ۇسىنا جاقىنداپ ەدى، شاحتانىڭ ىشىنەن ساۋلە باستاعان بىرنەشە ادام شىعا كەلدى دە، ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى. ساۋلە ايەلدەردىڭ ورتاسىندا كۇيەلى بەتى كۇلكىمەن جىلت-جىلت ەتىپ تۇرعان سايرانعا شاتتانا قاراپ:
— اسپانعا اتىڭدار، اسپانعا! — دەدى.
ساۋلەنىڭ سول ءسوزىن ەستي سالا ايەلدەردىڭ ءقايسىبىرى سايرانعا تاپ بەرىپ ەدى، شەكەردىڭ اشۋلى داۋىسى ساڭق ەتتى.
— وڭكەي داراقىلار! نەمەنەگە ماسايرايسىڭدار؟ ارتتا قالىپ مازاق بولعاندارىڭا ما؟
ول ءوز ادامدارىن وسىلاي شەنەپ تاستادى دا ساۋلەگە قارادى:
— سوندا قالاي، مىنانىڭ ءبىر ساعاتتىڭ ىشىندە توعىز توننا كومىر بەرگەنى راس پا؟
— ونىڭ، تاڭداناتىن نەسى بار؟ — دەدى ساۋلە كۇلە سويلەپ. — تاپ كۇنى ەرتەڭ ءدال وسى مەزگىلدە، سەن ونان ەكى ەسە اسىراسىڭ، سوندا وعان دا تاڭدانۋىمىز كەرەك پە؟
شەكەر ەندى ءبارىن دە ۇقتى. ول سايراننان قارا ءۇزىپ قالعانداي جاڭاعى ءبىر كەزدە قاتتى قاپالى ەدى، ساۋلەنىڭ سوڭعى ءسوزى ونى قايتادان جادىراتىپ جىبەردى.
— ە، سولاي ما ەدى، — دەدى دوڭگەلەك قارا كوزىنەن سايرانعا مىسقىل كۇلكىسىن ءبىر جىميىپ جىبەرىپ. بۇركىت تۇلكىگە تۇسكەن شاقتا سول تۇلكىنى ءوزى العانداي قورازدانىپ قارقىلداعان الا قارعانى تالاي كورگەن ەدىم، سايراننىڭ اۋزىنان جاڭاعى ەستىگەنىم سول الا قارعانىڭ قارقىلى ەكەن عوي.
شەكەردىڭ بۇل ءسوزى ايەلدەردىڭ كۇلكىسىن دۋ ەتكىزدى. سول دۋ ەتكەن كۇلكى شاپالاق بولىپ تيگەندەي بەتى دۋىلداپ سايران تۇر. ونىڭ تالاسارعا دارمەنى، داۋلاسۋعا دالەلى جوق، ويتكەنى سونشا مول كومىردى بەرگەن ميرون ءپاۆلوۆيچتىڭ كومباينى ەكەنىن شەكەر ءدال تاپتى.. ونىڭ. الا قارعاسى ءوزى ەكەنىن سايران سەزىپ تۇر، سونى سەزگەن سايىن ونىڭ ءتىلى بايلانا ءتۇستى. ءبىراق شەكەردىڭ شاتتىعى دا باياندى بولعان جوق، ول كەنەت ويلانا قالىپ ەدى، ءوڭى بۇزىلىپ سالا بەردى. سول سۇرلانعان قالپىن وزگەرتپەستەن:
— ول كومبايننىڭ العاشقى تىزگىنىن ماعان بەرمەك بولعانىڭىز قايدا؟ — دەدى ساۋلەگە تىكسىنە قاراپ.
— ايتقانىم ايتقان، — دەدى ساۋلە ونىڭ ارقاسىنان قاعىپ. ءبىز بۇگىن ءوزىمىزدى ءوزىمىز بايقاۋ ءۇشىن ەكى جىلعى ەڭبەكتىڭ العاشقى قيمىلىن عانا جاسادىق. ناعىز سىناۋ ەرتەڭ، ۇكىمەت كوميسسياسىنىڭ الدىندا. ول ابرويدىڭ يەسى سەنسىڭ. سايراي بۇگىن سەنى عانا تاڭداندىرسا، سەن ەرتەڭ، ساعاتىنا ون سەگىز توننا كومىر بەرىپ بۇكىل ەلدى تاڭداندىراسىڭ.
شەكەر ساۋلەنى مۇنان ءارى سويلەتكەن جوق، وكپەلەگەندەي ءتۇر كورسەتىپ قولىن ءبىر سىلتەدى دە، شاحتاعا قاراي تۇرا جونەلدى.
— نەمەنەگە تۇرسىڭدار! — دەدى كەيىن قالعان توبىنا زەكىرە داۋىستاپ.
ساۋلە مەن سەرديۋك ونىڭ سول مىنەزىنە سۇيسىنە قاراپ، الدەنەنى كۇبىرلەسىپ تۇر.
ولجاي مانادان دامەننىڭ وڭاشالاۋىن اڭدىپ تۇر ەكەن، شەكەردىڭ سوڭىنان تۇرا جۇگىرگەن ونى ۇستاي الدى دا:
— جاڭاعى توعىز توننانىڭ ىشىندە مەنىڭ دە ۇلەسىم بار، سەن ونى دا ەسكەر، پاپىشىم، — دەپ بۇعاعىنان ءبىر قاعىپ قالدى.
وسى كەزدە بۇيرا شاشى جالپ-جالپ ەتىپ بولەكباس جۇگىرىپ كەلدى.
— ساۋلەش، ساۋلەتاي ءسىزدى اندا شاقىرىپ جاتىر.
— كىم؟
— وڭكەي ءنان. قاسىندا ابزال اعاي باستاعان ءبىر توپ نوكەرى بار باتىردىڭ ءوزى كەلىپتى.
— باتىرى كىم؟ — دەدى ساۋلە. ونى نە ءۇشىن ايتقانىن ءوزى دە بىلگەن جوق. ويتكەنى بولەكباستىڭ ايتىپ تۇرعان باتىرى — سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى تەمىر ەكەنىن، ونىڭ دەمالىس الىپ كەشە وسى قالاعا كەلگەنىن، ونى قارسى الۋعا بۇكىل قالا جينالىپ، سول قارسى الۋدىڭ اقىرى ۇلكەن ميتينگىگە اينالعانىن ساۋلە بىلەتىن-دى. سوندىقتان بولەكباس قانشا لەپىرتسە دە ساۋلەنى ەلىرتە العان جوق.
ساۋلە كەلگەندە قوناقتار سافونوۆتىڭ كابينەتىندە وتىر ەدى. جەرگىلىكتى باسشىلار تۇگەل جينالىپتى. شاحتا كوميتەتى رۋساك تا، شاحتا باستىعىنىڭ شارۋاشىلىق جونىندەگى ورىنباسارى مىرقال دا كەلىپتى. بۇل ەكەۋى قاراعاندى ۇلكەيگەن سايىن وسىلاي كىشىرەيىپ كەتكەن-دى. ءبىراق، ەكەۋىنىڭ دە جۇمىسى ءقازىر جامان ەمەس. مىرقال شارۋاشىلىق جۇمىسىن قانداي جاقسى باسقارسا، رۋساك پروفسويۋزدىڭ جۇمىسىن، اسىرەسە سوسياليستىك جارىستى جاقسى جۇرگىزدى. ءبىراق دونباسس ازات ەتىلە باستاعاننان بەرى ونىڭ، جارنا جيناۋدان باسقا جۇمىسقا بەلسەندىلىگى ازايىپ بارادى.
كوڭىلدەگى ادامنىڭ كوزگە تۇسكىش كەلەتىنى قانداي، ەسىكتەن كىرگەننەن ساۋلەنىڭ كوزى تەمىرگە ءتۇستى. ابزال ەكەۋى الدەنەنى ءوز ارا اڭگىمەلەپ وتىر ەدى، ساۋلەنى كورە سالا ىزەت كورسەتە تۇرەگەلدى. ونىڭ قازىرگى ءتۇر سيپاتى كىمنىڭ بولسا دا كوزىن تارتاتىنداي ەدى. ساۋلە وعان بىردەن ارتىق قاراعان جوق. جاسى ۇلكەن دەپ ابزالعا، نە سىيلى دەپ تەمىرگە تۇرا ۇمتىلماي ەسىك جاق شەتتە وتىرعاندار مەن جاعالاي امانداسىپ بارىپ، تەمىرگە قولداسىپ ەدى، ول ساۋلەنىڭ قولىن جىبەرمەستەن:
— ءبارى دە قۇتتى بولسىن، اسىرەسە جەڭىس تۋىڭ قۇتتى بولسىن، — دەدى.
ونىڭ، «جەڭىس تۋى» دەگەن سوزىنە ساۋلە تۇسىنگەن جوق، قۇتتى بولسىن ايتۋدىڭ ءجونى وزىنىكى ەكەنى ەسىنە ءتۇستى دە:
— عافۋ ەتىڭىز، قۇتتى بولسىن ايتۋ مەنىڭ بورىشىم، — دەدى ەزۋ تارتىپ. — ەلىڭىزدىڭ ماقتانى بولا بەرىڭىز، ءارقاشاندا تىلەيتىنىم وسى.
— مەن وزىمە تىلەگەن باقىتتىڭ ءبارىن ساعان دا تىلەدىم، — دەدى دە تەمىر ونىڭ قولىن بوساتىپ جىبەردى.
ساۋلە بۇل سوزگە جاۋاپ قاتقان جوق. تەمىردىڭ ونداي جاقسى تىلەگىنە انتار العىسىن دا ايتقان جوق، الدەنەگە اسىققانداي ابزالعا تەز بۇرىلىپ كەتتى.
— الدىمەن تۋىندى قۇتتىقتايمىن، — دەدى ابزال سونان كەيىن...
— قايداعى تۋ؟ — دەپ ساۋلە ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
— ءشۇيىنشىمدى ازىرلەي بەر، وتان قورعاۋ حالىق كوميسسارىنىڭ ەكىنشى شاحتاداعى اۋىسپالى قىزىل تۋى سەندەرگە بەرىلىپتى. ول تۋدى ەرتەڭ سالتاناتتى تۇردە قابىلدايتىن بولاسىڭ.
ساۋلە مۇنى ايتقان ابزالعا دا:
— ساعان ول تۋدى تاپسىرۋ باقىتىنا مەن يە بولىپپىن، — دەگەن تەمىرگە دە «راقمەتتەن» باسقا ءسوز ايتپاي جاعالاي قاراپ تۇرىپ قالدى.
— مەن كىمدى قۇتتىقتاسام ەكەن؟ ءسىزدى قۇتتىقتاۋعا بولمايدى، ويتكەنى ءبىر شاحتاڭىز السا، ەكىنشى شاحتاڭىز ايرىلىپ جاتىر، ماكسيم ماكسيموۆيچ، مەن ءسىزدى قۇتتىقتايمىن، — دەپ ساۋلە ەكپىندەپ بارىپ سافونوۆتىڭ قولىن الدى.
— تەمىر اعاڭ سەكىلدى، مەن وزىمە نە تىلەسەم ساعان دا سونى تىلەيمىن، — دەدى سافونوۆ.
ساۋلە گۇل-گۇل جايناپ تەمىرگە قاراي كەلە جاتىر ەدى، ابزالدىڭ ەسىنە وتكەن ءتۇنى اكەسىنىڭ كۇنىرەنە ايتقان ءبىر ءسوزى ءتۇستى دە، قانىن مۇزداتىپ جىبەردى. ۇيتكەنى ول ساۋلەنىڭ كىم ەكەنىن، اتاپ ايتقاندا ءوزىنىڭ بولاشاق كەلىنى ەكەنىن اكەسىنىڭ سول سوزىنەن عانا بىلگەن-دى. ونىڭ ۇستىنە تەمىردىڭ ساۋلەگە دەگەن ىنتىقتىعى بۇرىنعىسىنان دا كۇشەيگەنىن سەزگەن-دى، سەزىپ قانا قويعان جوق، ءتىپتى تەمىردىڭ وزىنەن دە بۇگىن ەستىگەندى.
— ابزال اعا، ەسىڭىزدە مە، مۇنان ەكى جىل بۇرىن ءبىزدىڭ، ءبىر اڭگىمەمىز اياقتالماي قالعان ەدى اۋ، سول ۇزىلگەن اڭگىمەنى بۇگىن ساۋلەنىڭ الدىندا قايتا جالعاڭىزشى، — دەپ جالىنعان-دى. ونىڭ سول جالىنعانى ابزالدىڭ جانىن سول ساتتە قاتتى قيناعان ەدى، ءالى قينالۋدا ەكەن.
«نۇرلانىمنىڭ تاعدىرى نە بولىپ تىنعانىن بىلگەنشە، ساۋلە مەنىڭ نۇرلانىم، ول مەنىڭ نۇرىم. ءوز نۇرىمدى ءوزىم ولاي وشىرە الماسپىن» دەدى ىشىنەن.
ول وسىنداي ويدا وتىرىپ وزىمەن بىرگە كەلگەندەردىڭ ءبارى شاحتىعا تۋسۋ ءۇشىن جۇمىس كيىمدەرىن كيە باستاعانىن دا سەزگەن جوق. ءتىپتى ساۋلەنىڭ تەمىرگە: «ءسىز تۇسپەي اق قويىڭىز، شاحتانىڭ اۋاسى اۋىر كەلەر» دەگەنىن؛ «مەن مايداننىڭ تالاي ءتۇرىن كوردىم، ەندى جەر استىنداعى مايداندى كورگىم كەلەدى» دەگەن تەمىردىڭ ءسوزىن دە ەستىگەن جوق. تەك ساۋلەنىڭ:
— ابزال اعا؟ — دەگەن داۋسى شىققان كەزدە عانا سەلك ەتىپ ويدىڭ ۇيقىسىنان ويانىپ كەتتى.
ساۋلە ونىڭ ويىنداعىسىن ءسوزدى دە، مۇڭايا قاراپ تۇرىپ قالدى...
...باياعى ساۋلەنىڭ كىشكەنە كابينەتىندە تۇراتىن پلاكات ءقازىر ۇلكەيتىلىپ، ەسىك الدىندا تۇرۋشى ەدى. شاحتىعا قاراي بەتتەپ كەلە جاتقان تەمىردىڭ كوزى سوعان ءتۇستى دە، توقتاي قالدى.
— مىناۋ مىرقال اعايدىڭ داۋىرىنەن قالعان مۋرا ەكەن، — دەپ كۇلدى دە، — مىرقال اعا، وسىدان ەكى جىل بۇرىن ىشتە كەتكەن ءبىر سۇراۋىم بار ەدى، سونى سىزدەن سۇراسام قايتەدى؟
— تاك، سۇرا شىراعىم، سۇرا.
— الدىمەن جەر استىنداعى مايداندى كورىپ شىعايىن، مۇمكىن سىزدەن ەستىمەگەندى سول مايداننان كورەرمىن.
— ايتارىڭىز مىنا سۋرەتتەر جايىندا بولسا، ءقازىر ايتىپ قالىڭىز، ويتكەنى شاحتادان قايتا شىققانىڭىزشا بۇل جوق، بولادى، — دەدى ساۋلە كۇلىمسىرەي قاراپ.
— نەگە؟
— مۇنداي مازاقتى ءبىزدىڭ شاحتا وسى مينۋتتان باستاپ كورمەيتىن بولادى.
— وندا مەنىڭ مىرزەكەڭە قويار سۇراۋىم جوق.
بۇلاردىڭ قارسى الدىنان قارنى شەرميىپ پەريزات شىعا كەلدى دە، تەمىردى كورە سالىپ جالت بۇرىلدى.
— عاجاپ اۋ جاڭاعى پەريزات پا؟ — دەدى تەمىر ول كەتكەن جاققا تاڭدانا قاراپ.
ءارى تەمىردىڭ كوزىنە كوزى كەزدەسىپ، ءارى باسقالار جاۋاپ قاتا قويماعان سوڭ ساۋلە ءۇن قاتتى.
— جادىڭىزعا ساقتاعانىڭىزعا راقمەت.
— ول كىسى بىزدەن نەگە قاشتى؟
— ونى بولەكباستان سۇراڭىز، — دەپ ساۋلە ەندىگى جاۋاپتى بولەكباسقا اۋدارا سالدى.
— ول كىسى بىلتىر ماعان ۇيلەنگەن ەدى، سونىڭ ارقاسىندا ءبىر ازدان بەرى دەكرەتنىي دەمالىستا.
بولەكباستىڭ بۇل سوزىنە كەلە جاتقانداردىڭ ءبارى دۋ كۇلىپ ەدى، تەمىردىڭ:
— سوعىس شەشەسىنە جاققان ەكەن، بالاسى سويقاندى بولار دەگەن ىزعارلى سوزىنەن كەيىن ءبارى دە جىم بولدى. تەمىر سول سالقىن قالپىندا. ول ساۋلەنىڭ:
— سويقاندى بولسا دا تىرىلىك قىمبات ەكەن، — دەگەن سوزىنە وي جىبەرگەن جوق، نەمەرەلەرى مەن شوبەرەلەرىن شۇبىرتىپ كەلە جاتقان كۇلسىم اجەيدىڭ الدىنا بارىپ تۇرا قالدى.
— ارمىسىز، اجە.
— بار بول، بالام. ءۇنى ءمولدىر قاي بالاسىڭ؟
— مايداننان ۋاقىتشا كەلگەن بالاڭىزبىن. قالاي، قالىڭىز جاقسى ما؟
كۇلسىم اجەي كوزىنە تامان تۇسكەن اق شاشىن ءبىر جيىستىرىپ تاستادى دا تەمىرگە تەسىلە قاراپ:
— بالام، سۋرەتىڭدى بولسا دا ءوزىڭدى ءبىر كورگەن سەكىلدىمىن. — تەمىر جاۋاپ قاتقانشا بولعان جوق، قازان باس اتانعان نەمەرەسى ونىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاي باستادى:
— اجە، انەۋگى التىن جۇلدىز العان باتىر، — دەدى دە تەمىرگە قولىن ۇسىندى. —
— سالەمالەيكەم...
تەمىر ونى جەردەن كوتەرىپ الىپ بەتىنەن ءسۇيىپ ەدى، كۇلسىم اجەيدىڭ ءاجىمى قالىڭ بەتىنەن انالىق مەيىرىمى جارقىراي ءتۇستى. ول ءۇنسىز كەلىپ تەمىردىڭ ماڭدايىنان ۇزاق ءسۇيدى دە:
— كوپ جاسا، بالام. جۇلدىزىڭ بيىك جان ەكەنسىڭ. باعىڭا جۇلدىزى جانعان قىز كەز بولسىن، ءامين، — دەدى بەتىن ءبىر سيپاپ.
ول سونى ايتقان كەزدە تەمىردىڭ دە، ساۋلەنىڭ دە جۇرەگى ءلۇپ ەتتى. ءبىراق، ەكى جۇرەكتىڭ ءلۇپىلى ەكى باسقا.
2
ورتالىق شترەكتە قولتىقتاسىپ كەلە جاتقان ميرون، قازىبەك، تايمان ۇشەۋى ۇزاق ومىرلەرىنىڭ ەڭ ۇلكەن جەمىسىن بۇگىن عانا كورگەندەي تىم شات ەدى، كەنەتتەن ءبىر وي ءتۇستى دە، تايماننىڭ قۋانىشىن قايداعى ءبىر قارا تۇمان باسىپ كەتتى. ويتكەنى، ول كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساۋلەنى نۇرلاننىڭ كوزىندەي كورەتىن ەدى، سوندىقتان ول نە ايتسا سونىڭ بارىنە كانە بەرەتىن. ول بريگاديرلىكتى تاستاڭىز دەپ ەدى، تاستادى. ول وزىمە كەڭەسشى بولىڭىز دەپ ەدى، بولدى. تەك پەنسياعا شىعىڭىز دەگەن تىلەگىن قابىلداعان جوق. ءبىراق كومباين قاي كۇنى كومىر بەرە باستاسا، سول كۇنى ول شىعۋعا ۋادەسىن بەرگەن-دى، سول ۋادەلى كۇن جەتتى. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ ەنبەك قىزىعىنىڭ شىنىمەن-اق وسىمەن بىتكەنى مە؟
ول سونى ويلاپ قينالىپ كەلەدى.
ال، ونىڭ، سىرلاسى دا مۇڭداسى قازىبەك باسقا قيالدى كەزىپ كەلەدى. ول ميرون ءپاۆلوۆيچتى وڭ جاق قولتىعىنان دەمەپ كەلە جاتىر ەدى، ءبىر كەزدە كەۋدەسىن كەرە دەمىن تەرەڭنەن ءبىر تارتىپ الىپ ويىنداعىسىن اقتارىپ سالدى:
— تايمان، سەن ەكەۋمىز ءبىر جىل تۋعان قۇربى ەدىك. قۇربى بولساڭ دا كەلىندى مەنەن بۇرىن ءتۇسىرىپ، قىزدى مەنەن بۇرىن ۇزاتىپ قىزىعىن كورگەن ەدىڭ. جالعاننىڭ جازىمى كوپ قوي، دۋلاتىم ولاي-بۇلاي بولىپ كەتسە، مەنىڭ ساۋلەتايدان باسقا كىمىم بار؟ مەن ونى بولەك ءۇي ەتكەنشە تەمىردى قولىما السام دەيمىن. وسىعان سەن نە دەيسىڭ؟
قازىبەك بۇل سوزىمەن تايماننىڭ جانىنا قانداي قاياۋ سالعانىن سەزگەن جوق. ويتكەنى ساۋلە مەن نۇرلاننىڭ تايمان بىلەتىن سىرىن ول بىلمەيتىن. سوندىقتان، ول تايماننىڭ تۇنشىعىپ قالعانىن اڭعارماعان.
— اۋ، ءتىلىڭ بايلانىپ قالدى ما، مەن ساعان ايتىپ كەلەمىن عوي، — دەدى.
تايمان اۋىر كۇرسىندى دە:
— ەگەر ءوزى سۇيمەسە، سەن ونداي اسىل ادامدى ەسكىلىكتىڭ شىڭىراۋىنا سۇيرەمە.
— تايپەگىم اۋ، سەن قايدا لاعىپ كەتتىڭ؟
— مەن لاقسام دا سەنىڭ قارا اسپانىڭا جۇلدىز بولىپ اعىپ كەلەمىن.
قازىبەك ونىڭ بەتىنە جالت قارادى، ءبىراق شاحتانىڭ وزىنە ءتان قارا ءتۇنى تايماننىڭ كۇيىن كوزگە تۇسىرگەن جوق.
— ءبارى بوس ءسوز، — دەدى قازىبەك قولىن سەرمەپ، — تەمىر جامانشىلىقتى دا، جاقسىلىقتى دا ساۋلە ءۇشىن كورگەن ادام، مەن ونىڭ اكەسىنىڭ قۇدالىعى ءۇشىن ەمەس، ءوزىنىڭ سول ادامدىعى ءۇشىن قارىزدارمىن. ونى تۇسىنبەيتىن مەنىڭ ساۋلەشىم اقىلسىز ەمەس.
— ءيا، ول اقىلدى، مەن ساعان جاڭاعى اقىلدى سوندىقتان دا ايتىپ كەلەمىن.
— ونداي اقىل وزىمدە دە جەتكىلىكتى.
— ەگەر تەمىردىڭ ءوزى ۇناتپاسا قايتەسىڭ؟
— ءا، وندا داۋىم جوق. باعىڭ اشىلسىن قاراعىم دەيمىن دە اق باتامدى بەرەمىن. توقتا، مىنا كەلە جاتقاندار كىم بولدى ەكەن؟
مانادان ءۇنسىز كەلە جاتقان ميرون قارت توقتاعان سوڭ بارىپ ءۇن قاتتى.
— كەلە جاتقاندار كىم بولسا دا كوپ جاساسىن. ەگەر سولار كەلمەگەندە سەندەر مەنى سۇيرەپ ولتىرەتىن ەدىڭدەر! مىنا ءبىر اعاشتىڭ ۇستىنە وتىرا تۇرايىنشى.
بۇلار شترەكتى ىرگەلەي جاتقان ءبىر جۋان اعاشتىڭ ۇستىنە جايعاسىپ وتىرعانشا بولعان جوق، اق كويلەكتى بىرەۋ قاستارىنان جۇگىرىپ وتە شىقتى. ول بولەكباس ەكەن. قوناقتاردىڭ وسى ۋچاسكەگە باراتىنىن ەستي سالا جۇمىس كيىمىن كيمەستەن جونەلىپتى.
توپتى باستاپ كەلە جاتقان ساۋلەنىڭ ءوزى بولاتىن. ول جولدا وتىرعان قارتتاردى كورىپ توقتاي قالىپ ەدى.
— قاراعىم اۋ، مىناۋ تەمىر مە؟ — دەگەن قازىبەكتىڭ داۋسىن تەمىر تاني كەتتى دە:
— اسسالاۋماعالايكۇم، — دەدى قولىن ۇسىنا جاقىنداپ. ءبىراق قازبەك قولىن ۇسىنعان جوق، قۇشاعىن جايىپ:
— ءوزىڭدى اكەل، ءوزىڭدى، — دەدى. ونىڭ قۇشاعى تەمىرگە باسقا ءبىر قۇشاقتى اڭساتىپ جىبەردى.
— تانىسىڭىزدار، سىزدەرگە جەر استىنداعى مايداننىڭ مارشالىنداي كورىنگەن مىنا كىسى مەنىڭ تايمان دەيتىن اكەم، — دەپ قولىمەن تايماندى قۇشاقتاپ ەدى، ونىڭ مۇنى نە ويمەن ايتىپ تۇرعانىن سەزگەندەي تەمىر قولىن الدىمەن ميرون پاۆلوۆيچقا سوزدى.
— ميرون اعاي، اتى مايدانعا دا جەتكەن داڭقتى اكەمىزگە جاۋىنگەرلىك سالەم، — دەدى تەمىر، تايمانعا باسىن ءيدى. سىزگە ايرىقشا سالەم. ويتكەنى ءسىزدىڭ كىم ەكەنىڭىزدى اتاپ ايتقاندا اكەمنىڭ دوسى ەكەنىڭىزدى بۇگىن عانا ءبىلدىم.
— جاقسىلىقتىڭ ەرتە-كەشى جوق، بالام، كەش بولسا دا بىلگەنىڭە راقمەت. سوزىمنەن ءمىن تاپتىڭ با، نەگە قاراي قالدىڭ؟
— جۇزىڭىزدەن جاستىقتىڭ جالىنىن كورىپ تۇرمىن.
— كەيبىر جىگىتتەردەن جاس ەكەنىم راس، — دەدى تايمان مارقايىپ. — ءيا، شىن اسىل ادامدار ون بەسىندە ەرجەتىپ، توقسانعا دەيىن قارتايمايدى ەكەن، مەن وسى تۇرعان ۇشەۋىڭىزدەن سونى كوردىم.
— ون بەسىندە ەرجەتىپ، توقسانعا دەيىن قارتايمايدى. ءيا-يا، — دەپ ميرون پاۆلوۆيچ ويلانا قاراپ از تۇردى دا:
— وتە دۇرىس ايتاسىڭ بالام. بۇل قازاق دەگەن حالىق ساراڭدىق پەن كارىلىكتى بىلمەيتىن حالىق ەكەن.
— مەن وسى تۇرعان قازاقتاردىڭ ەڭ قىمباتىنا قولقا سالامىن، قانداي مىرزا ەكەنىن سوندا كورەرسىز.
ونىڭ قولقاسىنىڭ نە ەكەنىن سەزگەندەردىڭ ءبىرى ساۋلە ەدى. ول نە دەرىن بىلمەي ءوزىن ءوزى قاراڭعىعا سۇڭگىتىپ جىبەردى دە، ابزالعا كوز تاستادى. وزىنە تاستالعان كوزدەن كوڭىل كۇيىن كورگەندەي ابزال ءۇن قاتتى:
— ءبىزدىڭ تىلداعىلار ءسوز جاعىنان دا مايدانداعىلاردان قالىسا قويماس، سوندىقتان بۇل شالدارمەن اڭگىمەمىز كەيىن ەكەنىن ەسكەرەيىك تە ىلگەرى جۇرەيىك.
ونىڭ «شالدارمەن اڭگىمەمىز كەيىن» دەگەن اششى كۇدىگى الىستان وراعىتىپ كەلىپ ساۋلەنىڭ جۇرەگىنە دە ءتۇيىلدى. ءبىراق ول سىر سەزدىرمەي:
— بەرى جۇرىڭىزدەر، — دەدى دە قوناقتارىن باستاي جونەلدى.
بۇلار بەتتەپ كەلە جاتقان لاۆادا جۇمىس قىزۋ ءجۇرىپ جاتىر. جان سالا قيمىلداعان شەكەردىڭ بريگاداسى بۇگىن كومىردى تاۋ سۋىنداي تاسقىنداتىپ جىبەرىپتى، سوندىقتان ونىڭ كوزىنەن شاتتىق وتى ءجيى جالتىلدايدى.
— توك، توگىڭدەر تەردى! تەر توگىلمەي جەر تەبىرەنبەيدى، جەر تەبىرەنبەي ەل كوگەرمەيدى، توگىڭدەر! كاكيما جاپ اۋزىڭدى دارىلداماي. توك، اياماي توگىڭدەر!
شەكەردىڭ بۇل ءسوزىن كاكيما ەستىسە دە ەلەگەن جوق. ويتكەنى وسىدان ەكى كۇن بۇرىن مايداننان كۇيەۋى قايتىپ كەلگەن-دى، ول جارالى كەلسە دە كاكيما سونان بەرى كوڭىلدى. بۇگىن جۇمىستا جاعى تىنىم تاپپاي «بايان اۋلى باسىنان بۇلت كەتپەسكە» باسىپ وتىر. ءبىراق داۋسى بۇرىنعىداي ەمەس، ارىق قارعانىڭ داۋسىنداي بار-بار ەتەدى.
— اعاي كەلگەننەن بەرى وڭەشىڭ مىنا تەمىر ناۋاعا ۇقساپ كەتىپتى، داڭعىرلاي بەرمەي قويساڭ قايتەدى؟
شەكەردى ەرەگىستىرسە وزىنە جايلى تيمەيتىنىن ءسوزدى دە، كاكيما جىم بولدى، ءبىراق كومىر سالعان قيمىلى باسەڭدەگەن جوق. وسى كەزدە تومەنگى جاقتان بولەكباستىڭ:
— شەكەرجان، قايداسىڭ؟ شەكەرجان! — دەگەن ەنتىككەن داۋسى شىقتى.
— مۇندامىن، مۇندا!
— ويباي، شەكەرجان، وكپەم نەتىپ كەتتى عوي. تەمىر وسىندا كەلە جاتىر.
— تەمىر!.. وسىندا ما؟
— وسىندا بولعاندا تۇپا - تۋرا سەنىڭ بريگاداڭدى كورگەلى كەلەدى. جولداس سافونوۆ ءبىزدىڭ ايەلدەر ۋچاستكەسىن ولتىرە ماقتاپ ەدى، سونان كەيىن ول قىزىعىپ كەتتى. ال، جانىم، نەتىپ ۇستاي كور.
— نەنى؟..
— بريگاديردى دەيمىن. ۋھ، وكپەم، وكپەم، شەكەرجان، ول سۇراعاندا قىسىلماي جاقسىلاپ بەر.
— نەنى؟
— تۋ ءوزىن بۇگىن نەمەنە، كەششە بولىپ كەتكەنبىسىڭ؟ جاۋاپتى دەيمىن. ۋھ، جانىم اي، — دەپ جانتايا كەتىپ ەدى، كوزى شەكەردىڭ تۇسىنداعى تىرەۋ قويىلماعان جەرگە ءتۇستى دە باسىن كوتەرىپ الدى. بۇل كەزدە شەكەر ءوزىنىڭ ورنىنا بارعان ەدى، ول وڭ - سولىنا بىردەي قاران الدى دا:
— ال دوستارىم، سايران ولگەندەگىدەن كەم بولماسىن، قيمىلداڭدار! — دەپ بار داۋسىمەن ايعاي سالدى.
ءدال سونىڭ وسى ءامىرىن كۇتىپ تۇرعانداي تەمىر ناۋا ىشقىنا سوعىپ، ىرعالا باستاعان سوڭ بولەكباس داۋسى شەكەرگە ەندى جەتپەيتىنىن ءسوزدى دە جاقىنداپ كەلىپ:
— مىناۋ اراعا نەگە تىرەۋ قويعىزباعانسىڭ؟ — دەدى يىعىنان تارتىپ.
— تىرەۋشىلەر قولىمدى بوگەيتىن بولدى، قۇلاي قويماس، بوگەمەڭىز.
— ءسوزدى قوي دا ءقازىر تىرەۋ قويعىز! ايتپەسە كومىردىڭ استىندا قالاسىڭ، ءتىل ال، — دەپ بولەكباس بۇيىرا سويلەپ ەدى، شەكەر اجالدىڭ وزىمەن ەگەسكىسى كەلگەندەي كومىردى بۇرقىراتا جونەلدى.
— بۇگىن سايراننىڭ بريگادىسىنەن وزباساق ماسقارا بولامىز، بوگەمەڭىز. توبەنىڭ قۇلاماسىنا مەن كەپىل، الان بولماي كەتە بەرىڭىز.
— و، سايراننان وزاتىن بولساڭ سال جانىڭدى، — دەدى دە، بولەكباس قوس تىزەسىمەن جىلجىعان كۇيى شەگىنىپ كەتتى. ءبىراق شەكەردىڭ دەگەنى بولمادى. كونۆەيەر كەنەت توقتاپ قالدى. ونى توقتاتقان ساۋلە ەدى. كونۆەيەردىڭ مەزگىلسىز توقتاعانىن كورىپ ىزالانا قالعان شەكەردىڭ قۇلاعىنا تومەنگى تۇستان ساۋلەنىڭ داۋىسى شىقتى.
— كەلە جاتىر! كەلە جاتىر، — دەدى بولەكباس قالبالاقتاپ. — سەن بەرى تامان كەل! اناۋ ارا قۋلاپ كەتسە، تەمىردى الا كەتەرسىڭ.
بولەكباستىڭ بۇل جاقسى نيەتى كەيىن جامانشىلىققا اينالىپ كەتتى. ويتكەنى ساۋلە جاقىن كەلسە ول جەردىڭ قۇلاۋىنا از-اق قالعانىن كورەتىن ەدى دە، تىرەۋ قويعىزباي جۇمىس ىستەتپەيتىن ەدى، ءوزى باستىق بولعالى اپاتتىڭ ۇساق تۇرىنە دەيىن جويعاندىقتان ول ەشقانداي ءقاۋىپ ويلاماستان بەيقام كەلە جاتتى.
قوناقتاردى باستاپ كەلە جاتقان ساۋلەنىڭ ءوزى بولاتىن. ول لاۆانىڭ ورتا تۇسىنا كەلگەندە:
— شەكەر قايداسىڭ؟ — دەدى داۋىستاپ.
— مىنە، وزىڭىزگە قاراي جىلجىپ كەلەمىن.
تەمىردى كورگىسى كەلگەن ايەلدەر شەكەردىڭ ماڭىنا توپتالعان ەدى، تەمىر الداعى ساۋلەنىڭ قاتارىنا كەلە بەرە:
— سالاماتسىزدار ما، اپا-قارىنداستار! — دەدى.
— سالامات بولىڭىز، اعاي.
شەكەردىڭ وسى ءسوزى ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن تەمىرگە ايتىپ بەردى.
— وسىنىڭ ىشىندەگى كومانديرى سەن بولارسىڭ، تانىسىپ قويايىق، مەن كاپيتان تەمىر سايداقوۆ دەيتىن بولامىن.
— ونان دا انىعىراق بىلەمىز كىم ەكەنىڭىزدى. مەن ايەلدەر بريگاداسىنىڭ بريگاديرى ەرمەك قىزى شەكەر دەيتىن بولامىن، — دەدى شەكەر دە ءسوزىن شىرەندىرە سويلەپ.
— وتە جاقسى، ال بريگادير جولداس، حال قالاي؟
— مايدانداعى سىزدەردىڭ حالدارىڭىز قانداي بولسا، ءبىزدىڭ حالىمىز دا سونداي. سىزدە شابۋىلعا شىقساڭىزدار ءبىز دە شىقتىق.
تەمىر وعان كۇلىمسىرەي قاراپ از وتىردى دا:
— مايداننىڭ الدىڭعى شەبىندە جۇرگەندەردىڭ ءبىر جاۋ ولتىرمەگەنى كەم دە كەم. ال، سەندەردە قالاي؟ — دەدى.
— ءبىز دە سونداي. ءبىز الدىڭعى شەپكە بارىپ اۋرە بولماي اق نەمىستەردى وسى جەردە تۇرىپ اق جايراتىپ جاتىرمىز، وعى بەس مىڭ كيلومەتر جەرگە جەتەتىن قۇرال بىزدە عانا بار...
— و، الىسقا سەرمەيدى ەكەنسىڭ قارىنداسىم جاسا، كوپ جاسا، — دەدى تەمىر.
وسى كەزدە تاۋدان قۇلاعان تاستاي زىمىراپ ۋكلوندا سايران كەلە جاتتى. ول تەمىردىڭ شاحتىعا تۇسكەنىن كەش ەستىپ ولاردى «كومسومولدار ۋچاستكەسىنە بارار، مۇمكىن كومبايندى ماعان شاپقىزىپ كورەر» دەگەن ويمەن تاماعىن دا ىشپەستەن شاحتىعا قايتا تۇسكەن ەدى. جولشىباي كەزدەسكەندەردەن:
— تەمىرلەر قايدا، قالاي كەتتى؟ — دەپ سۇراۋ سالا ۇشىپ كەلەدى. سۇراي-سۇراي تەمىرلەردىڭ ىزىنە دە ءتۇستى. قۇستاي ۇشىپ ايەلدەردىڭ ۋچاستكەسىنە دە جەتتى. ءبىراق ول كەلگەن كەزدە قوناقتار كومبايندى كورۋگە كومسومولدار ۋچاستكەسىنە كەتىپ قالعان ەدى. لاۆانىڭ اۋىز جاعىندا وتىرعان ايەلدەر «وسىندا، وسىندا، شەكەردىڭ قاسىنا بارساڭ ولاردى تاباسىن» دەپ ونى الداپ، اداستىرىپ جىبەردى.
اڭعال بايعۇس ايەلدەردىڭ الداعانىن بىلمەي شەكەرگە قاراي ورلەپ كەلە جاتىر ەدى، الدىڭعى تۇستان الدەنەنىڭ سىلق ەتىپ قۇلاعانى، الدەكىمنىڭ:
— اھ! — دەگەن اششى داۋىسى شىقتى.
ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانىن ءبىلىپ اۋىزعا قاراي تۇرا قاشقان ايەلدەردىڭ قايسىبىرەۋى جولداعى سايراندى دا باسىپ كەتتى. ول نە ىستەرىن بىلمەي بىرەسە دۇركىرەپ بارا جاتقان ايەلدەرگە، بىرەسە جاڭاعى جان داۋسى شىققان جاققا ۇمتىلادى. سو كەزدە قاراڭعى تۇكپىردەن دامەننىڭ:
— ءاي، ءاي، شەكەردى كومىر باسىپ قالدى. ءاي، كەلىڭدەر، كەلىڭدەر! — دەپ جىلامسىراعان داۋسى شىققاندا بارىپ، سەلك ەتە ءتۇستى دە، ورگە قاراي اتقي جونەلدى.
سايران جەتىپ بارىپ جالما-جان تىرەۋلەردى تىرەپ جىبەردى دە:
— اكەل كۇرەكتى! — دەدى. باسقا ءسوز ايتا العان جوق، ءۇي ورنىنداي جەردى الىپ جاتقان كومىردى بۇرقىراتىپ جونەلدى. سول كەزدە وعان كومىلىپ جاتقان شەكەر ەمەس، ءوزىنىڭ جۇرەگىندەي سەزىلدى دە اشىنعان جاننىڭ اششى تەرى سۇمەكتەپ كوزىن جاۋىپ كەتتى، وعان دا قارايتىن ەمەس، جارى ءۇشىن جانىن سالىپ اجالمەن جالعىز سايران عانا الىسىپ جاتىر.
بۇل كەزدە تەمىر كومبايندى كورىپ، ميرون قارتپەن كوڭىلدى اڭگىمەدە تۇر ەدى، مىنا جايسىز حابار جەتتى دە، ولاردىڭ اڭگىمەسىن بۇزىپ جىبەردى.
— قۇتسىز قوناق بولدىم اۋ، ءبىز دە بارايىقشى، — دەن ول كەرى بۇرىلىپ ەدى.
— بىزدە ۇلكەن اپات بولۋى مۇمكىن ەمەس، بارماي-اق، قويىڭىزدار، — دەپ ساۋلە جالعىز جونەلدى.
ول كەلگەن كەزدە ماناعى ۇركە قاشقان ايەلدەر دە سايرانعا كومەكتەسىپ شەكەردى شالا جانسار كۇيىندە ارشىپ العان ەدى. ونىڭ ءۇنى شىققانشا سايراننىڭ جانى شىعاتىن، ول ءوزى اتتارىن بىلەتىن قۇدايلاردىڭ بارىنە جالبارىنىپ زارلاپ وتىر. ونىڭ كەۋدەسىنە ءوز جۇرەگىن سالعىسى كەلگەندەي، ايەلدەرگە شەكەردىڭ بەتىن جەلپىتە وتىرىپ، ءوزى ونى كەۋدەسىنە قىسا تۇسەدى. شەكەردە ءالى ءۇن جوق.
— دارىگەرگە جۇگىرمەي مەن نەگە تۇرمىن وسى، — دەگەن بولەكباستىڭ داۋسىنا ىلەسە ساۋلەنىڭ:
— سەن الدىمەن بۇلدىرگەن جەرىندى جوندەپ ال، — دەگەن ءزىلدى ءۇنى شىقتى. ول سونى ايتا كەلىپ شەكەردىڭ تامىرىن ۇستاپ بايقادى دا سايرانعا ءامىر ەتتى. — كوتەر جىلدام!
...قارا كيىمدى بىرەۋ قاشىپ كەلەدى، اق شاپان كيگەن ءبىر ايەل ونى قۋىپ كەلەدى، «ۇستا انا ۇرىنى، ۇستا!» دەپ اق شاپاندى ايەل قاراڭعى كوشەنى باسىنا كوتەرە ايعايلاپ كەلەدى، ونىڭ الدىنداعى قارا كيىمدى بىرەسە كۇلىپ، بىرەسە:
— قاپ، مىنانىڭ ىزاسىن اي، ءا! — دەپ كۇيىنىپ كەلەدى. ءبىراق ونىڭ باقىتىنا قاراي ءدال بۇل كەز جۇرەكتىڭ سوعىسىنان باسقا بارلىق قيمىلدىڭ توقتاي تۇرعان كەزى ەدى، سوندىقتان ەرە قۋعان دا، قارسى كەزدەسكەن دە ەشكىم بولعان جوق. اق شاپاندى ايەلدىڭ ايعايىن اۋرۋحانانىڭ الدىنداعى راديونى تىڭداپ تۇرعانداردىڭ ءبارى دە ەستىدى. ءبىراق قۋانىش قۇشاعىندا تۇرعان جۇرت مىنا حاباردى ەستىمەي جەر سىلكىنسە دە، ءۇي ورتەنسە دە ەلەر ەمەس. ەشكىم ەرە قۋىسپاعان سوڭ جالعىز ءوزى قۋا بەرۋگە قورقىپ اق شاپاندى ايەل دە كەيىن قايتتى.
بۇل كەزدە بۇيرىق وقىلىپ ءبىتىپ، دونباستى ازات ەتكەندەرگە موسكۆادان كورسەتىلگەن قۇرمەتتىڭ ايدىندى ءۇنى الەم كوگىنە ورلەي باستاعان ەدى. كوڭىلدەرى ءدال سونداي كوتەرىلىپ شاتتانىپ تۇرعان جۇرت اق. شاپاندى ايەلدىڭ اشۋلى ءسوزىن كۇلكىمەن قارسى الدى.
— ە، ۇرى بولسا بولار. دوننىڭ بويىنداعى ءبىزدىڭ اسكەرلەر بۇگىن ءبىر نەمىستى زەڭبىرەكتىڭ ىشىنە سالىپ وسىلاي قاراي اتىپ جىبەردى، دەپ ەدى، سول وسى ەكەن عوي.
اق شاپاندى ايەل جۇرتتىڭ مۇنداي ازىلىنە بۇرىنعىدان بەتەر اشۋلانىپ ىشكە كىرىپ كەتىپ ەدى، بۇرىنعىدان بەتەر ايقايلاپ قايتا شىقتى.
— احا-احا، احا-احا! كورىڭدەر احا-حانىڭ اياعىن. نارسە عانا ەمەس، ادام جوعالىپتى. ون ءبىرىنشى پالاتاداعى اۋرۋ ادام جوق، جاڭاعى ۇرىنى مەن سول پالاتكانىڭ تەرەزەسىنىڭ الدىنان كورگەنمىن.
— نە دەيدى؟
— راس ايتا ما؟ — دەپ جاڭاعى سىقاقتاعىشتار دا ون ءبىرىنشى پالاتاعا قاراي جۇگىردى. ءبىراق بۇل جۇگىرىستەن ەشتەڭە شىققان جوق، ونداعى ادام قايدا كەتسە دە كەتىپ قالىپتى. پالاتاداعى نارسەلەر تۇگەل، ەڭ اقىرى اۋرۋدىڭ كيىپ جۇرگەن كيىمدەرى دە تۇگەل وسىندا. بۇل قالاي؟ جالاڭاش كەتكەن بە؟
ويلاپ-ويلاپ، بۇل قالاي ەكەنىن ەشكىم تابا المادى. بۇرىن كىسى جوعالتىپ كورمەگەن اۋرۋحانانىڭ، قىزمەتكەرلەرى ۇرەيلەنىپ جان-جاقتى كەزۋىلدەپ، ىزدەستىرىپ ەدى، تابا الماعان سوڭ شۋىلداسىپ ەسىك الدىنا قايتا جينالدى.
— وندا كىم ەكەنىن بىلەتىندەرىڭ بار ما؟
— بار. مەن بىلەمىن. كەشەگى شاحتى استىندا جارالاناتىن شەكەر دەيتىن قىز.
— اپىر - اي، كورىكتى دە، كەسىرلى دە قىز ەدى. كوركىنە قىزىققان بىرەۋ ءولتىرىپ كەتپەگەي ەدى؟
— قىزىققان ادام ولتىرە مە ەكەن؟
— قىزىعۋدان كۇيىنۋ دە تۋادى عوي. كەسىر مىنەزى كەكتەندىرسە، كىم بىلەدى.
— مۇمكىن ۇيىنە قاشىپ كەتكەن بولار؟
— جوق، ول ونداي اقىلسىز ەمەس. ءومىر شىركىننىڭ ءتاتتى ەكەنىن جاڭا ءبىلدىم عوي. وسىندا ءبىراز كۇن جاتىپ دەنساۋلىقتى مىقتاپ الماسام بولماس دەپ مانا قاقساپ جاتقان.
— قاشىپ بارسا ساۋلە ونى وڭدىرا ما، ول سونىڭ جاقىنى عوي.
— وندا ول جازىم بولدى.
— نانباساڭدار تەلەفون سوعىڭدارشى، سول قىز ءدال ءقازىر ۇيىندە وتىر.
وسى سوزگە توقىراعان جۇرت ءبىر سايابىرلاپ تەلەفون ماڭىنا توپتالعان ەدى، تەلەفوننان ساۋلەنىڭ اشۋلى جاۋابىن ەستىپ قايتا شۋلاسا باستادى.
— ۇيىنە بارماپتى، ەندى قايتتىك، قايدان ىزدەدىك؟
— تاراڭدار جان-جاققا، قاراڭدار تاعى! — دەدى ەڭسەلىلەۋ كەلگەن ءبىر اقسارى ايەل. ول تۇنگى باقىلاۋداعى دوكتور ەدى.
اۋرۋحانا تۇرعان قاراڭعى كوشەنى اق شاپان كيگەندەر تاعى قاپتاپ كەتتى. اندا-ساندا «شەكەر!» دەپ ايعايلاسىپ تا قويادى. شەكەر دە جوق، ەشبىر دىبىس تا جوق. تەك بۇلاردى سىقاقتاعانداي اسپانداعى جۇلدىزدار عانا جىمىڭدايدى.
وسى كەزدە ءبىر ماشينا قاراڭعى كوشەنى جارقىراتىپ كەلىپ اۋرۋحانانىڭ الدىنا تۇرا قالىپ ەدى، شەكەردى ىزدەپ جۇرگەندەر جان-جاقتان سوعان قاراي جۇگىردى. ءبىراق ولاردىڭ شەكەردى الىپ كەلگەن بىرەۋ بولار دەگەن ءۇمىتى دالاعا كەتتى. بۇل شەكەردى ىزدەپ كەلگەن ساۋلە ەكەن. دوكتورمەن سويلەسىپ ءمان-جايعا قانعاننان كەيىن ونىڭ اشۋى كۇشەيە ءتۇستى دە اقىلى توقىراپ قالدى. ويتكەنى، شەكەردىڭ ءوز بەتىمەن قاشىپ كەتۋى مۇمكىن ەمەس، كەتسە سايران ارقىلى ۇرلاتىپ السا دا ۇيدەگى كيىمدەرىن الدىرار ەدى، جاڭا عانا ءوز كوزىممەن كورىپ تۇگەندەپ شىقتىم، كيىمدەرىنىڭ ءبارى ۇيدە تۇر. كيىمسىز ول قايدا كەتپەك؟ ەكىنشىدەن، ساۋلەنىڭ ءوزى كەشكە جاقىن تاعى كەلىپ: «سەنى ەرتەڭ قايتسە دە شىعارىپ الامىن. قالالىق جينالىسقا سەن دە باراسىڭ. قىزىل تۋدى سەن كوتەرىپ، جۇرتتى سەن باستاپ كەلەسىڭ»، — دەپ كوڭىلدەندىرىپ كەتكەن-دى، ول عانا ەمەس، ازىلدەگەن بولىپ، «ەرتەڭ كەشكە سايران ەكەۋىڭنىڭ تويلارىڭدى دا جاسايمىن» دەگەن بولاتىن. سونىڭ بارىنە دە شەكەردىڭ ىشتەي قۋانىشتى ەكەنىن سەزگەندىكتەن، ساۋلە ونى «قاشىپ كەتتى» دەگەندەرگە سەنگەن جوق. اشۋدىڭ جەڭىپ، اقىلدىڭ جەڭىلگەن سەبەبى سول.
جالعىز عانا سەزىگى سايران بولدى. سول ازعىرىپ اكەتتى مە ەكەن دەگەن ويمەن ابزالدىڭ ۇيىنە تەلەفون سوعىپ ەدى، شەكەر ول ۇيدە جوق بولىپ شىقتى. تەلەفونعا كەلگەن دامەلىدەن سۇراپ ەدى، ول كىشكەنە كىدىردى دە:
— سايران اۋىرىپ جاتىر، — دەدى.
— قاشاننان ەكەنىن ءوزىم دە بىلمەيمىن. جاڭاعى كەزدە قىزمەتتەن كەلسەم دوڭبەكشىپ جاتىر.
— دوكتورعا نەگە بارمايدى؟
— بىلمەيمىن. بار دەپ ەدىم، دوكتورسىز اق جازىلامىن دەيدى.
— ول شەكەردىڭ قايدا ەكەنىن بىلە مە ەكەن، سۇراڭىزشى.
دامەلىنىڭ شەكەردى سۇراعان داۋسى ساۋلەگە دە ەستىلىپ تۇردى دا، سايراننىڭ ونى بىلمەيتىنىن ەستىگەننەن كەيىن ترۋبكانى تاستاي سالدى.
شىنىندا، بۇل كەز سايراننىڭ دەمىگە دوڭبەكشىپ ديۆان ۇستىندە جاتقان كەزى ەدى.
سايراننىڭ اۋرۋى دا ساۋلەگە جايلى تيگەن جوق. ەرتەڭگى كۇنى ۇكىمەت ادامدارىنا كومبايننىڭ جۇمىستى قالاي ىستەيتىنىن كورسەتپەكشى ەدى. ونى جاقسى جۇرگىزە الاتىن سايران مەن شەكەردىڭ جايى مىنانداي بولدى. ەندى قايتۋ كەرەك؟
— ەندى قايدان ىزدەيىك؟
بۇل سۇراۋدىڭ جاۋابىن ەشكىم تابا العان جوق.
3
ول كۇنگى ءتۇندى ساۋلە قيلى-قيلى ويلارمەن وتكىزدى. ەرتەڭگى كۇندى ويلاپ-ويلاپ قانشا ۋاقىتتىڭ وتكەنىن دە سەزگەن جوق. تەرەزەنىڭ جەل سوعارىنان سوققان جەل اشىق جاتقان اق بىلەگىن دە مۇزداتىپ تا بارادى. ول ونى دا ەلەر ەمەس. اۋىق اۋىق تەرەزەگە قارايدى، اۋىق اۋىق ەسىك جاققا قۇلاق سالادى. تىرس ەتكەن دىبىس، قىبىر ەتكەن جان جوق. تەك قارسى بولمەدە جاتقان ميرون قارتتىڭ كۇرك - كۇرك جوتەلگەنى، قازىبەكتىڭ قورىلداعانى عانا ەستىلەدى.
مۇنداي ۇزاق ويدىڭ باستالىپ كەتۋىنە سەبەپ شەكەردىڭ تابىلماعاندىعى ەدى. ۇشقىننان لاۋلاعان قالىڭ ورتتەي، سول ءبىر ويدان بارلىق ادام جايىندا ۇلكەن ويلار قاۋلاپ كەتە بەردى.
جاس جانىنا وزگەشە ءبىر وشپەس جالىن بىتىرگەندەي، كوڭىلىن كوككە كوتەرىپ، كوزىنىڭ الدىندا ەرتەڭگى الاتىن قىزىل تۋ تۇر. قيال شىركىن سونى قانات ەتىپ كوككە ەرلەيدى، اسپان اسىپ الىستى كەزدى. نۇرلاندى ىزدەيدى. ەندى نۇرلان ءتىرى بولسا قايعى-قاسىرەت دەگەندەر دە جوعالعان بولار ەدى دەيدى اڭساعان كوڭىل الاسۇرىپ.
ەسىنە نۇرلانمەن وتكىزگەن قىزىقتى كۇندەرى ءتۇسىپ ەدى، كوپتەن بەرى بەرىك كوڭىل، وتتى جۇرەگىنە بەتتەي الماي شولىركەپ جۇرگەن ىستىق سەزىم قۇشاعىنا الىپ بيلەپ اكەتتى. وسى ىستىق قۇشاقتا قانشا ۋاقىت جاتقانىن ساۋلەنىڭ ءوزى دە بىلگەن جوق. ءبىر كەزدە جالىنداي لاپىلداعان دەنەسى كورپەسىن سەرپىپ جىبەردى، اۋزىنان «اھ» دەگەن جالىن دا شىعىپ كەتتى. سوندا عانا بارىپ ءوزىنىڭ قانداي كۇيدە جاتقانىن سەزىپ، اق جاستىقتان باسىن كوتەردى. ويدى توقتاتىپ، ەندى اڭعاردى — وسى سوڭعى كەلگەن وي جاس جۇرەگىن قاتتى ەزگەن ەكەن. قانىن مۇنشا قايناتقان بۇل نەندەي كۇش ەكەنىن دە سەزگەن جوق، وتتاي ويناقتاعان جۇرەكپەن الىسا تۇرەگەلىپ تەرەزە الدىنا باردى دا، الىسقا كوز جىبەرىپ تۇرىپ قالدى.
ءقازىر تان اتادى. ءقازىر كۇن شىعادى. سول كۇندەي شالقىپ جەڭىمپازدىققا جەتكىزگەن قىزىل تۋ كەلەدى. ءبىراق، قانشا باقىتتى بولسا دا جۇرەكتەگى جاراسى ءالى جازىلماعان ەكەن. الدىندا ءبىر ۇلكەن ءقاۋىپ تۇرعانىن ءسوزدى دە، جاڭا عانا شاتتىق نۇرى ويناي باستاعان ءجۇزى قايتا تۇنەpiپ كەتتى. جاڭاعى ءبىر كەزدە قۇشاعىندا تۇرعانداي كورگەن نۇرلانى دا بىرتە-بىرتە الىستاي بارىپ جوق بولدى. «ول ەمەس، سەن ىزدەگەن ادال جار مەنمىن» دەپ تەمىر تۇر قارسى الدىندا. ول توسىمەن تاس سوعاتىن تاس تۇلەكتەي تىم اسقاقتاپ تىم ايدىندى تۇر.
ول عانا ەمەس «تىلەگىمىزدى قابىل الساڭ اق باتامىز، الماساڭ — قارعىسىمىز ءازىر» دەگەلى اتا مەن انا تۇر الدىندا. بۇل كۇنگە دەيىن ساۋلەنىڭ تەمىرگە تاعار ءمىنى قانداي جوق بولسا، ونىمەن ەندى ەسكى جارانى بىلتەلەيىن دەگەن وي دا سونداي جوق ەدى. وسى اكە-شەشە ارانداتقالى تۇر ساۋلەنى. ويتكەنى، ولار ءوزارا كەڭەسىپ، ساۋلەگە ايتار تىلەگىن ەرتەڭ جۇرت الدىندا، ءدال تەمىردىڭ كوزىنشە ايتپاق بولعان-دى. ول ءۇشىن ساۋلەگە «تۋ العانىنا توي جاسا» دەگەن ۇسىنىس ايتقان ەدى. ساۋلەنىڭ شەكەرگە: «ەرتەڭ سايران ەكەۋىڭنىڭ تويلارىڭدى جاسايمىن» دەۋىنىڭ دە ءمانىسى سول بولاتىن. ەرتەڭ ءدال وسى ۇيدە ۇلكەن توي بولماقشى. ءبىراق، سول تويدىڭ قايعىعا ۇلاسىپ كەتەتىنىن ساۋلە سەزگەن جوق.
ارمانىن ايتا كەلگەن تەمىرگە ەندى نە دەمەك؟ اتا-انالىق پارىزىن سۇراي كەلگەن اتا-اناعا نە دەمەك؟ ونىڭ بار ويلاعانى سول.
بۇل سۇراۋدىڭ جاۋابى الدەقاشان ايتىلعان جوق پا ەدى؟ ونى ولار الدە ۇمىتتى ما؟ مۇنى الدە نۇرلاننان كۇدەرىن ەندى ۇزگەن بولار، مەزگىلسىز ءسونىپ قالماس دەي مە ەكەن؟
«جاۋابىم ءالى دە سول!» دەگەن ءسوزدى ايتا الار ما ەدى، جوق پا؟ سونى بىلە الماي دەل-سال بوپ توسەگىنە باردى دا قۇلاي كەتتى.
سول ءبىر زىلدەي اۋىر، تاستاي قاتتى قۇشاقتا ۇزاق جاتىپ قالعانىن تەرەزەدەن تۇسكەن تان ساۋلەسىنەن ءسوزدى دە، تاڭ سامالىمەن كوڭىلى سەرگىگەندەي ەكىنشى جاعىنا اۋناپ ءتۇستى. ەندى ءبىرازدان سوڭ كوزى دە جۇمىلىپ كەتتى.
...الىستان بۇلبۇل ءۇنى كەلەدى. ساۋلەنىڭ تەز كەلۋىن اسىعا كۇتكەندەي داۋىسىن مىڭ تولقىنمەن ميلليون قۇبىلتىپ جىبەرەدى. سول بۇلبۇلداردىڭ باقشاسىندا اققۋداي شالقىپ ساۋلە كەلە جاتىر. جولىندا الۋان ءتۇرلى ادەمى گۇلدەر تۇر. «ساۋلە مەنى ءۇزىپ السا ەكەن، ومىراۋىنا مەنى ىلسە ەكەن» دەگەندەي ءبارى دە قۇلپىرا تۇسەدى، جايناي تۇسەدى. ساۋلە ولاردىڭ بىرىنە كوز سالماستان قارسى الدىندا اسپانمەن تىلدەسىپ تۇرعان ءزاۋلىم بايتەرەككە قاراي ءجۇرىپ كەلەدى. «جاڭىلماسا ەكەن كۇيىنەن» دەپ بۇلبۇلداردىڭ تامىلجىعان ءتاتتى كۇيىن قۇمارلانا تىڭداپ كەلەدى. «جالىقپاسا ەكەن تىڭداۋدان» دەپ بۇلبۇلدار دا قۇمارتا جىرلايدى.
بايتەرەككە ساۋلەنىڭ جەتكەنى دە سول ەدى، كەنەتتەن سۇراپىل سوعىپ باقشانى قارا تۇنەك باسىپ كەتتى. بۇلبۇلداردىڭ ءۇنى ءوشىپ، جايناپ تۇرعان گۇلدەر سەمىپ بارادى. بۇل نە عاجاپ؟
ساۋلەنىڭ جۇرەگىن سۋىق قان باسىپ كەتتى دە كوزىنە جاس كەلدى. جاسقا تولى كوزىنە قارا تۇنەكتەن تۇك كورىنبەيدى. تەك اسقاقتاعان كۇيىندە بايتەرەك تۇر. سونى عانا قۇدىرەت تۇتتى. سونى عانا سۇيەۋ كوردى. ءبىراق قولىندا قاندى شەلەگى بار ءبىر تاجال گۇلدەردى تاپتاي شىعا كەلىپ:
— قان، قان! شولدەپ بارامىن، قان كەرەك ماعان قان! دەپ ايعاي سالىپ ەدى، ساۋلەنىڭ جانى تۇرشىگىپ كەتتى. تۇرشىككەنى سونداي اۋزىنا قاھارلى ءسوز تۇسپەي قالىپ:
— ەي، ءتۇرىڭ نەتكەن بۇزىق ەدى، لەبىزىڭ نەتكەن ساسىق ەدى. سەن قايدان كەلگەن تاجالسىڭ؟! — دەگەن سۇراۋ بەردى.
— مەن «ۋلى گەرمانيانىڭ» كەنجە ۇلىمىن. سول اتى اتالعان ەكەۋى دە مەن! مەن جاۋىزدىقتىڭ ەڭ كەنجەسىمىن. دۇنيە جارالعالى جاعالاسىپ جەتكىزبەي كەلگەن جاۋىم بار، ونىڭ اتى ماحاببات. مىنا بايتەرەك سول ماحابباتتىڭ ۇياسى. قۇلاتپاقپىن وسىنى، جويماقپىن جەردىڭ بەتىنەن! الىستان كەلدىم، اڭساپ كەلدىم. قان، قان!
ساۋلە وعان:
— ەي، ەسالاڭ بۇل بايتەرەكتىڭ ەكى ءجۇز ميلليون تامىرى بار، سەن ونى قازىپ بىتىرگەنشە ەكى ءجۇز ميلليون جىل وتەدى، اۋرە بولماي قۇري بەر! — دەپ ەدى، ول دولدانىپ كەلىپ ماڭدايىمەن بايتەرەكتى ءبىر ءسۇزدى دە، مايىسقان بىر-ەكى بۇتاقتان ۇستاي الدى. قۋانعاننان سىقىلىقتاپ كۇلىپ تە جىبەردى، ول كۇلگەن سايىن ساۋلەنىڭ جۇرەگى قان جىلاي ءتۇستى. جاڭا عانا اسپاندى قۇشقان ءۇمىتتىڭ قاناتى دا لەزدە قيىلىپ قالدى. تومەندە جىلانداي يرەلەڭدەگەن جاڭاعى تاجال ورمەلەپ كەلەدى، ورمەلەگەن سايىن وشىگە ءتۇسىپ كەلەدى.
— كىم بار قۇتقاراتىن كىم بار؟ قۇتقار، قۇتقار! — دەپ ساۋلە زارلى كوڭىلمەن جاستى كوزىن الىسقا جىبەرىپ ەدى، اي مەن كۇننىڭ ارالىعىنان ءبىر توپ قىران شىعا كەلدى، سونى كورىپ تاجال دا توقتاي قالدى، ساۋلە دە قۋانىپ كەتتى. سايىپ قىرانداردىڭ ىشىنەن قولىندا نايزاعايدان نايزاسى بار بىرەۋ ءبولىنىپ ساۋلەگە قاراي سامعاپ كەلەدى. قولىنداعى نايزاعاي وندى-سولدى سەرمەپ تە كەلەدى.
ول تەمىر ەكەن، ساۋلە تاني كەتتى دە ايتپاسپىن دەپ جۇرگەن ءبىر ءسوزدى قۋانعاننان ايتىپ تا جىبەردى. سول ءسوزىن بەكىتە تۇسەيىن دەگەندەي «مۇنداي ەردى سۇيمەگەن جۇرەك پە!» دەدى ىشىنەن. تەمىردىڭ قولىنداعى نايزاعاي ءبىر رەت جارق ەتكەندە جۇدىرىقتاي قاپ-قارا ءتۇتىن بولىپ بارا جاتقان جاڭاعى تاجالدى كورىپ قالدى. قۋانعاننان قۇشاعىن جايىپ:
— تەمىر، تەمىرىم! — دەپ اسا ءبىر تەرەڭ سىرلى جالىندى ۇنمەن ايعاي سالىپ ەدى، قۇلاعىنا تەمىردىڭ كوڭىلدى كۇلكىسى كەلدى دە ويانىپ كەتتى.
ساۋلە جاڭاعىنىڭ ءبارى ءتۇس ەكەنىن قانداي تەز سەزسە، تەمىردىڭ اۋىزعى ۇيدە ۇلكەندەرمەن سويلەسىپ وتىرعانىن دا سونداي تەز سەزدى. ءبىراق، تۇسىندە كورگەن سۇيىسپەنشىلىكتى تەز وزگەرتە الماي ىشىنەن:
— ۇيات اي، ەستىپ قويدى ما ەكەن؟ — دەدى دە اتىپ تۇرىپ، تەز كيىنە باستادى.
شىنىندا، ساۋلەنىڭ داۋىسىن تەمىر ەستىپ قالعان ەكەن.
— ساۋلە وياندى اۋ دەيمىن. ءبىز شاحتا جاققا قاراي بارا بەرسەك قايتەدى؟ — دەگەن ونىڭ داۋسى شىقتى.
ەڭ ۇيىقتامايتىن كۇنى ۇيىقتاپ قالعانىنا كەيىپ، ۇلكەن اينانىڭ الدىندا شاشىن ءورىپ تۇرعان ساۋلە تەمىردىڭ داۋسىن ەستىسە دە ءسوزىن ۇعا العان جوق ەدى. شاشىن شالا ەرە سالىپ، اۋىز ۇيگە شىعا بەرە تەمىر، ميرون، قازىبەكتەردىڭ سىرتقا شىعاتىنىن ەسىككە قاراي بەت العانىن كورىپ توقتاي قالدى. ونداعى ويى: مىنا تۇرىممەن كورىنبەيمىن، كەتە بەرسىن دەگەندىك ەدى، ول دەگەنى بولمادى، تەمىردىڭ كوزى شالىپ قالدى. ءسىرا، ونىڭ شىن كەتكىسى كەلمەگەن بولۋ كەرەك، قانشا ەر بولسا دا سىلتاۋ بولارلىق ءسوز تابا الماي:
— ساۋلە، سەن كەشكە ءبىزدى ساعات سەگىزگە شاقىرعان جوق پا ەدىڭ؟ — دەدى كۇلىمسىرەي قاراپ. ال، ۇيالعاننان بەتىن قايدا جاسىرارىن بىلمەي تۇرعان ساۋلەنىڭ ءسوزى دە سوعان ساي شىقتى. ول دا امانداسۋدى ۇمىتىپ، قولىن ۇسىنا بەرە:
— ساعات ءقازىر قانشا؟ — دەدى.
— ساعات توعىز بولماسا دا، ايتۋلى سەگىزدەن استى.
— عافۋ ەتىڭىز، تۇندە كەش جاتقان ەدىم، قاتتى ۇيىقتاپ قالىپپىن. ءقازىر بىرگە شىعايىق، — دەدى دە اۋىزعى ۇيگە بارىپ قولىن جۋىنا باستادى.
ءوز بولمەسىنەن بايان بايبىشە شىقتى.
— كۇنىم اۋ، مەن سەزىپ جاتتىم، سەن تۇنىمەن ۇيىقتاعان جوقسىڭ عوي. اششى شاي ءىشىپ ۇيقىڭدى اشىپ كەتسەڭشى.
— جوق اپاتاي، وعان ۋاقىت جوق. تەمىر اعايدى كورمەيسىز بە، ءبىزدىڭ قۋانىشىمىزعا قۋانىپ ۇيقىسىن ءبولىپ ەرتە كەلگەنىن؟
— سەن ايتپاساڭ دا بىلەمىن. ايتار العىسىمدى دا، تىلەر تىلەگىمدى دە جاڭا ايتتىم وزىنە.
بۇل كەزدە ساۋلە جۋىنىپ بولىپ، تورگى ەسىككە قايتا بارىپ قالعان ەدى.
— نەندەي تىلەك؟ — دەپ شەشەسىنە قاراي جالت بۇرىلدى.
— ونى كەيىن ەستيسىڭ. شايعا قاراماساڭ ءسۇت ءىش!
ساۋلە يە دەرىن دە بىلمەي، جاۋاپ قاتپاستان تەمىر وتىرعان بولمەگە كىرىپ كەتتى. تەمىر ونىڭ، سۋىق سۋمەن قىزىل شىرايلانعان بەتىنە قىزىعا قاراپ از تۇردى دا:
— قاتتى ۇيقىنىڭ ءتۇسى ءتاتتى بولۋشى ەدى، قانداي ءتۇس كورگەنىڭدى ايتشى، نەنى كورسەڭ دە وزىمە مەڭزەپ جورىپ كورەيىن، — دەدى كۇلىپ.
ءدال وسى كەزدە تەمىر ساۋلەنىڭ كوزىنە تۇسىندەگىسىندەي اسا سۇيىكتى بولىپ كورىندى دە، جاسىرا المادى.
— راس، بۇگىن ءبىر جاقسى ءتۇس كوردىم. جاسىرارىم جوق، تۇسىمدە ءسىزدى كوردىم، ءسىز ادال ماحابباتتىڭ ادامى ەكەنسىز. بىرەۋدىڭ ادال ماحابباتىن ارامداعىڭىز كەلمەيدى ەكەن. كەشكە ءدال وسى ۇيدە توي بولادى، باسقاسىن سول تويدىڭ ۇستىندە ايتارمىن. پالە، ەلدىڭ جينالىپ جاتقانىن قارا، مەنىڭ ءتۇس ايتىپ تۇرعانىمدى قارا، — دەدى تەرەزەدەن سىرتقا كوز سالىپ.
ساۋلەنىڭ مۇنى نە ويمەن ايتىپ تۇرعانىن بىلە الماي تەمىر ويلانىپ قالدى.
كومبايننىڭ كەرەمەتىن كورۋگە كەلگەن جۇرتتىڭ ماشيناسى شاحتى ماڭىنا سىيماي كەتىپتى. وبلىستىڭ، كومبيناتتىڭ، ترەستىڭ باسشىلارىمەن بىرگە باسقا شاحتىلاردىڭ باسشىلارى مەن اتاقتى ستاحانوۆشىلار دا كەلىپتى. اسىرەسە كەشە كەلگەن ورلوۆتىڭ بۇگىن تاعى كەلگەنىن كورىپ ساۋلە ءارى قۋاندى دا، ءارى سايران مەن شەكەردى ويلاپ رەنجىدى. ول ەكەۋىنىڭ نەندەي كۇيدە ەكەنى ءالى بەلگىسىز. مۇبادە شەكەر جوعالعان كۇيى جوعالىپ، سايران اۋىرعان كۇيى اۋىرىپ قالسا، ساۋلەنىڭ بۇل كەلگەن جۇرتتىڭ الدىنا ءدال بۇگىن ماقتانارلىق ءمانى دە جوق. باسقالار كومبايىندى جۇرگىزۋدىڭ ءجونىن بىلگەنمەن سايران مەن شەكەرگە تەڭ كەلەتىن ءبىرى جوق. وسىنى ويلاپ ول كەيىستى تۇرگە كىرگەن ەدى. ونى باسقاعا جورىپ تەمىردىڭ دە ءوڭى بۇزىلىپ كەتتى.
— ساۋلە، سەنىڭ كۇلگەنىڭدى كورەتىن كۇنىم بار ما مەنىڭ وسى، جوق پا؟ — دەپ ول مۇڭلى قوڭىر ۇنمەن.
— مىنە، كۇلدىم، — دەدى دە ساۋلە ونىڭ اداسىپ تۇرعان ويىن تەز تانىپ، شىن كۇلىپ جىبەردى. — «مايداندا اتقانىم تيمەي قويماسا، ەلدە ايتقانىم كەلمەي قويمايدى» دەيتىندەرىڭىز بار اۋ باتىرلار، — دەپ تاعى كۇلدى.
ول كۇلگەن سايىن تەمىر كوڭىلىنىڭ قولەڭكەسىنە دە كۇن تۇسە باستاعانداي كولدەي تاسىپ ساۋلەگە جاقىنداي بەرىپ ەدى، ويلاماعان جەردەن شەكەر كىرىپ كەلدى دە:
— تاتە، كومباين ءبىزدىڭ ۋچاسكىدە ءازىر تۇر، كومباينشى قاديشا مەن مەن. ءبىز قايتسەك تە سايراننان اسىرامىز. قايتسەك تە ءبىر ساعاتتىڭ ىشىنە ءجۇز جيىرما توننا كەمىر بەرەمىز، — دەدى.
ءوزىنىڭ قىلىعىنا ساۋلەنىڭ اشۋلاناتىنىن سەزىپ وسى سوزدەردى جولشىباي جاتتاپ كەلگەن ەدى، ساۋلەنىڭ ءجىبي قويماعانىن سەزىن، كوڭىلى سۋىپ قايتا جالت بۇرىلدى. ءبىراق ەندى قاشىپ قۇتىلا المادى. ساۋلە اشۋلانارىن دا، قۋانارىن دا بىلمەي تەسىلە قاران از تۇردى دا:
— توقتا! — دەدى قاتتى زىلدەنىپ.
شەكەر توقتاي قالدى دا، ۇلكەن جازالى كىسىدەي يىعى سالبىراپ تومەن قارادى.
— قايدان كەلدىڭ؟ كومبايندى قوزعاۋعا رۇقسات ەتكەن كىم ساعان؟
— شاحتادان كەلدىم. كومباينعا رۇقسات ەتكەن ميرون اتاي.
— كەشەدەن بەرى قايدا بولدىق؟
— شاحتىڭا بولدىم.
— اۋرۋحانادان نەگە قاشىپ كەتتىڭ؟
— بوساتپاسا قاشپاعاندا قايتەمىن.
— ءوزىم بوساتىپ الامىن دەگەنىم قايدا؟
— ءسىز بوساتىپ العانشا كومبايندى كومسومولدار ۋچاستكەسى الىپ قوياتىن بولدى.
ساۋلەنىڭ شيىرشىق اتىپ تۇرعان اشۋىنىڭ ارقاۋى ەندى تارقاتىلىپ كەتتى. ءبىراق ىشكى سىرىن سىرتقا شىعارعان جوق. جانى كۇلىپ جاناپ كەلدى دە:
— كيىمدى قايدان الدىڭ؟ — دەدى.
— كۇندەگى جۇمىسقا كيەتىن كيىمدەرىم ەمەس پە؟
ساۋلە سىرتقى سۇر پەنجاكتىڭ ومىراۋىن اشىپ جىبەرىپ ەدى، ارجاعىنان كوك جىبەك كويلەك كورىنە كەتتى.
— مىناۋ دا مەن بىلەتىن كيىمدەر مە؟
شەكەر نە دەرىن بىلمەي ساۋلەگە ءبىر رەت كوز تاستاپ ەدى، ول كۇلىمسىرەپ تۇر ەكەن! سونى كورگەن سوڭ ءىشى جىلىپ سالا بەردى دە:
— ونى سايراننان سۇراڭىز، — دەپ شىعا جونەلدى.
ساۋلە مۇنان ەندى ءبارىن دە ۇقتى. كەشەگى ىڭىردەگى اق شاپاندى ايەل قۋعان قارا كيىمدى «ۇرىنىڭ» سايران ەكەنىن دە ۇقتى.
— ەندى بۇرىنعىدان دا قاتتىراق كۇلۋگە بولادى، — دەدى ساۋلە، تەمىرگە كۇلىمسىرەي قاراپ. — ءجۇرىڭىز قارىنداستارىڭىزدىڭ جەر استىندا تانكىنى قالاي جۇرگىزگەنىن كورىڭىز.
تەمىر بۇگىنگى ميتينگىدە سويلەمەك - ءتى. ساۋلە ونىڭ سول ءۇشىن كەرەك ەتكەن مالىمەتتەرىن بەرىپ، شاحتانىڭ مايدان ءۇشىن ەتكەن ەرلىك ىستەرىمەن تانىستىرىپ وتىر ەدى، جەر استىنان ءبىر جايسىز حابار كەلدى دە، ايتىپ وتىرعان ماقتاندارىنىڭ ءبىرىن جوق ەتتى. سول ءۇشىن ول اڭگىمەسىن اياقتاماستان ءۇزىپ، تەمىردەن كەشىرىم سۇرادى دا، شىعا جونەلدى.
ول كەلگەن كەزدە شاحتانىڭ باتىس جاق قاناتى ءۇنسىز دە قيمىلسىز ەدى. كۇنى ءتۇنى تىنىم تاپپاستان دۋىلداپ، سوعىسى قىزۋ ءجۇرىپ جاتقان مايدان الاڭىنداي كورىنەتىن جالعىز لاۆاسىندا كومباين سىنالاتىن بولعاندىقتان بۇل قاناتتا بۇگىن جان جوق، ءتۇنى قويۋلانا تۇسكەندەي تۇنەرگەن قارا ۇڭگىردىڭ ءار جەرىندە مەلشيىپ تۇرعان بوس ەشەلوندار عانا كەزدەسەدى. تەك ونىڭ، دا تىرس ەتكەن دىبىسى جوق،. لaۆاعا كوتەرىلگەن كەزدە عانا الدىڭعى جاقتان الدە كىمدەردىڭ داۋىستارى ەستىلدى. ونىڭ ىشىنەن ساۋلەنىڭ ەڭ العاش تانىعانى پەريزاتتىڭ داۋىسى. ول:
— ميرون پاۆلوۆيچ، ءسىز قانشا كوپ جاساساڭىز دا، وي جەتكەننىڭ بارىنە قولدىڭ جەتە بەرمەيتىنىن بىلمەي كەلىپسىز. مىناۋ، ءسوز جوق - سونىڭ ايعاعى. وسى ءۇشىن ءوزىڭىزدى دە، ساۋلەنى دە اۋرە - سارساڭعا از سالعان جوقسىز، ەندى مۇنى توقتاتقانىڭىز ءجون بولار، — دەپ ەدى، وعان ىلەسە:
— پەريزات دۇرىس ايتادى، تاك، — دەپ مىرقالدىڭ تاڭدايى تاق ەتتى.
ميرون ءپاۆلوۆيچتىڭ جاۋابىن ەستىگىسى كەلدى مە قالاي، ساۋلە شامىن ءسوندىردى دە ءوزىن ءوزى جاسىرىپ تۇرا قالدى.
— ءيا، قىزىم، مەن سەنى ءبىر بايقاعان ەمەسپىن اۋ، — دەۋ عانا بولدى ميرون قارتتىڭ جاۋابى.
— ءسىزدىڭ مەندەي قىزدى بايقايتىن شاعىڭىز شاڭنىڭ استىندا قالعان بولار، — دەدى پەريزات سىلق-سىلق كۇلىپ.
— قايداعى شاڭ؟
— شالدىقتىڭ شاڭى.
— شالدىقتىڭ شاڭى قانداي ەكەنىن ايتار ەدىم، بەتىم شىدايتىن ەمەس.
— ايتارىڭىز شىندىق بولسا، بەتىڭىز نەگە شىدامايدى؟
— بەتىمنىڭ تەرىسى نازىك، سوندىقتان شىدامايدى. ونىڭ نازىكتىگى سونشا، بۇرىن مۇنى قولداپ كەلگەن سەكىلدى ەدىڭ بۇگىن نەگە قۇبىلا قالدىڭ؟ دەگەن ءسوزدى ساعان ايتۋعا دا شىداماي تۇر.
— عافۋ ەتىڭىز، مىرزەكەڭ ەكەۋمىز بۇعان ەش ۋاقىتتا سەنگەن ەمەسپىز.
— تاك پەريزات دۇرىس ايتادى، بىزدەر بۇعان ەشۋاقىتتا، نيكوگدا سەنگەن ەمەسپىز.
— سولاي ما؟ — دەدى ميرون پاۆلوۆيچ سالماقپەن. وندا عافۋ ەتىڭىزدەر، مەن بۇل كۇنگە دەيىن سىزدەردەن كورگەنىم جىلتىراعان بەتتىڭ تەرىسى عانا ەكەنىن بىلمەي كەلىپپىن، كەشىرىڭىزدەر.
— ونداي ەكى ءجۇزدى پەندەڭىز مەن ەمەسپىن، تەزىنەن قايتىپ الىڭىز، الجاسقان اقىلسىز ءسوزىڭىزدى.
— ەشۋاقىتتا، — دەدى ميرون پاۆلوۆيچ، مىرقالدىڭ جاڭاعى ءبىر ءسوزدى ايتقان داۋسىنا سالىپ. — نيكوگدا.
داۋسىنىڭ مازاق بولعانىنا قورلانعانداي مىرقالدىڭ قانى قايناپ كەتتى.
— مەن جۇمىسشى بولماسام دا جۇمىسشى تابىمەن بىرگە ءوسىپ، بىتە قايناعان اداممىن، تاك. پارتيا باستاپ، جۇمىسشىلار قوستاعان جۇمىستان ءوز ءوزىمدى ەشۋاقىتتا اۋلاق ۇستاپ كورگەن ەمەسپىن، تاك. سوندىقتان دا مەن سىزدەردىڭ بۇل ىستەرىڭىزگە بارىنشا كومەكتەسىپ كەلدىم، ول ءۇشىن مەنى ەكى ءجۇزدى دەۋگە حاقىڭىز جوق، تاك.
وسى كەزدە ونىڭ تۋ سىرتىنان ساۋلەنىڭ داۋسى ساڭق ەتتى.
— بەكەر، مىرزەكە، بەكەر ايتاسىز. ءسىز كومەكتەسۋشى ەمەس، كومۋشى بولعانسىز.
— اي، قاراعىم ساۋلە اي، — دەپ مىرقال قامىعا قالدى، — مەن ەمەس، مۇنى ەندى وزدەرىڭ كومەتىن بولدىڭدار اۋ.
— ايتقانىڭىز ايعا جەتسە دە، بۇل ايتقانىڭىز ەشۋاقىتتا كەشىلمەيدى، بوسقا ءماز بولماڭىز، — دەدى دە ساۋلە كومباينعا سۇيەنىپ اۋىر ويدا تۇرعان ميرون پاۆلوۆيچقا جاقىندادى. — قانە، ايتىڭىزشى، نە بولدى؟
— نە بولعانىن ءوزىم دە بىلە الماي تۇرمىن.
— جانىمىز بار، ەسىمىز جوق، مەڭ - زەڭبىز، — دەپ پەريزات مۇڭداسسىنىپ ەدى، ساۋلە ويلانا قالىپ كوزىن سۋىق تاستادى.
— پەريزات، سەن وسى مينۋتتەن باستاپ دەمالىستاسىڭ، مۇنى ءوزىمىز دە بىردەڭە ەتەرمىز، سەن الاڭسىز قايتا بەر. مىرقال اعا، ءسىز دە بوسسىز... ايتپاقشى، ستاكاتتاعى كومىر تاۋ بولىپ كەتىپتى، ونى نەگە جونەلتپەگەنسىزدەر.
— توعىز ايدىڭ جوسپارىن سەگىز ايعا جەتكىزبەستەن ورىنداساق كومىرىمىز تاۋ بولماعاندا قايتەدى؟
— تاسي بەرسە تاۋ دا تاۋسىلماي ما؟
— وزىمىزدە بارعا سىيماسا، قوسىمشا بەرىلمەك بولعان ەشەلوندار كەلمەي جاتسا، بۇگىنگى توبەشىكتەرىمىز ەرتەڭ تاۋعا اينالاتىن، سوندا قايتەمىز؟
— سول سۇراۋدى ترەست باسشىلارىنا بەرىڭىز. تومەنگە ءتۇسىڭىز دە، تەلەفون سوعىپ سەبەبىن ءبىلىڭىز. ەگەر بەرىلمەك بولعان قوسىمشا ەشەلون بۇگىننەن قالسا ستاكاتتاعى كومىردىڭ جانىپ كەتەتىن ءقاۋپى بارىن ەسكەرتىڭىز... ا، كىشكەنە كىدىرىڭىزشى، — دەدى دە ساۋلە مىرقالعا جاقىنداپ كەلىپ اقىرىن كۇڭك ەتتى. — ماناعى ايتىلعاندار ءازىر مە؟
— جوق،
— نەگە؟
— سول جايىندا، قاق ورىنباسارىڭ رەتىندە وزىڭمەن ءبىر اقىلداسايىن دەپ ەدىم.
— ايتىڭىز.
مىرقال اۋزىن ساۋلەنىڭ قۇلاعىنا جاقىنداتا ءتۇستى.
— ميرون پاۆلوۆيچقا سىيلىق ازىرلەمەستەن بۇرىن كومبايندى جۇرگىزىپ الساق سىيلىقتى سونان كەيىن ويلاسساق قايتەدى؟
— اقىلداسپاق بولعانداعى ايتارىڭىز وسى بولسا بارىڭىز، بۇيرىقتى ورىنداڭىز، — دەپ ساۋلە يەكتى ءبىر قاقتى دا، كومباينعا قاراي ءجۇرىپ كەتتى.
— تاك، تاك، — دەدى مىرقال ىڭق ەتىپ. — كەتتىك، پەريزات.
ونىڭ سوڭىنان جونەلگەن پەريزات ساۋلەگە ءتىسىن قايراپ بارادى. «اسقاقتاي تۇر سەن قىز. بۇگىن كومباينىڭنىڭ كومەيىنە تىعىلعان قارا شەگەنى ەرتەڭ قاندى قازىق ەتىپ جولىنا قاعارمىن» دەپ ىشىنەن قاستىعىن دا سايلاپ بارادى.
بۇلاردىڭ ءبىر دە بىرىنە ريزا بولماي، ءوزدى-وزى كۇبىرلەسىپ سايران مەن شەكەر وتىر.
— ەكى ورتادا ءبىز سورلاماساق يگى ەدىك، — دەدى سايران كۇرسىنە سويلەپ. ونىڭ مۇنى نە ويمەن ايتىپ وتىرعانىن سەزە تۇرا قاعىسقىسى كەلىپ:
— نەگە؟ — دەدى شەكەر.
— ەگەر كومباين بۇگىن جۇرمەي قالسا قايتتىك؟
— نەنى قايتەتىنى بار؟
— تويدى وسىنىڭ بىتۋىنە بەلگىلەگەن جوق پا ەدىك. بۇل بۇگىن جۇرمەسە قاشان جاسايمىز؟
— بۇگىن جۇرمەسە ەرتەڭ جۇرەر، ءبىز اسىعاتىن نە بار؟
— سەن قىزدىڭ ەسىڭ دۇرىس پا، ەي؟ ەگەردە دە بۇل ەرتەڭ تۇگىلى كەلەسى جىلعا دەيىن جۇرمەسە شە؟
— ءوزىڭنىڭ ەسىڭ دۇرىس پا، نەگە جۇرمەيدى.
— مىنالاردىڭ ابىگەرلەنۋىنە قاراعاندا، باس ينجەنەردىڭ ايتقانى كەلە مە دەپ قورقامىن. ول ءارى ءبىلىمدى، ءارى تاجىريبەلى ادام. ال، مىنا ەكەۋىنىڭ ءبىرىنىڭ ءبىلىمى، ەندى ءبىرىنىڭ تاجىريبەسى تومەن.
— ساۋەگەيىم اۋ، نە ساندىراقتاپ وتىرسىڭ، كەشە عانا ەمەس پە ەدى، سەنىڭ ونىمەن ءبىر ساعاتتىڭ ىشىندە توعىز توننا كومىر بەرگەنىڭ.
— وندا مەن توعىز توننا كومىردى تەك قۇلاتقانمىن، تيەۋشى تەتىگى بۇگىن عانا جالعاندى، مۇمكىن كومىردى تيەي بىلمەيتىن كومباين بولار.
— سولاي ما ەدى؟ سەن مەنى كەشە سولاي الداپ پا ەدىڭ؟
— سولاي ەدى. سولاي الداعانىم ءۇشىن بەتىڭدى ءبىر بەرشى، — دەپ ۇزدىگە ۇمتىلىپ ەدى، شەكەر ونى جاقتان تارتىپ جىبەرگەلى قولىن كوتەردى دە، كەلە جاتقان تايماندى كورىپ توقتاي قالدى.
— نەمەنە، كومباين ءالى جۇرگەن جوق پا، بالالار؟ — دەدى ول بۇلارعا جەتەر جەتپەستەن.
— ءازىر جۇرەتىن ەمەس.
— نەگە؟
— ونى انا كىسىلەردەن سۇراڭىز.
— جۇرگىزەتىن سەندەر نەگە بىلمەيسىڭدەر؟
— ءبىز جۇرگىزەتىن كومباين ءالى جاسالماعان سەكىلدى.
— نە دەيدى؟ — دەپ تايمان شوشىپ كەتتى.
وسى كەزدە كومباين جاقتان ساۋلەنىڭ داۋىسى شىقتى:
— سايران، شەكەر، بەرى كەلىڭدەرشى، شاقىرىلماستان كەلگەن مىناۋ كىم؟
— مەن عوي، بالام.
ساۋلە ۇمتىلىپ كەلىپ ونى ءبىر قولىمەن قۇشاقتاي الدى:
— كەشىرىڭىز جان اتا، ءسىز ەكەنىڭىزدى قاراڭعىدا بايقامادىم.
— ول وقا ەمەس اۋ، بالام، مەن ءبىر جايسىز حابار ەستىپ كەلدىم.
ساۋلەنىڭ شوشىنا قاراعان كوزى قارا ءتۇندى دە تەسىپ جىبەرگەندەي جارق ەتتى.
— جايسىز حابار؟ قايدان؟ مايداننان با؟ — دەگەن ۇرەيلى داۋسى تايمانمەن بىرگە قارا ءتۇندى دە سەلك ەتكىزدى. ارينە شاحتانىڭ ءتۇنى ءمىز باققان جوق، ءبىراق ايتەۋىر تايماننىڭ جۇرەگىنە سولاي سەزىلدى.
— شوشىما، بالام، مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم مىنا كومبايننىڭ حابارى، مۇنىڭ جۇرمەي قالۋ ءقاۋپى بارى راس پا؟
— ءدال بۇگىنگى كۇننەن كۇتكەنىمىز بولماۋى مۇمكىن.
— نەگە؟ نە ءۇشىن؟
— نەگە ەكەنى ءازىر بەلگىسىز.
تايمان بار سالماعىمەن سىلق ەتتى. مۇنداي جۇمىسقا قول ۇشىن بەرۋگە جانى قۇمار ونىڭ بۇل ساپار قوزعالۋعا دا شاماسى كەلەتىن ەمەس، كوزى وزىنەن ۇزاپ كومبايندى اينالىپ بارا جاتقان ساۋلەنىڭ ويى استان-كەستەن. ەشتەڭەنى سەزەر ەمەس. سايران مەن شەكەر، ميرون پاۆلوۆيچ ۇشەۋى الدەنەنى اۋىر كوتەرىپ «ءاۋپ» دەسىپ جاتىر، ونى ەستيتىن دە ەمەس، ءوز ويىمەن الىسىپ وتىر.
— اپىر - اۋ، جاڭاعى ءسوز ساۋلەنىڭ اۋزىنان شىعاتىن ءسوز ەمەس ەدى عوي، بۇل قالاي؟ شىنىمەن اق، ونىڭ ۇمىتكە الدانىپ، ەكى جىلعى ەڭبەگىنىڭ زايا كەتكەنى مە؟ جوق، مەنىڭ ساۋلەتايىم الدانبايدى. ول، — بۇل زاماننىڭ پايعامبارى، سوندىقتان ول مەنىڭ نۇرلانىمنىڭ امان كەلەتىنىن ءبىلىپ ءجۇر. ەگەر ونىڭ امان كەلەتىنىن بىلمەسە مەنى كورگەن سايىن «اتاتايىم» دەر مە ەدى؟
ونىڭ. بۇل ويىن جۇگىرە باسىپ كەلگەن بولەكباس ءبولىپ جىبەردى.
— اقساقال اۋ، ءسىز دەمالىستا ەمەس پە ەدىڭىز، مۇندا نە عىپ ءجۇرسىز؟
— مىنا كومبايننىڭ جۇرگەنىن كورەيىن دەپ كەلىپ ەدىم، بار بولعىردىڭ سىلەيىپ تۇرعانى.
— نە دەيسىز؟ — دەپ بولەكباس. وزىنەن ءوزى ۇرەيلەنىپ ۇشىپ تۇرىپ ەدى، تايمان ۇستاي الدى.
— توقتا، اۋزىڭا ءسوز تۇرماۋشى ەدى، بەكەر ايتتىم اۋ ساعان. دابىرا قىلماي قويا تۇر.
— وي، اقساقال اي، ءالى بالا ەكەنسىز عوي. مەن ايتپايتىن ءسوزدى ايتپاۋعا كەلگەندە الدىما جان سالمايمىن.
— و، وندا ادام ەكەنسىڭ. ال، ءوزىن وسىنشا ەنتىگىپ قايدان كەلدىڭ؟
— الگى باتىرىمىزدىڭ ءبىر سۇراۋلارىنا جاۋاپ بەرەمىن دەپ كەشىگىپ قالعانىم.
— باتىرى كىم؟
— تەمىر شە؟
— ە، مۇنداعى ەلدىڭ ءوزى باتىرلىق جاساپ جاتقاندا، سەن سونىڭ مالايى بولىپ ءجۇر مە ەدىڭ؟
— وسى ءسىز-اق جانجال ىزدەي بەرەدى ەكەنسىز. جالعىز مەن بە ەكەنمىن، جۇرتتىڭ ءبارى، ءتىپتى ءسىزدىڭ ابزالىڭىز دا سونىڭ الدىندا بايەك بولىپ ءجۇر.
— نەمەنە، ونىڭ ءوزى ءبىر جولا كەلىپ پە؟
— جوق، تۇنەۋگى ءبىر حاباردان ونىڭ جاۋدىڭ جەتى قۇزعىندارىمەن جالعىز ايقاسىپ سونىڭ تورتەۋىن قۇلاتقانىن وقىعان ەدىك قوي. سول سوعىستا ءوزى دە ازداپ جارالانعان ەكەن، ءقازىر جاراسى جازىلىپتى، كەشىكپەي قايتاتىن كورىنەدى.
بولەكباس سونى ايتا سالا كومباين تۇرعان جاققا قاراي كەتە بەرىپ ەدى، تومەنگى جاقتان مىرقالدىڭ داۋسى شىقتى:
— ءاي، بولەكباس، ءاي، بەرى كەلشى. ويباي اۋ رۋساك ەكەۋىڭ التىن ۋاقىتتى كەتىرىپ قايدا جۇرسىڭدەر؟
— مەن وسىندا ءجۇرمىن، رۋساكتىڭ قايدا جۇرگەنىن وزىنەن سۇراڭىز.
— ءوزىڭ بۇرىنعىداي ەمەس قۇتىرىپ باراسىڭ عوي، ەي؟
— بۇرىن قانداي بولسام، ءالى دە سوندايمىن، ايتارىڭىزدى ايتىڭىز.
— جوق، «بۇرىن قانداي بولسام ءالى دە سوندايمىن» دەگەنىن وتىرىك. مەن باستىق كەزدە سەن مايماڭ قاعۋشى ەدىڭ ءقازىر تايراڭدايتىن بولىپ باراسىڭ. وزىنە ساۋلە ەشتەڭە دەدى مە؟
— جوق.
— ەندەشە تىڭداي بەر، — دەدى دە مىرقال قالتاسىنان ءبىر جاپىراق كۇيەلەنگەن قاعازدى سۋىرىپ الدى. — بىرىنشىدەن، ءقازىر ميتينگى بولادى، سوعان بارلىق جۇمىسشىلاردى جيناۋىمىز كەرەك، بۇل قاق شاحتكومنىڭ ءبىر مۇشەسى سەنىڭ مىندەتىڭ، تاك. ەكىنشىدەن، ميرون قارتقا بەرىلەتىن سىيلىقتى ازىرلەۋىمىز كەرەك، ول مەنىڭ مىندەتىم، تاك. ۇشىنشىدەن سايران مەن شەكەرگە بەرىلەتىن ەكى بولمەلى ءۇيدى بۇگىن كەشكە دەيىن ازىرلەۋىمىز كەرەك، ول مەنىڭ مىندەتىم ەكەن، تاك.
بولەكباس ونىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ:
— ءسىز ءۇي ىزدەپ تە، سىيلىق ازىرلەپ تە اۋرە بولماڭىز، — دەپ ەدى.
— نەگە؟ — دەپ مىرقال ەلەڭدەي قالدى.
— الدىمەن كومباين ءىس بولىپ شىقسىن، كومىردى بەرە باستاسىن، سونان سوڭ ءبارىن دە ازىرلەيسىز.
— وندا سەنىڭ جۇمىسىن بولماسىن تاك. كومباين ماڭگى جۇرمەي قالسا دا مەيلى، جاۋاپ بەرەتىن ءبىز ەمەس، تاك. ءبىزدىڭ مىندەت وزىمىزگە بەرىلگەن بۇيرىقتى ورىنداۋ. سەن جاۋاپتى قىزمەتتە بولىپ كورمەگەندىكتەن تاكتيكانى بىلمەيسىڭ، تاك. ساعان جۇرتتى حابارلا دەدى مە، حابارلاۋىڭ كەرەك. ماعان ءۇي ىزدە دەدى مە، ىزدەۋىم كەرەك؛ سىيلىق ازىرلە دەدى مە، ازىرلەۋىم كەرەك، تاك. وزىڭە بەرىلگەن بۇيرىقتى بۇلجىتپاي كەزىندە ورىنداپ قويساڭ، ەشكىمنەن قىسىلماي كەن جۇرەسىڭ. سوعىس ۋاقىتى وسىنداي ءتارتىپتى بولۋدى تالاپ ەتەدى. بار، ءسوزدى قوي دا ساۋلەنىڭ بۇيرىعىن ورىندا.
بولەكباس ءبولىنىپ كەتە بەرىپ ەدى، قاراڭعى جەردە وتىرعان تايمان ءۇن قاتتى.
— سايران مەن شەكەرگە نەعىپ ءۇي بەرەتىن بولدىڭدار؟
— اتا-باباسى اتىن دا ەستىمەگەن تەحنيكانى مەڭگەرىپ، بۇرىن ءبىر ايدا بەرەتىن كومىردى ەندى ءبىر ساعاتتا بەرەتىن بولسا، ءۇيدى نەگە بەرمەيىك.
— شىركىن ءومىر اي. ءبىر كەزدە سەن عوي وسى كومبايندى جاسالماستان جايراتا جازدادىڭ، ءا؟
— ءسىز دە قاي قايداعىنى ۇمىتپايدى ەكەنسىز، — دەدى دە مىرقال اۋزىن اكەسىنىڭ قۇلاعىنا جاقىنداتتى، سابىر ەتىڭىز، اكە، وسى كومبايندى سولاردىڭ وزدەرى جايراتادى.
— جاعىڭ قارىسسىن، بار. تاعى دا سوگىس الارسىڭ، نە وسى ورىنباسارلىقتىڭ وزىنە زار بولىپ قالارسىڭ، بار ساۋلەنىڭ بۇيرىعىن ورىندا.
— ءسىز اق مەنى تابالاپ ولتىرەتىن بولدىڭىز اۋ، — دەدى دە مىرقال ءوز بەتىمەن كەتتى. تايمان اۋىر ويدا قالىپ قويدى.
وسى كەزدە ءوزى شارشاسا دا شاتتىعى شالقىپ.
— تايمانسىڭ با؟ امانسىڭ با؟ سەن دە كەلىپ قالعانسىڭ با؟ ساۋلەتايىمنىڭ تابىسىنا اكەسى مەنەن كەم قۋانبايسىڭ، سەنىڭ قۋانعانىڭدى كورگەن سايىن مەن ءبىر جاسايمىن، — دەپ داۋرىعا سويلەپ قازىبەك تە كەلىپ جەتكەن1 ەدى، تايمان ونى سۋىق قارسى الدى.
— ءوزىڭ مانادان بەرى كەلمەي قايدا قاڭعىرىپ ءجۇردىڭ؟ — دەپ زىرك ەتتى.
— ۇيگە تەمىر كەلىپ قالىپ، ونىڭ ۇستىنە بۇگىن ءبىر شاعىن توي جاساماقشى ەدىم، كەمپىرىمە سونىڭ جابدىعىن ايتامىن دەپ بوگەلىپ قالعانىم، ساعات بەستە ءبىزدىڭ ۇيگە كەل.
«تەمىر»، «توي» دەگەن سياقتى سوزدەر تايماننىڭ جۇرەگىنە تىكەندەي ءتيدى، سوندىقتان ول قازىبەككە بۇرىنعىدان دا قاتتىراق ىزعار شاشتى.
— نۇرلانىمنىڭ ءبىر اۋىز حابارىنا زار بولىپ مەنىڭ قان جۇتىپ جۇرگەنىم مىناۋ، سەن توي جاساپ ماسايراماقسىڭ، ءا؟ — دوسىنىڭ بۇل ءسوزى قازىبەكتىڭ جانىنا باتىپ كەتتى، ءبىراق ايتار ءسوزىن تاۋىپ ۇلگىردى.
— سابىر، تايپەگىم، سابىر. ءالى دە بولسا قوس قاناتىڭ بار، تاۋبە قىل. جالعىز ۇلىمنان ايرىلىپ مەن دە ءجۇرمىن عوي؟ «تۇياعى ءبۇتىن تۇلپار جوق، قياعى ءبۇتىن سۇڭقار جوق» دەگەن ەمەس پە؟ سابىر ويلا.
— سەن بىلمەيسىڭ، قازىبەك، بىلمەيسىڭ. مەن تەك نۇرلانىمنان عانا ايرىلعانىم جوق. سوندىقتان سەنىڭ بۇگىنگى تويىڭا بارا الماسپىن.
شىنىندا، ونىڭ جانىن قيناپ وتىرعان سىردى قازىبەكتىڭ بىلمەيتىنى راس ەدى.
— تايپەگىم - اۋ، مەن ول تويدى مىنا كومباينىمىز ءۇشىن جاساسام ول سەنىڭ دە جاساعان تويىڭ ەمەس پە؟
— سەن تويدى كومباين ءۇشىن عانا جاسايسىڭ با؟ — دەپ تايمان كەنەت جادىراي قالدى.
— ونىڭ ولقى كورىنەتىن نەسى بار؟ بۇل دۇنيەگە جاڭا كەلگەن پەرزەنت سەكىلدى ەمەس پە؟ ءار پەرزەنتتىڭ ءوز شىلدەحاناسى بار ەمەس پە؟
— ەي، — دەپ تايمان مۇلدەم جادىراپ كەتتى، — سەن ءوزىڭ قارتايعان سايىن اقىلدى بولىپ باراسىڭ، مالادەس، — دەپ قازىبەكتىڭ ارقاسىنان قاتتى قاعىپ تا جىبەردى. نەلىكتەن بۋلاي جادىراي قالعانىن قازىبەك سەزگەن جوق، تايماننىڭ وزىنەن سۇراماقشى ەدى، ساۋلەنىڭ داۋسى ءبولىپ جىبەردى.
— كوكە، مىنا كەلە جاتقانداردى كەرى قايىرىڭىز دا ابزال اعايعا تەلەفون سوعىڭىزشى، وزىمىزدەن حابار بولماي كەلمەسىن.
تومەندە لاۆانى ورلەپ كەلە جاتقان ءبىر توپ ادامنىڭ ىشىنەن ابزالدىڭ:
— نەگە؟ — دەگەن داۋسى شىقتى. جاۋاپقا ىركىلگەن جوق.
— مىنانىڭ جەر قىلعان جەرىن اي، — دەپ ساۋلە كومبايندى ءبىر تەۋىپ جىبەردى.
قازىبەك قىزىنىڭ بۇل سوزىنە تۇسىنە الماي تىكسىنە قاراپ ورنىنان تۇرا باستاپ ەدى، وعان سۇيەنە تايمان دا تۇرە كەلدى. ءبىراق ەكەۋىنىڭ دە نازارى ساۋلەدەن تەز تايدى. سۇلدەرىن سۇيرەتىپ تالتىرەكتەپ كەلە جاتقان ميرون پاۆلوۆيچقا تۇرا ۇمتىلدى. كوزىلدىرىگى ءبىر جاق قۇلاعىنا ءىلىنىپ سالبىراپ كەتىپتى، ءوزى دە سول سىنعان كوزىلدىرىككە ۇقساپ ءىلىنىپ قانا كەلەدى.
قازىبەك پەن تايمان ونىڭ قاۋساعان ۇمىتىنە قانات بولعىسى كەلگەندەي ەكەۋى ەكى جاعىنان دەمەي قويدى.
— جوق مۇمكىن ەمەس، مۇمكىن ەمەس، — دەدى بار داۋسىمەن ايعايلاپ. — ايتساڭدارشى، بۇل نە؟
ول وسى سۇراۋدى وزىنە بەرگىسى كەلگەندەي وزىنە ءوزى كۇبىرلەپ وتىر ەدى، ابزال ونىڭ قاسىنا كەلىپ جۇرەسىنەن وتىرا كەتتى.
— ءاربىر جاڭا ءىستىڭ اشىلماعان جاڭا جاسىرىن سىرلارى بولا بەرەدى، ميرون پاۆلوۆيچ ءالى دە ويلانىڭىزدار!...
ميرون ءپاۆلوۆيچتىڭ كەزبەگەن ويى قالعان جوق، ءبىراق قانشا كەزسە دە بۇل قىرسىقتىڭ سەبەبىن تابا الار ەمەس، سوندىقتان ونىڭ ايتارى بولماي وزىنەن-وزى تۇنشىعىپ وتىر. ابزال سونى ءسوزدى دە ساۋلەگە قارادى:
— ءتىپتى قوزعالار ەمەس پە؟
— قوزعالار ەمەس.
— جوق، ءبىر رەت قوزعالدى، — دەدى سايران يمەنە سويلەپ، ءبىر قوزعالدى دا شار ەتتى، شار ەتتى دە كەنەت توقتادى، سونان قايتىپ ءمىز باققان جوق.
— شار ەتتى، دەيسىڭ بە؟ — دەدى ساۋلە ونىڭ بەتىنە ۇڭىلە قاراپ.
— ءيا، سولاي دەيمىن.
ساۋلە ميرون پاۆلوۆيچقا قارادى.
— وندا موتورىندا شايناسقان بىردەڭە بولدى توي... جوق ول مۇمكىن ەمەس ەكەن.
— نەگە مۇمكىن ەمەس؟ — دەدى ابزال ەكەۋىنە كەزەك قاراپ.
— موتورىن اشا بىلەتىن بىرەۋ قاستىق نيەتپەن ادەيى سالماسا، ونىمەن شاينالاتىن نارسەنىڭ وزدىگىنەن ءتۇسۋى مۇمكىن ەمەس.
— دەگەنمەن شارىلداپ بارىپ كەنەت توقتاۋى كۇدىكتى ەكەن، موتورىن اشىپ قاراڭىزشى.
ساۋلە ابزالدىڭ بۇل سوزىنە بەرىلەر جاۋاپتى سونان كۇتكەندەي ميرون پاۆلوۆيچقا قاراپ ەدى، ول ويلانا تۇرەگەلدى.
— قاستاندىقتىڭ ءورتى بۇكىل وتانىمىزدى شارپىپ جاتقاندا ونى ءوز ىشىمىزدەن ىزدەۋدىڭ ءوزى، ارينە، ماسقارا. ماسقارا بولسا دا امال جوق، ءجۇر، قىزىم.
ولار كومبايننىڭ ارعى باسىنا قاراي كەتتى دە، كەلگەن قوناقتار تار لاۆانىڭ قابىرعاسىنا سۇيەنە تىزبەكتەلگەن كۇيى سول ورىندارىندا تۇرىپ قالدى. ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ بويشاڭى تەمىر ەدى. ەكى بۇكتەلىپ تۇرا بەرۋگە باسقالاردان بۇرىن سونىڭ بەلى شىداماعان سەكىلدى. ول ءبىر تىزەسىن بۇگىپ وتىرا بەرە ءۇن قاتتى.
— ابزال اعا، مىنە اڭگىمەگە ۋاقىت تابىلدى. مەنىڭ كۇتكەنىم ءوزىمنىڭ جول جونەكەي بەرگەن سۇراۋىمنىڭ جاۋابى.
ابزال ونىڭ جول جونەكەي بەرگەن سۇراۋىن ەسىنە ءتۇسىرىپ الدى دا سويلەي جونەلدى.
سوعىس العاش باستالعان كەزدە بۇل شاحتانىڭ تاۋلىگىندە كورەتىن. كومىرى ءبىر جارىم مىڭ توننا ەدى، ءقازىر تاۋلىگىندە ءۇش مىڭ توننا كومىر بەرەدى. ەسەپكە سالىپ قاراساق ءۇش مىڭ توننا كومىر، ءبىر جارىم مىڭ توننا بولات، شويىن دەگەن ءسوز ياعني سەگىز تانك، نە بولماسا مىڭ ەكى ءجۇز زەڭبىرەك ياكي ءتورت مىڭ مينومەت ياكي التى مىڭ اۆتومات دەگەن ءسوز. ال وسىنشا مول قۇرالدى جاساۋعا جەتەتىن كومىردى سىزدەردىڭ، — دەپ ابزال اكەسىمەن قازىبەككە ناريادى، — كومبايندارىڭىز ءبىر جەتىنىن ىشىندە بەرەتىن بولادى ەكەن. سوندىقتان بۇل تەك ميرون پاۆلوۆيچ پەن ساۋلەنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل وتانىمىزدىڭ ماقتانى.
وسى كەزدە قولىندا ءبىر جۋان شەگەسى بار ساۋلە جەتىپ كەلدى.
— ابزال اعا، مىنا سۇمدىقتى قاراڭىز، موتورىن اشا بىلەتىن بىرەۋ كومبايننىڭ كومەيىنە مىنانى تىعىپ جىبەرىپتى.
— بەكەر بولار، — دەدى ابزال شەگەنى قولىنا الىپ.
— ونى ءقازىر كورەمىز، — دەدى دە ميرون پاۆلوۆيچ بار شاتتىعىمەن ايعاي سالدى. — سايران! بەرىڭدەر توكتى!
— سال، سايرانىم، قيمىلدى، — دەپ قازىبەك تە ءۇن قوسىپ ەدى.
— و جاساعان بەرە كور، بەرەر بولساڭ جازداي بەر، جازداي بەرسەڭ جازباي بەر. كۇزدەي بەر، كۇزدەي بەرسەڭ ۇزبەي بەر. قىستاي بەر، قىستاي بەرسەڭ قىسپاي بەر، — دەپ تايمان شۇبىرتا جونەلدى.
وسى كەزدە كومباين ءوزىنىڭ ايدىندى الىپ ۇنىنە باسىپ قارا التىننىڭ، قايسار قابىرعاسىن قاۋساتا جونەلىپ ەدى، جۇرت كوز سالعانشا بولعان جوق، جەلەكتەي جەلپىلدەپ تۇرعان تەمىر ناۋا ارناسى تاسقىنداعان دارياعا ۇقساپ كەتتى. كوڭىلدەرى سول دارياداي تاسقىنداعان جۇرت ۇران سالىپ، ءبىرىن-بىرى قۇشاقتاي باستاعان كەزدە تەمىر ءبىر تىلەگىن ايتىپ سالدى.
— تىم بولماسا بەتىڭنىڭ كۇيەسىنەن ءبىر سۇيەيىنشى.
وبلىستىق تەاتردىڭ كەڭ زالى بۇگىن تىم ساۋلەتتەنىپ كەتىپتى. كەڭ زالدى كەرنەگەن حالىق بۇگىن كەمتىگى تولىپ، كەمەلىنە كەلگەندەي شاتتىعى كۇندەي شالقىپ وتىر. سول توپتىڭ سامساعان سانسىز كوزدەرى پرەزيديۋمدەگىلەردىڭ وڭ جاعىن الا تۇرعان تەمىر مەن ساۋلەدە. زالداعىلار سول ەكەۋىنە سۇيسىنە قارايدى، ماقتانىش سەزىممەن قارايدى. ءقايسىبىر سۇعاناق كوزدەر ءار تۇرعىدان قۇمارلانا قارايدى. ىشىنەن:
— مەنىڭ پەريزاتىم وسى ساۋلەدەي نەگە بولمادى ەكەن؟ — دەپ بولەكباس وتىر.
— مەنىڭ بولەكباسىم وسى تەمىردەي نەگە بولمادى ەكەن؟ — دەپ پەريزاتتىڭ جۇرەگى دە ويران-اسىر.
جالعىز سول ەكەۋى عانا ەمەس، تەمىر مەن ساۋلەدەي بولۋدى اركىم اق ارمان ەتىپ وتىر.
— ۇل وسىرسەڭ تەمىردەي، قىز وسىرسەڭ ساۋلەدەي. بولسىن، — دەپ اقساقالدى اتالار دا، اق شاشتى انالار وتىر.
— دۇنيەدە بىرىنە-بىرى تەڭ قوسىلعان وسى ەكەۋى اق بولار، — دەسىپ ۇزىن قۇلاققا ەرگىش كەيبىر ەلپەكبايلار دا وتىر.
ەكەۋىن جۇرتقا قىزعىلىقتى كورسەتە تۇسەيىن دەگەندەي التىن نۇرىن ەكەۋىنىڭ بەتىنە كەزەك سەۋىپ قاق ورتالارىندا قىزىل تۋ تۇر. ول شىن دوستىقتىڭ بيىك شىڭىنا مەگزەپ تۇرعانداي كەيدە جوعارى سەرپىلىپ قۇلپىرا تۇسەدى.
تۋ ءالى تەمىردىڭ قولىندا. ورلوۆ وعان ءسوز بەرگەن كەزدە زالداعى جۇرت ونى قوشەمەتتەپ قارسى الدى.
جوعارىدا ەكى قارلىعاش شارق ۇرا جارىسىپ، زىمىراپ ءجۇر. ول ەكەۋى دە قىزىل تۋدىڭ ساياسىندا تۇرعان باتىر جىگىت پەن سۇلۋ قىزدى كورۋگە قۇمار ما، جوق الدە الىستان اكەلگەن قۋانىشتى حابارى بار ما، تاعات تاپپاي شارق ۇرۋدا. ولاردى جۇرت بايقار ەمەس، تەك كەيدە ساۋلەنىڭ، كەيدە سويلەپ تۇرعان تەمىردىڭ عانا كوزى ءتۇسىپ كەتەدى.
تەمىردىڭ ءسوزى اتا-بابالاردىڭ ارمانىنان باستالعان ەدى، ونى جۇرتتىڭ كۇلكىسىمەن ءبىر ءتۇيىپ تاستادى. وتانى ءۇشىن مايداندا قانداي شارىقتاسا، بۇگىن ساۋلە ءۇشىن سونداي شارىقتاپ تۇر. ءۇنى دە بولەك ءسوزى دە كەسەك.
— ساۋلە سياقتى اق تۇيعىنداي عانا قىزدارى تۋ ۇستاران مۇنداي باتىر زامانعا بابالارىمىزدىڭ قيالى دا جەتكەن جوق. وتكەندەگى بابالارىمىزدىڭ عانا ەمەس، بۇگىنگى اكەلەردىڭ قيالى جەتتى مە ەكەن؟ اتاپ ايتقاندا ساۋلەسىنىڭ وسىنداي بولاتىنىنا قازەكەڭنىڭ قيالى جەتتى مە ەكەن؟ لوق. مەن ونى وزىمنەن بىلەمىن، ويتكەنى وزىمە ارمانشىل كورىنەتىن قيالىم ءدال بۇعان جەتكەن ەمەس. سوندىقتان ايەل جولداستار سىزدەرگە، اسىرەسە ساۋلەنىڭ ارمياسى بولا بىلگەن جۇمىسشى ايەلدەر سىزدەرگە باس يەمىن.
زالدىڭ ءىشى دۋىلداپ كەتتى. قايسى ءبىر تۇستان «جاساسىن ءبىزدىڭ ايەلدەر» دەگەن داۋىستار دا دۋ كوتەرىلدى. سول داۋىل لاپىلداپ بارىپ باسىلعان كەزدە ساۋلە ماڭداي شاشىن كەرى قايىرعان بولىپ، مىنبەدە تۇرعان تەمىرگە كوزىن ءبىر تاستادى دا:
— ارماننىڭ اسىلىن ادامىنىڭ اسىلىنا ايتقىزۋ كەرەك ەكەن اۋ، — دەدى ىشىنەن. تەمىر ءسوزىن «ارمان» دەۋمەن باستاعان ەدى، «ارمان» دەۋمەن اياقتاۋعا اينالدى. ءوزىنىڭ كەشەگى اسىل ارماندارىنىڭ قايسى ءبىرىنىڭ بۇل كۇندە كۇلكى كورىنەتىنىن ايتىپ جۇرتتى دۋ كۇلدىردى دە:
— تۋدى قابىلداۋشى كوماندير جولداس، مەنىڭ قاسىما كەلىڭىز... جاۋ اجالىن تەزدەتىپ جەڭىس كۇنىمىزدى جاقىنداتۋعا سەپتىگىن تيگىزەتىن ەڭبەگىڭىز ءۇشىن ايتار مايدانشىلاردىڭ العىسىن قابىل الىڭىز دا، ءسىز دە كەلىڭىز، ميرون پاۆلوۆيچ.
ساۋلە مەن ميرون پاۆلوۆيچ پرەزيديۋمدا قاتار تۇر ەدى، قاتار تۇرەگەلدى. ەكەۋى قاتار ءجۇرىپ كەلىپ، تۋدى اسپانداتا كوتەرىپ تاڭداعان تەمىردىڭ الدىنا تۇرا قالدى. تەمىر تۋدىڭ سابىنان ميرون پاۆلوۆيچقا دا ۇستاتتى دا، ەكەۋى ونى ساۋلەگە ۇسىندى.
— تۋىڭ ءوزىڭنىڭ، ءوزىن ەلىڭنىڭ ماقتانى بولعايسىڭ!
ساۋلە ءتاجىم ەتىپ تۋدى ءبىر ءسۇيدى دە، شاتتىعى شالقي تۇرەگەلدى.
— جولداستار!
جۇرت تىنا قالىپ، سامساعان سانسىز كوزدەر مىنبەدە سويلەپ تۇرعان ساۋلەگە قادالعان ەدى، سول سۇيسىنە قادالعان كوزدەردىڭ جانارى جانىنا جالىن قوسقانداي ول تىم سۇلۋلانىپ كەتتى.
قوبالجىپ وتىرعان تەك قازىبەك قانا.
«مەنىڭ بالام قايتەر ەكەن؟ تىم بولماسا جۇرتتىڭ قولىن ءبىر سوقتىرا السا جارار ەدى اۋ. ءاي، قايدام ۇلكەن اكەسى جاراس ومىرىندە ون كىسىنىڭ باسى قوسىلعان توپتى كورگەن جوق. مەن بولسام مۇنداي توپتىڭ الدىندا بەس اۋىز ءسوزدىڭ باسىن قوسقان ەمەسپىن، قايتەيىن، بالاپانىم، ءوزىڭدى وزىڭە تاپسىرعاننان باسقا امالىم جوق قوي مەنىڭ. تايمان سياقتىلاردىڭ اتىن اتايمىن دەپ سوزىڭنەن جاڭىلىپ قالما»، — دەدى ىشىنەن.
ول سونى ويلاپ ۇلگىرگەنشە بولعان جوق، ساۋلەنىڭ ساڭقىلداعان داۋسىن زالداعىلاردىڭ جالىنداي لاپ ەتىپ دۋ سوعىلعان قولدارىنىڭ ءدۇرىلى باسىپ كەتتى. ءار تۇستان اركىمدەردىڭ قوشەمەتتەگەن ايعايى دا شىعىپ جاتىر.
«قاپ، سويلەتپەي حويدى اۋ مىنالار، جاڭىلىپ قالار ما ەكەن؟» — دەدى قازىبەك ىشتەي قىنجىلىپ. ول جاڭا عانا قىزىنا وسىنداي قوشەمەت تىلەپ وتىر ەدى، ەندى ونى ۇمىتىپ كەتتى. ءبىراق ونىڭ ساۋلەسى جاڭىلار ەمەس، قايتا جالىن اتىپ جاندانا ءتۇستى.
«قاپ بۇگىنگى تويدىڭ تاپشى بولىپ قالعانىن اي، ءا! ومىرىندە ەكى شىلدەحانادان باسقا توي جاساپ كورمەگەن باسىم ەكى تويدى قاباتتاستىرىپ نەم بار ەدى. ونىڭ نە توي ەكەنىن ءوزىمنىڭ كەمپىرىمە دە اشىق ايتقانىم جوق، وسىم ازىراق داڭعويلىقتاۋ بولدى اۋ، ءا؟»
ول وسىنداي ويدا وتىرىپ سالتاناتتى جينالىستىڭ قالاي اياقتالعانىن دا اڭعارعان جوق. ءبىراق، ءماجىلىس زالىنان شاتتانىپ شىقتى. سول شاتتىعىن كوشەگە دە سىيعىزا الماعان كۇيى ۇيىنە دە جەتتى. اۋلانىڭ ءىشىن جايناتىپ جىبەرگەن توي جابدىعىن كورگەننەن كەيىن شاتتىعى ونان سايىن شالقي ءتۇستى. ءبىراق ءبىر بۇيىرىندە بۇكتەتىلىپ جاڭاعى وكىنىشى دە جاتىر.
ال ونىڭ شاقىرعان تويشىلارى بۇل تويدى ءار ساققا جۇگىرتتى. بىرەۋلەر بۇل تويدى قىزىنىن تۋ الىپ، دوسىنىڭ جاھاندا جوق جاڭا تەحنيكانى جاساعانى ءۇشىن دەسە، ەندى بىرەۋلەر ساۋلە مەن تەمىردىڭ قول ۇستاتار تويى دەستى.
ساۋلەنىڭ كەشەگى ءبىر ەمەۋىرىنەن ۇمىتتەنىپ سايران ءوزىنىڭ قۇربى قۇرداستارىن دا شاقىرعان ەدى، سوندىقتان بۇل تويدى سايران مەن شەكەردىڭ قول.ۇستاتار تويى دەسىپ جۇرگەندەر دە جوق ەمەس. سايراننىڭ ءوزى دە سول ۇمىتتە بولاتىن، ءبىراق ونىڭ بۇل ءۇمىتى ەڭكەيگەن كۇنمەن بىرگە ەڭكەيە باستادى.
جاڭاعى ءبىر كەزدە شەكەر ماگازينگە بارعان ەدى، سول ساپارىندا ول مىرقال ايەلىمەن ەكەۋى ساۋلەگە لايىق سىيلىقتار الىپ جۇرگەنىن كورىپتى، كورىپ قانا قويماپتى، مىرقالدىڭ بىرەۋلەرگە سول العان سىيلىعىن كورسەتىپ ماقتانعانىن دا ەستىپتى. شەكەر سونى ايتا كەلىپ ەدى، سايران باسقا ۇرعان بالىقتاي مەڭ-زەڭ بولىپ سىلەيىپ قالدى.
— ىم... سەن ەكەۋمىز قاشپاعان قاشاردىڭ ۋىزىنا ماس بولىپ، تۇلىپقا موڭىرەپ ءجۇر ەكەنبىز عوي. ەلگە مازاق بولدىق اۋ، ەندى قايتتىك؟ سەن ەشكىمدى شاقىرعان با ەدىڭ؟
— جوق.
— وندا مەنەن سەن اقىلدى ەكەنسىڭ.
— ارينە، — دەپ شەكەر ونى ءبىر قاعىتتى دا، قاپالانبا، — دەدى قاسىنا وتىرا بەرە باسىنان سيپاپ. — ساۋلە تاتەم ستاحانوۆشىلار ۇيىنەن ەكى بولمەلى ءۇي بەرەتىن بولدى. شاقىرعان دوستارىڭا«ەرتەڭ ءۇي العان سوڭ ەكى تويدى ءبىر اق جاسايتىن بولدىم» دەرسىڭ. ءجۇر مىنا ورىندىقتاردى اۋلاعا جەتكىزەيىك.
— نەمەنە، مەن وسى ءۇيدىڭ مالايى ما ەدىم، بارمايمىن، — دەپ سايران تەرىس اينالىپ ەدى، شەكەر ونى وزىنە بۇرىپ الدى.
— بۇل ءۇيدىڭ مالايى بولماساڭ دا، مەنىڭ مالايىمسىڭ ءسوزدى قوي دا ءجۇر.
بۇلاردىڭ ءسوزىن قازىبەك پەن بايان بايبىشە ءبولىپ جىبەردى.
— ءوزىڭ قارتايساڭ دا جاسىرىن سىرلارىڭ قارتايمايدى ەكەن. ال، قۇلاعىم سەندە، ايتا بەر، — دەپ قازىبەك قابىرعادا تۇرعان دومبىراسىن ۇستاي الدى. ونى كورىپ بايان بايبىشە دە، شەكەر دە قۋانىپ كەتتى. ءوزىنىڭ نە ىستەپ تۇرعانىن قازىبەك بىلمەگەن ەكەن، شەكەر بايان بايبىشەگە كوردىڭ بە دەگەندەي:
— Aپa! — دەپ قالىپ ەدى، قازىبەك شوشىنعانداي سەلك ەتتى دە، دومبىرادان قولىن تارتىپ الدى.
بۇرناعى جىلى دۋلات جايىندا سۋىق حابار كەلگەن كۇنى قازىبەك بۇل دومبىرانىڭ ءبىر شەگىن ءۇزىپ: «دۋلاتىمنىڭ ۇنىمەن بىرگە ەستىلەر سەنىڭ ءۇنىڭ، ونان بەرى مەنىمەن بىرگە سەن دە تۇنشىعارسىڭ» دەپ ىشتەي انت ەتىپ وسى قابىرعاعا ءوز قولىمەن قىستىرعان ەدى. سونان بەرى بۇل دومبىرا قولعا الىنعان ەمەس-تى. اندا-ساندا جەل قاعىپ جالعىز ىشەگىن ىزىڭداتقانى بولماسا، ءۇنسىز - كۇيسىز تۇراتىن. اكەسىنىڭ كۇيىن تىرلىگىندە اڭساۋدىڭ اۋىر ەكەنىن ايتىپ، ساۋلە دە تالاي جالىنعان-دى، سونىڭ بىردە بىرىنە قايىسپاعان قارتتىڭ اڭسارى بۇگىن اۋىپ ءجۇر. ونىڭ سەبەبىن ءوزى دە بىلمەيدى، ەندى سوزا قالسا قولى دومبىرانىڭ ىشەگىنە جابىسىپ قالاتىنداي ەكى قولىن ارتىنا .ۇستاپ كەيىن شەگىنە بەرىپ سىرتقا قاراپ ەدى، كوزى اۋلاعا كىرىپ كەلە جاتقان قوناقتارعا ءتۇستى دە، اۋىر ويدان تەز سەرپىلدى.
— بالالار، قوناقتاردى قارسى الىڭدار. ساۋلە قايدا؟
قوناقتار لەگ - لەگىمەن كەلە جاتىر. الدىڭعى توپتى باستاپ كەلە جاتقان ميرون پاۆلوۆيچ پەن تايمان، سولاردى كۇلكىگە قارىق قىلىپ كۇلسىن اجەي كەلەدى. كەيىنگى توپتىڭ ىشىندە رۋساك پەن مىرقال دا كەلە جاتىر. ولاردىڭ ءىزىن باسا ءبىر قولىمەن كۇلتايدى، ەكىنشى قولىمەن دامەندى قولتىقتاپ دالا اۋىز كاكيما دا كەلەدى. سولاردىڭ جەلكەسىنەن ءبىر يىسكەگىسى كەلگەندەي مۇرنىن اندا-ساندا ءبىر ءشۇيىرىپ ولجاي دا كەلەدى. قىسقاسى بۇگىنگى تويعا بىلەتىندەردەن كەلمەگەن تەك بولەكباس پەن پەريزات قانا.
كەلگەندەردىڭ ءبارى قۇتتى بولسىندى ساۋلەگە ايتىپ، اۋلانىڭ ىشىنە قاراي ءوتىپ جاتىر. ولاردىڭ اكەلگەن سىيلىقتارىن قابىلداپ، وزدەرىنە ءجون سىلتەپ تۇرعان سايران مەن شەكەرگە قۇتتى بولسىن ايتقان بىرەۋى جوق، ءتىپتى كۇلتاي مەن دامەن دە بۇلاردى ەلەيتىن ەمەس، باسقالاردى وتكىزىپ جىبەرىپ وزدەرى كەيىن قالدى دا، جەكە قالعان ساۋلەگە ايتار قۇپيا سوزدەرىن ايتىپ سالدى.
— تويىڭ قۇتتى بولسىن، ءبىراق قاسىرەتتى كۇندەردىڭ كوبى كەتىپ، ازى قالعاندا سابىرسىزدىق ەتكەنىڭ قالاي؟ — دەپ دامەن ءسوز باستاپ ەدى:
— بۇگىن دونباسس جاۋدان تۇگەل ازات ەتىلىپتى، نۇرلاننىڭ انىق حابارى ەندى كەلەتىن ەدى عوي، — دەپ كۇلتاي ونى قوستاي كەتتى.
— سەندەر ءتۇس كورىپ تۇرسىڭدار ما؟ — دەدى ساۋلە ەكەۋىنە كۇلە قاراپ. - جوق الدە مەنى تانىماي باسقا بىرەۋمەن شاتاستىرىپ تۇرسىڭدار ما؟
— بۇل توي تەمىر ەكەۋىڭنىڭ تويلارىڭ بولسا سەنى تانىماي تۇرعانىمىز راس.
— وندا ايتىپ تۇرعاندارىڭ ەرتەگى ەكەن، تورلەتىڭدەر.
بۇلار ىشكە بەتتەپ ەدى، قارسى الدارىنان مىرقال شىعا كەلدى.
— تاك، تاك باستىق جولداس، ساۋلە قارىنداس، تاك. تويىندى بىرەۋ ەمەس ەكەۋ ەكەنىن وسىندا كەلگەن سوڭ ەستىدىم، ول راس پا؟
— راس.
— وندا ەكەۋى دە قۇتتى بولسىن. ورلوۆ جولداستىڭ ساعان ايتار، بارىمىزگە ورتاق ءبىر قۋانىشى بار سەكىلدى، سونىمەن تويىن تويعا ۋلاسا بەرسىن، تەلەفونعا بار.
ساۋلە اسىعىس جونەلىپ ەدى، باسقالار دا ونىڭ سوڭىنان جونەلدى.
— ەستىدىڭ دە، بىزگە قۇتتى بولسىن ايتقان بىرەۋى جوق، — دەدى سايران، — سوعان قاراعاندا بۇل تويدان بىزگە ءۇمىت جوق.
— باسىم قاتىپ كەتتى، ەرتەڭگە دەيىن سابىر ەتشى، — دەپ شەكەر باسىن ۇستاپ قايتا وتىرا باستاپ ەدى، سايران ىرشىپ ءتۇستى.
— وي، ەرتەڭىڭ بار بولسىن سەنىڭ. سەنىڭ اق ەرتەڭىن تاۋسىلمايدى ەكەن وسى.
شەكەر ونىڭ جىلامسىراعان تۇرىنە قاراپ، مىرس ەتتى دە:
— ءسوزدى قوي دا ءجۇر، — دەدى قولتىعىنان دەمەپ.
— قايدا؟
— شاقىرىلماي كەلەتىن قاڭعىباس قۋ اياقتار كەلە قالسا ورىن جەتپەۋى مۇمكىن، ميرون اتايدىڭ ۇيىنەن ون شاقتى ورىندىق اكەلەيىك.
— سەن بيكەش مەنىڭ قىتىعىما تيە بەرمە، ءبىلدىڭ بە؟ مەن بۇرىنعى سايران ەمەسپىن، ەرەگىستىرسەڭ تويدى بۇگىن قالاي دا جاسايمىن. بۇگىنگى تابىسىمنىڭ ءوزى ءبىر تويعا جەتەدى.
— ونداي كەدەي تويعا كونەتىن كىم؟ شەكەر مە؟ جوق. كەلەتىن كىم؟ ءبىز بە؟ جوق! — دەگەن ابزالدىڭ داۋسى شىعىپ ەدى، شەكەر ۇيگە قاراي اتا جونەلدى. سايران ەندى عانا اڭعاردى. ابزال مەن تەمىر اۋلانىڭ سىرتىندا جەلكە تۇسىنا كەلىپ قالعان ەكەن. كورە سالا ولار اۋلاعا كىرىپ، ءۇيدىڭ ەسىگىنە جەتكەنشە شەكەر قازىبەك پەن باياندى قولتىقتاپ قايتا شىقتى.
تەمىر باسقىشتان تەڭسەلە ءتۇسىپ كەلە جاتقان باياننىڭ الدىنا كەلىپ تۇرا قالدى دا:
— ارمىسىز شەشە، — دەدى باسىن ءيىپ.
— شەشەڭمەن بىرگە بەسىگىڭدى تالاي تەربەتىپ، ماڭدايىڭدى تالاي سۇيگەن ەدىم، اكەلشى سولاي ماڭدايىڭدى.
تەمىر وعان ماڭدايىنان سۇيگىزدى دە، ءوزى ونىڭ ەكى بەتىنەن كەزەك ءسۇيىپ، جاسقا بۋلىعىپ قالدى.
— قازەكە، توي تويعا ۇلاسسىن دەگەننەن باسقا ءسوز تابا الاتىن ەمەسپىن، — دەپ ابزال قولىن ۇسىنىپ ەدى، قازىبەك ونىڭ قولىن الماستان ءوزىن قۇشاقتاي الدى.
— سەندەردىڭ اۋىزدارىن دۋالى عوي، سول ايتقاندارىڭ دا جەتىپ جاتىر، كەل مىنالاردان قالىسپايىق، — دەدى بەتىنەن ءسۇيىپ.
ساۋلە ۇيدەن وسى كەزدە شىعا كەلگەن ەدى.
— ال مەنى كىم سۇيەدى؟ — دەدى ول ويناقى مىنەز كورسەتىپ.
— نەتكەن سۇيكىمدى ءسوز، سۇيكىمدى بولا تۇرا نەتكەن ءزىلدى، سوندا دا سەنى سۇيەتىن مەن بارمىن دەيىنشى، — دەپ تەمىر جاقىنداي ءتۇسىپ ەدى، ساۋلە وعان ءبىر جاق بەتىن توسەپ سۇيگىزدى دە، ەكىنشى بەتىن ابزالعا توسەدى.
— ابزال اعا، مىنا بەتىم سىزگە، تەمىر اعادان قالماڭىز.
ساۋلەنىڭ بۇل قىلىعىنا ابزال تۇسىنگەن جوق، تۇسىنبەسە دە ءسۇيسىنىپ ءسۇيىپ ايدى.
— ساۋلەشىم، تەرەڭ سىرلى باۋىرىم مەنىڭ، — دەدى جالعىز قولىمەن قۇشاقتاپ. — مەن سەنىڭ كىم ەكەنىڭدى بىلمەيدى ەكەنمىن عوي.
— ابزال اعا، — دەدى ساۋلە اڭىرا قاراپ، مىنا سوزىڭىزگە مەن تۇسىنبەدىم. كىم ەكەنىمدى بىلمەسەڭىز، بەتىمنەن نەگە ءسۇيدىڭىز؟
— بۇرىن بىلمەۋشى ەدىم، اكەمنەن ءبارىن دە ەستىدىم.
— ول كىسى مەنىڭ تەمىر اعانىڭ قارىنداسى ەكەنىمدى دە ايتقان بولار. سونى ەسىڭىزگە ساقتاڭىز دا، تەلەفونعا بارىڭىزشى، ءسىزدى ورلوۆ جولداس قاتتى ىزدەپ جاتىر.
— ورلوۆ! جاڭا عانا سونان شىققان ەدىك، نە بولىپ قالدى ەكەن؟
ابزال اسىعا باسىپ ۇيگە كەتتى دە، باسقالار اۋلانىڭ تورىندەگى توپقا بارىپ قوسىلدى. ونداعىلار تويدىڭ وزىنەن بۇرىن ساۋىعىن باستاپتى. ءان — «كۇت مەنى»، ايتۋشى — دامەن. تەمىر ءوزىنىڭ شاعىن داۋسىمەن قوسىلا باستاپ ەدى، سايران كەلدى دە ءبولىپ جىبەردى.
— تەمىر اعا، ءسىزدى ابزال اعا شاقىرادى.
ول كەلگەن كەزدە ابزال جالعىز قولىمەن سۇيەنىپ تەرەزە الدىندا تەرىس قاراپ تۇر ەكەن، بەتىن بۇرماستان:
— ەسىكتى جاپشى، — دەگەن داۋسى وكسىپ شىقتى.
تەمىر ونىڭ داۋسىندا وكسۋ بارىن سەزىپ شوشىپ كەتتى.
نە ايتارىن بىلمەي ۇمتىلىپ بارىپ يىعىنان ۇستاپ ەدى، ابزال ونى جالعىز قولىمەن قۇشاقتاپ ءبىر قىستى دا، كوزىنىڭ جاسىن توگىپ جىبەردى. الدەنە ايتقىسى كەلدى، جاسقا بۋلىعىپ ايتا الماي قينالدى. بار كۇشى قالتاسىنان ورامال الۋعا جەتتى، سول ورامالىن ءوزىن-وزى تۇنشىقتىرىپ كوز جاسىنا توسقاۋىل ەتكىسى كەلگەندەي ورامالىن بەتىنە جاۋىپ جىبەردى دە، تەرىس اينالىپ كەتتى. تەمىر اڭ-تاڭ.
— ابزال اعا، بۇل نە؟ ايتىڭىزشى؟ نە بولدى؟
ابزال وزىنە ءوزى كەلە باستاعان ەدى:
— مەڭىڭ باۋىرىم نۇرلانعا سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلىپتى، — دەدى دە، ونان ءارى سويلەي الماي قايتادان ەگىلىپ كەتتى.
تەمىر اڭىرىپ قالدى:
— مىنە، عاجاپ! انىق، پا؟
— وبكوم سەكرەتارى وتىرىك ايتپايدى.
— وندا وبكومنىڭ ءبىر سەكرەتارى قۋانتسا، ەكىنشى ءبىر سەكرەتارىنىڭ جىلاعانى قالاي؟ كەشىرىڭىز، قۋانىشقا دا جىلايتىننىڭ ءبىرىمىن ءوزىم، قۇتتى بولسىن، — دەپ ابزالدى ءبىر قۇشاقتاي سالىپ ەسىككە قاراي جالت بۇرىلىپ ەدى، ابزال ونى ۇستاي الدى.
— قايدا باراسىڭ؟
— ساۋلەدەن ءسۇيىنشى سۇرايمىن.
— ءبارىمىزدىڭ ءسۇيىنشىمىز سەنىكى، تەك مىنا توي اياقتالعانشا سابىر ەت.
ابزال سونى ايتتى دا قايراتتانىپ الدى. سول قايراتىنا شىداماعانداي كوزىنىڭ جاسى دا كەۋىپ كەتتى. ول تەمىردىڭ:
— نەگە؟ — دەگەن سۇراۋىنا جاۋاپ بەرگىسى كەلمەي:
— بۇل قۋانىشتىڭ ساۋلەنى جىلاتۋى مۇمكىن اۋ، — دەدى وزىنە كۇبىرلەپ.
— نەگە؟ — دەگەن سۇراۋدى تەمىر تاعى بەردى، ءبىراق ابزالدىڭ ءسوزى ونان سايىن جۇمباقتالا ءتۇستى.
— نەگە ەكەنىن كەزىندە كورەرسىڭ، ءجۇر كەتتىك.
بۇل كەزدە ساۋلە ءوز ويىمەن الىسۋدا. ونى اۋىر ويعا سالىپ قويعان شەشەسىنىڭ ءبىر جاسىرىن حابارى. ول ساۋلەنى وڭاشالاپ «ساقتان، بالام. اشىپ ايتپايدى، ايتپاسا دا سەزىپ ءجۇرمىن — اكەڭ بۇگىن وسى تويدىڭ ۇستىندە ءوزىنىن، سايداققا بەرگەن انتىن ايتىپ تەمىر ەكەۋىڭنەن ءبىر تىلەك تىلەيتىن سەكىلدى» — دەگەن-دى. ساۋلە بۇل سوزدەن قاتتى سەسكەنسە دە، سىر سەزدىرگىسى كەلمەي شەشەسىن قۇشاقتاي الىپ «اپاتايىم، كوكەمە جالا جاۋىپ تۇرعان، اپاتايىم، مەنىڭ كوكەم ەسكىلىكتىڭ ونداي شىرماۋىن الدەقاشان ۇزگەن ادام. ول بۇل ءسوزدى سەنىڭ قانشالىقتى جاڭارعانىڭدى كورۋ ءۇشىن ايتقان عوي»، — دەپ الداپ جىبەرە سالا ميرون ءپاۆلوۆيچتى وڭاشا شىعارىپ الدى.
— بۇل تويدى ءسىز باسقارىڭىز، سوندا ءسىز كوكەمە ءسوز بەرمەڭىز. ءوزى سۇراماسا تەمىرگە دە ءسوز بەرمەڭىز ماقۇل ما؟ — دەدى.
— ماقۇل.
ابزال مەن تەمىر وسى كەزدە ورالعان ەدى، ساۋلە وزىنە ابزالدىڭ نە ءۇشىن قادالا قاراپ تۇرعانىن سەزگەن جوق. قانشا قايراتتانسا دا ساۋلەنى كورگەننەن كەيىن قايتا ەگىلىپ بارا جاتقانىن ابزالدىڭ ءوزى دە سەزگەن جوق. ءۇن قاتۋعا شاماسى جوق، تەك «ساۋلەشىم، نۇرلانىم» دەپ ءدىرىل قاققان جۇرەگى ەلجىرەپ بارادى.
— قانە، قۇرمەتتى قوناقتار، كەيبىر جەڭگەيلەرگە جۇمباق كورىنگەن تويىمىزدى باستايىق، — دەپ ساۋلە جۇرتتى ستول باسىنا شاقىرىپ ەدى.
— جەڭگەيلەرىڭ عانا ەمەس، كەيبىر اعالارىڭا دا سولاي، — دەدى مىرقال مىرس-مىرس كۇلىپ. ءبىراق ساۋلەنىڭ:
— مەن ونداي اعايلاردى دا جەڭگەيلەر دەي بەرەمىن، — دەگەن سوزىنە ايەلدەر دۋ كۇلىپ ەدى، مىرقالدىڭ كۇلكىسى وشە قالدى.
تويشىلار تىرناداي تىزبەكتەلىپ كەلىپ ستول باسىنا جاعالاي وتىرا باستادى. ستول ۇستىندە تۇرعان اقتاماق، كوك مويىندار دا سىلدىر قاعىپ قۇلاققا جايلى انىنە باستى. تاباق-تاباق قۋىرداق پەن سامسالار بۋى بۇرقىراعان كۇيى داستارحاننىڭ قاق ورتاسىنان ورىن الا باستادى.
ميرون پاۆلوۆيچ قۋىرداقپەن قاتار قويىلعان سامساعا تۇسىنە الماي، ۇڭىلە قاراپ از وتىردى دا:
— قىزىم، بۇگىنگى بەسبارماق وزگەرىپ كەتكەن بە؟ — دەدى.
— بەسبارماقتىڭ كەشىرەك كەلەتىن ادەتى، ميرون پاۆلوۆيچ.
— وندا بۇل تويدى ورىسشا باستاپ، قازاقشا ءبىتتى دەيىك، — دەدى ميرون پاۆلوۆيچ ۇزىنشالاۋ بوكالىن قولىنا ۇستاي تۇرەگەلدى. — ال قۇرمەتتى دوستار، بۇل ءۇيدىڭ قارياسى بولعاندىقتان مەن ءوزىمدى ءوزىم وسى تويدىڭ ەڭ جوعارعى قولباسشىسى ساناپ، سىزدەرگە ءارتۇرلى بۇيرىقتار بەرەمىن. سونى بۇلجىتپاي ورىندايسىڭدار، الدىمەن وسىعان كەلىسىپ الايىق.
— كەلىستىك، كەلىستىك! — دەسكەن جۇرتتىڭ داۋسى دۋ كوتەرىلدى.
— ەندەشە، ءبىرىنشى توستى ەشقانداي زۇلىمدىقتىڭ بومباسى قاياۋ تۇسىرە المايتىن دوستىعىمىز ءۇشىن، سول دوستىعىمىزدىڭ جەڭىمپاز تۋى ءۇشىن كوتەرىڭىزدەر! ەكىنشىدەن، ءبىزدىڭ بولاشاق جەڭىستەرىمىزدىڭ تۋى بولاتىن كومباين ءۇشىن كوتەرىڭىزدەر. ەستەرىڭىزدە بولسىن، ساۋلە ەكەۋمىز ءۇشىن مۇنان باسقا توست كوتەرمەيسىزدەر. سەبەبى «ءبىزدىڭ ماشينامىزدا ءبىرىنسىز ءبىرىنىڭ كۇنى جوق، ەكى موتور بار. ءبىز ەكەۋمىزدىڭ دە جۇرەگىمىز سول ءبىر ماشينانىڭ ەكى موتورى سياقتى. سوندىقتان بۇل توست كومباين ءۇشىن كوتەرىلسە بىزدەر ءۇشىن، ساۋلەمەن مەن ءۇشىن كوتەرىلگەنى. سونى ەسكەرىڭىزدەر دە مۇنى تۇبىنە دەيىن قاعىڭىزدار.
— مەن ۇقپاي قالدىم، — دەدى سايران قاسىندا وتىرعان شەكەرگە كۇڭك ەتىپ، — كىم ءۇشىن دەدى؟
— وڭەشىڭدى بىتەمەسەڭ قۇلاعىڭ جاقسى ەستيدى، — دەپ شەكەر كۇڭك ەتتى.
ميرون پاۆلوۆيچ ءسوزدى وتىرعانداردىڭ ءبىرىنىڭ جاسىنا، ەندى ءبىرىنىڭ ۇلتىنا، تاعى بىرەۋلەردىڭ دارەجەسىنە، جىنىسىنا قاراي بەرىپ ءوز تۇرعىلاستارىنان الىستاتىپ اكەتىپ ەدى، قازىبەكتىڭ شىدامى جەتپەدى.
— ميرون پاۆلوۆيچ، ەندىگى توستى مەن ايتايىنشى، — دەدى قازىبەك ورنىنان كوتەرىلىپ، — ويتكەنى بۇل توي ەكى قۋانىشقا بىردەي ارنالعان ەدى.
— مەن جاڭاعى توستى ءسىز ەكەۋمىزدىڭ اتىمىزدان كوتەرگەنمىن، سوندىقتان ەندىگى كەزەك، — دەي بەرگەن كەزدە:
— سەن تۇگىلى مەندە وتىرمىن عوي، اۋزىڭ قىشىپ بارا جاتسا مىنانى اسىپ جىبەر، — دەپ تايمان ءبىر سامسانى الدى دا قازىبەكتىڭ اۋزىنا تىعىپ جىبەردى.
ساۋلە ىشىنەن تايمانعا ءبىر العىس ايتتى دا سويلەي تۇرەگەلدى.
— جولداس تامادا، ءبىر سپراۆكە بەرۋگە بولا ما، رۇقسات ەتەسىز بە؟
— رۇقسات.
— وندا ىدىستارىڭىز ورتا بولماسىن، سايران، شۇپىلدەتە قۇي. قۇرمەتتى دوستار، كوكەمنىڭ ايتقانى راس، بۇل توي ەكى قۋانىشقا بىردەي ارنالعان بولاتىن. مەن ەڭ الدىمەن سول ەكى تويدىڭ باستى ايىپكەرى ميرون پاۆلوۆيچ ءۇشىن...
— قىزىم، ەگەر ءتارتىپتى بۇزاتىن بولساڭ مەن ءسوزدى ابزالعا بەرەمىن، — دەپ ميرون پاۆلوۆيچ ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
— باعىندىم، باعىندىم، — دەدى ساۋلە كۇلە سويلەپ.
قۇرمەتتى قوناقتار، ميرون ءپاۆلوۆيچتىڭ بىزگە تاۋداي داڭق اپەرگەن ەڭبەكتەرى ءۇشىن ميلليون قابات توست كوتەرسەك تە كوپ بولماس ەدى، ءوزى قاتال بۇيرىق بەرىپ، تىيىم سالىپ تاستادى. سوندىقتان ەندىگى توستى سول كىسىنىڭ ۇياسىندا ءوسىپ ەرجەتكەن سايران مەن شەكەر ءۇشىن، سولاردىڭ باقىتتى، ءتاتۋ-تاتتى سەميا بولۋلارى ءۇشىن كوتەرىڭىزدەر!
— وندا تەگىس تۇرەگەلۋلەرىڭىزدى سۇرايمىن، سۇرامايمىن بۇيىرامىن! — دەدى ميرون پاۆلوۆيچ شاتتانا تۇرەگەلىپ ەدى، جۇرتتىڭ ءبارى دە جاپپاي تۇرەگەلدى. ءتىپتى تايمان سياقتى كۇپتىلەر ەندى مۇلدەم جادىراپ كەتتى.
— كورپەلەرىڭ ۇلعايىپ، كوسەگەلەرىن كوگەرسىن، قاراقتارىم. اتا-انانىڭ جورالعىسى، ازامات بولعاننىڭ بەلگىسى، مەن سەكىلدى ءۇبىرلى-شۇبىرلى بولىڭدار، كەلىندەر، قاراقتارىم، — دەپ ول ستاقانىن قاتتىراق سوعىپ جىبەردى دە، باسقالاردى كۇتپەستەن قاعىپ سالدى.
— اۋ، سەن ءتىپتى بايلاۋدان بوساعان قۇستاي زىتىپ باراسىڭ عوي، — دەپ قازىبەك قالجىڭ تاستاپ ەدى، تايمان كەۋدەسىن كەڭىتىپ العىسى كەلگەندەي دەمىن تەرەڭنەن تارتىپ الدى دا:
— سەن بىلمەيسىڭ، قازىبەك، سەن ءوزىڭدى دە، مەنى دە بايلاپ جۇرگەن جانسىڭ، — دەدى.
— نە دەيدى؟
قازىبەك ونىڭ بۇل سوزىنە ءمان بەرگەن جوق، وزىنە اكەلگەن سايران مەن شەكەردىڭ ماڭدايىنان ءسۇيدى دە:
— تايمان اتالارىڭنىڭ جاڭاعى تىلەگى مەنىڭ دە تىلەگىم، — دەدى.
— كەل، قارىنداس، — دەدى تەمىر شەكەرمەن ريۋمكە ءسۇيىستىرىپ، — ساۋلەدەي بول، مەنىڭ بەرەر باتام سول.
— تەمىر اعاڭداي ەلىڭنىڭ ماقتانى بول. مەنىڭ باتام سول، — دەدى ساۋلە سايرانعا.
اراق پەن شاراپتى كەزەك جۇتسا دا ىقىلىعىن باسا الماي مىرقال وتىر. ول سول ىقىلىعىن باسا الماعان كۇيى ساۋلەگە ءۇن قاتتى:
— ساۋلە، ساۋلەش... قاتەلەسسەم عافۋ ەتىڭىز. بىزدەر بۇگىن بۇل ۇيدەن مۇنان دا ۇلكەن تويدى، ءوز تويىڭدى كۇتىپ كەلگەن ەدىك، ول قاشان بولادى؟ سولاي ما، تەمىرجان؟
— مىرقال اعا، از سابىر ەتىڭىز. كەشىكپەي وسى ۇيدە اسپانداعى اي مەن كۇننىڭ دە تويى بولادى، سىيىڭىزدى ازىرلەي بەرىڭىز.
تەمىردىڭ مەزەپ تۇرعانى ساۋلە مەن نۇرلاننىڭ تويى ەكەنىن ابزالدان باسقالار تۇسىنگەن جوق، سول تۇسىنبەگەندەردىڭ ءبىرى ساۋلە، سوندىقتان ول كۇيىنە تۇرەگەلدى.
— مىرقال اعا، اڭدامادىڭىز با، جوق الدە اڭدىعان جەرىڭىز وسى ما ەدى؟ قالايشا ايتتىڭىز بۇل ءسوزدى؟ ەگەردە بۇل تويدى مەنىڭ تويىم دەپ كەلسەڭىزدەر اداسىپ كەلگەنسىزدەر. ويتكەنى، مەنىڭ تويىم الدەقاشان جاسالعان، قىزىعى الدەقاشان تارقاعان، — دەدى دە اكەسىمەن تەمىرگە كوز تاستادى. — كوكە، ءقادىرلى تەمىر اعا، سەزىپ تۇرمىن ويلارىڭىزدى. مەن قانشا باقىتتى بولسام دا جارالى جانمىن. ول — جان جاراسى. جان جاراسى جازىلار ەمەس، ونى ەمدەگىم دە كەلمەيدى. وسىعان، جان اعا، ءسىز، جان اكە، ءسىز جان باۋىرلار، بارشاڭىز دا تۇسىنىڭىزدەر."تاعدىردىڭ مەنى جارالاعانى از ەمەس، تىم بولماسا ءسىز اياڭىز، تەمىر اعا.
ساۋلە جاسقا بۋلىعىپ ءسوزىن ءجوندى اياقتاي الماي وتىرا كەتىپ ەدى، ەكى كوزىنەن جاس پارلاتا تايمان تۇرەگەلدى.
— ەي، قارعىس اتقان مىرقال، قۇدايدان تىلەپ العان تۇڭعىشىم بولساڭ دا، ساۋلەمنىڭ باسقان ىزىنەن ساداعا كەت، جوعال كوزىمنەن، جوعال!
— سابىر، اكە، سابىر، — دەدى ابزال اكەسىنىڭ ارقاسىنا قاعىپ. — ساۋلەنى بارىمىزدەن دە ارتىق كورەتىن ءجونىن بار، ويتكەنى ول سەنىڭ نۇرلانىڭ.
— ءيا، وعان مەن كۋامىن، — دەگەن تەمىردىڭ داۋسى ساڭق ەتتى. ونىڭ بۇل سوزىنە جۇرتتىڭ ءبارى دە، اسىرەسە ساۋلە تاڭدانىپ قالدى.
— ميرون پاۆلوۆيچ، — دەدى ابزال ءسال جىميىپ. — مەنىڭ كۋامنىڭ وسال ەمەس ەكەنىن جۇرتتىڭ مىناۋ تاڭىرقاۋىنان سەزىپ وتىرعان بولارسىز. ەندەشە، سول كۋالىگىن ايتۋ ءۇشىن ءسوز تەمىرگە بەرىلسىن.
ميرون پاۆلوۆيچ نە ىستەرىن بىلمەي ساۋلەگە قاراپ ەدى، تەمىر ولاردىڭ رۇقساتىن كۇتپەستەن سويلەي تۇرەگەلدى.
— كوڭىل سىرىن كوزدەن ۇعۋشى ەدىم، سوندىقتان كوزىڭ جاسقا كومىلگەنىن كورمەسەم دەۋشى ەدىم، امالىم جوق تاعى كوردىم، — دەدى ول ساۋلەگە كوز تاستاپ، — اعا دەۋشى ەدىڭ قارىنداسىم دەپ ايتايىن، وسى ساپار اعاڭدى جازىقسىزدان جازالادىڭ. سول سەبەپتى قاتتى ايتامىن، بۇيىرا ايتامىن، كورسەتپە ماعان كوز جاسىڭدى! — دەدى دە تايماننان باستاپ جاعالاي ءبىر قاراپ الدى دا شاتتانا سويلەپ كەتتى. — تىڭداڭىزدار، اتا-انالار، تىڭداڭىزدار اعا مەن جەڭگەلەر! قىزىپ بولسا ساۋلەدەي، ۇلىڭ بولسا نۇرلانداي بولسىن.
— نۇرلان؟ قاي نۇرلان؟ — دەگەن داۋىستار كوتەرىلىپ ەدى، تالتىرەكتەپ كەلە جاتقان تايماندى كورىپ ءبارى دە تىنا قالدى.
— بالا اۋ، سەن نە ايتىپ تۇرسىڭ؟ كىمنىڭ نۇرلانى؟
— كەيبىرەۋگە جارا سالعان، كەيبىرەۋگە ۇرەي سالعان، كەيبىرەۋدىڭ نامىسىن قورلاپ، باقىتىن توناعانداي كورىنگەن نۇرلاندى مەن بىلمەيمىن. مەنىڭ بىلەتىنىم — حالقىنىڭ باتىر پەرزەنتى، سوۆەتتەر وداعىنىڭ باتىرى نۇرلان تايمانوۆ. مىرقال اعا، اسىقپاڭىز، ساۋلەنىڭ تويى ەرتەڭ.
ساۋلە ونىڭ، بۇل سوزىنە تۇسىنە الماي تىكسىنە قالىپ جالت قارادى.
— بۇل قاي مازاعىڭىز؟
— ول مازاق ەمەس، — دەدى ابزال تەز ءۇن قاتىپ. — تەمىردىڭ بۇل سوزىنە مەن كۋامىن.
ابزالدىڭ اۋزىنان وسى ءسوزدىڭ شىعۋى مۇڭ ەكەن:
— ا، قۇداي، اقسارباس، — دەپ تايمان اتىپ تۇردى. — اقسارباس ەمەس، ايتتىم ءوزىمدى. نە دەدىڭ، قاراعىم، تەمىر؟ نە دەدىڭ؟ ايتشى تەزىرەك، سەن بۇل حاباردى قايدان ەستىدىڭ؟
— جاڭا عانا ورلوۆ جولداس تەلەفون سوقتى. ول كىسىنىڭ ءدال نە دەگەنىن ابزال اعادان ەستىدىڭىزدەر.
ول الىستان الدەكىمنىڭ «سۇيىنشىلەگەن» قۋانىشتى داۋسىن ەستىپ توقتاي قالدى.
ايعاي سالا «سۇيىنشىلەپ» كەلە جاتقان بولەكباس ەكەن. ول بار ەكپىنىمەن كەلە ساۋلەنى قۇشاقتاي الىپ.
— ءسۇيىنشى، ساۋلە، ءسۇيىنشى... ۋھ، وكپەم نەتىپ كەتتى... وكپەم، — دەپ ول ورىندىققا وتىرا كەتىپ ەدى، ەندى ونى ساۋلە قۇشاقتاي الدى:
— بولەشىم اي، تەمىر اعانىڭ ءسوزىن ءبولدىڭ اۋ، ايتارىڭدى تەزىرەك ايتشى.
— باسقانىڭ سوزىنە قۇلاعىڭدى بىتەپ تاستا دا، مەنى عانا تىڭدا.
— ءاي، سەن قويا تۇرشى، — دەپ دامەن ونىڭ اۋزىن قارۋعا ىڭعايلانىپ ەدى، ساۋلە ونىڭ قولىن ۇستاي الدى دا بولەكباسقا يەك قاقتى.
— ال، سەنى عانا تىڭدايىق ايتا بەر.
— مەن جاڭا عانا موسكۆا راديوسىنان سسسر جوعارعى سوۆەتى پرەزيديۋمىنىڭ ۋكازىن ەستىدىم. نۇرلان مەن پاۆەلعا سوۆەتتەر وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلىپتى.
جۇرتتىڭ شاتتىعى داۋىلدى كۇنگى ەرتتىڭ جالىنىنداي لاپ ەتتى. دۋ كوتەرىلگەن جۇرتتىڭ بىرىمەن ءبىرى ايقاسقان قۇشاقتارى تۋلاعان تولقىنعا ۇقساپ كەتتى. قايسى ءبىرى بولەكباستى قۇشاقتاعالى ۇمتىلۋدا. سونىڭ ءبىرى تايمان. ونىڭ سويلەۋگە ءتىلى جوق، تەك يەگى كەمسەندەپ، ساۋساقتارى عانا ەربەڭدەيدى، جايىلىپ كەتكەن قۇشاعىنا نە بولا الماي تالتىرەكتەپ كەلەدى.
— اقسارباس... اقسارباس، — دەپ سوققان جۇرەگى ءدۇرس - ءدۇرس ەتەدى.
قانشا دەگەنمەن باۋىرى عوي. مىرقالدىڭ قۋانعانى سونداي، وسى تۇرعانداردى، اسىرەسە ءوڭى ءتاۋىر جاستاۋ ايەلدەردى شەتىنەن شوپىلدەتىپ سۇيگىسى كەلىپ تۇر، ءبىراق وڭداي سۇيىستەن اۋزى تالاي كۇيگەن سورلى ءوز ايەلىنىڭ ىزعارىنان شىعا الماي:
— ايىم اۋ، كۇنىم اۋ، مىنالارعا سەنەيىن بە، سەنبەيىن بە؟ — دەپ ونىڭ بىرەسە بەتىنەن، بىرەسە كوزىنەن ءسۇيىپ ەڭكىلدەپ تۇر.
نۇرلاندار جايىندا تاراتقان ءبىر كەزدەگى جالعان لاقابى بۇگىن سويىل بولىپ ءوزىن سوققىلاپ تۇرعانداي تاقىر باسىن قايتا-قايتا سيپالاپ رۋساك ءجۇر. ول جاڭاعى ءبىر كەزدە اۋلانىڭ الاكولەڭكەلەۋ تۇكپىرىنە قاراي سىرعىپ كەتكەن ەدى، سونان قايتىپ كوزگە تۇسكەن جوق.
ءمىز باقباستان وتىرعان ابزال عانا. ويتكەنى ول مانا تەلەفوندا ورلوۆتان نۇرلانداردىڭ مۇنداي قۋانىشىمەن بىرگە قازا بولعان قايعىسىن دا ەستىگەن-دى. مانا سول ءۇشىن جىلاعان-دى، كوزىنىڭ جاسى قۇرعاعانىمەن، ونىڭ جۇرەگى ءالى قان جىلاۋدا ەدى، سوندا دا ول ساۋلەنىڭ جىلاعانىن كورگىسى كەلمەي سىرىن ىشكە بۇگىپ قايسارلانىپ وتىر. ءبىراق وندا ءبىر قينالۋ بارىن ساۋلە سەزىپ قالدى.
— جۇرەگىمنەن باسقا بارىمنىڭ بارلىعىن شاشۋ ەتىپ شاشتىم جولدارىڭا، تەك ابزال اعانى قيناپ وتىرعان نەندەي قاسىرەت ەكەنىن بىلسەم ەكەن؟
ساۋلە كۇتكەن جاۋاپتى باسقالار دا كۇتىپ، ءبارى دە تىنا قالدى. ابزال سوندا دا ءمىز باعار ەمەس. مەلشيىپ قالىپتى.
ساۋلە وعان جاقىنداي ءتۇستى.
— ابزال اعا، اۋزىم بارماسا دا ايتايىن ەگەر تارتىپ وتىرعان ازاڭىز نۇرلاننىڭ قازاسى بولسا جاسىرماي وسى قۋانىشىنىڭ ۇستىندە ايتقانىڭىز جەنىل بولار.
بۇل ءسوز تۇرعانداردى تۇگەل سىلەيتىپ سالدى.
— جوق، نۇرلان ولگەن جوق، — دەپ ابزال بۋلىعا تۇرەگەلدى، كوزىنە ۇيالاي قالعان جاستى باسقانىن كوزىنە تۇسىرمەۋ ءۇشىن، اسپانعا قاراپ كەتتى. — جانىم، ساۋلە، سوناۋ تەمىرقازىق جۇلدىزدارىنا قاراشى. ەسىڭدە بولسىن سەنىڭ نۇرلانىڭ سول جارىق، جۇلدىز سەكىلدى ادام. ونداي ادامنىڭ باسقان ءىزى بۇگىنگى بىزدەرگە، ەرتەڭگى ۇرپاقتارعا ولمەۋدىڭ جولىن سىلتەيدى.
ساۋلە ابزالدىڭ بۇل سوزىنەن ءبارىن دە ۇقتى، سورعالاعان كوزىنىڭ جاسىنان ءبارىن دە كورىپ:
— جوق! — دەدى بار داۋسىمەن. ونىڭ جان داۋسى سول ساتتە شامى سونە قالىپ اۋلانى باس سالعان قارا ءتۇندى دە سەلك ەتكىزدى. ساۋلە ابزالدان بىرتە-بىرتە شەگىنىپ الىستاپ بارادى، — جالىنامىن، نانباڭىزدار! نۇرلان ولگەن جوق. جالعان... جالعان... — ونىڭ اششى داۋسى قايتا تۇتاتقانداي اۋلانىڭ شامى قايتا جاندى. ساۋلە بار داۋسىمەن شىرىلداپ ءالى شەگىنىپ بارادى. ول سونى ايتىپ ۇيگە قاراي شىرىلداي جونەلدى. ونىڭ سول شىرقىراعان داۋسى سول تۇرعانداردىڭ بىردە ءبىرىنىڭ، اسىرەسە تەمىردىڭ قۇلاعىنان ءومىر بويى كەتكەن جوق.
ساۋلەنىڭ سوڭىنان قوسىلا ەڭىرەپ شەشەسىمەن شەكەر جونەلدى. ولاردىڭ زارىنا جانى ەگىلىپ، كوزىنە جاس الماعان تەك تايمان عانا. ول ەسىنەن اداسىپ، سەندەلىپ ءجۇر، الدەنەنى ايتىپ كۇبىرلەيدى، ءبىراق ءسوزى ۇعىلمايدى، اركىمنىڭ بەتىنە ۇڭىلە قادالادى، قانشا ۇزاق قادالسا دا كىرپىگى ءبىر قاعىلمايدى. سامساعان كوزدىڭ ءبارى سوعان بايلانعان، بارىندە دە ءۇن جوق. تەك ەسىن تەز جيناپ، ەڭسەسىن تەز كوتەرگەن تەمىر عانا. ونىڭ كوزى ساۋلە كەتكەن جاقتا:
— سەنىڭ قايعىڭ — مەنىڭ قايعىم، سەنىڭ كەگىڭ — مەنىڭ كەگىم، باۋىرىم ساۋلە. جاۋ ورداسىنا تاستالار ەندىگى بومبامنىڭ بارلىعى سەنىڭ كەگىڭ. بۇل — مەنىڭ ساعان بەرەر انتىم. بۇل — ءوزىمنىڭ ومىرلىك ۇرانىم!
ەپيلوگ
دوننىڭ جاسىل جاعاسىنداعى ءبىر توبەنىڭ باسىندا، ويداعى شاحتالاردىڭ اسپانمەن تىلدەسكەن تۇرباسىمەن بوي تالاستىرعىسى كەلگەندەي ءبىر ەسكەرتكىش اسقاقتاپ الىستان كوز تارتادى. اق مراموردان جاسالعان، ىرگەسىندە ماڭگىلىك وتى مازداعان، توسكەيىندە نۇرلان مەن پاۆەلدىڭ التىن جۇلدىزدى سۋرەتى جارقىراعان سول ەسكەرتكىشتىڭ الدىندا ءبىر توپ پيونەرلەردىڭ ورتاسىندا اق شاشتى انا سويلەپ تۇر. كۇن سايىن بۇل ەسكەرتكىشكە باس ءيىپ كەتەتىندەر از ەمەس. سوندىقتان بولار، جاڭا كەلىپ ەكى ماشينادان اۋلاقتا ءتۇسىپ جاتقان بەيتانىستاردىڭ ەش قايسىسىنا نازار سالعان جوق. ولار دا قاراۋىلدا تۇرعانداي ءتىزىلىپ اۋلاقتا تۇرىپ قالدى. ولاردىڭ قاق ورتاسىندا تۇرعان ساۋلە، تايمان، قازىبەكتەر ەكەنىن بىلسە، بۇل انا قۇشاعىن جايا ۇمتىلار ەدى، ومىرىندە كورمەگەندىكتەن تاني العان جوق. ويىن بولمەستەن ءسوزىن قايتا جالعادى.
— قاتەلەسپەسەم ساۋلە دەيتىن قىزىم سەن بولارسىڭ، — دەپ ەدى، ساۋلەنىڭ:
— قاتەلەسكەن جوقسىز، — دەۋگە دە شاماسى كەلگەن جوق، ەسكەرتكىشكە جەتە بەرە قۋلاپ ءتۇستى.
— نۇرلانىم! نۇرلانىم، جۇرەگىمدى مىناۋ ماڭگىلىك وتىنا سالايىنشى.
و عاجاپ، جاڭا عانا داۋىل سوققان تەرەكتەي تەڭسەلىپ، بۋىندارى دىرىلدەپ تۇرعان قارت انا قيمىلىنا كوز ىلەستىرمەستەن بار قايراتىمەن ۇمتىلىپ كەلىپ ساۋلەنى جەردەن كوتەرىپ الدى.
— اڭسادىم عوي، سولار بولىپ كەۋدەمدى ءبىر ايمالاشى قىزىم.
ول سونى ايتتى دا، ساۋلەنىڭ جاسقا كومىلگەن ەكى كوزىنەن كەزەك-كەزەك سۇيە باستادى.
— سەندەردىڭ سول نۇرلان دەيتىن اعالارىڭنىڭ جاۋلارىنىڭ الدىندا قاسقايىپ تۇرىپ، «ەگەر، مەنى ءولدى دەۋشىلەر بولا قالسا، وعان ەشقاشان دا نانباڭىزدار. مەن ولمەيمىن» دەپ بار داۋسىمەن سالعان ايعايى مەنىڭ قۇلاعىمنان ءولى كەتكەن جوق.
ءيا، ول ولگەن جوق. راس ول ءوزىنىڭ جان سەرىگى، مەنىڭ جالعىز ۇلىم پاۆەلمەن بىرگە مىناۋ اق. مراموردىڭ استىندا جاتىر، ءبىراق ولار ماڭگى ءتىرى. ويتكەنى ولار وتان ءۇشىن ءولۋ — ۇزاق ءومىر سۇرۋ ەكەنىن كورسەتكەندەر. راس، ولاردىڭ جاۋ قولىندا نە ءۇشىن قالعانىن، ءتىپتى كىمدەر ەكەنىن كەزىندە ەشكىم بىلگەن جوق. ولار نەمىستەردىڭ ءبىر جىل بويى ازاپتانىپ قالپىنا كەلتىرگەن ەڭ العاشقى الىپ شاحتاسىن ءبىر جەتىگە جەتكىزبەستەن تالقان ەتتى، ونى دا كەزىندە بىلگەن ەشكىم جوق. ولار باسقىنشىلاردىڭ تالاي شونجارىن سول تالقانى شىققان شاحتانىڭ استىنا تىرىدەي كومىپ جىبەردى، ونى دا كەزىندە ەشكىم بىلگەن جوق. ولار، سول شاحتادا جۇمىس ىستەگەن تۇتقىنداردىڭ ەكى ءجۇز ەلۋ دەيىن قۇتقارىپ جىبەردى، ونى دا كەزىندە ەشكىم بىلگەن جوق. ءبىراق سول ەرلىكتىڭ بىردە - ءبىرىنىڭ ءىزى وشكەن جوق، سوندىقتان دا ولار ولگەن جوق. ەكەۋىنىڭ كەۋدەسىندە جارقىراعان سوناۋ التىن جۇلدىزدار، ەكەۋىنىڭ مازارىندا مازداعان مىناۋ ماڭگىلىك وت — سول ماڭگى جاساۋدىڭ ايعاعى.
انانىڭ كوزى وزىنە قاراي اۋىر سالماقپەن ءجۇرىپ كەلە جاتقان ساۋلەدە. تۋلا بويىنا تۇگەلدەي قارا كيىنىپ، قارا شاشىن ەكى جاعىنان توگىلدىرە جايىپ جىبەرگەن ساۋلەنىڭ ءوڭى دە اق ساۋلە سەكىلدى ەدى. سول سۇلۋلىققا تاڭدانا قاراي قالعان انا جاس ارۋدىڭ قاباعىنا ۇيىرىلگەن قايعىسىنان كىم ەكەنىن تاني كەتتى.
You Might Also Like
-
جارالعان جاقسى ءۇمىت پەن مۇراتتاردان، جانسىزدار الديلەگەن شۋاقتى ارمان. جاتتالسىن ەسىمدەرىڭ جان جۇرەكتە، ادامنىڭ اياۋلى ءانى سياقتالعان.
