جارالى سۇڭقار
پوۆەست
— كەك... كەك!.. تىرلىكتە سالار ۇرانىمنىڭ دا، ولەردە ايتار يمانىمنىڭ دا اتى كەك. ۇرپاقتارىما قالدىرار مۇرامنىڭ دا، ساعان ارتار اماناتىمنىڭ دا اتى كەك. كوكتە دە قۇداي، جەردە دە قۇداي، ءار قۇدايدىڭ قولىندا الۋان ءتۇرلى بۇعاۋ بار. سول بۇعاۋلاردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرى قارماپ ءانىمدى دە، ءسانىمدى دە جالماپتى. مىنا ءبىر سىرقاتتىڭ قىرسىعىنان ءالىم دە قالماي بارادى. جارالى سۇڭقار سامعاپ وسكەن اسپانىن اڭساسا، مەن ايقاسپەن وتكەن كۇندەرىم مەن تۇندەرىمدى اڭسايمىن. ارمانىم كوپ، دارمەنىم جوق. ەندىگى دارمەنىم دە، سەرمەيتىن سەمسەرىم دە سەنسىڭ، باۋىرىم. مەن سالا الماي كەتكەن اندەردى ەندى سەن سالاتىن بول، مەن الا الماي كەتكەن كەكتەردى ەندى سەن الاتىن بول، يمانىم!..
باباسى قازىبەك قاز داۋىستى اتالسا، ءوزى قىران داۋىستى ءماديدىڭ وسىناۋ ءبىر ساڭقىلداعان داۋىسى يماننىڭ قۇلاعىنان كەتەر ەمەس. سول داۋىستى ەستىپ لەپىرگەندەي استىنداعى كەر توبەل كەيدە جەلدەي ەسىپ جونەلەدى، كەيدە جەبەدەي قۇلاعىن قاق توبەسىنە شانشىپ الىپ، ءمولدىر قارا كوزىن الىسقا قادايدى.
بۇل مىڭ توعىز ءجۇز ون التىنشى جىلدىڭ جازى ەدى! پاتشانىڭ قازاق سياقتى حالىقتىڭ جىگىتتەرىن مايدان جۇمىسىنا ەرىكسىز ايدايتىن اتى شۋلى يۋن جارلىعىنىڭ ۋىتى جاڭا عانا جايىلا باستاعان كەز بولاتىن. سول جارلىقتىڭ دۇمپۋىنەن ەسەڭگىرەپ قالعان حالىق سوڭعى كەزدە ەڭسەسىن كوتەرە باستاعان-دى. سونى كورىپ ءماديدىڭ قانى قىزاتىن، ءبىراق قوزعالۋعا دارمەنى جوق، شەرمەندە بولىپ جاتقان شاعىندا سوناۋ قاراعاندىدان يمان كەلە قالدى. بۇلاردىڭ ءبىرىن ءبىرى كورمەگەنىنە توعىز جىل بولىپتى. سوناۋ جىلى ماديدەن ايىرىلعاننان كەيىن قاراعاندىعا قاشىپ كەتكەن يماننىڭ ەلگە ورالعانى وسى عانا. وندا دا ءماديدىڭ سىرقات ەكەنىن ەستىپ كوڭىلىن سۇراي كەلىپتى. ال، ءمادي گۋبەرناتوردىڭ قولىنا ءوزى بارىپ تۇسكەن ساپارىنان، ايداۋ ازابىنان بۇرناعى جىلى ورالعان ەدى، بىلتىردان بەرى سال اۋرۋ بولىپ جاتىپ قالدى. ەن دالانى كەرنەپ كەلە جاتقان مىنا ءبىر داۋىلدىڭ لەبىن سەزگەن سايىن ءوزىنىڭ دارمەنسىزدىگىنە قىنجىلىپ، شىركىن-اي دەپ نازالاناتىن. سول نازانىڭ اقىرى «شىركىن-اي» اتتى انگە اينالعان-دى. يمان سول ءاندى ءوزىنىڭ ادەمى اسقاق داۋىسىمەن اقىرىن سىزىلتىپ كەلەدى.
ونىڭ نىساناعا الىپ كوزدەگەنى ءوزىنىڭ اكەسىن ولتىرگەن ەجەلگى جاۋى تەكەشتىڭ اۋىلى. ءمادي ايداۋدان كەلگەن كەزدە تەكەش باسقا ەلدىڭ بولىسى بولسا دا الىستا جاتىپ قاتتى قالتىراعان ەدى، ەندى ونىڭ سال اۋرۋ بولىپ قالعانىن ەستىگەننەن كەيىن بيىل جايلاۋ تالاسىنا ءتۇسىپ، ومىرىندە ىرگەسى تيمەگەن وسى نۇرانىڭ ور جاعىنا كەلىپ قونىپ الدى. ونى ەستىگەن كەزدە اۋىرىپ جاتقان ءمادي ىزالانا كۇلىپ «اجالدى تۇلكى جارالى جولبارىستىڭ قۇيرىعىن وسىلاي تىستەيتىن. مەن ونداي بورسىقتار ىشكەن وزەننىڭ سۋىن ىشپەيمىن» دەپ اۋىل ايماعىن تۇگەلدەي كوشىرىپ اقبۋرا تاۋىنىڭ كۇنگەي بەتىندەگى كوك قاسقا بۇلاقتاردىڭ بىرىنە اپارىپ قوندىرعان-دى.
تەكەشتىڭ اۋىلى بىرنەشە قىردىڭ استىندا، كوك قايراڭى مول نۇرانىڭ جاعاسىندا، يمان سول قىرقالاردى بەلدەن باسىپ، اسۋى جوق تالاي اسۋلارىنان دا اسىپ كەلەدى.
ول ءماديدىڭ اۋىلىنا وسىدان ەكى جۇما بۇرىن قاراعاندىدان قارقارالىعا بارا جاتقان كىرەشىلەرگە ىلەسىپ جاياۋ كەلگەن ەدى. باسىنداعى كۇيەلەش كەپكەدەن باستاپ اياعىنداعى كون ەتىگىنە دەيىن كيىمدەرىنىڭ ءبارى ءورىم-ورىم بولاتىن. ءقازىر ول كيىمدەردىڭ ءبىرى جوق. باسىنداعى قۇندىز بوركى دە، اياعىنداعى قيسىق تابان ەتىگى دە، ۇستىندەگى جاسىل بيقاساپتان تىگىلگەن جۇقا شاپانى دا، قيسىق جارالى كوك كويلەگى دە، ونىڭ سىرتىنان كيگەن قارا بارقىت بەشپەنتى دە، بەلىندەگى بەس ورام جىبەك بەلبەۋى دە سۋ جاڭا. ول ءتىپتى سۋدىر-سۋدىر ەتىپ جۇرەكتى قىتىقتايدى. تەك، سول بەس ورام جىبەك بەلبەۋدىڭ اراسىنا قىستىرىلعان كىشكەنتاي التى اتاردى كوزگە تۇسىرمەۋ ءۇشىن شاپانىن جەلبەگەي كيە سالىپتى. وسى كيىمدەرى تانىمەن بىرگە جانىن دا تۇلەتىپ جىبەرگەندەي ءماديدىڭ انىمەن ءوزى دە شالقىپ كەلەدى. ىشىنەن تەكەش پەن تەكەجانعا سىلتەيتىن ءسوز سەمسەرىن دە سايلاپ كەلەدى.
دالانىڭ ەركە ساعىمى قۇلپىرا بيلەپ قوشەمەتتەگىسى كەلگەندەي ونىڭ الدىنا كەلىپ بۇلاڭدايدى. بىرەسە ونى سيقىرلاپ العىسى كەلگەندەي كوز الدىنداعىنىڭ بارلىعىن كولكىلدەگەن كولگە اينالدىرىپ الىسقا اكەتەدى. بىرەسە تاۋ سامالىن سايالاپ توبە باسىنا ۇيەزدەپ تۇرعان ءۇيىر-ۇيىر جىلقىلاردى كوكالا بۇلتقا اينالدىرىپ اسپانداتىپ جىبەرەدى. بىرەسە جەردىڭ بەتىندە باردىڭ بارلىعىن بەدەرلەندىرىپ، مىڭعىرىپ جاتقان قورا-قورا قويلاردى شالقىعان تەڭىزدىڭ تولقىنىنا ۇقساتادى. ءدال ءقازىر يماننىڭ ءوزى دە سول تەڭىزدەي شالقىپ كەلەدى، ءبىراق قانشا شالقىسا دا بايدىڭ مىرزاسى بولىپ ماڭعازدانۋ قولىنان كەلەر ەمەس.
ءمادي وعان تەكەشتەردىڭ كوزىنە بايدىڭ مىرزاسى بولىپ كورىنۋ ءۇشىن ماڭعازدانۋدىڭ بارلىق ءتۇرىن: ات ۇستىندە قالاي شىرەنۋدەن باستاپ، الاقاننىڭ كۇسىن كورسەتپەۋ ءۇشىن قولدى قالاي قويىپ، باستى قالاي يزەۋگە دەيىن ۇيرەتكەن-دى. يمان سولاردىڭ ءبىرىن قالدىرماستان جاتتاپ كەلەدى، ءبىراق بىردە-بىرى ەسىنە ساقتالاتىن ەمەس. تەك، ءماديدىڭ مىنا ءبىر ءسوزى عانا كوكەيىنە جاقسى ۇيالاپتى.
«كوڭىل سۇراي كەلگەندەردىڭ ءسوز الپەتتەرىنە قاراعاندا بولىستاردىڭ ءبارى دە مايدانعا جىبەرىلەتىن جىگىتتەردىڭ ءتىزىمىن جاسىرىن جاساپ جاتىر. مەن بىلسەم سول تىزىمدە بىردە-بىر بايدىڭ بالاسى جوق. ولاردىڭ ورنىنا كەتەتىندەر كىلەڭ كەدەيدىڭ جاس بالالارى، نە جاسى شەگەرىلگەن ەگدە كەدەيلەر. ەگەر سەن تەكەش پەن تەكەجاندى ەل كەگىمەن تاپتاعىڭ كەلسە مىناۋ التى اتارمەن قورقىتىپ وتىرىپ سول ءتىزىمدى قالايدا قولىڭا ءتۇسىر. سودان كەيىن حات بىلەتىن جىگىتتەردى جيناپ ال دا ءتىزىمدى سولارعا كوشىرت. ولار جاعالاي جار سالىپ ءتىزىمدى ەلگە جاريالاسىن. ءبىراق ءوزىڭ بايقا! كەكتىڭ ارتىنان كەك قۋالايتىنىن ۇمىتپا. قىرىق رۋدان قۇرالعان بۇل ەل بىرىنە-بىرى سەنبەيتىن، ءبىرىن-بىرى قادىرلەۋدى بىلمەيتىن، قوتانداعى قويلارى بولماسا باسىنداعى ويلارى قوسىلمايتىن ءپاتۋاسىز ەل. ولاردىڭ كەۋ-كەۋلەگەنىنە جەلىگىپ كەتىپ ارانداما. سول ەلدە سايدالى دەيتىن ءبىر مارقاسقا جىگىت بار، قونا جاتىپ كەڭەس. مۇندا مەنىمەن، وندا سول سياقتى ەر ازاماتتارمەن كەڭەسپەي ەشقانداي جانجالعا كىرىسپە»، — دەگەن-دى. يمان ونىڭ وسى سوزدەرىن ويلانا، ءانىن سالا جورتىپ وتىرىپ تەكەشتىس اۋىلىنا قالاي تەز جەتكەنىن دە سەزگەن جوق.
نۇرانىڭ بۇل دەڭگەيى كوز تارتاتىن شوقىلارى جوق، ادىر-ادىر قوڭىر بۇيرات بولاتىن، سول بۇيرات مىڭعىرعان مالدان كورىنبەي بۇيرالانىپ جاتىر. يمان الىستان كەلە جاتقان جولاۋشى بولىپ كورىنۋ ءۇشىن وسى قوڭىر بۇيراتتاردىڭ ءىشىن كەزىپ كەلەدى. ول تەكەشتىڭ اۋىلىمەن ىرگەلەس كورشى اۋىلدىڭ تۇسىنان كەلىپ شىققان ەكەن، ەل قاراسى كورىنگەننەن كەرتوبەل ەكى جاعىنا كەزەك ويقاستاي باستادى. ونىڭ كەرمەدەي كەرىلىپ، كەۋدەسىمەن جەر سىزعان كەسەك تۇلعاسىنا كوزى تۇسكەندەردىڭ تاڭدانىپ تامسانباعاندارى از. بىرەۋلەر «شىلدەدە ات جاراتىپ جۇرگەن بۇل كىم بولدى ەكەن؟ تاڭباسىنا قاراعاندا ءوزى بۇل ەلدىڭ اتى ەمەس» دەپ ودىرايا قاراسا، ەندى بىرەۋلەر كەرتوبەلدىڭ كەربەز جۇرىسىنە قىزىعا قارايدى.
شىنىندا دا كەرتوبەل بۇل ەلدىڭ جىلقىسى ەمەس. ءمادي ونى سوناۋ الىستاعى اعىبايدىڭ ەلىنەن كەلىپ جاتقان ءبىر دوسىنان سۇراپ الىپ يماندى بەيتانىس اتقا ادەيى مىنگىزگەن-دى.
تەكەشتىڭ اۋىلى ىرگە تەبىسە قونعان ون شاقتى اۋىلدىڭ ورتا تۇسىندا، وزگەلەردەن وقشاۋىراق ەكەنىن جولشىباي كەزدەسكەن مالشىلاردان سۇراپ العان-دى. كورمەگەلى كوپ بولسا دا مەجەلەپ، اۋىلعا جاقىنداعان سايىن ۇيلەردى شەتىنەن، اسىرەسە ورتاداعى دوڭكيگەن بوز ءۇي تەكەشتىڭ ۇلكەن ءۇيى ەكەنىن يمان قوس دودەگەسىنەن تانىپ كەلەدى. ول بوز ءۇيدىڭ ەكى جاعىندا ەكى اق وتاۋ تۇرۋشى ەدى، ونىڭ ءبىرى بار دا، اق توقالدىڭ ءوزى سەكىلدى تومپيعان اق وتاۋ جوق. يماننىڭ جانى قۇلازىپ سالا بەردى. ويتكەنى تەكەش يمانمەن كوڭىلدەس بولعانى ءۇشىن اق توقالىن سول جىلى تالاق ەتىپ تاستاعان-دى. ول بايىنا قانشا جازىقتى بولسا دا ءوزىن ءوزى جازىقسىز سەزىنەتىن. ويتكەنى ەكى مۇشەل جاس ەدى، سوندىقتان ول «تالاق» اتالۋى جازىقسىز جازالانعانداي نامىسىنا ءورت سالدى. اقىرىندا سول ءورتتى سوندىرە الماي ءوزىن ءوزى سۋعا تاستاپ ولتىرگەن-دى. ونىڭ بۇل قايعىلى حابارىن يمان سول جىلى الىستا ءجۇرىپ-اق ەستىگەن-دى، سوندىقتان بۇگىن ونىڭ ەلەسى بولماسا ءوزىن ىزدەگەن جوق.
بوز ءۇيدىڭ تۇسىنداعى اربادا ون شاقتى ات بايلاۋلى تۇر، يمان جەلىگە قاراي كەتىپ بارا جاتقان ءۇش بيەشىگە بۇرىلىپ، سولاردان نە جيىن ەكەنىن سۇراپ ەدى، ۇشەۋىنىڭ جاۋابى ءۇش ءتۇرلى شىقتى.
— وسى وزەننىڭ بويىندا جەتى رۋلى ەل بار، سولاردىڭ قايسىسى ەكەنىن يت بىلە مە، ايتەۋىر ارىزىن كىمگە ايتارىن بىلمەي اداسىپ كەلگەندەر، — دەدى ءبىرىنشىسى.
— اداسقان دەمەشى بايعۇستاردى. قاسقىر دا بالاسى ءۇشىن قاقپانعا تۇسەدى عوي، — دەپ ەكىنشىسى مۇڭايا قالىپ ەدى، قابا ساقالدى بىرەۋى كۇج ەتتى.
— ەكەۋىڭ دە وتتاپسىڭدار! — ول اۋىزىنداعى ناسىبايىن ەكى ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن ءىلىپ تاستاپ، — سابا پىسكەن بولىپ تۇرىپ مەن ءبارىن دە ەستىدىم. ولار بالاسىن مايدانعا جىبەرمەس ءۇشىن جەتسە مالىن، جەتپەسە قانىن شاشقالى جۇرگەندەر، — دەدى دە كەتە باردى.
قابا ساقالدىڭ ايتقانى راس، ولار شىنىندا اشىنىپ كەلگەندەر بولاتىن. ءار قايسىسى ءوزىنىڭ قانشالىقتى پارا بەرە الاتىن ءال اۋقاتىن تانىتقىسى كەلگەندەي ءارتۇرلى كيىنگەن، جاس مولشەرى دە ءار ءتۇرلى ون شاقتى ادام. ءبارىنىڭ الدارىنا سالعان كوسەمى بولار، قاق توردە قاسقايىپ ساقال-شاشى اققۋداي، سەركەباي دەيتىن ءبىر قاريا وتىر. بولىستىڭ شابارماندارى بولۋى كەرەك، تىماقتارىنىڭ ءبىر قۇلاعىن جىمقىرا كيگەن ەڭگەزەردەي ەكى جىگىت ەكى بوساعادا تەكەشتىڭ اۋزىن باعىپ تۇر. بۇل وتىرعانداردىڭ تەكەشتەن باسقالارىنىڭ ءبارىنىڭ دە كيىمى جۇپىنى، تەك قارتتىڭ عانا كيىمى كوز تارتادى. ول ساقال-شاشىمەن تۇستەس بولسىن دەگەندەي ۇستىندەگى بوز تايلاقتىڭ جۇنىنەن توقىلعان بەشپەنتىنەن باستاپ ءبارىن دە قىلاڭنان كيىنىپتى. ول تاياعىن يىعىنا سۇيەگەن قالپىندا تەكەشتىڭ بەتىنە قاراماستان.
— بار ايتارىڭىز وسى بولعانى ما، مىرزا؟ — دەپ ەدى، تەكەشتىڭ جاڭاعى ءبىر كەزدە مىنا جۇرتتىڭ قاھارىنان سەسكەنىپ ىشكە تىعىلعان جىلانى ىرشىپ قايتا سىرتقا شىقتى.
— مەن تىڭدارىمدى تىڭداپ، ايتارىمدى ايتىپ بولدىم. سۇڭقىلداۋدان ءسىز دە شارشاپ، شولدەگەن دە بولارسىز، ەندى قىمىز ءىشىڭىز، — دەپ الدىندا تۇرعان قىمىزدان سىلق ەتكىزىپ ءبىر جۇتتى دا ءتۇسىن كەنەت سۋىتىپ الدى. — ەگەردە ماعان سەنبەسەڭىزدەر ويازدىڭ وزىنەن، ويازعا سەنبەسەڭىزدەر سەمەيگە بارىپ گۋبەرناتوردىڭ وزىنەن سۇراڭىزدار. جاسارىپ كەتكەن كورىنەسىز، شارشاي قويماسسىز.
سەركەباي قارت ونىڭ بۇل سوزدەرىنەن كەۋدەسىندە باردىڭ ءبارىن ۇقتى، ءبىراق سەسكەنەتىن ءتۇرى جوق. اق قىراۋلانعان قاباعىن تۇيە ءتۇسىپ تاياعىن قولىنا الدى دا جاعالاي كوز تاستادى. وزىنە ەرىپ كەلگەن سەرىكتەرىنىڭ ءبارى دە ءۇنسىز، قيمىلسىز سىلەيىپ قالىپتى. مۇنىڭ ءبارى دە جولشىباي كۇنشە كۇركىرەسىپ كەلگەن ەدى، ەندى كۇبىر-كۇڭكىلگە كوشىپتى. تۇياق سەرپەر قايرات بىرەۋىندە دە قالماعان. ولاردىڭ سالبىراپ كەتكەن ەڭسەسىنەن سونى كوردى دە كەۋدەسىن كەنەت كوتەرىپ الدى. كوزىن جارتىلاي جاۋىپ تۇرعان جالبىر قاباعىن ساۋساقتارىنىڭ ۇشىمەن سيپاپ كەرى سەرپىپ تاستادى دا، قاراڭعى تۇندە الىستان جىلتىراعان اۋىل وتىنداي قىزىل كوزىن تەكەشكە قادادى.
— تاۋىپ ايتتىڭىز، مىرزام! مەنىڭ ورلەيتىن توسكەيىمدى بىلمەي جارتاسقا ايعايلاي-ايعايلاي شارشاعانىم راس. مەن ەل بوزداقتارىنىڭ جوقتاۋشىسى بولىپ كەلگەن ەدىم، ەندى ءسىزدىڭ جوقتاۋشىڭىز بولعالى تۇرمىن، ويتكەنى، سول جارتاس داۋىل سوققان تەرەكتەي تەڭسەلگەلى تۇر. مىناۋ ەلدىڭ تۇنەرگەن تۇرىنەن مەن سونى كورىپ وتىرمىن. كورگەنىمدى ايتپاي كەتسەم كوپتى كورگەنىم قايسى؟ سەزگەنىمدى ايتپاي كەتسەم ەلدىڭ سەرى اعاسى اتانعانىم قايسى؟ مىنا قاۋىم ءسىزدىڭ ايدىنىڭىزدان ىعىپ وتىرعان جوق، ەرتەڭگى كۇنى ءورت بولىپ قاۋلاپ، داۋىل بولىپ سوعاتىن كەگىن قايراپ وتىر. ويلان، مىرزام. قازاننىڭ قارا داۋىلى سوعاردا داۋىلتاستىڭ جەلى دە وسىلاي تىنا قالاتىن ەدى عوي، حالىق قاھارى داۋىل بولىپ سوعا قالسا قاڭباق بولىپ كەتەرسىز، سونى ويلاڭىز، مىرزام،
ا، جەل وڭىنان جاڭا سوقتى. ءسىزدىڭ قول باستاپ كەلگەندەگى ويىڭىز مەنى وسىلاي قورقىتۋ ەكەن عوي، — دەپ تەكەش ىزبارلانا ءتۇسىپ ەدى، سەركەباي ىلە ءۇن قاتتى.
— جەل وڭىڭنان دا، سولىڭنان دا سوققالى تۇر، مىرزام، — دەدى دە ول يىعىنا سۇيەپ وتىرعان تاياعىن ەكى جاعىنا كەزەك تەڭسەلتىپ جىبەردى.
— اتتەڭ جاقسى كەرەتىن جەزدەمسىز، ايتپەسە مەن ءسىزدى، — دەدى تەكەش كولگىرلىكپەن كۇلە سويلەپ، — ەگەر باسقا بىرەۋ بولساڭىز مەن ءسىزدى.
— يت جەككەنگە جىبەرەر مە ەدىڭىز؟ — دەپ سەركەباي قارت مىرس ەتتى دە ءتۇسىن كەنەت سۋىتىپ الدى... — مەنىڭ ءتىلىمدى بايلاپ وتىرعان دا سول جەزدەلىك-اۋ، بالدىزىم...
— سول جەزدەلىكتى جەتىم قالدىرعىڭىز كەلمەسە ءالىڭىزدى ءبىلىڭىز دە، ءجونىڭىزدى تابىڭىز.
سەركەباي قارت ولەرىڭدى ءبىل دەگىسى كەلىپ جالت قاراپ ەدى، تەكەش ءسوزىن قايتا جالعاپ سۇمدىعىن سۇعا ءتۇستى:
— بۇگىنگى سوزدەرىڭىز مىنا وتىرعانداردىڭ تالايىن دارعا تارتقىزىپ، تالايىن يت جەككەنگە ايداتاتىن ءسوز، ەلدىڭ وبالىنا ولاي قالماڭىز.
سەركەباي ۇندەمەگەن سايىن ول وسىلاي زىركىلدەي باستاپ ەدى، ورتا تۇستان قۇلجا مويىندى بىرەۋ كوتەرىلە بەرە كۇج ەتتى.
— اۋزىم قان تاتىپ كەتتى، ءوز ءتىسىمنىڭ قانى بولعاي، — دەپ ءبىر تۇكىرىندى دە تەكەشكە قارادى. — تاقسىر، — دەدى دە ول كوزىنە توندىرە كيگەن بوركىن قامشىسىنىڭ ىرعاي سابىمەن جەلكەسىنە قاراي سىرعىتىپ جىبەردى، — مەن ادىلدىك ىزدەپ اداسىپ كەلىپپىن، ەندى ءجونىمدى تابايىن. ول ءۇشىن ءسىز قان ىشەر قاسقىر كاندەلەت ءىنىڭىز تەكەجان مىرزاعا ايتار مەنىڭ ۇكىمىمدى تىڭداڭىز.
— يت جەككەندى ساعىنىپ وتىرعان مىناۋ كىم؟ — دەپ تەكەش ىزعار شاشىپ زىرك ەتىپ ەدى، اناۋ قايمىقپاستان ىلە ءۇن قاتتى.
— مەن جيدەباي ۇستانىڭ بالاسى، وزدىگىنەن ەشكىمگە تيمەيتىن، تيىسكەندى ايامايتىن باتتال دەيتىن بەيباقپىن. تەكەجان مىرزا كۇيەۋىنىڭ كوزىنە ءشوپ سالمايتىن ادالدىعى ءۇشىن ايەلىمدى جەسىر قالدىرماق. ول ءۇشىن قىرىق ەكىدەگى مەنى وتىز بىردە دەپ مايدانعا جىبەرمەك! ءسىز ءتىزىم جاسالعان جوق، دەپ جاراتۋشى جالعىز اللانى دا، ءبىزدى دە الداپ اۋىر كۇناعا باتىپ وتىرسىز، قاجەكە. ول ءتىزىم جاسالعان، سونىڭ ىشىندە توعىز ءجۇز جەتپىس جەتىنشىسى بولىپ مەن تۇرمىن. قۇدايدىڭ ۇيىنە بارىپ قايتقان قاجى بولساڭىز دا مۇڭكىر-ناڭكۇردىڭ تەرگەۋىنە ءسىز دە تۇسەرسىز. ال اناۋ تەكەجان ءىنىڭىزدى تەرگەيتىن مۇڭكىر-ناڭكۇر دە، جانىن الاتىن ازىرەيىل دە مەنمىن. ەگەر ول بۇل بەتىنەن قايتپايتىن بولسا اللا اتىمەن انت ەتەيىن، مەن تاۋدىڭ ءبورىسى بولامىن دا ونىڭ تاقىر باسىن تاتىرعا تىعامىن. وسى عانا مەنىڭ بار ايتارىم، — دەپ جونەلە بەرىپ ەدى تەكەش ءوز ادامدارىنا زىرك ەتتى.
— ۇستاڭدار!
قوزىباي دەيتىن قارا شۇبار سوقىر اۋزىنان اققان ناسىبايىنا دا قاراماستان جالعىز كوزىن شاقىرايتىپ جولىن توسىپ ەسىك كوزىندە تۇرا قالىپ ەدى، باتتال ولارعا جەتە بەرە جالت بۇرىلىپ تەكەشتىڭ وزىنە جەتىپ كەلدى.
— قۇدايدىڭ ۇيىنەن الىپ قايتقان قاجىلىعىڭىز وسىنداي قاسقىرلىق بولسا، بولىستىعىڭىزعا قوسا بارىنە دە تۇكىردىم.
ول سونى ايتا سالىپ بۇرىلعانشا بولعان جوق، ەسىك كوزىندە تۇرعان دۇلەيلەردىڭ قارا تىرناقتارى سويديعان جۋان ساۋساقتارى باتتالدىڭ يىعىنا كەلىپ سارت ەتتى. بۇل ايقاسقا باتتال دا ءازىر ەكەن، شيرىعىپ الىپ قاتتى سەرپىپ جىبەرىپ ەدى، ەكەۋى ەكى جاعىنا ۇشىپ ءتۇستى. ءبىراق ولار دا ولەرمەن جانتالاسا ۇمتىلىپ بارىپ ەكەۋى باتتالدى ەكى اياعىنان قۇشاقتاي الىپ ەتپەتىنەن ءتۇسىردى دە، تورگە قاراي سۇيرەي جونەلدى.
تەكەش قامشىسىن الا سالا كوتەرىلە باستاپ ەدى، سەركەباي قارتتىڭ ار جاعىندا وتىرعان سايدالى دەيتىن سۇڭعاق بويلى اقسۇر جىگىتتىڭ:
— قاجەكە! — دەگەن داۋىسى زىرك ەتتى. — قولىڭىزدى قانعا مالماڭىز.
ول تەكەشتىڭ بۇل بەتىنەن قايتپايتىنىن سەزدى دە قاسىنداعى قارتقا جالت قارادى.
— سەراعا، ءماديدىڭ ايتقانىن تىڭداماي اداسىپ كەلىپپىز. سول ايىبىمىز ءۇشىن اراعا ءتۇسىپ مىناۋ قامشىنىڭ استىنا ارقامىزدى توسايىق، رۇقسات ەتىڭىز.
— ا، اق پاتشانىڭ اتا جاۋى ءماديدىڭ ايتاعىنا ەرىپ بۇلىك سالعالى كەلگەن ەكەنسىڭدەر عوي، — دەپ تەكەش ەندى سوعان شانشىلدى. — جاڭا ءبىلدىم سىرلارىڭدى. ءبىلدىم دە بەكىندىم. اللا اتىمەن انت ەتتىم، سەنى ماديىڭە قوساقتاپ تۇرىپ سوناۋ يت جەككەنگە... — دەپ يت جەككەنگە باراتىن جولدى سىلتەگىسى كەلگەندەي تۇمسىعىن كوتەرە بەرگەن كەزدە يمان كىرىپ كەلدى. تەكەشتىڭ تۇمسىعى سول كوتەرىلگەن قالپىندا كەكيىپ قالدى، تەك جىگىتتەرىنە قاباق قاعۋعا عانا شاماسى كەلدى، ولار باتتالدىڭ اياعىن تاستاپ جىبەرىپ ەسىككە قاراي سىرعي جونەلدى. يمان تەكەشتىڭ جاڭاعى ءبىر «يت جەككەنگە» دەگەن سوزدەرىن ەستىپ قالعان ەدى. سول ءسوز زىعىردانىن قايناتىپ، اياعىن اۋىر سالماقپەن سۋ جاڭا ەتىگىن سىقىرلاتا باسىپ تورگە قاراي بەتتەپ كەلەدى. تەكەشتىڭ كوزى سوندا، ءبىراق تانيتىن ەمەس. تانىمايتىن ءجونى دە بار. ويتكەنى يمان بۇل ءۇيدىڭ مالايلىعىنان كەتكەن كەزدە ون جەتىگە جاڭا جەتكەن كوك قانات بالاپان ەدى، ءقازىر وتى قاۋلاعان وتىزعا جاقىنداپ، تايسالۋدى بىلمەيتىن التايدىڭ مۇزبالاعىنا اينالىپتى. ول كەزدە كوك ورىمدەي كورىنەتىن نازىك دەنەسى ءقازىر سومدالىپ، سوعىلعان كوك بولاتتاي شىمىرلانىپ الىپتى، اسىرەسە كەڭ كەۋدەسى جولىندا نە تۇرسا دا سوعىپ وتەتىندەي تەگەۋىرىندى كورىنەدى ەكەن. قياعى قىرقىلعان دوڭگەلەك ءمولدىر قارا مۇرتى دا، قويۋ قارا قاسىنىڭ استىنان جالتىلداعان وتتى كوزى دە، ءتىپتى كىرپىگىنىڭ تۇبىنە ءسىڭىپ كەتكەن كەمىردىڭ كۇيەسى دە وزگەشە ءبىر ايدىن شاشىپ، تەكەشتى قالتىراتىپ جىبەردى.
شاراپاتتىڭ كوزى ءبىر جالت ەتتى دە قوزعالماستان قاتىپ قالدى. ويلاپ قاراسا مۇنداي كيىمدى ءوزىنىڭ تەكەشى دە، مىڭ جارىم جىلقىسى بار تەكەجان دا كيمەيدى، تەكەشتى دە سىلەيتكەن اسىرەسە وسى كيىمدەر. سوندىقتان ونىڭ «ا-لي-ك ءسا-لام» دەگەن داۋىسى ەشكىنىڭ ماڭىراسىنا ۇقساپ دىرىلدەڭكىرەپ شىقتى.
يماندى ءجوندى ەلەمەگەن تەك سەركەباي عانا. ول قىراۋلانعان جالبىر قاسىمەن كوزىن جاۋىپ جىبەرىپ، تورگە قاراي بەتتەپ كەلە جاتقان يمانعا ءبىر قارادى دا، ىشىنەن «كيىمدەرىڭ ەكى دۇنيەنىڭ تۇتقاسىن بىردەي ۇستاپ وتىرعان مىناۋ تەكەشتىڭ كيىمىنەن دە ءساندى ەكەن، سەن دە كوپ قورقاۋدىڭ ءبىرى بولارسىڭ» دەدى دە قايتىپ قاراعان دا جوق. قاسىنداعىلارى تىزە قاعىسىپ يمانعا ورتالارىنان ورىن ۇسىنىپ ەدى، قارت قاسقايا ءتۇسىپ ءمىز باققان جوق. تەكەش يمانعا ورىن ۇسىنعاندارمەن باسەكەلەسكىسى كەلگەندەي قالباڭ ەتىپ ءوز جانىنان ورىن ۇسىنىپ ەدى، يمان وتىرعانداردىڭ بارىنە دە ىزەت كورسەتىپ باسىن ءبىر يزەدى دە تەكەشتىڭ وڭ تىزەسىن باسا سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى.
جۇمىستان قالجىراپ كەلەتىن دە وسىلاي سىلق ەتەتىن-دى. مىرزا بولىپ قانشا ماڭعازسىنسا دا سول ادەتىن تاستاي العان جوق.
ونىڭ بۇل قىلىعى تەكەشتىڭ شيقانداي قىزىل بەتىن تارعىلداندىرىپ جىبەردى. ءبىراق بەيتانىس مىرزاعا نە دەرىن بىلمەي:
— مىرزا، تانىمادىق، جول سۇراماق بىزگە پارىز، — دەدى، بۋلىقسا دا وتىرىك جىلميا قالىپ.
يمان ول سۇراۋدىڭ جاۋابىن مىنادان سۇرا دەگەندەي قولىنداعى جەز ورعان توبىلعى ساپتى، جىلان باۋىر قامشىسىن تاستاي سالىپ ەدى، ۇشى جىلانشا يرەلەڭدەپ بارىپ تەكەشتىڭ الدىنا سارت ەتتى. قايداعى ءبىر قورقىنىش بيلەپ، مىنا بەلگىسىز مىرزانىڭ ءمىسى باسىپ بارادى.
ءوزىن الىستان كەلە جاتقان جولاۋشى ەتكىسى كەلىپ:
— سىزدەر ءوزىن كورمەسەڭىزدەر دە، اتىن ەستىگەن بولارسىزدار، الىستاعى ورىنبور دەگەن قالادان كەلەمىن، — دەدى دە قولىنا كەلگەن سىرلى توستاعان تولى قىمىزدى اقىرىن جۇتا باستادى. قىمىز جۇتا وتىرىپ توستاعاننىڭ قىرىنان كوز قيىعىن ەكى جاعىنا كەزەك تاستاپ، ۇيدەگىلەردى تۇگەل شولىپ شىقتى دا تەكەشتەن باسقا ەكەۋىن تانىپ الدى. ونىڭ ءبىرى ءوزىنىڭ وڭ جاعىندا وتىرعان قاريا. بۇل انا جىلى ماديمەن كەلە جاتقان ساپارىندا كوش باسىندا كەزدەسكەن سەركەباي قارت ەكەنىن تانىدى. يمان وسى شالدان قاتتى سەسكەنۋدە. قاستىعىنان ەمەس دوستىعىنان قاۋىپتەنىپ وتىر. ويتكەنى ول ءبىر ەستىگەنىن ومىرىندە ۇمىتپايتىن، ءبىر كورگەنىنەن ومىردە جاڭىلمايتىن ادام. يمان ونى ومىرىندە، وندا دا بالاراق كەزىندە ءبىر-اق رەت كورسە دە سونداي زەردەلى ادام ەكەنىن تانىعان-دى. ول مۇنى تاني كەتىپ، ءمادي ەكەۋىنىڭ سول كۇنگى اندەرىن ساعىنعانىن ايتىپ قۇشاقتاي الۋى مۇمكىن. وندا ول قۇشاقتى مىناۋ تەكەشتەردىڭ بۇعاۋعا اينالدىرىپ جىبەرۋى ءسوزسىز. يماننىڭ ءقاۋپى سول. كەيدە وسى انىق سول كوش بويىندا كەزدەسكەن ءانشى شال ما؟ — دەگەن ويعا دا كەلەدى. — ول مۇنان الدە قايدا جاسىراق بويى مۇنان سۇڭعاقتىراق ەدى عوي. ءبىراق ونان بەرى دە وتكەن جىلدار تالاي جاستى قارتايتىپ، تالاي سۇڭعاقتاردى سۇمىرەيتكەن جوق پا؟
يمان سونى ويلاپ، وتكەن كۇننىڭ سول ءبىر ەلەسىن ىزدەپ وتىر. ول كەز ءماديدىڭ تاعى دا قۋعىنعا ءتۇسىپ، بەيتانىس ەلدەردى ساعالاپ جۇرگەن كەزى بولاتىن. قاسىندا ءوزىنىڭ ەجەلگى دوسى قاناش پەن بالا سەرىگى وسى يمان. ۇشەۋى ءبىر بەيتانىس ەلدىڭ جايلاۋىن كەزىپ كەلە جاتىر ەدى، الدارىنان ءبىر ادەمى اسقاق ءان ەستىلە كەتتى. سول ءاندى ەستي سالا اتىنا قامشى باستى، ۇشەۋىنىڭ دە ەلدى اڭساعان جۇرەكتەرى العا قاراي الىپ قاشتى. الدا ۇلكەن قارا جول جاتىر، سول قارا جولدىڭ كوز جەتەر جەرىنە دەيىن سوزىلىپ ۇلكەن كوش كەلەدى. كوش باسىندا ءبىر توپ سالت اتتىلار كەلە جاتىر. سول توپتىڭ قاق ورتاسىندا قاسقايىپ اقبوز اتتى، اق ساقالدى، ۇزىن بويلى ءبىر شال كەلەدى. قاسىنداعى جاستاردى انگە باستاپ كەلە جاتقان سول.
— ءمادي اعا! — دەپ يمان ايعايلاي جازداپ بارىپ توقتادى. الاقانىمەن اۋزىن باسا قالىپ جان-جاعىنا ءبىر قاراپ الدى دا، سىبىرعا كوشتى، — مىنالاردىڭ ايتىپ كەلە جاتقانى ءسىزدىڭ ءانىڭىز، انە، تىڭداڭىزشى، ءسىزدىڭ تۇنەۋ كۇنى الاتاي قاجىنىڭ مولاسىنىڭ جانىنداعى توبەنىڭ باسىندا تۇرىپ شىعارعان ءانىڭىز.
اتىڭنان اينالايىن، قارقارالى،
سەنەن بۇلت، مەنەن قايعى تارقامادى.
انە، ەستىدىڭىز بە، مىنالاردىڭ ايتىپ كەلە جاتقانى وللاھي سول ءان،
ءمادي ۇندەگەن جوق، كوزى جاسقا تولىپ كەتتى. ءوزىن وسىنشا تۇنشىقتىرعان زامانىنا ايتار قارعىسىن كوزىنىڭ جاسىمەن بىرگە دومالاتىپ جىبەردى.
سول سەركەباي مىناۋ وتىرعان. جاڭىلعان جوق، ءدوپ باستى. ەندىگى ءبىر ءقاۋىپتى ادام تەكەشتىڭ ار جاعىندا قىمىز ساپىرىپ وتىرعان شاراپات بايبىشە. يماننىڭ اكەسى نوياندى جالامەن بايىنا ولتىرتكەن سۇلۋ وسى. ول كەزدە ەكى بەتىنەن قان تامعان، جۇرەگىنىڭ وتى كوزىنەن دە كورىنەتىن جالىندى جان ەدى، ءقازىر سول جالىن كۇلگە اينالىپ، ءبىر كەزدەگى جايناعان گ ۇلى ءقازىر قۋ جاپىراققا ۇقساپتى. جۇرەگىنىڭ قۇرتىن ءالى دە كوزىنەن قۇجىناتقىسى كەلە مە قالاي، كىرپىگىنىڭ ءار تالىنا اۋىر اڭساۋ بايلانعان ۇرى كوزىن يمان وتىرعان جاققا ۇرلانا تاستايدى، كوزى يماننىڭ كوزىنە كەزدەسكەن سايىن قىمىز ساپىرىپ وتىرعان قولى تالىقسىعانداي سىلق ەتىپ ءتۇسىپ كەتە جازدايدى. «اپىر-اۋ، كوزى تانىس بۇل كىم؟ وسىنداي سيقىرلى كوز كىمدە بار ەدى؟»
شاراپاتتىڭ شارلاپ وتىرعان قيالى وسى. ول قيالدىڭ ىزدەگەنى ءوزىنىڭ جاس كەزدەگى كوڭىلدەستەرى. قانشا قيالدانسا دا كوزى مۇنداي كوڭىلدەسىن ەسىنە تۇسىرە المادى. ءبىر كەزدە ول شوشىنعانداي سەلت ەتىپ يمانعا جالت قارادى دا، كوزىن وعان توقتاتۋ ءۇشىن «نە بۇيىراسىز؟» دەپ بايىنا اقىرىن كۇڭك ەتتى.
بۇل ساپار بايى دا قاپى قالعان جوق، كەۋدەسىندەگى شالاجانسار سايتاندى كوزىنەن ەندى عانا، كارىلىك ءمۇجي باستاعان شاعىندا عانا كورەتىن بولعان ەكەن، وتىرىك جىلميا قالدى.
— قى-س-س! — دەدى تىستەنە سىبىرلاپ.
تەكەش ومىرىندە ءبىر ورىنداتا الماعان وسى بۇيرىعىن تاعى ءبىر بەردى دە جىلميعان قالپىن وزگەرتپەستەن يمانعا بۇرىلىپ كەتتى.
— مىرزا، ول قالاڭىزدى كورمەسەك تە قاي جەردە ەكەنىن بىلەمىز. سونشا الىستان كەلىپسىز، بارىسىڭىز قاي جاق؟
— بارىسىم وسى ەل، — دەدى دە يمان ماديدەن ۇيرەنگەن ءسوزىن ەسىنە تۇسىرە باستادى. — ول قالادا شىعاتىن «قازاق» دەيتىن گازەت بارىن دا بىلەرسىز؟
— و، بارەكەلدى، بىلگەندە قانداي، — دەپ تەكەش وزىنە ءبىر دەمەۋشى تابىلعانداي قۋانىپ كەتتى. — قۇرانىمنان كەيىنگى قۋاتىم سول كازيت، ەكى جىلدان بەرى ۇزبەي الىپ تۇرامىن. ويتكەنى ونىڭ بەتىندەگى كيگىز ءۇيدىڭ سۋرەتى وسى ءۇيدىڭ سۋرەتى. پاتشا اعزامنىڭ انا جىلى ومبى قالاسىندا وتكەن تويىنا ارنالىپ ەرتىستىڭ جاعاسىنا تىگىلگەن ەكى مىڭداي كيگىز ءۇيدىڭ ىشىندەگى ەڭ سۇلۋى اتالىپ ماقتالعان-دى. سوندا بەتربوردان كەلگەن ۇلكەن ۇلىقتاردىڭ ءوزى دە سۋرەتكە ءتۇسىرىپ اكەتكەن ەدى.
— وندا قۇدايدان كەيىنگى دوسىمىزدىڭ ءبىرى ءسىز ەكەنسىز. ءبىز ءوزىمىزدىڭ گازەتىمىزدى الدىرىپ وقيتىنداردىڭ ءبارىن دوس دەپ بىلەمىز. مەن سول گازەتتىڭ ادامىمىن، گازەت دەگەن حالىقتىڭ ايناسى عوي، مەنىڭ مىندەتىم سول اينانىڭ بەتىنە تۇسكەن قىلمىستىڭ ىزىنە گازەت بەتىنە ءالى تۇسپەگەن، ەندى عانا تۇسەتىن، وسىدان ون ەكى جىل بۇرىن وسى ەلدە بولعان اۋىر قىلمىستىڭ ءىزى. قايدا اپارىپ ىزدەتەرىم ءازىر بەلگىسىز، سول ءىز مەنى وسى ەلگە الىپ كەلدى.
— استاپىرالدا، — دەدى تەكەش ۇرەيلەنىپ. — وسىدان ون ەكى جىل بۇرىن بولعان قىلمىستىڭ ءىزى دەيسىز، ءا؟
قىمىزدى سىزدىقتاتا جۇتقان بولىپ ونى كوزىنىڭ قىرىمەن باقىلاپ يمان وتىر. ىشىنەن وقيتىن دۇعاسىنىڭ ورنىنا كۇناسىن وقىپ تەكەش وتىر. يماننىڭ جاڭاعى ءبىر سوزىنە تۇسىنە الماي باسقالار وتىر. تەكەش سول كۇناسىن ويلاعان سايىن قالتىراپ بارادى، بار سىلتاۋى تاسپىعى، سونى تارسىلداتىپ الدە نەنى كۇبىرلەيدى، نە ايتىپ وتىرعانىن ءوزى دە بىلمەيدى. تارامدالىپ اققان قاننىڭ اراسىنان الارا قادالعان نوياننىڭ كوزى ەلەستەيدى، كوزى سول ەلەستەن شوشىنعانداي اۋىق-اۋىق جۇمىلىپ كەتەدى. كوزى جۇمىلسا القىمى سىعىمدالادى، القىمى سىعىلسا جانى شىعىپ بارا جاتقانداي سەزىلەدى. تەز ءۇن قاتپاسا ەسىنەن اداساتىن. بار كۇشىن سالىپ قارمانىپ كورىپ ەدى، دارمەنى وتىرىك جىلميۋعا عانا جەتتى.
— جەزدەكە، — دەدى سەركەباي قارتقا جىلميا قاراپ، — بۇل اۋىلدان ءتوس ءمۇجيتىن جاستان ءوتىپ باراسىز عوي، ەندى «جاستىقتىڭ سونى، كارىلىكتىڭ الدى» دەپ مۇنان بىلاي بۇل اۋىلدان دا جەيتىن باستى بۇگىننەن باستاپ جەپ كەتىڭىز.
— اللا رازى بولسىن، راقمەت. ءمۇيىز شىقسا باس پەن ءتوستى از مۇجىگەن جوقپىن-اۋ. ەندى مىنا مىرزانىڭ كەڭەسىن تىڭدايىق.
— ءيا، ايناسىنان ءوزىمىز كورىپ جاتقان زورلىق-زومبىلىقتى كورەيىك، — دەپ جاڭاعى سايدالى دەيتىن جىگىت ىزعار شاشتى. يمان ونىڭ سوزىندە كەكەسىن بارىن سەزسە دە سەزبەگەندەي ءتۇر كورسەتىپ ماڭعازدانىپ الدى دا:
— قاي جىلى ەكەنى بەلگىسىز: قوياندى جارمەڭكەسىنە كەلگەن قاراتاۋدىڭ ءبىر ساۋداگەرى وسى ەلدىڭ زاۋزات دەيتىن قىزىن قىرىق كەز ماتاعا ساتىپ العان ەكەن. ءمادي، يمان دەيتىن قاراقشىلار بەس مىڭ سومنىڭ دۇنيەسىمەن قايتىپ بارا جاتقان سول ساۋداگەردى توناپ، قىرىق كەز ماتاعا ساتىپ العان قىزىنا دەيىن تارتىپ اكەتىپتى. سونىڭ قۇساسىنان جىندانىپ كەتكەن ساۋداگەر ەسىن بيىل عانا جيناپتى دا پاتشاعا شاعىم جازىپتى، پاتشامىز، قىزدى سونداي ارزانعا ساتىپ قورلاۋشىنى دا، ساۋداگەردى توناۋشىلاردى دا تاۋىپ الىپ جازالاۋدى ءبىزدىڭ گۋبەرناتورعا بۇيىرعان ەكەن. ءبىزدىڭ گۋبەرناتور ولاردى جازالاماستان بۇرىن گازەتكە جازىپ ماسقارالاۋدى بىزگە بۇيىرعان ەدى. مەن ىزىنە ءتۇسىپ كەلگەن ەكى قىلمىستىڭ ءبىرى وسى، ەكىنشىسىن ءبىر ايەلدەن باسقاعا ايتپايمىن.
باتتال ماناعى قۇرسانعان قالپىندا وتىر ەدى، تاماعىن ءبىر كەنەپ دولدانا ءتۇستى:
— قىرىق كەز ماتاعا ساتىلعان ول قىز بۇل كۇندە مەنىڭ ايەلىم، ونى ساتۋشىنىڭ كىم ەكەنى كەرەك بولسا مەن ءقازىر ايتىپ بەرەيىن.
— وندا ءسىز باسقانى قويا تۇرىپ تەزىنەن ۇيىڭىزگە قايتىڭىز دا زايىبىڭىزدى جولعا ازىرلەڭىز.
— قايداعى جول؟ — دەپ جۇلقىنا ۇمتىلىپ تۇرا بەرە قايتادان سىلق ەتتى.
— پەتروگرادقا، پاتشانىڭ سارايىنا باراتىن جول، — دەدى يمان جايىمەن.
باتتال شوشىپ كەتتى.
— پاتشانىڭ سارايىنا؟
— بۇل اڭگىمە وسىمەن ءبىتسىن. ىشتەرىڭىزدە گازەت وقي بىلەتىندەرىڭىز بار ما؟ — دەپ يمان ءسوزدىڭ بەتىن بۇرىپ اكەتتى.
— مەن بىلەمىن، — دەدى سايدالى.
يمان ىشكى قالتاسىنان «قازاق» گازەتىنىڭ ءبىر داناسىن الدى دا سايدالىنىڭ الدىنا تاستادى.
— بىلسەڭىز مىنانى وقىڭىز دا، توقىڭىز.
— وقۋىن وقىرمىز-اۋ، توقيتىنىمىز نە بولار ەكەن؟ — دەپ سايدالى گازەتتىڭ بەتىنە ۇڭىلە باستادى.
— توقيتىنىڭىز، — دەدى يمان ماڭعازدانا سويلەپ، — اق پاتشانىڭ ايتقانى ەكى بولمايدى. ونى «قازاقتان سولدات الماسقا بەرگەن انتى بار، يت تەرىسىنە سولاي دەپ جازىپ بەرگەن شارتى بار» دەپ ەلدى الداپ جۇرگەن بولىستار ەرتەڭ يت جەككەنگە ايدالادى.
— سولاي ما؟
— ەھە، — دەسكەن داۋىستار ءار تۇستان شىعا باستاپ ەدى، سەركەباي قارت باسىپ تاستادى.
— الدىمەن بەسىن نامازىن وقىپ الايىق، سونان كەيىن مۇنى بارىمىزگە ەستىرتىپ وقيتىن بول، — دەپ ول تۇرا باستاپ ەدى، ءبارى دە ناماز وقيتىندار بولۋ كەرەك، يماننان باسقالار ورە تۇرەكەلدى.
ساعاتىنا قاراي سالا، سيىرشىلاپ تەكەش تە تۇرا باستادى.
— بايبىشە، سەن نامازىڭدى مەنەن كەيىن وقىرسىڭ، مىنا قۇرمەتتى قوناعىمىزدى ءوزىڭ كۇتەتىن بول.
ول بايبىشەسىنە سولاي بۇيىردى دا شالا جانسار سۇلدەلەرىن سۇيرەتىپ كەتە باردى. يماننىڭ جانىندا جالعىز قالعان شاراپات وسى ارادا بۇرىن ەشبىر ايەل ىستەمەگەن ءبىر جويقىن مىنەز كورسەتتى.
— شىراق، — دەدى ول بايىنىڭ دىبىسى الىستاسىمەن يمانعا تەسىلە قاراپ. — سەن قانشا ەرجەتىپ، قانشا تۇرلەنسەڭ دە كىم ەكەنىڭدى كوزىڭنەن تانىدىم. تۇسكەنىڭ مەنىڭ ءىزىم ەكەنىن دە سەزىپ وتىرمىن.
— ءوزىمدى بىلمەي، كوزىمدى قايدان تانيسىز؟ مەن ىزىڭىزگە تۇسەتىندەي ءسىز نەندەي كىنالى ەدىڭىز؟ — دەدى يمان وعان تاڭدانا قاراپ.
— كوزىڭ — مەنىڭ جۇرەگىمدە ماڭگى ساقتالعان، سول ءۇشىن مەنى ومىرلىك قاسىرەتكە دۋشار ەتكەن ءبىر ادامنىڭ كوزىنە ۇقسايدى.
— ول كىمنىڭ كوزى؟
—
ول سەنىڭ اكەڭ نوياننىڭ كوزى.
يمان ءدال مۇنى كۇتكەن جوق ەدى، سوندىقتان نە دەرىن بىلمەي اڭىرىپ قالدى. ءوزىنىڭ بۇركەنگەن سىرى الدەن اشىلىپ قالعانىنا ىشتەي كۇلكىسى كەلە مە قالاي. شاراپاتقا قادالعان كوزى بىرتە-بىرتە كۇلىمسىرەپ بارادى. ونىڭ سول كۇلىمسىرەگەن كوزدەرىنەن جىلي باستاعان جانىن كورگەندەي شاراپات مۇلدەم ەگىلىپ كەتتى.
— الباستى باسىپ الجاسقان باسىم، ول نوقايلاردىڭ ءولتىرىپ جىبەرەتىنىن بىلمەي، قاپى قالدىم عوي، — دەپ كوزىنەن جاسىن توگىپ جىبەرىپ ەدى، يماننىڭ تاس بولىپ قاتقان جۇرەگى ەلجىرەپ سالا بەردى.
— نوقايلارىڭىز كىم؟
— ءوزىمنىڭ ەكى قاينىمدى ايتامىن، اسىرەسە تەنتەك مىرزا عوي، سەنىڭ اكەڭنىڭ تۇبىنە جەتكەن.
— تەنتەك مىرزاڭىز كىم؟ تەكەجان با؟
— سول. سول عوي سەنىڭ اكەڭدى ولىدەي، مەنى تىرىدەي كومگەن.
— عاجاپ-اۋ، — دەدى ول تاڭدانعان قالپىن وزگەرتپەستەن. — ءسىز نەتكەن ەر ايەل ەدىڭىز؟
— ەر ايەل دەپ ەسىركەسەڭ دە مەيلىڭ، اكەڭدى ولتىرتكەن سۇرقيا كورىپ تىرىدەي جەرلەسەڭ دە مەيلىڭ.
— مەن سىزگە تۇك تە ايتا الار ەمەسپىن. سول قىلمىسىمەن قورقىتىپ وتىرىپ مىرزاڭىزدىڭ شىنىن ايتقىزباقشى ەدىم، ەندى ءقايتتىم؟
يمان وزىنە-وزى سۇراۋ بەرىپ ويلانا قالىپ ەدى.
— ونىڭ قانداي شىندىعىن ايتقىزباقشى ەدىڭ؟ — دەپ شاراپات جاۋلىعىنىڭ ەتەگىمەن كوزىنىڭ جاسىن سۇرتە باستادى.
يمان ونىڭ بەتىنە ۇزاق قاراپ الدى دا:
— ەگەردە ءسىز ءبىر شىندىقتى جاسىرماي ايتساڭىز مەن سىزگە اكەمنىڭ قۇنىن دا كەشەر ەدىم، — دەدى،
— انىق پا؟ انىق كەشەسىڭ بە؟ — دەپ شاراپات ۇزدىگە قالدى.
— انت ەتەيىن.
— مەن ساعان جان بالاسىنا ايتىلماعان، ايتىلمايتىن سىرىمدى ايتتىم، ەندىگى بىلمەگىڭ ودان اۋىر بولماس، ايتا بەر، — دەدى.
— ءبىرىنشى تىلەگىم مەنى تانىماعان قالپىڭىزدا قالىڭىز.
— ول تىلەگىڭدى وزىڭە عانا ايت، سەنى تانىدىم دەۋگە مەندە بەت جوق.
— ءسىز اۋەلى قۇداي، ودان كەيىن مەنىڭ الدىمدا عانا كىنالىسىز. قۇداي كەشىرسە مەن كەشىردىم! تەك ءسىز مايدانعا جىبەرىلەتىن جىگىتتەردىڭ ءتىزىمى قايدا ەكەنىن ايتىڭىز. تىعۋلى جاتقان جەرىن ايتساڭىز بولدى، قالاي الۋدى ءوزىم بىلەمىن.
شاراپات ءسال ويلاندى دا:
— وي قۇداي-اي، كەشىرە گور، كۇنانىڭ بىرىنەن سوڭ بىرىنە تاپ بولدىم-اۋ. ول ءتىزىمدى قالاعا اپارۋ ءۇشىن تەنتەك مىرزا مانا ءوز اۋىلىنا الىپ كەتتى.
— ول تىزىمدە قانشا ادام بارىن بىلمەيسىز بە؟
— ويازعا اپاراتىن تىزىمدە مە؟
— باسقا ءتىزىم دە بار ما ەدى؟
— بار. ويازعا اپاراتىن تىزىمدەگىلەردىڭ سانى جەتى جۇزدەن اسپايدى، ال وزدەرىندە جاسىرىن ساقتايتىن تىزىمدەگىلەردىڭ سانى ءبىر مىڭ ەكى جۇزگە جاقىن.
— و، وندا ءتىپتى بايىعالى تۇر ەكەنسىزدەر عوي؟
— قالاي؟
— سول مىڭ ەكى ءجۇز جىگىت كەمىندە مىڭ جارىم جىلقىسىز قۇتىلمايدى عوي.
— ول راس، ءبىراق سول مىڭ جارىم جىلقىدان بىزگە تيەتىنى، ۇيات تا بولسا ايتايىن، ايعىرلاردىڭ قاساسى عانا. ءبىزدى ولجادان قاعىس قالدىرماعايسىڭ دەپ قالجىڭداپ ەدىم، ول ءتىزىم سالىنعان الا قورجىندى سالىپ قالىپ «وسى قورجىن تولعان ايعىرلاردىڭ وزىڭە كەرەگىن جىبەرەرمىن، سوعان ريزا بول» دەدى دە ءجۇرىپ كەتتى.
يمان تۇرا بەرە ويلانىپ، ءبىر تىزەسىنەن قايتا وتىرىپ قالدى. اكەسىنىڭ كەگى ءۇشىن كەسكىلەگىسى كەلەتىن مىناۋ ايەلدى ەندى ەسىركەيتىن ءتۇرى بار. ويتكەنى دولى ىزانىڭ ەكپىنىمەن تەكەجاندى قۋا جونەلسە، ول ىزىنە سالۋشىنىڭ كىم ەكەنىن بىلەدى دە ەرتەڭ مىنا بەيباقتى اساۋ جىلقىنىڭ قۇيرىعىنا تىرىدەي بايلاپ ولتىرەدى. قانشا كەكتەنسە دە ايەل ادامدى مۇنداي ولىمگە قياتىن ەمەس. ءبىراق ەندى كەشىكسە تەكەجاننىڭ جەتكىزبەي كەتۋى مۇمكىن. نە ىستەۋ كەرەك؟ يمان سونى ويلاپ وتىر.
ونىڭ بۇل ويىن دالاداعى بىرەۋدىڭ باجىلداعان داۋىسى ءبولىپ جىبەردى. اشىنعان ايعاي، بۋلىققان وكسۋ. يمان ونىڭ بىردە-بىر سوزىنە تۇسىنە الماي شاراپاتقا قاراپ ەدى، ول كۇرسىنە ءۇن قاتتى.
— تاعى دا سول تەنتەك مىرزانىڭ لاڭى عوي. مىناۋ مىلقاۋ بايعۇس سونىڭ ءبىر زومبىلىعىن كورسە عانا وسىلاي جىلاپ كەلەتىن-دى.
يمان ونىڭ «تەنتەك مىرزا» دەپ وتىرعانى تەكەجان ەكەنىن سەزدى دە ىزدەپ وتىرعان سىلتاۋى تابىلعانىنا قۋانىپ، قوش ايتىسپاستان شىعا جونەلدى.
ۇستىندە ءجۇنى جارتى قارىس تەرى شالباردان باسقا تۇك لىپاسى جوق، دەمبەلشە دەنەلى، دوڭگەلەك قارا ساقالدى بىرەۋ كوزىنىڭ جاسىنا كومىلىپ كەتكەن جالاڭاش كەۋدەسىن شارت-شارت ۇرىپ تۇر.
«ەستيتىن قۇلاقتارىڭ، سويلەيتىن تىلدەرىڭ بولا تۇرا وسىنداي قورلىققا قالاي كونەسىڭدەر؟» دەي مە كىم ءبىلسىن، اركىمگە ءبىر تەپسىنىپ باج-باج ەتەدى. بىرەسە جۇدىرىعىن ءتۇيىپ ءتىسىن قارش-قارش قايرايدى، بىرەسە باس بارماعىن ەكى ساۋساعىنىڭ اراسىنان شىعارىپ الىپ ءار كىمنىڭ اۋزىنا ءبىر تونەدى دە جەرگە تۇكىرەدى. جۇرت ونىڭ ىمىنا تۇسىنە الماي اڭىرىپ بىرىنە-بىرى قارايدى. بۇل كەزدە تەكەش قاجى كورسە دە كورمەگەندەي، ەستىسە دە ەستىمەگەندەي مەڭىرەۋلەنىپ اۋلاقتا دارەت الىپ وتىر ەدى، مىلقاۋ ونى كورە سالا جەتىپ باردى. جەتىپ باردى دا تەكەشتىڭ قولىنا سۋ قۇيىپ تۇرعان جىگىتتى قاعا-ماعا تىزەرلەپ وتىرا كەتتى. «قۇدايدىڭ ۇيىنە بارىپ قايتقان قاجىسىز عوي، مىناۋ ءوزىڭىز سىزىپ، موينىما تاعىپ بەرگەن قۇداي جولىنا قاراي وتىرىپ ايتىڭىزشى: تەتەلەس ءىنىڭىز بەكەجان قاراقشى، كەنجە ءىنىڭىز تەكەجان قان ىشەر، نەلىكتەن بۇلاي؟ شەشەلەرىڭىز قاسقىردىڭ ەتىنە جەرىك بولعان با؟» — دەگىسى كەلە مە قالاي. موينىنداعى ءۇش بۇرىشتى تۇمارىن تەكەشتىڭ كوزىنە قاراي قايتا-قايتا سەرپەدى دە بالا بولىپ ىڭگالاپ، قاسقىر بولىپ ۇليدى. ونىڭ بۇل قىلىعىنا تەكەشتىڭ ىزاسى كەلدى، ىزاسى كەلسە شولاق تۇمسىعىنا تىنىشتىق بەرمەيتىن ونىڭ ادەتى. سول ادەتىمەن تاناۋىن ءبىر تىرجىڭ ەتكىزدى دە:
— « ارىزىڭدى اناۋ الىستان كەلگەن ۇلىققا ايت، — دەدى، اۋلاقتا ماناعى سايدالى دەيتىن ادەمى اق سۇر جىگىتپەن كۇبىرلەسىپ تۇرعان يماندى يەگىمەن نۇسقاپ.
سەركەباي قارتتىڭ جۇرەگى مىلقاۋدىڭ كوزىمەن بىرگە جىلاپ، سۇڭعاق دەنەسى قولىنداعى ۇزىن تاياعىمەن بىرگە تەڭسەلىپ تۇر ەدى، ەسىن ەندى عانا جيناپ، ەڭسەسىن ەندى عانا كوتەردى.
— مىنا بەيباقپەن تىلدەسە بىلەتىن كىم بار؟ — دەپ ول ماڭىنداعىلارعا كوز تاستاپ ەدى.
— مەن بارمىن، — دەپ سايدالى جەتىپ كەلدى،
— بار بولساڭ تىلدەسشى، مۇنى مۇنشا زارلاتقان قانداي عانا ءيتتىڭ بالاسى ەكەنىن بىلەيىك تە قارعىستان قارعى تاعايىق.
مىلقاۋ، سايدالىنىڭ ىمىنا تەز ءتۇسىندى دە ءار ءتۇرلى قيمىلدار جاساي باستادى. پاپيروس تارتىپ ءتۇتىندى بۇرقىلداتاتىن، ماس بولىپ تەڭسەلەتىن ءبىر مىرزانىڭ بەينەسىن قيمىلمەن كورسەتتى دە، كەنەت باج ەتىپ ءوز ساقالىن ءوزى ۇستاي الدى. ءوڭى دە بۇزىلىپ سالا بەردى. شالقاسىنان جاتا كەتىپ ءتورت اياعىن ءتورت جاققا كەرىپ جىبەردى دە سايدالىنىڭ قولىنداعى قامشىنى الا سالا ءوزىن ءوزى سابالاي جونەلدى.
— جەتەر! — دەپ سايدالى ونىڭ قولىنداعى قامشىنى جۇلىپ الدى دا سەركەباي قارتقا قارادى... — سەراعا، ءسىز ءجونىن سۇراعان ءيتتىڭ بالاسى: قاجىمىزدىڭ ءقادىرلى ءىنىسى، حالقىمىزدىڭ قاسىرەتى تەكەجان مىرزا ەكەن، — دەدى ول ىزالى كۇلكىمەن جىميا سويلەپ.
— ول نە ىستەپتى؟
— كىم ەكەنىن ۇعا المادىم، ايتەۋىر ءسىز سەكىلدى ءبىر قارتتىڭ ساقالىن كۇزەپ، ءتورت اياعىن ءتورت قازىققا كەرىپ تاستاپ قامشىنىڭ استىنا الىپ جاتقان سەكىلدى.
— مۇمكىن ەمەس، — دەدى يمان زىرك ەتىپ، — پاتشا اعزامنىڭ وڭ كوزىنىڭ ونداي ەكى اياقتى شوشقا بولۋى مۇمكىن ەمەس. مەن ءقازىر بارىپ تەكسەرەمىن، تەرگەيمىن. تەكەجان مىرزانىڭ ءقازىر قايدا ەكەنىن سۇراڭىز.
سايدالىنىڭ ىممەن بەرگەن سۇراۋىنا مىلقاۋدىڭ جاۋابى قىسقا بولدى. ول سۇق قولىن ۇرتىنا تىعىپ جىبەرىپ اۋزىن ءبىر كۇمپ ەتكىزدى دە قولىن شىعىس جاققا قاراي ءبىر-اق سىلتەدى.
— مۇنان نە تۇسىندىك؟
— مەنىڭ تۇسىنگەنىم: تەكەجان مىرزا قالاعا كەتىپتى.
— انىق پا؟
— مىلقاۋ ادام وتىرىك ايتا بىلمەيدى، ويتكەنى ولار كورگەنىن عانا ايتادى.
— وندا سىزدەردىڭ مىلقاۋلارىڭىز ناعىز قاجى ەكەن. ءبىراق، مەن تەكەجاننىڭ كەتكەنىن ءوز كوزىممەن كورمەي قاجىنى وتىرىك ايتادى دەگەندەرىڭىزگە سەنەر ەمەسپىن، — دەپ يمان كەرمەدە ويناقتاپ تۇرعان اتىنا قاراي بەتتەپ ەدى، ونىڭ نەگە بەكىنگەنىن سەزگەن بولۋ كەرەك، سايدالىنىڭ:
— اتتانىڭدار! — دەگەن داۋىسى ساڭق ەتتى.
2
يمان قانشا اسىقسا دا اۋىلدان شىعا شاپقان جوق. وزگەلەردەن وق بويى ۇزاپ الدى دا تەرەڭ ويعا باتتى. الدا ۇزاق جول جاتىر. ءبىر قاندى شايقاستىڭ بۇگىن-اق، وسى كەر جولدىڭ ۇستىندە تەكەجانمەن كەزدەسكەن جەردە باستالىپ كەتۋى مۇمكىن. ول سونى ويلاپ ۋاقىتتى بىلگەلى اسپانعا قاراپ ەدى، كۇن توبەدەن جاڭا عانا اۋىپ بارادى ەكەن.
— ءوزىم جەتسەم تەكەجاندى قۋىپ جەتەتىن ۋاقىت بار، — دەدى ول ىشىنەن. — ال جەتتىم، سوندا ءقايتتىم؟ ول قاراقشىعا ءوزىمنىڭ كىم ەكەنىمدى ايتۋىم كەرەك پە؟ ارينە ايتۋىم كەرەك. كىم ەكەنىمدى جاسىرسام جاۋىمنىڭ جانىن سۋىرعانىم قايسى؟ توقتا، سوندا مەن ەلدىڭ ەمەس، ءبىر عانا اكەمنىڭ كەگىن العان بولمايمىن با؟ بولا بەرسىن. كىم ەكەنىمدى مىنا جۇرتتىڭ وزىنە دە ايتۋعا بولمايدى. ويتكەنى بۇلاردىڭ بىرىنە ايتسام ءبارى بىلەدى، ءبارى بىلگەندى تەكەجاندار دا بىلەدى. ولار بىلسە بار بالەنى تاعى دا ءمادي اعانىڭ باسىنا ءۇيىپ توگەدى. ەندى ونىڭ ايدالىپ بايلانعانىن كورگەنشە سول ايدالۋ مەن بايلانۋدى ءوزىم كورەيىن.
ول اتىنىڭ باسىن تەجەسە دە ءوزى وسىنداي قيلى-قيلى قيالداردى كەزۋىلدەپ كەلە جاتىر ەدى، سوڭىنان قۋىپ جەتكەن سايدالى ويىن ءبولىپ جىبەردى.
— مىرزا، كەشىرىڭىز، بىزدەر ءاتى-جونىڭىزدى سۇراماي اعاتتىق ەتىپپىز.
— ءوز اتىم ءمادي، اكەم اتى كەكتىباي؟
— اتىڭىز جاقسى ەكەن، ءوزىڭىز دە سول ماديدەي بولعايسىز.
— تاس قاماۋ، تەمىر بۇعاۋ، يت جەككەنگە ايدالۋ ما ماديدەي بولعاندا كورەتىن كۇنىم؟
يماننىڭ بۇل ءسوزى سايدالىنىڭ قىتىعىنا ءتيىپ كەتتى:
— ولاي دەمەڭىز، مىرزا. ول يت جەككەنگە كەتكەن كەزدە دە ەلىنىڭ جۇرەگىنەن كەتكەن جوق-تى. ەلىنىڭ جۇرەگىندە ساقتالعان ادامنىڭ كيەسى بولادى، كيەسى اتىپ جۇرمەسىن، بايقاپ سويلەڭىز.
— كيە دەگەن نە؟
— كيە دەگەن اللانىڭ ەڭ اسىل سىيى. اللا تاعالا ب ا ق داۋلەتتى ادامنىڭ جۇزىنەن بىرىنە بەرسە، كيەنى مىڭىنان بىرىنە عانا بەرەدى. ونداي تەڭدەسى جوق باقىتقا يە بولعان ادامنىڭ اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس.
— «اق» دەگەنى — العىس، «قارا» دەگەنى — قارعىس بولسا ماديلەرىڭىز نەگە جايداي سوعىپ، مىناۋ تەكەجان سياقتى ەكى اياقتى قان سورعىشتاردى شەتىنەن نەگە جامساتپايدى؟
— كيە دەگەن اسىعاتىن اشۋ، شاشىلاتىن مال ەمەس...
يمان ونىڭ بۇل اقىلدى ءسوزىن ىشىنە ءتۇيىپ السا دا تۇسىنبەگەن ءتۇر كورسەتىپ:
— ءسوز ەمەس، — دەپ بەتىن بۇرىپ اكەتىپ ەدى، سايدالى ونى «قۇدايدىڭ ونداي قۇدىرەتىنە» قۇلشىلىق ەتكىزگىسى كەلگەندەي ەنتەلەي ءتۇستى.
— بۇرناعى جىلى ءمادي ايداۋدان كەلگەندە بوشان اتانىڭ بەلىنەن تاراعان بەس بولىس ەل تۇگەل جينالىپ جەتى كۇن، جەتى ءتۇن توي جاسادى. سول تويدىڭ دۋمانى جاز بويى تولاستاعان جوق. وتىرىك ايتسا جانى شىقسىن، ونداي تويدى پاتشانىڭ ومبى قالاسىندا وتكەن تويىنا بارعاندار دا كورمەپتى. ەگەر ول كيەلى بولماسا ونداي جالعىز اتتى قۋ كەدەي ءۇشىن ەلى مۇنشا شابىلماس ەدى عوي. ول ون جەتى جاسىنان باستاپ بار ءومىرىن تەكەجان سياقتىلاردىڭ جانتالاسىنا سالۋمەن وتكىزىپ كەلەدى. قالاداعى ۇلىقتاردىڭ دا كوزىن تالاي الاقتاتتى. سول ءۇشىن تالاي بايلانىپ، تالاي ايدالدى. بايلانعان سايىن سومدالىپ، ايدالعان سايىن ايدىندانىپ كەلەدى. كيەلى بولماسا بۇل نە؟
سايدالىنىڭ وسى سوزىنە كۋا بولعىسى كەلگەندەي ءماديدىڭ امانات ەتكەن ءسوزى ءور داۋىسىمەن ساڭقىلداپ كەلىپ يماننىڭ قۇلاعىندا تۇرىپ الدى. ءوزىنىڭ كەگى ەلىنىڭ كەگىمەن ۇشتاسقانىن ەندى عانا سەزگەندەي شاتتانىپ، استىنداعى اتىن اسپانعا ءبىر شاپشىتتى دا العا ۇمتىلا بەرە توقتاي قالدى.
— تەكەجاننىڭ اۋىلى ءالى الىس پا؟
— مىنا قايقاڭعا شىقساڭىز ونىڭ اۋىلىن اياعىڭىزدىڭ استىنان كورەسىز.
— اۋىلىن عانا ەمەس، بۇگىن ءوزىن دە اياعىمنىڭ استىنان كورەرمىن.
يمان سونى ايتتى دا ورگە قاراي اعىزا جونەلدى.
سايدالى وعان الداعى قالىڭ ەلدەن وقشاۋ كورىنەتىن اق بوز ۇيلەرى كوپ، قاراشا ۇيلەرى جوق اۋىل تەكەجاننىڭ اۋىلى ەكەنىن ايتپاقشى ەدى، ۇلگىرە العان جوق. «ءوزى سوزىنە، ءسوزى وزىنە ۇقسامايتىن بۇل نەتكەن ادام؟» دەگەن سۇراۋلارى مول ويدى قۇشاقتاپ قالا بەردى.
يمان سول ورگە قاراي اعىزعان ەكپىنىمەن قايقاڭعا شىعا كەلىپ ەدى، قارسى الدىنان كوكجيەككە دەيىن شالقىپ جاتقان قالىڭ ەل كوزىن بىردەن تارتىپ الدى. بۇل جايلاۋدىڭ تەڭىزدەي شالقيتىن شاعى ەكەن. مىڭعىرعان مالى دالاسىن قايىستىرىپ، تاۋلارىن مايىستىرعانداي كورىنەتىن قالىڭ ەلدى قاق جارىپ جەرگە دەيىن قاسقايا جارقىراپ نۇرا وزەنى جاتىر. كوڭىل تاسىعان شاقتا زاڭعار اسپان دا الاسا كورىنەدى ەكەن، يماننىڭ كوزىنە مىنا جايلاۋدىڭ اسپانى كوكجيەكتەگى توبەلەردى ايمالاپ تۇرعانداي سەزىلدى.
تەكەجاننىڭ اۋىلى وزەن بويىنداعى اۋىلداردىڭ ىشىندەگى ەڭ شاعىنى، ەڭ شاڭقانى بولاتىن. شاڭقاندىعىنىڭ سەبەبى ول قاراشا ۇيلەردى قوڭسى قونعىزبايتىن.
ونىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداۋىنا جۇرەتىن قوڭسىلارى ءۇيىنىڭ كيگىزىن ەكى جىلدا ءبىر جاڭارتىپ، ۇزىكتەرىن جىل سايىن اق كيگىزدەن جاباتىن. سوندىقتان ونىڭ اۋىلى الىستان قاراعاندا شاڭقان كورىنىپ، كوزگە بىردەن تۇسەتىن. يماننىڭ كوزىنە دە سولاي كورىندى. ءبىراق ول بۇل اۋىلدىڭ ءقازىر قۇلازىعان مولاعا ۇقساپ تۇرعانىن قاشان ىرگەسىنە جەتكەنشە اڭعارعان جوق. كەۋدەدەگى كەگى دە، سول كەكتەن وت العان كوزى دە — شاڭىراعى كۇمبەزدەي، ەڭسەسى وزگە ۇيلەردىڭ ەڭسەسىن باسىپ تۇرعانداي كورىنەتىن ورتاداعى ۇلكەن اق ۇيگە قادالىپ كەلەدى.
اۋىل ماڭى جىلان جالاعانداي جىپ-جىلماعاي. تۇسكى قويلار مەزگىلىنەن ەرتە ءورىپ كەتىپتى. جەلىدەگى قۇلىندار دا، كوگەندەگى قوزىلار دا، بەلدەۋدەگى بۇزاۋلار دا جوق. تەك كەيبىر جەر وشاقتاعى قازانداردان بولار-بولماس بۋ بۇرقىرايدى. جانعان وت، بۋداقتاعان ءتۇتىن ولاردان دا كورىنبەيدى. قايسى ءبىر قازانداردان قوزعاۋىشتىڭ سابى قىلتيادى، سول قوزعاۋىش تۇرعان قازاندارداي قايناعان قۇرتتىڭ ءيسى مۇڭكيدى.
وسىلاردىڭ بارىنەن كوز الماستان قانشا قادالسا دا، قيالىن قانشا كەزدىرسە دە بىردە-بىرىنىڭ سەبەبىن تابا الماي تاڭدانا قاراپ يمان كەلەدى. جاڭا عانا كەلىپ مۇنىمەن قاتارلاسقان سايدالى مەن باتتالدىڭ دا كوزى ۇيلەردىڭ اراسىن سارالاپ، اۋىلدى تەگىس ارالاپ كەلەدى، ولار دا ان-تاڭ.
— مىنا جەندەتتىڭ اۋىلىنا وبا كەلگەن بە؟
يماننىڭ «وبا» دەگەن سوزىنە جانىنداعىلاردىڭ ەكەۋى دە تىكسىنە قالىپ، ەكەۋى دە جارىسا جالت قاراستى. ءبىراق ونىڭ ءوزىن سىيلاعاندىقتان يبا ساقتاپ سوزىنە ءسوز قايىرعان جوق. وسى ارادا سايدالىنىڭ باسىنا ءبىر كۇدىك كەلە قالدى.
— شىنىندا مىناۋ اۋىل اپاتتان امان ەمەس.
ول وسىنداي ويمەن كوزىن جاعالاي جۇگىرتىپ ەدى، قوتان ورتاسىندا شوعىرلانىپ تۇرعان اربالاردى كورىپ تاڭدانا ءتۇستى.
— بۇل قالاي؟ اۋىلدىڭ سىرتىندا تۇراتىن اربالار قوتاننىڭ ورتاسىندا...
ول بۇل سۇراۋدىڭ دا جاۋابىن تابا العان جوق.
بۇلار اۋىلدى جاعالاپ وتىرىپ تالاي ۇيلەردەن ەتتى، جولداعى ۇيلەردىڭ بىردە-بىرىنەن تىرلىكتىڭ ەشقانداي بەلگىسى بىلىنگەن جوق، تەك قايسى ءبىر ۇيلەردىڭ ىشىنەن ءيتتىڭ تۇنشىعا قىڭسىلاعان دىبىسى ەستىلەدى. بۇل نە جۇمباق؟ وسى ارادا تاعى ءبىر جۇمباق كەزدەسە كەتتى. بۇلار تەكەجاننىڭ ۇيىنە جاقىنداي بەرگەن كەزدە قارسى الدارىنان قولدارىندا قاتقان قارا سويىلدارى بار ەڭگەزەردەي ەكى جىگىت تالتاڭداي باسىپ شىعا كەلدى.
— قىزىل تاقيا كيگىسى كەلگەندەرىڭ بەرى جاقىنداڭدار، بەرى تامان، — دەدى موينىنا ءۇش بۇرىشتى تۇمار تاققان جالاڭ ءتوس بىرەۋى شولاق تۇمسىعىن اسپانعا كوتەرىپ.
— اجال ساعىنعاندارىڭ ماعان كەلىڭدەر، ماعان، — دەپ ەكىنشىسى كۇجىلدەدى. ول ءتىپتى سويىلىپ سىلتەگەلى وڭتايلانىپ كەلەدى.
باستاپ كەلە جاتقان سايدالى «مىنالاردىڭ ەسى دۇرىس پا؟» دەگەندەي جانىنداعىلارعا ءبىر قارادى دا اتىنىڭ باسىن تەجەمەستەن جاقىنداي ءتۇستى.
— اۋىلدارىڭا كەلگەن قوناقتى سويىلمەن قارسى الۋ سالتتارىڭ بولسا ال جاقىندادىق، ءبىراق سوڭىنان وزدەرىڭ جالىنىپ جۇرمەڭدەر.
— كىم، جالىناتىن ءبىز بە؟ — دەپ تۇمارلىسى تەپسىنە جاقىندادى.
— سەن مىنانى تانيمىسىڭ؟ — دەپ ەكىنشىسى سويىلمەن سايدالىنى كەۋدەسىنەن نۇقىپ قالدى. ءبىراق ونىڭ بۇل باتىرلىعى ۇزاققا بارعان جوق.
— ال سەندەر مىنانى تانيسىڭدار ما، — دەپ يمان ناگانىن سۋىرىپ الىپ ەدى، ەكەۋىنىڭ دە كوزى جارانىڭ ورنىنا ۇقساپ كەتتى.
جاڭا عانا قۇتىرعان قاسقىرداي ۇرەي شاشىپ تۇرعان ەكەۋى ەندى يەسىنە ەركەلەگەن يتتەي ارسالاڭ-ارسالاڭ ەتەدى. كۇلگەن بولىپ اۋىزدارىن ىرسيتادى. ءسىرا، قۇدايلارىنا جالبارىنعانى ما كىم ءبىلسىن، الدە نەنى ايتىپ بىلدىرلايدى، ونى وزدەرى دە تۇسىنەر ەمەس. قولدارىنداعى سويىلدارى وزدەرىمەن بىرگە بەبەۋ قاعىپ دىرىلدەپ تۇر، ونى سەزەتىن حال ەكەۋىندە دە جوق.
— قالاي، ەندى تانىدىڭدار ما؟ — دەدى سايدالى ولاردىڭ ۇسقىنىنا كۇلكىسى كەلسە دە ءتۇسىن سۋىتىپ.
— تانىدىق، مىرزا، — دەدى تۇمارلىسى ەلبەڭ قاعىپ.
— تەكەجان مىرزا قايدا؟ — دەدى يمان ناگانىن كەزەي جاقىنداپ.
تۇمارلىسى ءسوز ايتا الماي شىعىس جاقتى مەگزەپ قالىپ ءبىر سىلتەدى دە، قاسىنداعى كۇج قاراسى:
— قالاعا كەتتى، — دەدى كەكەشتەنە سويلەپ.
— قاشان؟
— الگى ءبىر كەزدە.
— الگى ءبىر كەزىڭ قاشان؟ تاڭەرتەڭ بە؟
— جوق، ساسكە كەزىندە.
— قاسىندا كىمدەر؟
— ءتىلماش نوعاي مەن ات ايداۋشى،
— شابارمانى قايدا؟
— ول جولداعى ەلگە جار سالعالى ەرتەمەن كەتكەن-دى.
— ءبىزدىڭ مىرزا بۇگىن قوناعا سول ەلگە جەتپەك، — دەپ ەكىنشىسى قوسارلاندى.
— جولشىباي قۇس اۋلايدى ەكەن عوي، مىلتىعى بار ما ەدى؟
— بار، مىلتىعىنىڭ ەكى اۋىزى بار.
يماننىڭ مۇنىڭ ءبارىن نە ءۇشىن ەجىكتەپ تۇرعانىن ەشكىم سەزگەن جوق.
وسى كەزدە قوتان ورتاسىنداعى اربالاردىڭ اراسىنان:
— ەي، مىرزالار، ومىردە كورمەگەندەرىڭدى كورىپ، ىشپەگەندەرىڭدى ىشەسىڭدەر، مۇندا كەلىڭدەر، مۇندا، — دەگەن بىرەۋدىڭ داۋىسى شىقتى.
ءالسىز شىققان سوزىندە كەكەسىن بار. سول كەكەسىندى سوزىنەن ونىڭ كەكتىڭ ادامى ەكەنىن سەزگەندەي، يمان اتىنىڭ باسىن تەز بۇرىپ الدى. ءبىراق ونان بۇرىن سەركەباي قارت جەتتى. ويتكەنى ول ارتىنا مىنگەسىپ كەلە جاتقان مىلقاۋدىڭ سىلتەۋىمەن اتىنىڭ باسىن ارباعا قاراي ولاردان بۇرىن بۇرعان ەدى.
قول-اياعى ءتورت اربانىڭ جاقتاۋىنا كەرىلە بايلانىپ اسپانعا شالقاسىنان اسۋلى تۇرعان بىرەۋدى كورە سالا سەركەباي قارت اتىنان قارعىپ ءتۇستى. ءبىراق، بايلاۋلى جاتقان ادامنىڭ بەتى قاننان كورىنبەيدى ەكەن، تاني الماي، تانىسا دا ءوز كوزىنە ءوزى سەنە الماي، اق قىراۋلى قاباعى جاۋىپ كەتكەن كوزىن قايتا-قايتا ءسۇرتىپ تۇرىپ قالدى. داۋىسى دا قالتىراپ شىقتى.
— جۇرتىم-اۋ، ەلىم-اۋ، مەنىڭ مىناۋ شىققىر كوزىم نەنى كورىپ تۇر؟ مىناۋ مالشا ماتالىپ، قاساپتالىپ جاتقان انىق شەرنياز با؟ شەرىم-اۋ، باۋىرىم-اۋ...
ول سونى ايتا كۇڭىرەنىپ كەلىپ شەرنيازدىڭ ۇستىنە قۇلاپ ءتۇستى.
سەركەبايدىڭ سوزىمەن ايتقاندا بۇل جەردە مالشا ماتالىپ قاساپتالىپ جاتقان جالعىز شەرنياز عانا ەمەس، ونىڭ استىڭعى تۇسىندا قول-اياعى كىسەنمەن كەرىلىپ ءىنىسى شادىمان دا جاتىر. ءسىرا، ول قاتتى قارسىلاسىپ، سوققىعا قاتتى تۇسكەن بولۋ كەرەك، قوزعالۋعا دارمەنى جوق، تەك كىرپىگى عانا قيمىلدايدى. مىنا كەلگەندەردىڭ ىشىندە مۇنداي سۇمدىقتى بۇرىن كورگەندەرى جوق ەكەن، ءبارىنىڭ دە جۇرەگى سىزداپ سالا بەردى. ءبارى دە ماتالىپ جاتقاندارعا تاڭدانا قاراپ اتتارىنان توپ-توپ تۇسە باستادى.
ءبارىنىڭ دە اۋزىندا:
— لاعناتتار! — دەگەن جالعىز اۋىز ىزالى ءسوز عانا.
توگىلگەن قانى ەلىنىڭ قايعىسى بولىپ كورىنگەن شەرنياز كىم؟ شادىمان كىم؟
ەكەۋى دە ءومىردىڭ ءبىر وگەي پەرزەنتى.
قاتىگەز ءومىردىڭ اسىرەسە شەرنيازدى ەسىركەگەن كەزى ءبىر بولعان ەمەس. اتا-باباسىنان قالعان جالعىز مۇراسى تاقىر كەدەيلىك ەدى، ونىڭ سول كەدەيلىگىنە يە بولاتىن مۇراگەرى دە جوق. مۇراگەرسىزدىكتى ەكى دۇنيەنىڭ قاسىرەتى دەپ بىلەتىن ونىڭ بار ارمانى ءبىر بالا. بۇگىن وسىندا ايداپ كەلىپ قانعا باتىرعان دا سول بالانىن زارى. سول ارمانى ونى ءومىر بويى ەزىپ كەلەدى، ۇمىتتەن باسقا تايانىشى دا، تالشىعى دا جوق، سوندا دا ول قاجىماستان الىسىپ كەلەدى، «بالام بولسا باسقا باقىت تىلەمەس ەدىم-اۋ» دەپ جۇرگەندە ايەلى ءولىپ ول ءۇمىتى دە ويران بولدى. ايەل ءومىردىڭ گ ۇلى عانا ەمەس، ءۇمىتتىڭ شامشىراعى ەكەن، بار كۇتكەنى وسىلاي كۇيرەپ، تۇنەكتە تۇنشىققان كۇيدە قالىپ ەدى، باعىنا مەيىز دەيتىن جەسىر ايەل تاپ بولدى دا سونگەن ءۇمىتى قايتا تۇتاندى.
مەيىزدىڭ بۇرىنعى بايىنان قالعان نازيرا اتتى قىزى بار. «بالانىڭ ءقادىرىن بالاعا زار ادام بىلەر» دەگەن وي شەرنيازدىڭ ءبىر مۇشەل ۇلكەندىگىن مەيىزگە ەلەتكەن جوق. ال، شەرنياز ونىڭ بالاسى بارلىعىنا قۋانىپ «بالا كوتەرگەن ايەل عوي، وسىنى السام مەنىڭ دە باعىم جانار، مەنىڭ دە پەرزەنتىم بولار» دەگەن ۇمىتپەن ەكەۋىنىڭ ءتۇز-دامى تەز جاراسا كەتكەن-دى. وعان دا مىنە، ءۇش جىلدان اسىپ بارادى، باياعى ارمان ءالى ارمان. ءومىر اسۋلارىنان اسقان سايىن شەرنيازدىڭ ارمان اۋرۋى اسقىنا ءتۇستى. ويتكەنى، ول تىلەۋىم الدا دەيتىن جاستان ءوتىپ، جەر ورتاسى ەلۋگە جاقىنداپ قالدى. مەيىزدىڭ دە جاسى وتىزدىڭ ورتاسىنان اسىپ بارادى. ەندى ءبىراز جىلدان كەيىن كارىلىكتىڭ ۇسكىرىك ايازى ونىڭ دا گۇلىن سورا باستايدى. سونى ويلاعان سايىن شەرنيازدىڭ جانى تۇرشىگەدى.
«كۇتكەنىم كول ەدى، كورگەنىم ءشول بولدى-اۋ» دەيتىن ول ىشتەي نازالانىپ. مەيىزدىڭ كوڭىلىنە قاياۋ سالماس ءۇشىن بۇل سىرىن جان بالاسىنا، ەڭ اقىرى ءوزىنىڭ جانكۇيەر جالعىز باۋىرى شادىمانعا دا سەزدىرمەيتىن. كەيدە «اپىر-اۋ، مەن نەگە ءوزىمدى ءوزىم جەگىدەي جەي بەرەمىن وسى؟ نازيرانىڭ تۋعان بالادان قانداي كەمدىگى بار؟ اللا اتىمەن انت ەتەيىن، ەشقانداي كەمدىگى جوق. ەندەشە مەن نەگە قاپالانا بەرەمىن؟ قوي، شەرنياز مىرزا، ءتاۋباعا كەل» دەپ ءوزىن-وزى جۇباتاتىن. ءبىراق، ول جۇبانىشى ۇزاققا بارمايتىن. «اداسپا، شەرنياز، اداسپا ارتىمدا قالعان پەرزەنتىم بار دەپ كەتكەن اكە بار، سەن ونى ەش ۋاقىتتا ۇمىتپا. ونان دا سەن قانى ءبىر تۋىسىڭ شادىماندى تەزىرەك ۇيلەندىر دە سونىڭ بالاسىن بالا ەتىپ ال» دەپ ول ءوزىنىڭ ءۇمىتىن تاعى دا الىسقا ايدايتىن. كەيدە سول ءۇمىتى دە ءوزىنىڭ تايعاق ومىرىنە ۇقساپ قۇلدىراپ كەتەتىن. شادىماندى ۇيلەندىرىپ، ماعان بالا سۇيدىرەتىن مال قايدا؟ مالسىز كەلەتىن قالىڭدىق قايدا؟ قىزىن تەگىن بەرەتىن قازاق قايدا؟ ەڭ سورلى قىزدىڭ قۇنى بەس بايتال، مەندەگى مالدىڭ بارى الا سيىر مەن كوك شولاق قانا. ول ەكەۋىن قوساقتاپ بەرەر ەدىم، ءوزىم ءقايتىپ كۇن كورەمىن؟ قۇدايىم-اۋ، انىق قۇداي بولساڭ ايتساڭشى ءبىر امالىن. نە ىستەيمىن مەن؟.. الدە اتاسى باسقالىعىن سىلتاۋ ەتىپ شادىمانعا نازيرامدى قوسسام با ەكەن؟.. استاعپىراللا، مەن نە شاتىپ كەتتىم؟ سورلى شەرنياز-اۋ، بۇل قاي شاتاسقانىڭ؟ شادىمان ءىنىڭ بولعاندا نازيرا وگەي بولسا دا قىزىڭ ەمەس پە؟ ەندەشە مىناۋىڭ نە ماسقارا. قانشا الجاسساڭ دا اقىلىڭنان بۇلاي اداسپاساڭشى» دەپ ول رايىنان تەز قايتاتىن دا قايتا لوبليتىن. — ال سوندا ءقايتتىم؟ قىزدىڭ قالىڭ مالىنا بەرەتىن مالدى قايدان تاپتىم؟ بار بايلىعىم ءوزىمنىڭ ون ساۋساعىم. ءبىر شيكى وكپە ءۇشىن ونى دا قيار ەدىم، كەسىك ساۋساقتارعا قىزىن بەرەتىن كىم بار؟» دەيتىن ىشىنەن. شىنىندا ونىڭ بار بايلىعى ءوزىنىڭ ون ساۋساعى. ويتكەنى ون بارماعىنان بال تامعان كۇيشى، ءارى ەلدەن اسقان ءۇيشى. كيىز ءۇيدىڭ سۇيەگىن ونداي جاساي الاتىن جان جوق. اسىرەسە شاڭىراقتى ادەمى جاسايتىن. رومانوۆتاردىڭ ومبى قالاسىندا وتكەن تويىنا بارىپ قايتقان ءبىر كىسىنىڭ ايتىسىنا قاراعاندا سول تويعا ارنالىپ ەرتىس جاعاسىندا ەكى مىڭداي كيىز ءۇي تىگىلگەن ەكەن. سول ەكى مىڭداي ءۇيدىڭ ىشىندەگى ەڭ سۇلۋى تەكەجان اپارىپ تىككەن ءۇي بولىپتى، اسىرەسە ونىڭ شاڭىراعى قاتتى ماقتالىپتى. ول شاڭىراقتى جاساعان وسى شەرنياز بولاتىن. سول ماقتاۋدان بەرى شەرنيازدىڭ ءقادىرى دە، شاڭىراعىنىڭ نارقى دا كوتەرىلگەن ەدى. ونىڭ ۇستىنە ول اسقان كۇيشى. وزگە كۇيشىلەردەن ونىڭ ءبىر وزگەشەلىگى كۇيدى ەش قانداي اسپاپسىز دا تارتا بەرەتىن. ول ساۋساعىمەن ەكى ەرنىن دىرىلدەتە وتىرىپ كومەيىنەن كۇي توككەندە قوبىزدىڭ ءۇنى ىلەسە الماي، تاڭدانباعان جان، تامسانباعان تاڭداي قالدىرمايتىن.
شادىمان ونىڭ اعاسىنىڭ جالعىز بالاسى. ول دا باقىتسىزدىقتى شەنگەلدەي تۋعان ءبىر سورلى. مۇنان ءتورت جىل بۇرىن قاراعاندىنىڭ قۇلاعان شاحتاسىنىڭ استىندا قالىپ اكەسى ءولدى، اكەسىنىڭ قىرقى جەتپەستەن شەشەسى ءولىپ ءبىر ۇيدە جالعىز قالدى. شەرنيازدىڭ ايەلى سول تۇستا قايتىس بولعان ەدى، جاستايىنان قوسىلعان قوساعىنان ايرىلىپ قاۋساپ جۇرگەن شەرنيازعا بۇل حابار جەڭىل تيگەن جوق، اۋىر بولسا دا امالى بولماي جالعىز باۋىرىن جات جەردە قالدىرعىسى كەلمەي جارالى جانىن سۇيرەتىپ بارىپ كىرەشىلەرگە ىلەستىرىپ شادىماندى ەلگە الىپ كەلگەن. سول ساپارىندا شادىماننىڭ اكەسىمەن بىرگە شاحتا استىندا ولگەن دارىبەك دەيتىن جۇمىسشىنىڭ ايەلى وسى مەيىزگە ءسوز سالىپ كەتكەن ەدى، كەلەسى جىلى ارنايى بارىپ ونى الىپ كەلدى. مەيىزدىڭ نازيراسى ول كەزدە ون ۇشتەن جاڭا اسقان تالدىرماش قانا نازىك قىز ەدى، ءقازىر كوك ورىمدەلىپ كوز تارتىپ كەلەدى. شەرنيازدىڭ بەل مۇراگەرى بولعىسى كەلگەندەي قولىنان كۇندىز ۇڭعۋىر مەن قاشاۋ، كەشكە دومبىرا تۇسپەيتىن بولىپ ونەرلەنىپ كەلەدى.
شادىمان سونان بەرى كورشىلەس اۋىلداعى تۇيەباي دەيتىن بايدىڭ قويىن باعۋشى ەدى، بىلتىردان بەرى جىلقى باعاتىن دارەجەگە جەتتى. ءبىراق، دارەجەسى وسكەنىمەن ەڭبەگىنە مال الاتىن كۇنگە ءالى جەتكەن جوق. كيىمى ءبۇتىن، تاماعى توق، بار تابىسى سول عانا. وتكەن جازدا جىلقىعا تيگەن ءتورت ۇرىمەن جالعىز سايىسىپ ءوزى قانعا بويالسا دا جاۋعا جىلقى بەرگەن جوق. ەرلىكتى دارىپتەگىش ەلى سونان بەرى وعان «بالا باتىر» دەگەن ات قويىپ ايدار تاققان-دى. قايسى ءبىر اقىنسىماقتار ول جايىنان سويلەي قالسا «ون سەگىزدە جاسى بار، قيىلعان قارا قاسى بار» دەپ تەكىرەكتەتە جونەلەتىن. شەرنيازدىڭ قيال كەزىپ ىزدەگەندە تاپقان قالىڭ مالى شادىماننىڭ وسى داڭقى عانا. «جىگىتتى جۇرت ماقتاعان قىز جاقتاعان» دەۋشى ەدى عوي اباي اقىن. مۇمكىن شادىماننىڭ داڭقىن قالىڭ مالدىڭ مىڭ جىلقىسىنان ارتىق كورەتىن ءبىر اقىلدى قىز تابىلار. ونداي اقىلدى قىز تابىلار-اۋ، قىزىنا ەركىندىك بەرەتىن اقىلدى قازاق تابىلار ما ەكەن؟ اي، تابىلماس. ە قوي، مۇمكىن تابىلار.
ونىڭ ەڭ سوڭعى ءۇمىتى وسىلاي، داۋىلدى كۇنگى تەرەكتەي تەڭسەلىپ تۇرعان شاقتا پاتشانىڭ جارلىعى كەلىپ جەتتى دە بار ءومىرىن شايقالتىپ جىبەردى.
سول شەرنياز مىناۋ ءتورت اربانىڭ جاقتاۋىنا كەرىلە بايلانىپ، اسپاندا اسۋلى تۇرعان. سول شادىمان قانعا بويالعان قالپىندا اياق-قولى كىسەنمەن كەرىلىپ اربانىڭ ءتورت دوڭگەلەگىنە ماتالىپ جاتقان.
پاتشانىڭ بۇل جارلىعىن وزدەرىنە جەم تۇسىرەتىن قارماق ەتۋدى ويلاي باستاعان بولىستىڭ ءبىرى وسى تەكەجان. ول ءوزىنىڭ كومەيىنە تۇسكەلى تۇرعان مول جەمنىڭ ءيىسىن سەزگەن ساتتەن باستاپ اعاسى تەكەشتى «سىرقات» دەگەن سىلتاۋمەن بولىستىقتىڭ تىزگىنىن ءوز قولىنا العان-دى. ويتكەنى ول كانديدات. شاراپاتتىڭ ماناعى ايتقانى راس، ءقازىر ونىڭ قولىندا ەكى ءتۇرلى ءتىزىم بار. ونىڭ ءبىرى پاتشانىڭ جارلىعىنا ساي كەلەتىن ون توعىز بەن وتىز ءبىر جاستىڭ اراسىنداعىلار، ەكىنشىسى: ون جەتى مەن ون توعىز، وتىز ءبىر مەن وتىز جەتىنىڭ اراسىنداعى جاستى قامتيتىن ءوز ءتىزىمى، ءوز قۇلقىنىنا ساي كەلەتىندەردىڭ ءتىزىمى. سوڭعىلار پارا بەرگەندەردىڭ ورنىنا كەتەتىن كەدەيلەر. سول كومەيدىڭ قۇربانى بولعانداردىڭ ىشىندە شادىمان دا بار، دەگەن قاۋەسەت سوناۋ قارقارالىنىڭ ارجاعىنداعى قالىڭ قاراعايلى قاپالىنىڭ ءبىر قۋىسىندا ورمانشىنى ساعالاپ جالعىز ءۇي قالعان شەرنيازعا دا جەتكەن-دى. سوڭعى ۇمىتىنە جاي وسىلاي تۇسكەن سوڭ كۇل-تالقانى وسىلاي شىعىپ، سۇلدەسى عانا قالعان ءۇمىتىن سۇيرەتىپ كەشە وسى ەلگە كەلگەن-دى. كەلە سۇراۋ سالىپ ەدى، سول قاۋەسەتتەن باسقا جاقسى لەبىزدى ەستي العان جوق. تۇنىمەن دوڭبەكشىپ باسقادان قايىر جوعىن ءبىلدى دە ەرتەمەن تەكەش قاجىنىڭ وزىنە تارتقان-دى.
ول كەلگەن كەزدە تەكەش قۇس توسەكتىڭ ۇستىندە قوس جاستىقتى قۇشاقتاپ قاق توردە سۇلاپ جاتىر ەدى، سالەم بەرە كىرگەن شەرنيازدى قىزارىپ كەتكەن شۇڭىرەك كوزىمەن ءبىر اتتى دا ەكى قولىن قابات ۇسىنىپ كەلە جاتقان وعان تاياعىن ۇسىندى. شەرنياز ونىڭ تاياعىن ۇستاپ ماڭدايىنا تيگىزە بەرە ىشىنەن:
— وي، قاجى بولعانىڭدى، — دەپ ءبىر سىبادى دا وتىرا كەتتى.
— توسەگىنەن تۇڭىلگەندەي تاڭ اتپاستان تەنتىرەپ جۇرگەن سەن كىمسىڭ؟
ءوز ءسوزى بولسا دا وسى «توسەك» دەگەن ءسوز تەكەشتىڭ قىتىعىنا قاتتى ءتيدى. ءتىپتى وق تيگەندەي سىلق ەتتى دە بارماعىن اۋزىنا سالىپ جىبەردى. ويتكەنى توقالدارىنىڭ توسەگى قاعىنعانىن سەزگەن جىلداردان باستاپ بۇل ءسوزدى اۋزىنا المايتىن، الا قالسا وكىنەتىن، وكىنە قالسا ولەر-تىرىلەرىنە قاراماي بارماعىن وسىلاي شاينايتىن. شەرنياز ونى اڭعارعان جوق.
— قاجەكەم-اۋ، تاقسىرىم-اۋ، توسەگىمنەن تۇڭىلسەم سىزگە كەلمەس ەدىم عوي، — دەپ ونىڭ جاراسىن تىرناي تۇسكەنىمەن قويماي، — ومىردەن تۇڭىلگەن سوڭ كەلدىم عوي، — دەپ ول زارلانا باستاپ ەدى تەكەش زىرك ەتتى.
— توسەك اتاۋلىنىڭ بارىنە يت سارىسا دا مەيلى، كىمسىڭ ءوزىڭ؟
— تاقسىرىم-اۋ، مەن شەرنيازبىن عوي.
— قاي شەرنياز؟
شەرنياز ونىڭ بۇل ءسوزىنىڭ شىن-وتىرىگىن ايىرا الماي ءسال كىدىردى دە شۇبىرتا جونەلدى:
— مىنا وتىرعان بايبىشەڭىز كەلىنشەك بولىپ تۇسكەندە جار-جارىن ايتىپ، بەتىندەگى پەردەسىن جىرمەن اشقان شەرنيازبىن. توقالدارىڭىزدىڭ بارلىق تويىن جالعىز ءوزى باسقارىپ، بارلىق كۇيدى جالعىز ءوزى توككەن شەرنيازبىن. ءسىز مەكەدەن كەلگەندە قاجىلىق سالدەڭىزدى جىرمەن دە، كۇيمەن دە ماداقتاعان شەرنيازبىن. بولىس بولىپ سايلانعاندا اتاعىڭىزدى اسپانداتقان شەرنيازبىن. پاتشامىزدىڭ تويىندا وزىڭىزگە ماقتاۋ اپەرگەن شاڭىراقتىڭ شەبەرى شەرنيازبىن. قۇدايدىڭ سۇيگەن ق ۇلى، پاتشا اعزامنىڭ ادال ۇلى وزىڭىزدەن ءبىر قايىر بولماسا سۋ تۇبىنە كەتكەلى تۇرعان شەرلى شەرنيازبىن، — دەپ زارلاي باستاعان ءسوزىن اۋىر وكسۋگە اينالدىرىپ جىبەردى. — تەكەجان مىرزا، جاسى زاڭعا جاتپايتىن جالعىز ءىنىمدى سپەسكەگە جازىپ جىبەرىپتى. مەنىڭ ءىنىم دە، ۇلىم دا، قىزىم دا، ارتىمداعى بار مۇراگەرىم دە سول ءىنىم عانا. مەن دە وزىڭىزدەي...
جاسقا بۋلىعىپ ءسوزىن تۇگەل ايتا الماي وكسىپ قويا بەرىپ ەدى، تەكەش ونىڭ ايتقىسى كەلگەنى «وزىڭىزدەي قۋ باسپىن» دەۋ ەكەنىن سەزسە دە سەزبەگەن بولىپ:
— ءيا، — دەدى، كۇرسىنە سويلەپ، — سەن ءان مەن كۇيىڭدى بايىنا وپاسىز قاتىنداردان دا، پاتشامىزعا وپاسىز قاراقشىلاردان دا اياعان جوقسىڭ-دى، مەن ونى ۇمىتقانىم جوق، — دەپ ءسوزىن جاي سالماقپەن باستادى دا، ءتۇسىن كەنەت سۋىتىپ الدى. ۇنەمى ويناقشىپ تۇراتىن جۇدىرىقتاي جۇتقىنشاعى شەرنيازدى جۇتىپ جىبەرگىسى كەلگەندەي قايتا-قايتا جۇلقىنىپ، بايلاۋداعى قاباعان يتكە ۇقساپ كەتتى. سول قۇتىرعان جۇتقىنشاعى كومەيىنە كەپتەلىپ ءتىلىن كۇرمەپ تاستاعانداي بۋلىعىپ از كىدىردى دە: — ونداي ارىزىڭدى مەندەي قاجىعا ەمەس، ءمادي سەكىلدى قاراقشىعا بارىپ ايت. مەنىڭ قۇرمەتىمە تارتقان باياعىدان بەرگى كۇيلەرىڭدى تۇگەل جيناپ ال دا سول قاراقشىنىڭ جانازاسىنا تارت. بار، جوعال، — دەدى جاڭا عانا كوزدىڭ جاسىن سۇرتكەن تاياعىمەن ەندى ەسىكتى نۇسقاپ.
بۇل سوزىندە نەندەي كەكەسىن بارىن، سول كەكەسىننىڭ ار جاعىندا نەندەي ءزىل جاتقانىن، ول ءزىلدىڭ تامىرى ءمادي ايداۋدان كەلگەن كەزدە ايتىلعان ءوزىنىڭ ءبىر اششى سوزىندە جاتقانىن شەرنياز ەندى عانا سەزە باستادى. سونى سەزگەن سايىن شىرايلى ءوڭى سۇرلانىپ، شويىننان قۇيىلعانداي كورىنەتىن شىمىر دەنەسى شيرىعا ءتۇستى. كەكتەنگەن شاعىنداعى ادەتىمەن قىسىقتاۋ كەلگەن وتكىر كوزىنەن وت شاشىپ تەكەشتىڭ بىرجيعان تارعىل بەتىنە قادالىپ قالدى. ءبىراق ءۇنى جۇمساق شىقتى.
— قاجەكە-اۋ، مەنى سورلاتىپ وتىرعان ءمادي ەمەس، ءوزىڭىزدىڭ كانديدات ءىنىڭىز تەكەجان عوي.
تەكەش كەنەت ويلانا قالىپ شەرنيازدى سورلاتا تۇسەتىن جانا ءبىر زۇلىمدىقتى ويلاپ ۇلگىردى. ءتىپتى ءسوزى دە، قيمىلى دا شاپشاڭ:
— سولاي ما؟ وندا مەن تەكەجانعا جارلىق جازايىن. قاتىن، انا قۇراننىڭ اراسىندا قاعاز تۇر ەدى، بەرى اپەرشى.
ول ءبىر جاپىراق قاعازعا الدە نەنى جازدى دا، شەرنيازعا ۇسىندى.
— مەنىڭ ايتقانىمدى ول ىستەيدى، ونىڭ ايتقانىن سەن ىستەيتىن بول، ماقۇل ما؟
— حۇپ، تاقسىر، حۇپ... كوپ جاساڭىز.
قاجىنىڭ بەرگەن قاعازىن قونىشىنا تىعىپ الىپ تەكەجاننىڭ اۋلىنا جەتكەنشە شەرنيازدىڭ قۋانىشىندا شەك بولعان جوق. سول قۋانىشى وعان جولشىباي كەزدەسكەن شادىماننىڭ سۇراۋلارىنا دا ءجوندى جاۋاپ بەرگىزگەن جوق.
— قۇداي جارىلقادى، قاراعىم، قاجىنىڭ مەيىرىمى ءتۇسىپ تەكەجانعا جارلىق جازىپ بەردى. ءجۇر، جارىقتىقتىڭ جارلىعىن ءوز قۇلاعىڭمەن ەستى، ساۋاپ بولادى، — دەپ ول كوك شولاعىن بوربايلاپ وتە شىقتى.
شادىمان قاجىنىڭ قايىرىمدىلىعىنا دا، جارلىعىنىڭ ساۋابىنا دا سەنگەن جوق، وزىنە سول ءبىر جاپىراق قاعازدىڭ قانداي سوققى بولىپ تيەتىنىن دە سەزگەن جوق. شەرنيازعا ەرىپ كەتە باردى.
شەرنياز كەلىپ اتىنان تۇسكەن كەزدە تەكەجان ءوزىنىڭ ۇيىندە، وزىنە-وزى وتە ريزا كۇيدە بولاتىن. ول جانسىز جاقسى اسىلداردى ۇيىنە جيناي بىلەتىن، سوندىقتان ونىڭ ۇيىندە كونە دۇنيەلەر بولمايتىن دا، سەگىز قانات اق ورداسىنىڭ ىشىندەگى دۇنيە جيھازدار كوزدىڭ جاۋىن الاتىن. اسىرەسە سول جاق بوساعادان تورگە دەيىن سوزىلىپ كەرەگەلەردىڭ بەتىندە كەمەدەي كەرىلىپ تۇرعان قىزىل جىبەك كىلەم قارسى بەتتەگى شاڭىراقتان تۇسكەن كۇن شۇعىلاسىمەن شاعىلىسىپ ءۇيدىڭ ءىشىن قىزىل نۇرعا مالىپ تۇرعانداي كورسەتەتىن ەدى. سوندىقتان اراق بيلەي باستاعان تەكەجاننىڭ كوزىنە ەكى ايەلىنىڭ ەكەۋى دە قىزىل شىرايلى كورىنىپ، ەكەۋىنە قىزىعا قاراپ تۇر. قاراعان سايىن قىزىعا تۇسەدى، ءبىراق قايسىسىن قىزىقتارىن بىلمەي ەكەۋىن ەكى شەتكە تۇرعىزىپ قويدى دا تەڭسەلىپ جۇرە باستادى. ەكەۋىنە كەزەك وقىرانىپ، ەكەۋىنىڭ يەگىنەن كەزەك قاعىپ قالىپ، اندا-ساندا «و، قۇلقىندارىڭ قۇرىسىن» دەپ ءبىر قارق ەتەدى. ونى سىنعا سالعىسى كەلگەندەي ەكى ايەلدىڭ ەكەۋىندە دە ءۇن جوق. ءبىر كەزدە ول قاق ورتادا تۇرا قالدى.
— قانە، قانداي بازارلىق قالايسىڭدار؟ وسى ساپار نە قالاساڭدار دا اكەلەمىن. تەك وزدەرىڭە شاباتىن ايعىر اكەل دەمەسەڭدەر بولدى، حا... حا... حا...
— ءوزىڭ ءبىر ايعىردان كەم ەمەسسىڭ عوي، — دەپ بايبىشەسى ءسوزىن زىلدىرەك تاستاپ ەدى.
— ءادىلىن ايتقاندا ارتىقسىز، — دەدى توقالى سىڭقىل كۇلكىگە سالا سويلەپ.
— سەن توقال، ولاي سايقالدانبا؟ — دەدى تەكەجان ءتۇسىن وتىرىك سۋىتىپ، — كۇرەڭ ايعىردىڭ ون توعىز بيەسى بار، مەنىڭ سەن ەكەۋىڭنەن باسقا قانداي بيەم بار؟ وسى ما مەنىڭ ارتىقتىعىم؟
— كۇرەڭ ايعىردىڭ بيەسى دە ون توعىز، سول ون توعىز بيەدەن جىلىنا راحات كورەتىن كۇن دە ون توعىز عوي، — دەپ توقالى سىڭقىل كۇلكىسىنە سالىپ ەدى، ايتارى بولماي تەكەجاننىڭ ءوزى دە كۇلىپ جىبەردى.
— و، قۋ توقال، — دەدى كۇلە سويلەپ. — اكەڭ ساۋداگەر بولماسا سەن مۇنداي ەسەپتى بىلمەس ەدىڭ-اۋ ءا،
— ساۋداگەردىڭ قىزى ەمەستەر دە ايعىردى ايىرا بىلەدى.
— تىم تاقىلداپ كەتكەن ەكەنسىڭ، تاڭدايىڭدى ءجىبىتىپ كەتەيىن، ۇيىڭە بار دا جول ازىعىڭدى ازىرلەي بەرشى.
شەرنياز كەلىپ كيلىكتى دە توقالدىڭ ازىعى ازىرلەنبەي قالدى.
تەكەجاننىڭ وزىنەن يتتەرى ادەپتى ەدى. تۇنىمەن جاتپايتىن دا، كۇنىمەن ۇيىقتايتىن.
اتىن اۋلاقتاعى كەرمە اعاشقا بايلاپ تاستاپ ەلەۋسىز كەلە جاتقان شەرنياز تەكەجاننىڭ كوڭىلدى ەكەنىن قارقىلداعان كۇلكىسىنەن سەزىپ مۇلدەم قۋانىپ كەتتى. ۇيگە رۇقسات سۇراماستان سالەم بەرە كىرىپ كەلدى.
— ارمىسىز، ەلىمنىڭ ارىسى؟ امانسىزدار ما، ارىسىمنىڭ ارۋلارى، — دەگەن داۋىسى دا كوڭىلدى شىقتى. تەكەجاننىڭ مۇنان ۇزاق سالەمدى قابىل المايتىنىن بىلەتىن بولۋ كەرەك، باسقا ءسوز ايتپاستان قولىن قونىشىنا تىعا باستادى. ەكى مىقىنىن تايانىپ قاق توردە تالتايىپ تۇرا قالعان تەكەجاندا ءۇن جوق، الدە نەدەن سەسكەنگەندەي، شەگىرلەۋ كەلگەن كوزى شەرنيازدىڭ ىزدەگەن قولىندا.
— مىنە، مىرزام، — دەدى شەرنياز تەكەش بەرگەن ءبىر جاپىراق قاعازدى قونىشىنان سۋىرىپ الا-سالا تەكەجانعا ۇسىنىپ، — مىناۋ جارىقتىق قاجىنىڭ قايرىمدى جارلىعى. ءىنىمنىڭ جاسى قۇدايدىڭ جازۋىنان ارتىق كەتپەسىن، بار تىلەيتىنىم سول عانا.
تەكەجان ول بەرگەن ءبىر جاپىراق قاعازدى ىشىنەن وقىپ شىقتى دا ءتىسىن شىقىر ەتكىزدى، ءبىراق وڭىندە وزگەرىس جوق. ونىڭ سىعىرايا قالعان كوزى شەرنيازدا. شەرنيازدىڭ كوزى تەكەجاننىڭ جارقىراپ تۇرعان التىن تىسىندە. سول التىن ءتىس ءقازىر شايناعالى تۇر، ونى سەزەر ەمەس. قايتا تەكەجان وعان بۇرىنعىسىنان دا سۇلۋلانىپ كەتكەن سەكىلدى. شىنىندا ول اجارسىز ەمەس-تى. ءقازىر اراقتىڭ قىزۋى قان بولىپ بەتىنە شىعىپتى دا، اق سۇر ءجۇزىن قىزىلشىرايلاندىرىپ جىبەرىپتى.
— حانىم، اق سايتانداردىڭ قورجىنعا سالىنباعاندارى بار ما؟ — دەدى كوزىن شەرنيازدان الماستان.
— ءبىر شىنىسى بار.
— سونى ەكى كەسەگە بىردەي ءبولىپ قۇي دا الىپ كەلشى.
ول كوزىن شەرنيازدان ءالى تايدىرعان جوق. ءقازىر سەنى ءدال وسى قاعازداي ەتەمىن دەگەنى مە كىم ءبىلسىن، قولىندا قاعازىن ۋماشتاپ تۇر. بايبىشەسى اكەلگەن ەكى كەسە اراقتىڭ ءبىرىن الدى دا شەرنيازعا ۇسىندى.
— بۇل نە؟ — دەدى شەرنياز بىرەسە تەكەجانعا، بىرەسە قولىنداعى اراققا تىكسىنە قاراپ.
— بۇل بيەنىڭ بۋعا، ونان سۋعا اينالعان ءسۇتى، ىشە بەر.
شەرنياز ونىڭ بۇل سوزىنە تۇگەلدەي تۇسىنگەن جوق تۇسىنبەسە دە قاتالاعان قانىن ءبىر جىبىتكەلى ىشە بەرە توقتاي قالدى.
— تاقسىرىم-اۋ، مىناۋىڭىز سۋ ەمەس ۋ عوي.
تەكەجان بايبىشەسىنىڭ قولىندا تۇرعان ءبىر كەسە اراقتى دەم الماستان قاعىپ سالا قولىن ەربەڭدەتىپ: اۋزىما بىردەڭە سالىڭدار! — دەپ ەدى، توقال ءبىر بۇلاڭ ەتىپ بايبىشەنى ءىلىپ ءتۇستى.
— ءۇي مەنىكى ەمەس، ءوزىمنىڭ ءتىلىمدى بەرمەسەم نە بەرەيىن.
— اكەلشى سول سۇيرەڭدەگەن ءتىلىڭدى، — دەپ تەكەجان اۋزىن الىستان ىڭعايلاپ توقالىنا جاقىنداپ ەدى، بايبىشەسى ءزىل تاستادى:
— اۋ، الدارىڭدا ادام وتىر عوي، ۇيالساڭدارشى.
توقال مۇلدەم قوماعايلانىپ العان ەكەن، ۇيالار ەمەس، بايىنا قادالعان قۇزعىن كوزى مۇلدەم تۇنجىراپ كەتىپتى.
— مەنىڭ ءتىلىمدى قىزعانساڭ قازانىڭنىڭ قاسپاعىن قىرىپ اكەلمەي نە عىپ تۇرسىڭ؟ — دەپ بايبىشەنى ءبىر شاعىپ الدى دا، بايىنا جاقىنداي ءتۇستى. ءبىراق مۇنىڭ ءبارى كۇندەسىنە كورسەتكەن قىساسى ەكەن، قۇمار ءسوزىن قۇشىرلانا ايتسا دا بايىنا ءتىلىن ۇسىنا قويعان جوق، جاقىنداي بەرە باسىن ءبىر شايقادى دا كەرى شەگىنىپ كەتتى. قانشا وجارلانسا دا بايى دا وعان ومىراۋلاعان جوق، بار قىزۋىمەن جالت بۇرىلىپ شەرنيازدىڭ الدىنا جەتىپ كەلدى. ونىڭ سول ساتتەگى تۇرىنەن جان شوشىرلىق ەدى. ءتىپتى جارقىراعان التىن تىستەرى دە، جالت-جۇلت ەتىپ ومىراۋىنان سالپىلداپ تۇرعان التىن ساعاتتىڭ باۋى دا شەرنيازدىڭ كوزىنە ءوزىن جۇتقالى ۇمتىلعان داجال كوزىندەي كورىنىپ دەنەسىن ءدىر ەتكىزدى. مۇنداي كەزدە ۇرەيدىڭ بۇلتى دا تەز ۇيىرىلگىش كەلەدى عوي، ەسىنە گاۆريلوۆ دەيتىن ورمانشى دوسىنىڭ «اراققور ادامدا ار بولمايدى، ارى جوق ادامدا اياۋشىلىق بولمايدى» دەگەن قايداعى ءبىر ءسوزى كەلىپ قالتىراتىپ جىبەردى. سوندىقتان تەپسىنىپ كەلىپ شانيىپ تۇرا قالعان تەكەجاننىڭ:
— قولىنداعى مەنىڭ اراعىمدى ىشەسىڭ بە، جوق الدە ءوزىڭنىڭ قانىڭدى ىشەسىڭ بە؟ قالاعانىڭدى ال؟ — دەگەن سۇراۋىنا بەرگەن جاۋابى دا قالتىراپ شىقتى.
— تاقسىرىم-اۋ، مەن اراق ىشە بىلمەۋشى ەدىم، قيناماساڭىزشى.
— نەگە بىلمەيسىڭ؟ مەنىڭ باسىمنان اتتاپ بارىپ بولىسقا ارىز ايتا بىلەسىڭ، ونىڭ قۋباس ەكەنىن ايتىپ جاراسىن تىرناي بىلەسىڭ، مەنىڭ اراعىمدى ءىشۋدى نەگە بىلمەيسىڭ؟ — دەدى دە شەرنيازدىڭ قولىنداعى اراقتى الىپ بەتىنە شاشىپ جىبەردى. ونىمەن دە تىنعان جوق. — اكەل، مەنىڭ سايتان سوققان سارالامدى، — دەدى بايبىشەسىنە اقىرىپ.
ونىڭ «سايتان سوققان سارالا» دەگەنى قىزىل توبىلعى سابىنىڭ ون ەكى جەرىنە ەكى قاتاردان جەز ورالعان جىلان باۋىر قامشى ەكەن. قاجىسىنىڭ ەتكەن قايىرىمى قانداي ەكەنىن شەرنياز ەندى عانا سەزە باستادى. سارالا قامشى جالتىلداعان سايىن اسىرەسە ونىڭ شۇبار جىلاننىڭ باۋىرىنا ۇقسايتىن ءورىمى كوزگە تۇسكەن سايىن شەرنيازدىڭ جۇرەگى زۋىلداپ، ارقاسى دۋىلداپ بارادى. ونىڭ ارقا سۇيەگى جارىلىپ كەتسە دە تەكەجاننىڭ ايايتىن ءتۇرى جوق. ول بايبىشەسىنىڭ قولىندا تۇرعان قامشىنى الا سالا اسپاندى تىلگىسى كەلگەندەي پارمەنىمەن سىلتەپ اۋەنى ءبىر ىسقىرتتى دا:
— مىناۋ سەن تۇگىلى تالاي سايتاننىڭ شىبىن جانىن شىرقىراتقان قامشى. وسى قامشىنىڭ استىندا ءشىريىن دەمەسەڭ شىنىڭدى ايتىپ انتىڭدى بەر. ەگەر ءىنىڭدى قالدىرسام قىزىڭدى مەنىڭ كىشى قاينى-اتام، اتاپ ايتقاندا مىنا توقالىمنىڭ اكەسى تۇيەبايعا بەرەمىسىڭ؟
— استاپىراللا، — دەپ شەرنياز جاعاسىن ۇستاي تۇرەكەلدى. — تۇيەبايىڭ مەنىمەن تۇيدەي قۇرداس قوي، ونى ايتۋعا اۋزىڭىز قالاي باردى.
— مەنىڭ اۋزىمنىڭ قايدا بارعانىندا سەنىڭ جۇمىسىڭ نە؟
ول سونى ايتىپ شەرنيازدىڭ ساقالىنان الا ءتۇستى، سول ءساتتى اڭدىپ تۇرعانداي ۇيگە سارت ەتىپ شادىمان كىرىپ كەلدى.
— مىرزا! اراعىڭىزدى دا، ازابىڭىزدى دا ماعان بەرىڭىز، تەك نازيرانى اۋزىڭىزعا الىپ شالدى قيناي كورمەڭىز.
ول مانادان كىرۋگە باتا الماي سىرتتا بۇلاردىڭ ءسوزىن الىستان تىڭداپ تۇر ەدى، نازيرانىڭ ساۋداعا تۇسكەنىن كورگەن سوڭ شىدامادى، جانى ىرشىپ جەتىپ كەلدى. تەكەجان ونىڭ كىم ەكەنىن بىلگەن جوق، بىلگىسى دە كەلگەن جوق، تەك شەرنيازدىڭ سۇراي كەلگەن ءىنىسى وسى ەكەنىن سەزدى دە ايعاي سالدى:
— ەي، مەنىڭ ءلاپپايلارىم، قايداسىڭدار؟
ونىڭ داۋىسى شىعىسىمەن ماناعى ەكى جىگىت ارسالاڭداپ جەتىپ كەلدى.
ەكەۋى ەسىككە جارىسا كىرگەن ەدى، ەندى ەكەۋىنىڭ:
— ءلاپپاي، تاقسىر، — دەگەن داۋىستارى دا جارىسا، داۋرىعا شىقتى.
«ءلاپپايدىڭ» نە ءسوز ەكەنىن ونىڭ ەكەۋى دە، ولارعا مىناۋ كەرميىق كەربەز توقالىن العان كەزدە ۇيرەتكەن تەكەجاننىڭ ءوزى دە بىلمەيدى. بىلمەسە دە ولاردىڭ «ءلاپپايلاپ» تۇرعانى وزىنە اللالاپ، تابىنىپ تۇرعانداي سەزىنىپ ناساتتاناتىن. ال انا ەكەۋى بۇل ءسوزدىڭ نە ەكەنىن بىلمەسە دە قاسيەت تۇتىپ وزدەرىنەن باسقاعا ايتقىزبايتىن، وزدەرى دە، تەكەجاننان باسقا جانعا، ءتىپتى ونىڭ اعاسى ءارى بولىس، ءارى قاجى تەكەش قاجىعا دا ايتپايتىن. سوندىقتان جۇرت ول ەكەۋىن «ءلاپپايلار» دەپ، ەكەۋىن ءبولىپ ايتقىسى كەلگەندە «ۇلكەن ءلاپپاي»، «كىشى ءلاپپاي» دەپ اتايتىن-دى.
— ءبىز ءازىرمىز، — دەدى ءلاپپايدىڭ ۇلكەنى. بۇل ماناعى تۇمارلىسى.
— ءازىر بولساڭدار مىنا توبەتتىڭ ءتورت اياعىن ءتورت جاققا كەرىپ بايلايتىن ارقان، مىنا كۇشىكتىڭ اياق-قولىنا سالىناتىن كىسەن ازىرلەڭدەر.
— ءلاپپاي، تاقسىر، ءلاپپاي، — دەپ ەكەۋى جونەلە بەرىپ ەدى، تەكەجان بار داۋىسىمەن اقىرىپ قالدى.
— توقتاڭدار! الدىمەن اۋىلدى تىك تۇرعىزىڭدار. مالشىلار مالىن تەزىنەن ورىسكە اكەتسىن. بيەلەر تەگىس اعىتىلسىن. جەلىدە بىردە-بىر قۇلىن، كوگەندە بىردە-بىر قوزى، بەلدەۋدە بىردە-بىر بۇزاۋ قالماسىن. قىسقاسى، اۋىل ماڭىندا قىبىر ەتكەن جان بولماسىن. سونان كەيىن مىنالاردى ءتورت اياعىن ءتورت جاققا كەرىپ بايلاۋ ءۇشىن قوتان ورتاسىنا ءتورت اربا جەتكىزىڭدەر.
— ءلاپپاي، تاقسىر، ءلاپپاي.
— توقتاڭدار! بىردە-بىر ادام كوزگە كورىنبەسىن. جۇرتتىڭ ءبارىن سويىلدىڭ استىنا الىپ، يتىمەن بىرگە ۇيلەرىنە قۋىپ تىعىڭدار. كىمدە-كىم بۇل جارلىعىمدى ورىنداماسا وزدەرىن مايدانعا جىبەرەمىن دە قىزىن قاتىن، قاتىنىن كۇڭ ەتەمىن. وسىنى ايتىپ جاعالاي جار سالىڭدار.
— ءلاپپاي، تاقسىر، ءلاپپاي.
پاتشانىڭ جارلىعىنان تەكەجاننىڭ وسى جارلىعى مىقتى بولىپ شىقتى. ءلاپپايلار ءبىر ساعاتقا جەتكىزگەن جوق، ەلپەكبايلاردى قوسىپ الىپ اۋىلدىڭ الەگىن اسپانعا شىعارىپ لەزدە تىپ-تيپىل ەتتى. ەلدى سولاي جايپاپ تاستاپ شەرنياز بەن شادىماندى سوققىنىڭ استىنا الدى دا ءبىرىن اربانىڭ جاقتاۋىنا اسىپ، ەندى ءبىرىن جەرگە سۋلاتىپ تاستادى. ولاردىڭ اراشا سۇراپ سالعان ايعايىنا بۇكىل اۋىلدان ءبىر ادام كەلە العان جوق. تەك يتتەر عانا ۇلىپ ءۇن قوسىپ ەدى، ونىڭ بىر-ەكەۋىن تەكەجان اتىپ تاستادى.
ءبىر مىلتىقتىڭ داۋىسىن ەستىسە ءجۇزى بىردەي جاپىرىلاتىن جۇرتتىڭ زارە-قۇتى قالماي، يتتەرىن سۇيرەتە ۇيلەرىنە كىرگەن ەدى، سونان قايتىپ دالا بەتىن ءالى بىرەۋى كورگەن جوق. تەكەجاننىڭ كەتەرىندە «كۇن تاۋ باسىنا جەتكەنشە بىردە-بىر ادامدى ۇيىنەن شىعارماڭدار، مىنالاردى ەرتەڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن بوساتپاڭدار. ەگەر وسى ايتقانىمدى بۇلجىتپاي ورىنداساڭدار ەكەۋىڭدى دە مايداننان الىپ قالامىن» دەگەن ءسوزى ءلاپپايلاردى مۇلدەم قۇتىرتىپ جىبەردى. بۇكىل اۋىلدى سويىلدىڭ استىنا ءۇيىرۋ ولاردىڭ ومىرىندە كورمەگەن شاتتىعى ەدى. يماندار كەلدى دە ولاردىڭ شاتتىعىن شاڭعا اۋناتىپ جىبەردى.
سايدالى مەن باتتال بۇگىن تەكەش قاجىنىڭ اۋىلىنا قانجار اسىنىپ اتتانعان ەدى، سول قانجارلار، اسىرەسە، باتتالدىڭ قانجارى اق جولتاي ەكەن، العاشقى سەرپىنى جاۋ بۇعاۋىن تالقانداۋمەن باستالدى. ءبىراق قىل ارقاندى كەسكىلەپ شەرنيازدى بوساتقانىمەن شادىماندى قالاي بوساتۋدى بىلمەي ءبارى دە اڭىرىپ قالدى، ويتكەنى ونىڭ قول-اياعىنداعى كىسەندەردىڭ كىلتىن تەكەجان الىپ كەتىپتى. اربانىڭ قيماسىن قيراتىپ كىسەننىڭ ءبىر باسىن بوساتقانىمەن ەكىنشى باسى كىلتسىز اشىلار ەمەس. ءلاپپايلار زىر جۇگىرىپ اۋىلداعى كىسەندەردىڭ كىلتىن جيناپ اكەلىپ ەدى، بىردە-بىرى ۇيلەس كەلمەدى، ۇيلەس كەلەتىن كىلت ىزدەپ كورشى اۋىلدارعا شاپقىلاسىپ كەتسە، ەندى بىرەۋلەر شەرنيازدى قولتىعىنان دەمەپ شەتكەرگى ءبىر ۇيگە قاراي الىپ كەتتى. قالعانداردىڭ قايسى ءبىرى قۇرىم كيگىز كۇيدىرىپ اكەلىپ شادىماننىڭ قانىن توقتاتسا، ەندى بىرەۋلەر اۋزىنا سۋ تامىزىپ زىر قاقتى. شەرنيازعا كەلگەن بوستاندىق وزدەرىنە دە كەلگەندەي قاماۋداعى جۇرتتىڭ ءبارى دالاعا قاپتاي شىعىپ ەدى، بىردە-بىرەۋى بۇلارعا جاقىنداي الماي وزەندى جاعالاپ دالدا جەرلەردى ساعالاپ بەت-بەتىمەن كەزىپ كەتتى. ولاردى كورە سالا جاڭاعى ءلاپپايلار تەكەجاننىڭ كەتەردە بەرگەن بۇيرىعىن ايتىپ بەزەك قاقتى. ەكەۋىنىڭ دە وعان قاتىن بولاتىن قىزى، كۇڭ بولاتىن ايەلى جوق ەكەن، تەك ونىڭ بۇيرىعىن ورىنداماسا وزدەرىنىڭ مايدانعا كەتەتىنىن ايتىپ زارلادى.
باتتال ىزالى كۇلكىمەن ءبىر مىرس ەتتى دە:
— جۇرىڭدەر، مەن سەندەرگە بايبىشەنى دە، توقالدى دا تاۋىپ بەرەيىن، — دەپ ەكەۋىن ەرتىپ تەكەجاننىڭ ۇيىنە قاراي جونەلدى. ونىڭ كوزدەگەنى ماناعى توقال ەدى، ول باتتالدىڭ پيعىلىن ەرتە سەزگەن ەكەن، تاپقىزباي كەتتى.
شادىمان مۇنىڭ بارىنەن بيحابار. ەسىنەن تانىپ قۇلاپ بارا جاتقاندا قولىندا دومبىراسى بار ءبىر قىزدىڭ جاۋدىراعان كوزى جالت ەتىپ ەدى، سول جاۋدىر كوز ءوز كوزىنىڭ جانارىنا جابىسىپ قالىپتى، ونان باسقانى، ءتىپتى اسپاننىڭ كۇنىن دە كورەتىن ەمەس. سول قىزدىڭ دومبىراسىنان توگىلگەن «اققۋ» كۇيىنەن باسقانى ەستيتىن دە ەمەس.
— نازيرا... نازيرا...
ايتا المادى، تەك جۇرەگى سولاي دەپ سوقتى. ونى ولىمگە بەرمەي كوزىمەن ارباپ، كۇيىمەن تەربەپ تۇرعان ماحابباتتىڭ ءبىر ءتاڭىرىسى — شەرنيازدىڭ وگەي قىزى نازيرا.
سوڭعى ءبىر كورگەندە ول قىز وسىلاي، ءدال وسى ەلەستەگىدەي جۇمباق جىميىسپەن كۇلە قاراپ تۇرىپ وسى «اققۋ» كۇيىن سۇڭقىلداتقان ەدى.
ەل جايلاۋعا كوشكەلى جاتقان-دى. شەرنيازدىڭ ادەتى ءبىر جىل سىلەمەسىن ەلگە ىلەستىرىپ جايلاۋعا شىعاتىن دا كەلەسى جىلى ءوزىنىڭ كاسىبىن ىستەۋ ءۇشىن جالعىز ءۇي قىستاۋدا قالاتىن. بيىل ونىڭ قىستاۋدا قالاتىن جىلى. جازداي كورمەيتىن بولعان سوڭ شادىمان ەل جايلاۋعا بەتتەردەن ءبىر كۇن بۇرىن كەشكە جاقىن قوشتاسقالى بارىپ ەدى، اكەسى مەن شەشەسى تاۋدان اعاش اكەلۋگە كەتىپتى دە نازيرا اعاش اراسىندا گۇل تەرىپ ءجۇر ەكەن. شادىمان ونى اڭداماستان «سىرىمبەتتى» سىزىلتىپ كەلە جاتىر ەدى، ءان اياقتالا بەرگەن كەزدە:
— اعاتاي-اۋ، ءانىڭىز نەتكەن ادەمى، — دەگەن نازيرانىڭ داۋىسى شىقتى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، قىزدىڭ «ادەمى» دەگەن ءبىر عانا ءسوزى شادىماننىڭ بار شاتتىعىن شالقىتىپ جىبەردى، ءتىپتى اتتان تۇسە سالا جۇگىرىپ بارىپ قىزدى قۇشاقتاپ العىسى دا كەلدى. ءبىراق بۇل قىزدىڭ قانى باسقا بولعانىمەن «قارىنداس» دەگەن اتى بارى ەسىنە ساپ ەتتى دە، ءوزىن تەجەپ ەڭسەسىن سىلق ەتكىزدى. «قارىنداس بولماي كەتكىر-اي» دەدى نازالانىپ. ونىڭ كۇبىرمەن ايتقان بۇل ءسوزىن نازيرا ەستىگەن جوق، جاۋدىراعان كوزىن شادىماننان الماستان كەلە جاتتى.
— ءانىم جاقسى بولسا دا ءمانىم ءماز ەمەس-اۋ، قارىنداسىم، — دەدى شادىمان كۇرسىنە سويلەپ. — امانسىڭدار ما؟
— بىزدەر امانبىز، ءوزىڭىز قالايسىز؟ «قارىنداسىم» دەگەن سوزىڭىزدە اۋىر مۇڭ بار سەكىلدى عوي، جايشىلىق پا؟
— ءوزىمنىڭ بارلىعىم اماندىعىم ەمەس پە؟
— امان بولساڭىز جاڭاعى ءانىڭىزدى دومبىراعا سالىپ الايىن، اتىڭىزدان ءتۇسىڭىز دە قايتا ايتىڭىزشى.
نازيرا سونى ايتتى دا شادىماننىڭ جاۋابىن كۇتپەستەن ۇيگە جۇگىرىپ كەتىپ اكەسىنىڭ كونەتوز قارا دومبىراسىن الىپ قايتا كەلدى.
— قانە، باستاڭىز.
— قيناما، قالقام، مەن ول ءاندى سەن بار جەردە ايتا المايمىن.
— نەگە؟ — دەدى نازيرا تاڭدانا قاراپ.
— نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، سول ءاندى ايتسام جىلاعىم كەلەدى.
— جىلاعىسى كەلگەنى قالاي؟
— قالاي ەكەنىن دە بىلمەيمىن.
ونىڭ جانى وسىلاي كۇرسىنگەنىمەن نازيراعا تۇنجىراي قادالعان كوزىندە وزگەشە ءبىر وت بار ەدى. سول وتتا ءبىر سيقىر بارىن سەزگەندەي نازيرانىڭ جۇرەگى ءلۇپ ەتە قالدى.
— جالىنسام دا ايتپايسىز با؟
— جالىنساڭ دا ايتپايمىن، ويتكەنى مەن ساعان ءومىر بويى جالىنعىسى كەلەتىن اداممىن.
بۇل ءسوز نازيرانى مۇلدەم تاڭداندىرا ءتۇستى.
— ءسىز بە ماعان جالىناتىن؟ نەگە، نە ءۇشىن؟
— سەنى «قارىنداسىم» دەمەي «جانىم» دەگىم كەلەدى.
— دەگىڭىز كەلسە، دەي بەرىڭىز، وندا تۇرعان نە بار؟
— انىق سولاي دەيسىڭ بە، مەن سولاي دەي بەرەيىن بە؟ سولاي دەشى، جانىم، — دەپ ءبىر ءسوزدى قايتا-قايتا تامسانىپ بارىپ قۇشاعىنا الىپ ەدى. نازيرا ونىڭ جۇرەگىنىڭ دۇرسىلىنەن شوشىنعانداي ىرشىپ كەتتى دە، ءشۇيىلىپ كەلىپ تۇسكەن جەمىن باسا الماي جەر سوعىپ وتىرىپ قالاتىن جامان بۇركىتكە ۇقساپ شادىمان قالا بەردى. ءبىراق نازيرا بەزە جونەلگەن جوق، ۇنەمى كۇلىمدەپ تۇرعانداي كورىنەتىن كوزىن: نە ىستەرىن بىلمەي سىلەيىپ تۇرعان شادىمانعا قاداپ «ۇيات، ۇيات» دەگىسى كەلگەندەي دومبىرانىڭ جالعىز شەگىن دىڭق-دىڭق ەتكىزىپ تۇر. ءبىر كەزدە ول كەنەت سەرپىلىپ دومبىراسىن ءبىر قومداپ الدى دا «اققۋ» كۇيىن سۇڭقىلداتا جونەلدى. بۇل قىزدىڭ تارتىسىندا «اققۋ» كۇيى سامعاپ بارىپ ادەمى سۇڭقىلدايدى ەكەن. شادىماننىڭ جۇرەگى سول كۇيدى تىڭداپ قىزدى تاعى دا قۇشاقتاي العىسى كەلدى، ءبىراق قوزعالارعا دارمەن جوق، جاڭا عانا كەۋدەسىنە سىيماي تۋلاپ تۇرعان جۇرەگى كۇيدى تىڭداپ تاعى دا تىنا قالىپتى. الدە نە ايتقىسى كەلەدى. نازيرانىڭ ايى بولىپ اينالىپ، كۇنى بولىپ تولعانىپ، ءوزى بىلەتىن اسىل سوزدەردىڭ ءبارىن سوعان ارناپ ايتقىسى كەلەدى، امال نە ءتىلى بايلانىپ قالىپتى. تابيعاتتىڭ بار ءلاززاتى سول كۇيمەن بىرگە سورعالاپ كەلىپ كوكىرەگىنە قۇيىلىپ تۇرعانداي ماۋجىراپ جانى بالقىپ بارادى. نازيرانىڭ ءوزى دە سول «اققۋمەن» بىرگە سامعاپ ءوزىنىڭ جەردە ەكەنىن سەزەر ەمەس. جاۋدىراعان كۇلىم كوزىن وزىنە تەلمىرە قاراپ تۇرعان شادىماننىڭ كوزىنە قاداپ الىپتى، ونان باسقانى كورەتىن دە، سەزەتىن دە ەمەس. ول ءتىپتى اعاش اكەلە جاتقان اكەسىنىڭ الىستان:
— وي اينالايىن، اققۋىم مەنىڭ. ءار قاشان وسىلاي سامعايتىن بول، بالاپانىم، — دەگەن داۋىسىن دا ەستىگەن جوق...
...ءولىم قۇشاعىندا جاتقان شادىماننىڭ كوزىنىڭ الدىندا تۇرعان جالعىز ساۋلە نازيرانىڭ سول كۇنگى وزىنە قادالعان كوزى، قۇلاعىنا ۇيالاعان نازيرانىڭ سول كۇنگى كۇيى.
باتتال تەكەجاننىڭ توقالىن ىزدەپ ءجۇرىپ توسەك استىندا تىعۋلى جاتقان ايبالتاسىنا تاپ بولعان ەدى، سول بالتامەن شادىمان ماتالعان اربانىڭ شاباعىن شاۋىپ، قيماسىن قيراتا باستادى. ول ەشكىممەن ءتىل قاتىسقان جوق. شادىماندى ماتاۋدان وسىلاي بوساتىپ، كىسەندەرىمەن قوسا كوتەرىپ الدى دا كورشى اۋىلعا قاراي الا جونەلدى. ول كەزدىڭ ادامدارى بىرەۋدىڭ قانى اققانىن كورسە قامىقپايتىنى قالمايتىن، شادىماننىڭ ءالى دە تامشىلاپ بارا جاتقان قانى ءوز جۇرەكتەرىنەن سورعالاعانداي، مىنا تۇرعانداردىڭ ءبارى دە سىلەيىپ قالعان ەدى. مىلقاۋدىڭ باجىلداعان اششى داۋىسى ءبارىن تاعى دا سەلك ەتكىزدى. ول باجىلداپ بۇلاردى وزىنشە جاعالاي ءبىر سىباپ شىقتى دا جۇگىرىپ بارىپ باتتالدىڭ قۇشاعىندا كەتىپ بارا جاتقان شادىماننىڭ كىسەندەۋلى اياعىن قۇشاقتاي الدى.
مانادان ءمىز باقپاي تۇنەرىپ تۇرعان سەركەباي ەندى عانا ءۇن قاتتى:
— اۋ، جىگىتتەر-اۋ، مىلقاۋدىڭ بىلگەنىن بىلمەسەڭدەر دە ىستەگەنىن ىستەسەڭدەرشى.
قارتتىڭ بۇل ءسوزى شىمبايلارىنا قاتتى باتقان ەكەن: بىرەۋلەرى اتىنا مىنە شاۋىپ، ەندى بىرەۋلەرى اتىن جەتەكتەي جۇگىرىپ، بۇرىن جەتكەندەردىڭ قايسى ءبىرى شادىماننىڭ اياعىندا سالبىراپ بارا جاتقان كىسەننىڭ باسىن كوتەرسە، ەندى بىرەۋى باتتالدىڭ الدىنا تۇرا قالىپ ۇستىندەگى شەكپەنىن شەشىپ جەرگە توسەي باستادى.
— جاڭاعى ءبىر كەزدە بىزدە دە اقىل قالماپتى-اۋ، سولاي شەكپەنگە سالىپ كوتەرىڭدەر دەسەكشى، — دەپ سەركەباي قارت تاياعىمەن جەردى ءبىر ءتۇيىپ قالىپ ەدى.
— ىزا جەڭگەن كەزدە اقىل بايعۇس زىتا جونەلەتىن كورىنەدى عوي، — دەدى سايدالى كۇرسىنە سويلەپ.
ناعىز اۋىر وي يماننىڭ باسىندا. ول مىنا جۇرتتان ءۇمىت ەتەرىن دە، كۇدەر ۇزەرىن دە بىلمەي تۇر. ونىڭ دا كوزى وزدەرىنەن ۇزاپ بارا جاتقان باتتالداردا:
— قانىن سورعالاتىپ انا سورلىنى قايدا اپارا جاتىر.
— كىسەندەردى توسكە سالىپ سىندىرۋ ءۇشىن باتتال ونى ءوزىنىڭ ۇيىنە اپارا جاتىر. قانە، ءبىز دە اتتانايىق.
يمان دەل-سال كۇيدەن قۇتىلاتىن ەمەس، بۇلاردى بايقاي ءتۇسۋ ءۇشىن اۋىلدان شىعا بەرە تاعى ءبىر سۇراۋ بەردى.
— ول كىسەندى تەكەجاننىڭ وزىنە نەگە اشقىزبايسىزدار؟
— قالاي؟ — دەپ سايدالى قاراي قالىپ ەدى.
— شىراعىم-اۋ، نە دەپ كەلەسىڭ، — دەپ ول سۇراۋدى سەركەباي قارت تەرەڭدەتە ءتۇستى، ەسىڭ دۇرىس پا دەگىسى كەلىپ ەدى، يبا ساقتاپ ونى ايتا العان جوق، — ونداي كۇش قايدا؟
وسىمەن بار ءتۇيىن شەشىلگەندەي ەكى جاعى ءۇنسىز قالعان ەدى. يمان اتىنىڭ باسىن ەلسىزگە بۇرا بەرە:
— سايدالى اعا، كاريا ەكەۋىڭىز اتتارىڭىزدىڭ باسىن بەرى بۇرىپ، ماعان ءجون سىلتەپ جىبەرىڭىزدەرشى، — دەدى.
ونىڭ سۇرايتىنى نەنىڭ ءجونى ەكەنىڭ اڭعارعان جوق، قاتارلاسا بەرە سايدالى قامشىسىڭ الىسقا سىلتەدى.
— سوناۋ قايقاڭدا قاسقايىپ جاتقان جول قاراعاندىنىڭ جولىنا اپارىپ سالادى. سول جولدىڭ باتىسى قاراعاندىعا، شىعىسى قارقارالىعا اپارادى.
— ماعان كەرەگى قالاعا باراتىن دالانىڭ جولى ەمەس، كەكتىڭ جولى. سول كەك جولىنىڭ ۇستىندە مەن سىزدەردىڭ اتقان وق، شاپقان قىلىشتارىڭىز بولۋعا انت ەتەيىن، قاشان تەكەجانداردان كەگىمىز الىنعانشا سىزدەر مەنىڭ كىم ەكەنىمدى ايتپاسقا انت ەتىڭىزدەر.
يماننىڭ بەيتانىس ادامدارعا بۇلاي اقتارىلۋى ەكەۋىنە دە جۇمباق كورىندى. «ءوزى دە، ءسوزى دە جۇمباق بۇل نەتكەن ادام؟» دەگەن وي ەكەۋىنە دە كەلگەن سەكىلدى. ءتىپتى سەركەباي قارت ونىڭ بۇل ءسوزىنىڭ ءوزىن باسقاعا جورىدى.
— كىم ەكەنىڭدى جاسىرۋىڭا قاراعاندا ءبىزدىڭ ءمادي باتىر سەكىلدى، سايعاق قۇرلى سايا تاپپاي جۇرگەن ءبىر بەيباق بولدىڭ عوي، — دەپ كۇدىگىن دە ايتىپ سالدى.
— ماديدەي باتىر ەمەسپىن، بەيباق ەكەنىم راس. ءبىراق بايلارعا دەگەن قاستىعىم ونىڭ قاستىعىنان كەم ەمەس. سايدالى اعا، ءسىز نە دەيسىز؟
سايدالى ونىڭ كىم ەكەنىن بايقاپ تا، ءوزىنىڭ ايتارىن سايلاپ تا ۇلگىرگەن ەكەن.
— مەن تاۋەكەلشىل اداممىن، انتىڭا انتىم ءازىر. تەك ءوزىڭنىڭ قانداي كەگىڭنىڭ كىمدە قالاي كەتكەنىن تۇگەل ايت.
يمان تاعى دا ولار كۇتپەگەن ەن سۇمدىق سۇراۋدى بەرىپ سالدى:
— سىزدەر وسى ەلدەگى نويان دەيتىن زەرگەردىڭ كىمدەردىڭ قولىنان ولگەنىن بىلەسىزدەر مە؟
ونىڭ سۇراۋى ەكەۋىن دە، اسىرەسە سەركەباي قارتتى قاتتى تىكسىندىردى. ويتكەنى ول كەزدە ادامنىڭ قولىنان ولگەنىن ايتۋعا اۋىز بارماي، ەستۋگە قۇلاق شىدامايتىن. نوياننىڭ ءولىمى ەسكىرىپ كەتسە دە ەسكە تۇسكەن سايىن جۇرەكتى ءبىر مۇزداتپاي قويمايتىن. سەركەباي قارتتى قالتىراتقان سول سۇمدىقتىڭ سۇرەڭى. ول ىشىنەن ءبىر دۇعانى وقىپ، ساۋابىن نوياننىڭ ءارۋاعىنا باعىشتاپ بەتىن سيپاعاننان كەيىن بارىپ يمانعا قارادى.
— بىلەمىز، ول مارقۇمنىڭ قالاي ولگەنىن.
— كىمدەردىڭ قولىنان ولگەنىن دە بىلەسىزدەر مە؟
— ونى دا بىلەمىز، قاجىنىڭ ءۇيىن توناماق بولعان ۇرىلاردىڭ قولىنان ولگەن-دى. ءولىنىڭ قۇلاعىن نە ءۇشىن شۋلاتىپ كەلەسىڭ؟ — دەپ سەركەباي قاباق شىتىپ ەدى، ونىڭ قىنجىلعان تۇرىنەن اكەسىنىڭ ءقادىرىن كەرگەندەي يماننىڭ ءىشى وعان جىلىپ سالا بەردى. ەندى ونىڭ انتىن العىسى دا كەلمەي، ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن دە ايتىپ سالدى.
— شۋلاسا شۋلايتىن ءوز اكەمنىڭ قۇلاعى عوي، وعان ءسىزدىڭ نەڭىز كەتتى؟ — دەدى سەركەبايدىڭ بەتىنە كۇلە قاراپ.
— ا؟!
— نە دەدىڭ؟ ءوز اكەمنىڭ؟
وسى سۇراۋلاردى بەرە ەكەۋى ەكى جاعىنان قادالا كەتتى.
— سوندا سەن سول نوياننىڭ باياعىدا جوعالىپ كەتكەن بالاسى يمانسىڭ با؟
— ءيا، مەن سول نوياننىڭ باياعىدا جوعالىپ كەتكەن بالاسى يمانمىن. مەنىڭ اكەم سىزدەر ەستىگەندەي ۇرىلاردىڭ قولىنان ەمەس، قاتىندارىن قىزعانعان جاڭاعى قاجىلارىڭىزدىڭ قولىنان ولگەن-دى.
— استاعىپىرالدا.
— و، سۇمدىق.
— ول سۇمدىقتى ەستىگەندە جاعاسىن ۇستاپ استاعىپىراللاسىن ايتپاعان مۇسىلمان بالاسى قالماس. ءتىپتى سول كۇناسى ءۇشىن شاراپاتتىڭ ءوزى دە كۇنى بۇگىنگە دەيىن قان جىلايدى ەكەن. مانا ەكەۋمىز وڭاشا قالعان شاعىمىزدا ول كوزىنىڭ جاسىن كولدەتە وتىرىپ مەنى تانيتىنىن ايتىپ كەشىرىم سۇرادى. ونىڭ ءوزىن ءوزى ايىپتاپ اشىنعانى سونداي، باسىن ولىمگە بايلاپ بايىنىڭ سىزدەر توبىڭىزبەن ايتقىزا الماعان جاسىرىن سىرىن ايتىپ بەردى. سايدالى اعا، كۇلمەڭىز، مەن كوزىم جەتىپ كوڭىلىم سەنگەن سوڭ ايتىپ كەلەمىن. ونىڭ ايتىسىنا قاراعاندا، ەكى مىڭ جىگىتتىڭ باسى ءدال ءقازىر تەكەجاننىڭ قانجىعاسىندا — ارباسىنداعى الا قورجىننىڭ ىشىندە كەتىپ بارادى. ونىڭ انىقتىعىنا مەن انت ەتەمىن.
بۇل حابار قاسىنداعىلاردىڭ ەكەۋىن دە سىلەيتىپ سالدى. سەركەباي قارت نە ىستەرىن بىلمەي ولاي ءبىر، بۇلاي ءبىر دوڭبەكشىدى، سايدالىدا ءمىز جوق. يمان ونىڭ ءۇنسىز سازارعان ءتۇرىن كورگىسى كەلگەندەي بەتىنە كوز تاستاپ ەدى، ءوڭى مۇلدەم وزگەرىپ كەتكەن ەكەن. قاجىسىنا قايراعان ءتىسى جاعىن قارىستىرىپ تاستاعانداي تىستەنىپ ءۇن قاتار ەمەس. ادەمى قارا مۇرتى تەمىر ساۋىتتى دا تەسىپ وتەردەي تىكىرەيىپ، اشاڭداۋ اققۇبا ءوڭى مۇلدەم سۇرلانىپ كەتىپتى.
ءبىر كەزدە ول ۇيقىسىنان شوشىپ ويانعانداي سەلت ەتىپ يمانعا جالت قارادى:
— ەكى مىڭ دەيسىڭ بە؟
— ءيا!
سايدالى باسقا سۇراۋ بەرگەن جوق، قارعىپ ءتۇستى دە اتىنىڭ شاپ ايىلىن تارتا باستادى.
— ال سەراعا، مەنىڭ وسى اتتانعانىم اتتانعان-اق، باتاڭىزدى بەرىڭىز.
سەركەبايدىڭ باتاسىن يمان كيىپ كەتتى. ويتكەنى ول ءوزىنىڭ مانادان بەرى توقسان ءتۇرلى تولعانعان ويىنا ەندى عانا بەكىندى.
— جولىڭىز بولسىن، قايدا اتتاندىڭىز؟ — دەدى ول سايدالىعا ءبىر جۇمباق جىميىسپەن كۇلە قاراپ.
سايدالى ونىڭ بۇل سۇراۋدى نە ويمەن بەرگەنىن دە، وزىنە نە ءۇشىن كۇلە قاراپ تۇرعانىن دا اڭعارعان جوق، اتىنىڭ ايىلىن تارتىپ بولىپ باتا تىلەگەلى الاقانىن جايا بەرە:
— تەكەجاندى قۋامىن، — دەدى.
يمان تاعى كيلىكتى:
— تەكەجاندى قۋا قالساڭىز سوڭىڭىزدان تۇرە قۋىپ جەلكەڭىزدەن سوعار سويىل بارىن، جەتە قالساڭىز قارسى الدىڭىزدان اتىلار مىلتىق بارىن ويلادىڭىز با؟
— قايداعى مىلتىق، قايداعى سويىل؟
سايدالىنىڭ ءسوزى دە، ءۇنى دە ءزىلدى شىقتى، ءبىراق يمان ونى ەلەگەن جوق.
— بايقايسىز با، تەكەجان مىرزا ەلدى ايداۋىنا كوندىرۋدىڭ امالىن جاقسى تاۋىپتى. ەگەر تەكەشتەرىڭىز سايدالىنى ۇستاپ بەرگەن ادامدى مايداننان الىپ قالامىن دەپ جار سالسا جەلكەڭىزدەن سوعىلار سويىل توپ-توبىمەن تابىلار. ولاردان قۇتىلىپ تەكەجانعا جەتە قالساڭىز قارسى الدىڭىزدان اتىلاتىن مىلتىق ونىڭ وزىنەن دە تابىلاتىنىن جاڭاعى سوتقارلار دا ايتتى عوي.
— سونداعى ايتارىڭ نە؟
— ايتارىم: بۇل ساپارىڭىزدى ماعان سىيلاڭىز دا ءوزىڭىز جان-جاقتاعى ەلگە جار سالىپ حات بىلەتىندەردى جيناڭىز. ولار سول مەن اكەلگەن ءتىزىمدى تۇنىمەن كوشىرىپ ەرتەڭ ەل-ەلدىڭ بارىنە تاراتىپ جار سالاتىن بولسىن.
يماننىڭ بۇل ءسوزى سايدالىنىڭ كوكەيىنە قونا كەتتى، ءبىراق ەلپەكتەي قويعان جوق.
— سوندا قالاي، مەنى قۋعان جۇرت سەنى قۋماي ما؟ مەنىڭ جەلكەمە تيگەن سويىل سەنىڭ جەلكەڭە تيمەي مە؟ ماعان اتىلعان مىلتىق ساعان اتىلماي ما؟
— مەن سەكىلدى بەيتانىس جولاۋشىدان ەشكىم سەزىكتەنبەيدى، سەزىكتەنبەگەن سوڭ قۋمايدى. تەكەجاننىڭ مىنا قىلىقتارىنىڭ ءبارى ماستىڭ قىلىعى، ماستىقتىڭ سالدارىنان ول ءالى ۇزاپ كەتكەن جوق، قازىردە-اق جەتەمىن. جەتكەن بەتتە ايلامدى جۇمسايمىن، ايلام جەتپەسە قارۋىمدى جۇمسايمىن.
— سەن جالعىز، ولار ۇشەۋ عوي."
— بولا بەرسىن.
— تەكەجاننىڭ دا مىلتىعى بار عوي.
— بولا بەرسىن، ونىڭ مىلتىعى مەنىڭ مىلتىعىمدى كورسە جىم بولادى. تەك قايتا ورالعاندا الدىمنان توسقاۋىلدايتىندار بولۋى مۇمكىن، سىزدەر سوعان ساق بولىڭىزدار. مەنى سۇراعانداردىڭ بارىنە دە نوياننىڭ كورىن اقتارۋعا كەتتى دەڭىزدەر. سەراعا، باتاڭىزدى ماعان بەرىڭىز.
بار قوقسىعى ەسىك الدىنداعى قامىس كۇركەنىڭ ىشىنە، كورىكتىڭ استىنا تاستالعاندىقتان باتتالدىڭ توماعاداي ءۇيى وزىنە كەڭ سارايداي كورىنەتىن. وڭ جاق بوساعادان تورگە قاراي كەرىلىپ ءبىر كەرەگەنىڭ بويىن تۇگەل الىپ تۇرعان شىم شي. اعى مەن قاراسى، قىزىلى مەن جاسىلى جاراسقان ورنەگى بەتىنە كۇن شۇعىلاسى تۇسكەن تاقتا ءتىپتى ادەمى كورىنەدى ەكەن. ونىڭ تورگە جەتە بەرە قايىرىلعان تۇسىنان ءسال جوعارىراق جەردە: بەتىندە سۇيەكتەن ويىپ سالىنعان ادەمى ورنەگى بار اعاش كەرەۋەت، وعان جالعاس كونەتوز كەبەجە، كەبەجەنىڭ ۇستىندە ادەمى ەكى ساندىق، ساندىقتاردىڭ ۇستىنە كورپە-جاستىق جينالىپتى. سونىڭ بارىنە قاناتىن كەڭ جايىپ كونەتوز بولسا دا كوز تارتاتىن تۇس كيگىز تۇر. سول جاق بوساعادا ەرلى-زايىپتى ەكەۋىنىڭ ەر-توقىمدارى ءىلۋلى تۇر. باتتالدىڭ زايىبىن قانداي قادىرلەيتىنى وسى ەر-تۇرمانداردان دا بايقالعانداي. ايەلىنىڭ ەرى تۇگەلىنەن كۇمىستەن سوعىلعانداي كورىنسە ءوز ەرىنىڭ الدىڭعى قاسىنا قاعىلعان قىلدىرىقتاي ايشىقتان باسقا بۇكىل تۇرمانىندا ءبىر جىلتىرارى جوق، تەك ۇزەڭگى باۋى، ايىل قۇيىسقاندارى عانا ءوزى سەكىلدى شومبال. ال زاۋزاتتىڭ ەر-تۇرماندارىنىڭ تارالعى، قۇيىسقان، ومىلدىرىك سەكىلدى ابزەلدەرى تۇگەلدەي كۇمىسپەن كۇپتەلگەن.
سول ەر-تۇرماندارمەن جالعاس، ەكىنشى كەرەگەگە جاقىن جەردەن باستالىپ قۇرىلعان كونەتوز قىزىل كىلەمنىڭ شەتى قاق توردەن اۋا بەرە توقتاعان تۇس كيگىزگە بارىپ جالعاسادى ەكەن. بۇلاردان باسقا كوزگە تۇسەتىن كەرەۋەتتىڭ الدىندا قۇرىلعان اق كىرەۋكە شىمىلدىق پەن ەكى ادالباقان. تەكەش قاجىنىڭ ۇيىندە بىرەۋى دە جوق ادالباقاننىڭ بۇل ۇيدە ەكەۋى تۇر. ونىڭ ەسكىلەۋى ەسىك جاقتا، ەر-تۇرمانداردىڭ جوعارعى جاعىنا ورناپتى دا، وعان وزدەرىنىڭ ەسكى-قۇسقى كيىمدەرى ءىلىنىپتى. ەندى اشەكەيلى بىرەۋى كەرەۋەتتىڭ باس جاعىندا بيىك جينالعان جيھازداردىڭ قاتارىندا تۇر. وعان وزدەرىنىڭ بار ءتاۋىر كيىمدەرى مەن ەكى بالاسىنىڭ كيىمدەرى ءىلىنىپتى. بۇلاردان باسقا كوزگە تۇسەتىن سول جاقتاعى كەرەگەنىڭ باسىنان جەرگە دەيىن توگىلە قۇلپىرىپ تۇرعان تۇلكى تەرىسى مەن ءداۋ كوكجال قاسقىردىڭ تەرىسى. ءتور الدىندا كونەتوز الا سىرماق، ونىڭ ۇستىندە ارقاردىڭ تەرىسى جاتىر. بۇل اڭنىڭ تەرىلەرى باتتالدىڭ زەرگەر، شەبەر عانا ەمەس مەرگەن ەكەنىن دە اڭعارتاتىن. باتتال شادىماندى سول ارقار تەرىسىنىن ۇستىنە اكەلىپ جاتقىزعان-دى. ءقازىر ول ءوزىنىڭ تەمىر كەسەتىن كىشكەنتاي اراسىمەن كىسەندەردىڭ ەڭ سوڭعى بىرەۋىن كەسكىلەپ وتىر.
دۇنيەگە قايتا كەلىپ ەسىن جيناي باستاعان شادىماننىڭ كوزى زاۋزاتتىڭ قاراسى ۇلكەن نۇرلى كوزىندە. زاۋزات ونىڭ جاراسىنا تىلىنە بال تامىزعانداي وزىنە جاراسىمدى نازىمەن ايمالاپ قانىن ءسۇرتىپ وتىرعان-دى. ول شادىماننىڭ بارلىق قانىن تازارتىپ بولسا دا تەك ماڭدايىنا جابىسىپ كەۋىپ قالعان جالعىز تامشى قاندى كەتىرە الماي وتىر. سونى جىبىتكەلى ءتىلىنىڭ ۇشىن تيگىزىپ ەدى، مانادان ءۇنسىز، قيمىلسىز جاتقان شادىمان اقىرىن كۇرسىنىپ سالدى. ونى زاۋزات بايقاعان جوق.
— قۇداي-ىم-اي، كەشىرە گور، باتتالدىڭ تاڭدايى ءۇشىن عانا جارالعان ءتىلىمدى سەنىڭ ماڭدايىڭا تيگىزدىم-اۋ، — دەدى، شادىماندى ازىلمەن دە جەلپىمەك بولىپ.
شادىمان اقىرىن جىميدى دا ۇندەگەن جوق، كوز قيىعىن باتتالعا تاستاپ ەدى، ول بىرەسە كۇلىمدەپ، بىرەسە تۇنەرە قالىپ ءوڭىن ءجۇز قۇبىلتىپ وتىر ەكەن.
— قۇدايىڭ كەشىرەر-اۋ، مەن قايتەر ەكەنمىن، — دەدى ول ىزبارلانىپ، — اسپانىڭدى جەرگە ءتۇسىرىپ جۇرمەس پە ەكەنمىن، سەن سونى ويلادىڭ با؟
— جوق، — دەپ زاۋزات ءوزىنىڭ ەركە داۋىسىمەن سىڭق ەتتى، — ونى ويلاعانىم جوق، ويلاعىم دا كەلمەيدى.
— ويلاعىڭ نەگە كەلمەيدى؟
— ماعان اشۋلانۋ سەنىڭ قولىڭنان كەلمەيتىنىن بىلەمىن، ءوزىم جاقسى بىلەتىن جايىندى نەسىنە ويلايمىن.
— شىنىندا، مەن نەگە سولايمىن وسى؟ باسقالارعا كەلگەندە اشۋىم تاستى دا جاراتىن جايداي، ساعان كەلگەندە وتقا سالعان مايداي، نەگە ولاي؟
وسى كەزدە شادىماننىڭ «باتتال اعا» دەپ ىڭىرسىعان ءالسىز ءۇنى شىقتى. ەرلى-زايىپتى ەكەۋى بىردەي ۇرەيلەنىپ ونىڭ بەتىنە قاراي قالدى. ول كوزىن جۇمىپ جاتىر ەكەن.
— باتتال اعا، ونىڭ نەلىكتەن ەكەنىن مەن ايتايىن با؟ — دەدى كوزىن اشپاستان.
— ايتا عوي، باۋىرىم.
— ءسىز وزىڭىزدەن زاۋزات جەڭگەنى جاقسى كورەسىز، ونىڭ بار سەبەبى سول عانا.
ونىڭ جاناعى ءبىر ءالسىز داۋىسىنان قاتتى شوشىپ قالعان ەكەن، باتتال قۋانعاننان كۇلىپ جىبەردى.
— مىنانىڭ ولە الماي جاتىپ مەنى جەڭگەسىنە جىعىپ بەرۋىن قارا. ءوزىڭ قانداي قاتىن جاندى بولار ەكەنسىڭ ءا؟
— مەنىمشە دە سولاي، تاپ سەن سەكىلدى...
— مەن بە قاتىن جاندى، تاپقان ەكەنسىڭ. مەن سەنى تەك جانىمداي جاقسى كورەمىن.
— اڭعالىم-اۋ، نە دەپ وتىرسىڭ، قاتىن جاندى دەگەن سول ەمەس پە؟
— سولاي ما؟
— زاۋزات جەڭگە، — دەدى شادىمان تاعى دا كيلىگىپ، — وسى ءسىز باي جاندىسىز-اۋ.
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟
بۇلاردىڭ ءازىل اڭگىمەسىن سالەم بەرە كىرگەن يمان ءبولىپ جىبەردى. باتتال ونى كورە سالا ماڭدايىنىڭ مونشاقتاعان تەرىن تۇگى قالىڭ جۋان بىلەگىمەن ءبىر سىپىرىپ تاستادى دا كوڭىلدى ءۇن قاتتى:
— مانا بايقاعانمىن: قولىڭىز قاجىعا دا ۇسىنىلمايتىن قول ەكەنىن. ۇسىنىلماسا دا جارماسار ەدىم، ءوز قولىم بوس ەمەس، ول كىنامدى كەشىرىڭىز دە تورگە شىعىڭىز.
— قاجىڭىزعا قيماعان قولىمدى بايبىشەڭىزگە سىيلاسام قايتەدى؟
— ايتپاقشى، زاۋكە، — دەدى باتتال ەسىنە الدە نە تۇسكەندەي كەنەت وزگەرە قالىپ، — ءوزىڭدى قىرىق كەز ماتاعا ساتىپ العان انا جىلعى ساۋداگەر سەندەردى بۇكىل قازنامدى توناپ الدى دەپ پاتشاعا ارىز جازىپتى. سول ارىز بويىنشا پاتشامىز سەنى ءوزىنىڭ سارايىنا اكەلۋدى مىنا مىرزاعا بۇيىرىپتى. بار ءتاۋىر كيىمدەرىڭدى كيىن دە، ءيىس مايلارىڭدى جاعىنىپ جولعا ازىرلەن.
زاۋزات قانشا جايدارى بولسا دا تەز شيرىعادى ەكەن، جاڭا عانا جايناپ تۇرعان ءوڭى لەزدە سۇرلانىپ، جانارى ۇلكەن تۇنىق قارا كوزى وت شاشا جارق ەتتى، تەك ميىعىندا ۇيىرىلگەن ىزالى كۇلكىنىڭ بولار-بولماس تولقىنى بار.
— اۋىلداعى شارتىق بولىستاردىڭ شاماسى كەلمەگەن سوڭ پاتشامىزدىڭ ءوزى عاشىق بولىپ قالعان ەكەن عوي ماعان. سونداي جەڭگەتايلىققا كەلە تۋرا باسىنا جاۋلىق سالماي كەلگەن جەڭگەمىزدى ۇيدەن قۋىپ شىقسام قايتەدى.
بۇل ءسوزدى ايتارىن ايتسا دا قاتتى سەسكەنۋدە ەدى، يماننىڭ كۇلە قاراپ تۇرعانىن كورىپ اڭىرىپ قالدى. يماندا ءۇن جوق، سول جىميعان قالپى. ول ءوز كوزىنە ءوزى سەنە الماي، مىنا كەلىنشەكتى ءوزى بىلەتىن زاۋزاتقا ۇقساتا الماي اڭ-تاڭ. شىنىندا زاۋزات كىمدى بولسا دا قىزىقتىرعانداي ەكەن. ايەلدەردىڭ سيپاتىنا ايتىلاتىن ادەمى سوزدەردىڭ ءبارى دە وسى زاۋزاتقا قاراپ وتىرىپ ايتىلعان سەكىلدى. يمان كورمەگەلى كوپ بولسا دا سىرتىنان جاقسى قانىق. ارادا قانشا جىل وتسە دە ونىڭ قايدا، قانداي حالدە ەكەنىن، قاۋساتى قوسىلماستان قازا بولعاننان كەيىن وسى ءارى زەرگەر، ءارى شەبەر، ءارى ەلدەن اسقان اڭشى، ءارى جاۋىرىنى جەرگە تيمەگەن بالۋان باتتالعا تاپ بولعانىن، ءقازىر ەلجان، تەلجان دەيتىن ەكى بالاسى بارىن ەستىپ قۋاناتىن. سول ەكى بالانىڭ اناسى زاۋزات ءقازىر يماننىڭ كوزىنە جەردىڭ پەرزەنتى ەمەس، اسپاننىڭ پەرىشتەسىندەي كورىندى دە مۇلدەم سيقىرلاپ الدى.
يماندى تەجەگەن زاۋزاتتىڭ وسى كەلبەتى بولسا، زاۋزاتتى تەجەگەن ىزا. ويتكەنى ول تەكەشتىڭ اۋىلىنا كەلگەن بەتتە باتتال باياعى ساۋداگەردىڭ «پاتشاعا جازعان ارىزىن» ايتا كەلگەن-دى. سول سوزگە الدانعان ول يمانعا بار ىزاسىمەن قاراپ تۇر، قورقىپ تا تۇر.
— پاتشادان بۇرىن ءوزىم ءبىر قۇشاقتاسام قايتەدى؟ — دەپ يمان ىلگەرى ءبىر اتتاپ ەدى، زاۋزات قاتتى شوشىپ باتتالدىڭ تۋ سىرتىنا قاراي ءبىر-اق ىرعىدى. ءبىراق جانى شوشىسا دا، ءسوز ەسەسىن جىبەرگىسى كەلمەي:
— دامەڭىز تىم زور ەكەن، — دەدى. — مۇمكىن، بۇگىن ماعان ايتقان وسى وجەت ءسوزىڭىزدى ەرتەڭ پاتشاعا دا ايتارسىز؟
— سىزدەي جەڭگەسىنە ايتقانىم پاتشانىڭ وزىنە دە ايتقانىم ەمەس پە؟ بايقاڭىز، ەكەۋىمىزدىڭ ايقاسقان قۇشاعىمىزدى باتتال اعاي ايىرا الماي قينالىپ جۇرمەسىن.
زاۋزات ونىڭ بۇل سوزىنە مۇلدەم تۇسىنگەن جوق، تۇسىنبەسە دە جۇرەگى الدەنەنى سەزگەندەي ءوڭى جادىراپ سالا بەردى.
— باتتال-اۋ، سەن نە ەستىپ وتىرسىڭ؟
— ءبارىن دە ەستىپ، ەندى ەكەۋىڭنىڭ ايقاسقاندارىڭدى، ءوزىمنىڭ ەكەۋىڭدى ايىرا الماي قينالعانىمدى كورگەلى وتىرمىن.
شىنىندا، ول يماننىڭ دوس ەكەنىن، قاس ەكەنىن ايىرا الماي دەل-سال. يمان ونىڭ اق جاندى ادام ەكەنىن بۇگىنگى قيمىلدارىنان تانىپ بولعان-دى، سوندىقتان ول ەركىن سويلەپ، ءتىپتى «ءسىز» دەپ سىزىلۋدى تاستاپ «سەن» دەۋگە كوشتى.
— ءوزىڭ بايعا ءتيىپ بالا تاپقان سوڭ سۇلۋلانىپ كەتىپسىڭ عوي، كەلىپ قۇشاقتايسىڭ با، جوق الدە تەكەجان ارقىلى بەكەجانعا بۇيرىق بەرىپ باياعى الا قاپشىققا قايتا سالعىزايىن با؟
يماننىڭ وسى ءبىر ءسوزى زاۋزاتتى وزىنە تەز تارتىپ الدى، ءبىراق ول:
— الا قاپشىق!.. و عاجاپ! — دەۋدەن باسقا ءسوز تابا الماي اڭىرىپ از تۇردى دا، — ءسىز ونى قايدان بىلەسىز؟ — دەدى.
— قايدان بىلگەنىمدى ايتسام، ءوزىمنىڭ كىم ەكەنىمدى ءبىلىپ قوياسىڭ عوي.
— كىم ەكەنىڭىزدى نەگە جاسىراسىز؟
— قورقامىن.
— كىمنەن؟
— سەنەن،
— بۇل نە مازاق.
— سەن مەنىڭ كىم ەكەنىمدى بىلسەڭ قۋانعانىڭنان اتىمدى اتاپ ايعاي سالاسىڭ. اتىم اتالسا يت جەككەنگە ايدالامىن.
— «قۋانعاننان؟..» باتتال-اۋ، تىم بولماسا سەن ايتساڭشى، مەنى سيقىرلاپ تۇرعان مىناۋ قايدان كەلگەن سيقىرشى؟
— مەنەن قايتا سەن ەركەك ەكەنسىڭ، — دەدى باتتال نىقتاپ تۇرىپ. — شىن ايتامىن، سەن ناعىز ەركەك ەكەنسىڭ، ونى ءوزىم دە ەندى ءبىلىپ وتىرمىن. ونان ارعىسىن مەيلىڭ ءتۇسىن، مەيلىڭ تۇسىنبە، — دەدى دە كىسەننىڭ سوڭعى باسىن كەسىپ الىپ ەسىككە قاراي لاقتىرىپ جىبەردى.
زاۋزات ونىڭ ءوزىن ءوزى نە ءۇشىن ايىپتاپ وتىرعانىن ءتۇسىندى. ويتكەنى ول جانا تەكەجاننىڭ اۋىلىنان كەلگەندە «مۇنداي ۇلىقتى كورگەنىم جوق» دەپ يماندى ماقتاي كەلگەن-دى. ەندى ونى كىم دەپ ايتارىن بىلمەي دەل-سال كۇيدە وتىر. يمان دا سونى سەزگەندەي، ءارى زاۋزاتتى مۇنان ءارى اۋرەگە سالعىسى كەلمەي:
— ەسىڭە بۇلاق باسىندا قالعان الا قاپشىق تۇسپەسە دە، ءۇش كۇرەڭدى قوڭىراۋلاتا جەككەن كۇيمە، سول كۇيمەنىڭ ىشىندەگى سارى-الا شاپان تۇسەر، جاقسىلاپ ويلانشى، — دەپ ەدى، زاۋزاتتىڭ جۇرەگىندەگى بار شاتتىعى كوزىنە ويناپ شىعا كەلدى.
— قۇدايىم-اۋ، مەن كىمدى كورىپ تۇرمىن؟
سونى ايتۋعا عانا شاماسى كەلدى، بار شاتتىعىن قانات ەتىپ الىپ قۇشاعىن جايا ۇمتىلىپ كەلىپ يماننىڭ كەۋدەسىنە قۇلاپ ءتۇستى. يمان دا زاۋزاتتى قانداي ساعىنعانىن كورسەتكىسى كەلگەندەي، ونى بالاشا كوتەرىپ الىپ كەۋدەسىنە قىسىپ جىبەردى. ەكەۋىندە دە ءتىل جوق، تەك ەكەۋىنىڭ دە كوزدەرىنەن جاس مونشاقتادى.
وسىدان ون ەكى جىل بۇرىن ءدال وسىنداي كۇتپەگەن جەردەن كەزدەسىپ، ەكەۋى دە كوزدىڭ جاسىن ءدال وسىنداي توككەن ەدى. سول ءبىر كۇن ەكەۋىنىڭ دە كوز الدىنا كەلىپ تۇرا قالدى.
ول يماننىڭ ماديمەن بىرگە قاشقىن بولىپ جۇرگەن كەزىندە كەزدەسكەن، ەكەۋىنىڭ ەسىنەن ءومىر بويى كەتپەيتىن دە وشپەيتىن ءبىر وقيعا ەدى.
ول، قىرىق كەز ماتاعا ەرىكسىز ساتىلىپ سىر بويىنان كەلگەن ساۋداگەرگە كەتىپ بارا جاتقان زاۋزاتتى قۇتقارعان ەدى.
يمان مەن زاۋزاتتىڭ كوزىنىڭ الدىنان وتكەن ءومىردىڭ ءبىر سۋرەتى وسىنداي ەدى. يمان قۇشاعىندا تۇرعان زاۋزاتتىڭ بەتىنەن قۇشىرلانا ەكى ءسۇيدى دە باتتالدىڭ الدىنا اكەپ سىلق ەتكىزدى.
— سەنى ءبىر كورىپ كەتۋ ءۇشىن بوگەلگەن ەدىم، كوزىم كوردى، كوڭىلىم تولدى. باعىڭ ھاماندا وسىلاي جانا بەرسىن، ول ءۇشىن باتتالىڭ امان بولسىن. مەن اسىعىسپىن، ەندى قوش ايتىسايىق.
بۇل كەزدە شادىماننىڭ اياق-قولىنان بوساعان كىسەندەردى ەسىككە قاراي ناساتتانا تاستاپ وتىر ەدى، يماننىڭ جاڭاعى ءسوزى قولىن ۇستاي العانداي سوڭعى كىسەندى لاقتىرماستان زاۋزاتتىڭ بەتىنە جالت قارادى.
— كەلمەستەن جاتىپ قوش ايتىسقانى قالاي؟
كۇيەۋىنىڭ بۇل سوزىنەن بار ويىن زاۋزات بىردەن سەزدى دە:
— جولىڭا ءبىر لاقتى ايتىپ سويماي سەنى جىبەرەتىن كىم؟ — دەپ باتتالدىڭ الدىنان ۇشىپ تۇرەكەلدى.
— لاعىڭدى سويا بەر. مەن كەشكە دەيىن ورالماسام مىنا باتىردىڭ قالجاسى دەپ وزدەرىڭ جەڭدەر، سوعان مەن ريزا.
— سونشا اسىعىپ قايدا بارماقشى ەدىڭ؟
— تەكەجاندى قۋامىن، — دەدى يمان سىبىرلاي سويلەپ. — ۇشەۋىڭنەن دە وتىنەمىن، مەنىڭ كىم ەكەنىمدى ءتىرى جانعا سەزدىرمەڭدەر. سەزدىرسەڭدەر مەنى تىرىدەي جەرلەيسىڭدەر.
— تەكەجاندى نە ءۇشىن قۋاسىڭ؟
— اكەمنىڭ كەگىن، سەنىڭ كەگىڭدى، مىنا جاتقان جىگىتتىڭ كەگىن، باتتال اعا مەن ءوزىمنىڭ، ءوزىمىز سياقتى ەزىلگەن مۇڭداستاردىڭ كەگىن الۋ ءۇشىن قۋامىن.
— جولىڭ بولسىن... توقتاشى، اق جولعا اتتانعالى تۇر ەكەنسىڭ، اق نيەتىمنىڭ ادال ءدامىن تاتىپ كەتشى، — دەپ زاۋزات جۇگىرە باسىپ ءشيدىڭ ىشىنە كىردى دە ءبىر توستاعان قاتىق الىپ قايتا شىقتى، — قاتىعىم قايماققا ۇقساپ كەتتى، جولىڭ بولادى ەكەن.
يمان ءبىر تىزەرلەپ وتىرا قالدى دا زاۋزات اكەلىپ ۇسىنعان قاتىقتى ىشە سالىپ قايتا تۇرە كەلدى.
ونىڭ اسىققانى سونداي، ەندىگى قيمىلىنا كوز ىلەسكەن جوق. اتتاندىرا قۋا شىققان باتتال تابالدىرىقتان اتتاعاندا ول اتىنا ءبىر-اق ىرعىدى دا ەڭكەيە بەرە اقىرىن كۇڭك ەتتى:
— سايدالىعا سالەم ايتىڭىز، جان بالاسىنا سەزدىرمەي كەلىپ مەنى ءماديدىڭ اۋىلىنان تاباتىن بولسىن.
كەشە وسى جولمەن قالىڭ كىرەشىلەر ەتكەن ەدى، تاڭەرتەڭگى وتكىنشى جاڭبىر ولاردىڭ ءىزىن شايىپ كەتىپتى. بەت توپىراعى كوپسىپ توزاڭدانىپ جاتقان جولدىڭ ۇستىندە كۇيمەنىڭ ءىزى سايراپ جاتىر. شەنى جىڭىشكە دوڭگەلەكتىڭ ءىزى دومبىرانىڭ شەگىندەي ادەمى تۇسەدى ەكەن. يمان ەلدەن ۇزاپ العاننان كەيىن بىرنەشە بەلدەردەن اسىپ كەلىپ سول ىزگە ءتۇستى دە كەرتوبەلگە قامشى باستى. ونىڭ الدىندا اسۋى از، ادىرى كوپ قالىڭ بۇيرات جاتىر. داۋىلدى كۇنگى تەڭىز بەتىندە تاۋداي تولقىنداردىڭ اراسىندا قالتىلداعان قايىق سەكىلدى ءبىر كورىنىپ، ءبىر جوق بولادى. ول قوڭىر بۇيراتتىڭ تالاي اسۋلارىنان استى، تالاي سايىنا باتىپ ساعاسىنان ءوتتى. ەتى قىزىپ ساڭلاقتانىپ العان كەرتوبەلدىڭ ءتورت تۇياعى بۇكىل دالانى دۇبىرلەتىپ، تاۋلاردى دۇڭكىلدەتىپ كەلەدى. مۇنداي اتتىڭ ادامدى جەلقانات ەتىپ جەلىكتىرىپ جىبەرەتىنى قانداي، يمان ءقازىر جەردە ەمەس اسپاندا سامعاپ كەلە جاتقانداي الدىڭعى جاعىنا كوزىن ماساتتانا تاستايدى.
ول بالا كەزىندە بايگى اتقا كوپ شاپقان-دى. بۇگىن كەشكە دەيىن شاپسا دا كەرتوبەلدىڭ ءبىر تالمايتىنىن تاقىمى تانىپ، تەكەجاندارعا كەشىكپەي جەتەتىنىنە سەنىپ كەلەدى. جەتسە بولدى بۇل ەلدىڭ تاريحىندا بولماعان ءبىر شايقاستىڭ باستالاتىنى حاق. سوندا قالاي.
وسى سۇراۋ ونىڭ مانادان بەرگى شارىقتاعان قيالىنا توسقاۋىل بولىپ تۇرا قالدى. «ول ءقازىر كۇيمەنى شالقايتا اشىپ تاستاپ، دالانىڭ مىناۋ سامال جەلىنە دە ماستانىپ، بۇكىل دالانى قوڭىراۋلاتىپ اندەتىپ بارادى. قۋىپ جەتتىم دە، «توقتا!» دەدىم. ول توقتامادى، ماس نەمەنىڭ وق جۇمساۋى دا مۇمكىن؟ سوندا مەن نە ىستەدىم؟ مەنىڭ دە وق جۇمساۋىم كەرەك پە؟ ارينە، باسقا قانداي امال بار؟ جوق قوي... الدا وسى جولدى كەسىپ ەتەتىن ءبىر كىشكەنە وزەن بار-دى. تەكەجاندار سول وزەنگە ايالداپتى. جاعاداعى كوك قۇراقتاردىڭ جاپىرىلۋىنا قاراعاندا كىلەم توسەلگەن سەكىلدى. كىلەم توسەلسە ءبىر از بوگەلگەن. نە ءۇشىن؟ ماستىعىن تارقاتۋ ءۇشىن وزەنگە ءتۇستى مە، جوق الدە ماستىعىن كۇشەيتۋ ءۇشىن تاعى دا ءىشتى مە؟ قايسىسى بولسا دا ءقاۋىپتى، ساقتانباسا بولماس. سوندا نە ىستەۋ كەرەك؟ الىستان كورىپ سەزىكتەنە قالسا ونىڭ مىلتىق اتىپ ماڭايلاتپاۋى مۇمكىن، مۇنى قالاي الداسام ەكەن؟ قۋ بولۋدىڭ ءبارى بىردەي سۇمىرايلىق ەمەس، ونىڭ دا تيگىزەر جاقسىلىعى بار ەكەن-اۋ. دەگەنمەن الداپ كورەيىن. ءاي، ونداي زالىمدى الداۋ مەنىڭ قولىمنان كەلمەس، ونان دا نە بولسا دا تاۋەكەل ەتىپ بارا ايقاسايىن. ولسەم دە ارىستانشا ءبىر اتىلىپ ولەيىن، اكەمنەن ارتىق ەمەسپىن عوي.
ول وسىلاي بارا ايقاسۋعا بەكىنىپ ءبىر بەلەسكە شىعا كەلىپ ەدى، قارسى بەتكەيدەگى ءبىر بۇتالى بۇلاقتىڭ باسىندا تۇرعان كۇيمەنى كورىپ اڭىرىپ قالدى. كۇيمەنىڭ ار جاعىندا تاعى ءبىر قوراپتى لاپشەنكە تۇر. ەكى اربانىڭ اتتارى ەكى جەردە توپتالىپ جۋساپ تۇر. ەكەۋى دە بۇتاعا ماتاستىرىلىپتى. كۇيمەنىڭ كولەڭكەسىندە جاتقان بىرەۋ بار سەكىلدى، قىبىر ەتكەن باسقا جان جوق، نە اقىرى دالانىڭ بوز تورعايى دا شىرىلدامايدى، تەك الىستان سۋىرلاردىڭ شاقىلداعان داۋىسى ەستىلەدى. قۇس اۋلايتىن جاقىن جەردە وزەن جوق، سۋىر اۋلايتىن كەز ەمەس، سوندا مۇنىڭ باسقا ادامدارى قايدا؟ يمان سونى ويلاپ اينالاعا، الىسقا كوز جىبەرىپ اتىن جەلە اياڭداتىپ كەلە جاتىر ەدى، جاڭاعى كولەڭكەدە جاتقان ادام مۇنى كورە سالا كۇيمەنىڭ ۇستىنە جۇگىرىپ شىعىپ شالقاسىنان جاتا كەتتى. يمان كوز تايدىرماستان ونىڭ بار قيمىلىن باعىپ كەلەدى. ول باسىنداعى نوعاي تاقياسىن ءبىر شەكەسىنە قيسايتا، كوزىنە تامان ەڭكەيتە كيىپ، ەكى تىزەسىن ايقاستىرا، ەكى قولىن توبەسىنە قويىپ الىپ تاتاردىڭ ءبىر ادەمى ءانىن اقىرىن ىسقىرتىپ جاتىر. بولىستىڭ ءتىلماشى فايزۋللا دەيتىن تاتار جىگىتى ەكەنىن يمان ەستىگەن-دى. ونى ايتۋشىلار ماقتاۋشى ەدى، مىنا جاتىسى يمانعا ۇناعان جوق. مىناۋ سول تاتار ەكەنىن ونىڭ باسىنداعى تاقياسىنان دا، اۋزىنداعى انىنەن دە تانىپ بۇلاي ايبات شەگىپ جاتقانىنا ىزالانىپ كەلەدى. «ايباتى اۋىل ءيتىنىڭ قايقايعان قۇيرىعىنا ۇقسايدى ەكەن» دەدى ىشىنەن. ول قانشا ىزالانسا دا تاتارشا بەرگەن سالەمىن قابىل الماستان، ءتىلماش جىگىت ءانىن ۇزبەستەن اقىرىن ىسقىرتا بەردى. يمان جۇرەگىندەگى جۇلقىنعان ارىستان اشۋىن تەجەي ءتۇسىپ سالەمىن قازاقشا بەرىپ ەدى، ول ءبىر اياعىمەن قالا جاقتى نۇسقاپ:
— جولىڭ انا جاتىر، — دەدى تۇمسىعىن قوسا كوتەرىپ.
ول سونى ايتىپ اۋىزىن جيعانشا بولعان جوق، يماننىڭ سەگىز قىرلى كۇرەڭ قامشىسى ونىڭ ەكى تىزەسى ايقاسقان تۇستان سارت ەتتى.
— ەكى اياعىڭدى نەگە بىردەي كوتەرمەيسىڭ؟
مۇنى كۇتپەگەن ءتىلماشتىڭ تاقياسى ۇشىپ كوككە كەتتى دە، ءوزى ۇشىپ جەرگە ءتۇستى.
— اھ، قاھار...
ونىڭ ايتقىسى كەلگەنى «اھ، قاھار سوققىر» دەۋ ەدى. وزىنە كەزەلىپ تۇرعان التى اتاردى كوردى دە ونى ايتا الماي اۋىزىن باقاداي اشقان كۇيى كۇيمەنىڭ استىنا سۇڭگىپ كەتتى.
— جانىڭ بارىندا شىق بەرى.
ءتىلماش مىرزا كۇيمەنىڭ استىنان شىعا بەرە قوس تىزەرلەپ وتىرا كەتتى. جاساۋراعان كوزىن يماننىڭ قولىنداعى التى اتاردان الماستان الدە نەنى ايتقىسى كەلىپ، قايتا-قايتا جۇلقىنا جۇتىنادى، جۇتىنعان سايىن ءۇنى شىقپاي تەك كەڭىردەگى عانا قىرىلدايدى.
— ەندى قاشان؟ — دەپ يمان جاقىنداي ءتۇسىپ ەدى، ءتىلماشتىڭ بايلانعان ءتىلى شەشىلىپ كەتتى.
— اعاتاي-اي، قامشىڭىز قىلىشتاي ەكەن، قۇربانىڭىز بولايىن، ەندى ۇرماڭىزشى.
— شىنىڭدى ايتپاساڭ يمانىڭدى ايتقىزامىن.
— تاقسىرىم-اۋ، مەن وتىرىك ايتا بىلمەيتىن بيشارامىن.
— وتىرىك ايتا بىلمەسەڭ مايدانعا جىبەرىلەتىن جىگىتتەردىڭ ءتىزىمىن نەگە كەشىكتىرگەندەرىڭدى ايت.
— كەشىكتىرگەنىمىز جوق، قايتا ويازدان ماقتاۋ الۋ ءۇشىن ونىڭ جىبەرمەك بولعان سولداتتارىنا دا قاراماستان ءوزىمىز اكەلە جاتىرمىز. بىرەۋ ەمەس، ەكەۋ تىپتەن؟
ونىڭ قورىققان كەزىندە ايتپايتىن شىندىعى جوعىن ءتىزىمنىڭ ەكەۋ ەكەنىن ايتۋىنان سەزدى دە وزىنە بەلگىسىز جايدى سۇراپ كەتتى.
— وياز مىرزا سەندەرگە سولداتتار جىبەرمەك بولسا ماعان ايتار ەدى، ايتقان جوق، سەن بۇل وتىرىكتى نە ءۇشىن ايتىپ تۇرسىڭ؟
— وللاھي، قۇداي اقى.
— وندا ول سولداتتاردى نەگە توسپادىڭدار؟
— ە، تاقسىرىم-اي، ماستىق نە ىستەتپەيدى. تورەڭ ماس بولسا ىشكەنىڭ دە تاس، جەگەنىڭ دە تاس، دوسىڭ دا قاس، قاسىڭ دا قاس، ءتىپتى ارى-بەرىدەن سوڭ وزىنە ءوزىڭ قاس ەكەنسىڭ. ايتقانىمدى تىڭدامادى بولىسىم.
— سەن نە دەپ ەدىڭ؟
— مەن ەلدىڭ نىسايىنان ءوزىمنىڭ قورقاتىنىمدى، ولار ءبىزدىڭ ءتىزىمدى اپارا جاتقانىمىزدى بىلسە قالىڭ قول بولىپ قاپتاپ كەلىپ ءوزىمىزدى مەرت قىپ ءتىزىمدى تارتىپ اكەتۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتىپ ەدىم...
— وعان تەكەجان نە دەدى؟
— ماستىق نە دەگىزبەيدى. وتتاپسىڭ، مەنىڭ بەتىمە قارسى كەلەتىن قازاق بۇل ەلدەن ءالى تۋعان جوق، قورقار بولساڭ جولىڭ ءانى، جوعال، — دەدى.
— شىق بەرى.
— ەندى ۇرمايسىز با؟
— حۇكىمەت ادامى ءبىرىن ءبىرى سەبەپسىز ۇرمايدى. ەگەر وتىرىك ايتىپ قىتىعىما تاعى دا تيەر بولساڭ جالىنعانىڭمەن جانىڭ قالمايدى. تىزىمدەرىڭدى كوزىمە كورسەت.
ءتىلماش جىگىت يماننىڭ قولىنداعى التىاتارى مەن قامشىسىنا كەزەك جالتاقتاپ كۇيمەنىڭ ۇستىنە شىقتى دا تاقتاسىن اقتارا باستادى. شاراپاتتىڭ ماناعى ايتقانى راس ەكەن، ءتىلماش جىگىت تاقتانىڭ ءتۇپ جاعىنان كىلەمشە توقىلعان ادەمى الا قورجىندى، ونىڭ ىشىنەن ءتۇبى جىپپەن تۇپتەلگەن ەكى بۋدا ءتىزىمدى سۋىرىپ الدى.
— ءمىنى، كورىڭىز. مەنىڭ سوزىمدە وتىرىك بولمايدى.
يمان ءار تاراعىن قالىڭدىعى جۋان ەلى، كوك جولدى ادەمى قاعازعا سۇلۋ جازىلعان ءتىزىمنىڭ ەكەۋىن دە قولىنا الىپ سوڭعى بەتتەرىنە قاراپ ەدى، جىگىتتەردىڭ سانى بىرىندە جەتى ءجۇز وتىزعا، ەندى ءبىرى مىڭ ەكى ءجۇز جەتپىستەن بىتەدى ەكەن. جەتى ءجۇزدىڭ تىزىمىنە بولىس پەن ءتىلماشتىڭ قولى قويىلىپ ءمورى باسىلىپتى، ۇلكەن تىزىمدە ونىڭ ەكەۋى دە — قويىلعان قول دا، باسىلعان ءمور دە جوق. يمان مۇنىڭ ءمانىسىن بىلگەلى:
— بۇل قالاي؟ — دەپ ەدى، ءتىلماش جىگىت كۇرسىنىپ سالدى:
— بۇل سولاي.
— سولاي دەگەن نە؟
— ءمور ويازعا بەرىلەتىن تىزىمگە عانا باسىلادى عوي.
— وندا مىناۋ قول قويىلماعان، ءمور باسىلماعان تىزىمدەرىڭ كىمگە؟ وزدەرىڭنىڭ وڭەشتەرىڭە مە؟
ءتىلماش جىگىت تاعى كۇرسىندى:
— مەنىڭ وڭەشىمنىڭ بار بيلىگى ءقازىر تەكەجان مىرزانىڭ قولىندا. بىزدەيلەرگە ونىڭ قولىنداعى تەڭىزدىڭ ءبىر تامشىسى دا بۇيىرماس.
ءتىلماشتىڭ مىنا ءسوزى يماندى ويلاندىرىپ تاستادى. ويلاندىرىپ قانا قويعان جوق، ءتىپتى شىندىقتى ايتقانى ءۇشىن ونىڭ بەتىنە سۇيسىنە قاراي قالدى. ءبىراق سىر سەزدىرگەن جوق، قاھار شاشقان قالپىن وزگەرتپەستەن:
— ول، ەلدىڭ كوز جاسىن بالداي جۇتاتىن مىرزاڭ قايدا؟
— مىنا ءبىر سايعا قاراي قاشقان ءبىر بەيتانىس كەلىنشەكتى قۋىپ كەتتى، — دەدى جارتى شاقىرىمداي جەردەگى تەرەكتى سايدى يەگىمەن نۇسقاپ. — كەلىنشەك شارشاتىپ تاستاماسا كەشىكپەي كەلەر.
— ول نەتكەن كەلىنشەك؟
— وسى ارادا كەزدەسكەن جولاۋشى. تەكەجان مىرزا ماساڭداۋ ەدى، كەلىنشەكتىڭ كۇيەۋىن اتشىسىنا قوسىپ قويان اتىپ اكەلۋگە جىبەردى دە ءوزى سول كەلىنشەكتى اۋلاپ كەتتى.
— تۇسىنبەدىم.
— سول سايعا تامان بارساڭىز بارىنە دە تۇسىنەسىز.
ءتىلماشتىڭ ايتقانى راس، بۇلار كەلگەن كەزدە لاشپەنكەسىنە پار ات جەككەن، وزدەرى تازا كيىنگەن ەرلى-زايىپتى ەكى جاس وسى بۇلاقتىڭ باسىندا ات شالدىرىپ وتىرعاندى. تەكەجاننىڭ كوزى كەلىنشەككە الىستان ءتۇستى دە بار سايتانىن جۇرەگىنە ءۇيىرىپ الدى. كەلىنشەك ونشا كورىكتى بولماسا دا كوز تارتاتىن سۇيكىمدى ەكەن، تەكەجان سەزىكتى كورىنبەس ءۇشىن بىردەن ارتىق قاراعان جوق، ءتىپتى ونى كورمەگەندەي، كورسە دە، ەلەمەگەندەي بولىپ كۇيمەدەن كەرىلە تۇسە باستادى. وزىنە سالەم بەرە ەكى قولىن قابات ۇسىنا جاقىنداعان بەيتانىس جىگىتكە ماڭعازدانا قاراپ بىرەر بۇيرىعىن بەرىپ تە سالدى.
— سالەمىڭدى قابىل السىن دەسەڭ، مىنا جىگىت ەكەۋىن اتتاردى تەز دوعارىپ بۇتاعا بايلاپ تاستاڭدار دا، وزدەرىڭ قويان اتىپ اكەلىڭدەر. ەكەۋىڭ ەكى قويان اتپاي كەلمەڭدەر..
جولاۋشى جىگىت جاۋاپ قاتقان جوق، ءوزىنىڭ مىلتىق اتا بىلمەيتىنىن دە ايتا العان جوق. كەلىنشەگىنە جاۋتاڭداپ قاراي ءجۇرىپ اتتاردى دوعارىستى دا اتشىعا ەرىپ كەتە باردى. كەلىنشەك كۇيەۋىمەن بىرگە كەتكەلى سوڭدارىنان جۇگىرىپ ەدى، تەكەجاننىڭ داۋىسى زىلدىرەك شىقتى.
— قاتىن ەرگەن اڭشىنىڭ جولى بولمايدى، قايت كەيىن.
كەلىنشەك قالت تۇرا قالدى. ءامىرشىنىڭ ايتقانىنا قارسى باسار اياق جوق، ەكى كوزى ۇزاپ بارا جاتقان كۇيەۋىندە، جىلانعا اربالعان تورعايداي وزىنەن ءوزى بايلانىپ دىرىلدەپ تۇر. تەكەجاننىڭ «اڭشىلارىنا» ەكى قويان اتىپ اكەلۋدى شارت ەتكەندەگى ويى، مىلتىقتىڭ داۋىسى ەكى رەت شىققانشا مىنا كەلىنشەكتى الاڭسىز ايمالاۋ بولاتىن، سول ماقساتىنا جەتۋگە اسىققان ول جىلميا قالىپ ءۇن قاتىپ ەدى، ونىڭ جىلميعان ءجۇزى دە، جىلىمشى ءۇنى دە جىلجىپ كەلە جاتقان جىلانداي سەزىلىپ كەلىنشەكتىڭ دەنەسىن ءدىر ەتكىزدى.
— كەلىنجان-اۋ، سەنىڭ مەنىمەن سالەمدەسپەگەنىڭ قالاي؟
— كەشىرىڭىز، مىرزا، باتىلىم جەتپەي اقىلسىزدىق ەتىپپىن، — دەپ كەلىنشەك الىستان ءتاجىم ەتىپ تىزەسىن بۇگىپ ەدى، تەكەجان باسىن شايقادى.
— مەن مۇنداي ءتاجىم ەتۋدى مازاق دەپ بىلەمىن. تىزەڭدى بۇگەر بولساڭ الدىما كەلىپ بۇك.
كەلىنشەك قالاي قۇتىلارىن بىلمەي يمەنە جاقىنداپ كەلىپ وڭ تىزەسىن بۇگىپ ەدى، تەكەجان ونىڭ جاس بالانىڭ بۇعاعىنداي ۇلبىرەگەن ادەمى بۇعاعىنان سيپاي كوتەرىپ بەتىن وزىنە قاراتىپ الدى دا سۇقتانا قالدى.
— اپىر-اي، ءوزىڭ نەتكەن سۇيكىمدى ەدىڭ؟
— مازاعىڭىز بولار.
— شىنىم بولسا شە؟ ءوزىڭ نەگە مۇنشا قالتىرايسىڭ؟
— جان شوشىسا دەنەنىڭ قالتىرايتىن ادەتى عوي.
— جانىڭ نەگە شوشيدى؟
— نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، سىزدەن ولەردەي قورقىپ تۇرمىن.
— ال مەن سەنى توبەمە كوتەرگىم كەلىپ تۇر، — دەپ تەكەجان قۇشاقتاي الىپ ەدى، كەلىنشەك جىلان شاققانداي ىرشىپ ءتۇستى، ءبىراق بىلەگى ۇستالىپ قالدى. — جانىم-اۋ، ءوزىڭ جالىننان جارالعانبىسىڭ، ءبىر جاناسقاندا جانىمدى مۇنشا ورتەدىڭ، جارىم بولساڭ قايتەر ەڭ؟
— جانىپ كەتەرسىز، قولىمدى بوساتىڭىز.
— سەنى باۋىرىما ءبىر باسايىن، سونان كەيىن جانسام جانايىن.
— اۋرە بولماڭىز.
كەلىنشەكتىڭ وسى ءسوزى جىنىنا ءتيىپ كەتتى دە تەكەجان ونى بار كۇشىمەن وزىنە قاراي تارتىپ كەپ قالدى. ول كەلىنشەكتىڭ جۇلقىنعانىنا قاراماي كۇشكە سالىپ ەدى، كەلىنشەك تە قاتۋلانىپ العان ەكەن، بەتىن ونىڭ اۋىزىنان الىپ قاشىپ سىرەسە كەتتى.
— تۋلاما، مەنىڭ قاراكەر بايتالىم، بايىڭدى سوعىسقا جىبەرىپ ءوزىڭدى ءتىرى جەسىر ەتسىن دەمەسەڭ مەنىڭ قۇمارىمدى قاندىر دا قۇدايىڭا قۇلشىلىق ەت.
«سوعىس»، «ءتىرى جەسىر» دەگەن سوزدەر جۇرەگىنە قانجارداي ءتيدى دە كەلىنشەكتىڭ بار قيمىلى سىلق ەتتى. «سەنىڭ قۇمارىڭنىڭ راقاتى بولعانشا قۇرت-قۇمىرسقانىڭ جەمى بولعانىم جاقسى» دەگىسى كەلىپ ەدى، ونى ايتا الماي كوزىنىڭ جاسىن توگىپ جىبەردى. قارمايتىن تال تابا الماي سۋعا باتىپ بارا جاتقان ادامداي ءۇمىتتى ءبىر قارمانىپ، جالىنىشتى ۇنمەن اۋىزىنا نە تۇسسە سونى زارلاپ ايتا بەردى:
— اعاتاي-اۋ، ەكەۋمىز دە ادامبىز عوي. ماعان لايىق بولسا دا ەل بيلەۋشى سىزگە لايىق ەمەس قوي. ەستىگەن ەل نە دەيدى؟ سونى دا ءبىر ويلاساڭىزشى.
— ول ءۇشىن قاپا بولما. كۇيمەنىڭ ىشىنە كىرەمىز دە ەسىگىن جاۋىپ الامىز.
— وندا كىسى جاتىر عوي.
— ول ءۇشىن تىپتەن قاپالانبا، ول ءقازىر ءوزىنىڭ ءولى ەكەنىن، ءتىرى ەكەنىن بىلمەيتىن حالدە جاتقان ماس. ماس ادام كۇيمەدەن دومالاتىپ جىبەرسەڭ دە ۇيىقتاي بەرەدى. مىنە، ءوزىڭ قارا دا تۇر.
تەكەجان سونى ايتا سالىپ وتىرىك ۇيىقتاپ جاتقان ءتىلماشتى ءبىر قولىمەن يتەرىپ قالىپ ەدى، ول كوزىن جۇمعان قالپىن بۇزباستان سىرعىپ بارىپ جەرگە ءتۇستى دە باسى جەرگە تيەر-تيمەستەن قور ەتتى.
— مىنە، توسەگىڭىز دە، شىمىلدىعىڭىز دا دايىن.
كەلىنشەك ونىڭ قانداي جانۋار ەكەنىن — ءوزىنىڭ ناپسىسىنەن باسقانى ويلامايتىن، ۇياتتان جۇرداي جانۋار ەكەنىن، ءوزىنىڭ جالىنعانىمەن جانى قالمايتىنىن ءبىلىپ قاتۋلانىپ الدى.
— ءسىز مىناۋ سۋ جاڭا ادەمى كۇيمەڭىزدى مەنى مەن ءوزىڭىزدىڭ كورىڭىزگە اينالدىرعالى تۇرسىز.
تەكەجان شوشىپ كەتتى.
— قالاي؟
— مەنىڭ كۇيەۋىم قىزعانشاق. ول مەنىڭ كۇيمەدەن ءتۇسىپ كەلە جاتقانىمدى كورسە مەنى دە، ءسىزدى دە، ءوزىن دە ولتىرەدى.
تەكەجان مۇرنىن شۇيىرە مىرس ەتتى:
— سەنىڭ جاڭاعى اۋىزىنان ءسوزى تۇسكەن ىنجىق بايىڭ با؟ ونىڭ قولىنان بالا تاپتىرۋ دا كەلمەس.
— مەن سىزگە تونگەن قاتەردى ايتىپ تۇرمىن. وسى كۇنى ەكى كىسى باس قوسسا اڭگىمەسى ءسىز، ءبارىنىڭ دە قاستاسقان جاۋى — ءسىز، شامالارى كەلسە ەڭ الدىمەن ولتىرگىسى كەلەتىنى — ءسىز.
— ءسوزدى قوي دا ءجۇر بەرى، — دەپ تەكەجان ونى ۇستاي الىپ تاعى دا كۇشكە سالا باستاپ ەدى، بۇل ساپار كەلىنشەكتىڭ سەرپىنى قاتتى ءتيدى.
— جوق، مىرزا، — دەدى ول قولىن جۇلقي تارتىپ، — ءسىز مەنى دە، ءوزىڭىزدى دە ماسقارالاعالى تۇرسىز، ونداي ماسقارالىققا كونگەننەن ولگەنىم جاقسى، سونى ەسكەرىڭىز دە مەنىڭ ءتىلىمدى الىڭىز.
— الدىمەن مەنىڭ تىلەگىمدى ورىندا، ءتىلىڭدى سونسوڭ الايىن.
— ءتىلىمدى الساڭىز عانا تىلەگىڭىز ورىندالادى.
— تىلەگىمدى ورىنداساڭ ءتىلىڭدى سورۋعا دا ءازىرمىن، جانىمدى قيناماي ايتشى تەزىرەك.
— مەن قاشقان بولىپ مىناۋ تۇرعان سايعا بارايىن، ءسىز قۋعان بولىپ سوڭىما ەرىڭىز.
كەلىنشەك سونى ايتتى دا تەكەجاننىڭ جاۋابىن كۇتپەستەن ءوزى مەگزەگەن سايعا قاراي تۇرا جۇگىرىپ ەدى، ونىڭ نە ويمەن كەتىپ بارا جاتقانىن بىلە الماي تەكەجان دا ساۋمەڭدەي جونەلدى.
...ەكەۋى ءبىرىن ءبىرى وسىلاي ارباسا مانا كەتكەن ەدى، سونان ءالى قايتقان جوق. ءتىلماش جىگىت ءبىرىن بۇكپەستەن يمانعا وسىنىڭ ءبارىن ايتىپ بەردى. ول ءوزىنىڭ وتىرىك ۇيىقتاپ، تەكەجان كۇيمەدەن قۇلاتىپ جىبەرگەن كەزدە قالاي قورىلداعانىن دا جاسىرعان جوق
— مىنا ءتىزىمدى الىپ كەتە بەرسەم عوي، تەكەجان سەنى ايداتىپ جىبەرەدى، ءا؟
— وعان ءسوز بار ما؟ ءتىپتى دارعا استىرۋى دا مۇمكىن.
— بايقايمىن سەن اق پاتشانىڭ ادال ۇلى ەكەنسىڭ، سوندىقتان سەنى پاتشانىڭ قاھارىنان قۇتقارايىن! اتتاردى جەگىپ كۇيمەمەن ماعان ەرىپ ءجۇر دە ءتىزىمدى ۋەز ناچالنيگىنىڭ قولىنا ءوزىڭ تاپسىر، مەن تەك سەنى باستاپ كەلگەن بولايىن.
ول ءتىلماش جىگىتتى بۇل سوزگە قۋانار دەپ ويلاعان ەدى، ولاي بولمادى. ونىڭ شەگىرلەۋ كوزى مۇلدەم شاقىرايىپ كەتتى:
— سوندا قالاي؟ مەن تەكەجان مىرزانى دالاعا تاستاپ كەتپەكپىن بە؟
— بايتال قۋىپ جۇرگەن ايعىر ءۇشىن ولگىڭ كەلسە ونىڭدى ايت.
— ويباي، تاقسىرىم-اۋ، تەكەجاندى تاستاپ بارسام ويازدىڭ ءوزى مەنىڭ سۇيەگىمنەن كومىر جاساماي ما؟
— وندا ءوز وبالىڭ وزىڭە. ءتىزىمدى قايتادان قورجىنعا سال دا مەنىڭ قانجىعاما مىقتاپ بايلا. ويازعا اپارىپ ءوزىم تاپسىرامىن، سەندەر الاتىن سىيلىقتى ءوزىم الامىن، — دەدى دە يمان ويلانا قالدى، ويلاندى دا رايىنان تەز قايتتى، — جوق، تەكەجاننىڭ ءوز قولىنان الايىن، ءتىزىمدى قايتا سال. قىتىعىما تيسە مەنىڭ ونى اتىپ تاستاۋىم مۇمكىن. سەن قورجىندى ورنىنا قوي دا ماعان ەرەتىن بول.
يماننىڭ ونداعى ويى ءتىلماشتى تىزىمنەن اۋلاق اكەتۋ ەدى، ءتىلماش جىگىت ونىڭ بار ويىنان تۇگەلدەي بەيحابار، سوندىقتان ونىڭ ايتقانىن ەكى ەتكەن جوق، تەرەكتى سايعا قاراي بەتتەگەن يماننىڭ سوڭىنان بۇلكەكتەي جونەلدى. ەكەۋى وق بويى جەردە الشاق كەلە جاتىر ەدى، يمان سايعا جەتە بەرگەن كەزدە توعايدىڭ ورتا تۇسىنان:
— Ay، جانىم-اۋ، سىلەمدى ابدەن قاتىردىڭ عوي، جاسىرىنباعىڭدى قوي دا بەرى جارىققا كەلشى، جارقىنىم... اۋ، قايداسىڭ؟ — دەگەن تەكەجاننىڭ، وعان ىلەسە ارعى جوتاعا شىعىپ الىپ «مەن مۇندا، مەن مۇندا» دەپ الىستا جۇرگەن ءوزىنىڭ كۇيەۋىنە ايعايلاپ تۇرعان كەلىنشەكتىڭ داۋىسى شىقتى. توعايدىڭ ىشىندە جۇرگەن تەكەجان ونىڭ قايدا تۇرعانىن كورگەن جوق، داۋىسىن ەستىگەنىنە ءماز بولعانداي ىرس-ىرس ەتىپ جاعاعا قاراي ۇمتىلىپ كەلەدى. اۋزىندا «اۋ، جانىم-اۋ» دەگەن جالعىز ءسوز. ول جاعاعا جەتەر-جەتپەستەن يماندى اعاش اراسىنان كوزى شالىپ قالدى دا:
— ەي باۋىرىم، انا ءبىر قانشىق ماعان جەتكىزبەي كەتتى، اقىسىنا ءوزىڭدى مايدانعا باراتىن تىزىمنەن وشىرەيىن، سول قانشىقتى ۇستاپ اكەپ بەرشى، — دەدى.
ونىڭ سونى ايتۋعا عانا شاماسى كەلدى، باسى-كوزىن باسىپ كەتكەن تەرىن كويلەگىنىڭ جەڭىمەن سۇرتە ەتپەتىنەن قۇلاي كەتتى.
— قانشىققا جەتە الماساڭ نەسىنە توبەت بولىپ ءجۇرسىڭ؟
ومىرىندە مۇنداي ءسوزدى ەشكىمنەن ەستىمەگەن تەكەجان ەسىن ەندى عانا جيناپ، كوزىن ەندى عانا اشتى. ءوزى تەرمەن شىلقىلداعان كويلەگىنىڭ ەتەگىمەن بەتىن قوس قولداپ ءبىر ءسۇرتتى دە يمانعا تۇكسيە قاراپ قالدى:
— سەن كىممەن سويلەسىپ تۇرعانىڭدى بىلەمىسىڭ، ەي، اقىماق؟ كىمسىڭ ءوزىڭ؟
— پاتشانىڭ جارلىعىن ايەلدەردىڭ استىنا توسەپ بىلعاپ جۇرگەن سەن كىمسىڭ؟ ءيتپىسىڭ، شوشقامىسىڭ، ءسۆينيامىسىڭ، ساتانامىسىڭ؟ جوق الدە بارىنەن دە مالعۇن تەكەجانبىسىڭ؟ وي، اكەڭنىڭ يمانىن...
يمان وسىنداي دۇلەي سوزدەردىڭ ورىسشا-قازاقشاسىن ارالاستىرا وسىلاي تۇيدەكتەتىپ كەلىپ قامشىمەن ەكى تارتىپ ەدى، شەشەسىنەن تۋىپ شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەلى ەتىنە شىبىق تيمەگەن تەكەجاننىڭ جانى كوككە ۇشىپ جەرگە ءتۇستى. تەر شىلقىعان اق كويلەكتىڭ ارقا تۇسىنان قان شىپ-شىپ شىعا كەلدى. سول كەزدە يماننىڭ كوز الدىنا اكەسى نوياننىڭ تارامدالعان قاننىڭ اراسىنان جارقىراعان كوزى ەلەس بەرىپ تۇرا قالىپ ەدى، جۇرەگىندەگى بار كەگى قايناپ بەلىندەگى التىاتاردى قالاي تەز سۋىرىپ العانىن ءوزى دە بىلگەن جوق. ءبىراق ءوزىن ءوزى تەز تەجەدى دە:
— كوزىڭدى اباقتىدا جىلتىراتايىن، ءتۇس الدىما، ءيتتىڭ بالاسى، شوشقانىڭ بالاسى، سۆينيانىڭ بالاسى، سۆولشتىڭ بالاسى، ساتانانىڭ بالاسى، — دەپ ءوزىنىڭ «ۇلكەن ۇلىق» ەكەنىن كورسەتۋ ءۇشىن ورىس سوزدەرىن ارالاستىرا تۇيدەكتەتە كەلىپ تاعى ءبىر تارتىپ ەدى، تەكەجاننىڭ جالىنۋعا دا، ونىڭ بەتىنە بۇرىلىپ قاراۋعا دا شاماسى كەلگەن جوق، ىرس-ىرس ەتىپ كۇيمەسىنە قاراي قۇستاي ۇشتى. ول يماننىڭ اۋزىنان شىققان ورىس سوزدەرىنىڭ بىرىنە تۇسىنسە دە بىرىنە تۇسىنگەن جوق. سول ءوزى تۇسىنبەگەن سوزدەر ونىڭ ۇرەيىن الىپ يماننىڭ وكتەمدىگىن ۇدەتىپ جىبەردى.
ءتىلماش جىگىت، تەكەجاننىڭ ارقاسىنا تيگەن قامشى ءوزىنىڭ جانىنا تيگەندەي تىپىرلاپ، اۋلاقتا، ورتا جولدا تۇرعان-دى. يمان كەلە كيلىكتى:
— سەن مەنى نەگە الدادىڭ؟ مىنانى قويان اۋلاي كەتتى دەگەنىڭ قايدا؟ ايەلدەر جەسىر، بالالار جەتىم قالىپ جاتقاندا مۇنىڭ قاتىن قۋىپ قاعىنىپ جۇرگەنىن نەگە جاسىردىڭ؟ — دەپ قامشىمەن سىلتەپ قالىپ ەدى، ول قامشى تيەر-تيمەستەن باقىرىپ جاتا كەتتى.
— تاقسىرىم-اۋ، مەن بىلسەم سولاي دەيتىن ەدىم عوي، وللاھي بىلمەدىم.
— نەمەنە، قاتىن مەن قوياندى ايىرا بىلمەدىڭ بە؟
— بىلسەم سىزدەن ايايمىن با؟
— وسى ءسوزىڭ ءۇشىن جانىڭدى جاھاننامعا جىبەرەيىن بە؟ تۇر جانىڭ بارىندا.
يمان ەكەۋىن وسىلاي قورلاپ كۇيمەنىڭ قاسىنا ايداپ كەلدى دە بۇيرىعىن بەرە باستادى:
— ەكەۋىڭ بىردەي ساراماس كورىنەسىڭدەر، مۇقيات تىڭداپ الىڭدار. مىنا تۇرلەرىڭمەن ءتىزىمدى ءبىر ايەلدىڭ دامبالىنا وراپ جىبەرۋلەرىڭ مۇمكىن. سوندىقتان ءتىزىمدى ويازعا ءوزىم جەتكىزەمىن، سەندەر گۋدوك تاڭعى التىنى سوققان كەزدە ۇلكەن كولدىڭ جاعاسىنداعى مەنىڭ ۇيىمە كەلىڭدەر. ەگەر وعان ۇلگەرمەسەڭدەر ساعات توعىزدان قالماي وياز كەڭسەسىنىڭ الدىنان تابىلىڭدار. وعان كەشىكسەڭدەر مەنەن دە، ويازدان دا جاقسىلىق كۇتپەڭدەر، ءتىزىمدى، تەكەجان مىرزا، ءسىز اكەلىڭىز. ال، ءتىلماش مىرزا، سەن مىنانداي ءتىلحات جاز. ەڭ الدىمەن وزدەرىڭنىڭ ساعات توعىزدان قالماي وياز كەڭسەسىنىڭ الدىنان تابىلاتىندارىڭدى جاز. وزدەرىڭ قاي ەلدىڭ بولىسى مەن ءتىلماشى ەكەندەرىڭدى، اتى-جوندەرىڭدى، سونان كەيىن گۋبەرناتوردىڭ توتەنشە كوميسسارى كەكتىبايەۆ مىرزاعا ءتىزىمدى تابىس ەتكەندەرىڭدى جاز دا قولدارىڭدى قويىپ مورلەرىڭدى باسىڭدار... تەز... تەز!..
يمان سونى ايتىپ التىاتارىن كەزەي ۇستاپ جاقىنداي ءتۇسىپ ەدى، ءتىلماش جىگىت قالبالاقتاسا دا قارىنداش پەن قاعازدى تەز تاۋىپ الىپ ءتىلحاتتى جازا باستادى. تەكەجاندا جان عانا بار، ەس جوق. قوزعالۋعا دارمەن دە از. ءوزىنىڭ نە ىستەپ، نە قويعانىن دا بىلمەيدى. جاناعى ءبىر كەزدە ەسى كىرىپ «كوميسسار» دەگەن ءسوزدىڭ ءمانىسىن سۇراماقشى بولىپ ەدى. يماننىڭ ايدىنى ءتىلىن بايلاپ تاستادى. ول قازىرگى ساتتە ءوزىنىڭ قايدا ەكەنىن دە بىلمەيتىن سەكىلدى، قالت-قۇلت ەتىپ بارىپ تاقتادان الا قورجىندى كۇشپەن سۇيرەتە سۋىرىپ الىپ ەدى، كۇيمەنىڭ ۇزەنگىلىگىندە تۇرعان اياعى تايىپ كەتىپ قورجىنمەن بىرگە قۇلاپ ءتۇستى. جانى تىم ءتاتتى ەكەن، ءوزى قۇلاپ جاتسا دا قورجىندى كوتەرىپ يمانعا ۇسىنا بەرە قايتا تۇرەكەلدى. سۇلدەرسىز دەنە ساۋدىراعان قاڭقا بولىپ كورىنەدى ەكەن، وعان قاراعاندا ءتىلماشتىڭ قيمىلى تىم شيراق. ول ءوزىنىڭ ادەمى جازۋىمەن جازىلعان ءتىلحاتتى سۋىلداتىپ وقىپ شىقتى دا تەكەجانعا ۇسىندى.
— ءوز قولىڭدى نەگە قويمايسىڭ، — دەپ يمان زىرك ەتىپ ەدى، ول:
— بىزدەگى ءتارتىپ سولاي، — دەپ جىلميا قالدى، — ينەنىڭ سوڭىنان وتكەن ءجىپ سەكىلدى ءتىلماشتىڭ قولى بولىستىڭ قولىنان كەيىن جۇرەدى، ءتارتىپ سولاي، زاڭ سولاي.
تەكەجان ءتىلماش قولىنا ۇستاتقان ءتىلحاتقا كوزىن ءبىر جۇگىرتتى دە الدە نە سۇراعىسى كەلىپ يمانعا قارادى. ءبىراق كوزىنە يماننىڭ وزىنەن بۇرىن ونىڭ قولىندا كەزەلىپ تۇرعان التى اتار ءتۇستى دە بىردەڭە دەپ مىڭق ەتتى. ونىڭ نە ءسوز ەكەنىن ءوزى دە ۇققان جوق. قولىن قويىپ ءمورىن باستى دا ءتىلحاتتى ءتىلماشتىڭ وزىنە قايتا بەردى. «وسى مەن ءوز قولىمدى ءوزىم شاۋىپ تۇرعان جوقپىن با؟» دەگەن ءبىر وي باسىنا كەلىپ ەدى، ول ويى يماننىڭ ءبىر قوزعالعانىنان قالماي جوق بولدى.
يماننىڭ «حۇكىمەت ادامى» ەكەنىنە ابدەن سەنىپ العان ءتىلماشتىڭ ەشقانداي كۇدىگى جوق، سوندىقتان بار كوكسەگەنى ونان تەزىرەك قۇتىلۋ، سول تىلەگى ونىڭ قيمىلىنا كوز ىلەستىرگەن جوق، ءتىلحاتتى تەكەجاننىڭ قولىنان الىپ ءوز قولىن قويا سالا يمانعا ۇسىندى.
— مىنە، ەندى ءبارى دە زاڭدى بولىپ ءوز تارتىبىمەن شىعا كەلدى. اللا ءسىزدى ءارقاشان دا امان ساقتاسىن، cay بولىڭىز، جولىڭىز بولسىن.
يمان ءتىلحاتتى قالتاسىنا باسىپ، ولىمگە بايلانعان ەكى مىڭ بوزداقتىڭ ءتىزىمىن الا قورجىنعا قايتا سالدىرىپ، قانجىعاسىنا مىقتاپ بايلاپ الدى دا:
— قوش بولىڭىزدار، مىرزالار، مۇنان بىلاي مۇنشا اقىماق بولماڭىزدار. ول ءۇشىن ەرتەڭ ساعات توعىزدا ايتقان جەرگە جەتىڭىزدەر، — دەدى دە قالاعا قاراي شابا جونەلدى.
— اھ، قاھار سوققىر-اي، جانىمىزدى جاركوي ەتە جازدادىڭ-اۋ، — دەپ ءتىلماش جىگىت كۇيمەنىڭ كولەڭكەسىنە جانتايعالى تىزەسىن بۇگە بەرىپ ەدى، ءبىر قولىمەن كۇيمەگە سۇيەنىپ تەڭسەلىپ تۇرعان تەكەجان ونىڭ يىعىنان ۇستاي الدى:
— ءبىز نە ىستەدىك وسى، ءتىزىمدى كىمگە بەردىك؟
ءتىلماش ونى جىنداندى دەپ ويلاعان بولۋ كەرەك، كوزى شاقىرايىپ كەتتى:
— كىمگە بەرگەنى قالاي؟ گۋبەرناتوردىڭ توتەنشە كوميسسارىنا بەرگەن جوقسىز با؟ — دەدى شوشىنا قاراپ.
— «كوميسسار» دەگەن نە؟
— كوميسسارى كوميسسار شىعار.
— سول شىعار دەپ تۇرعان كوميسسارىڭنىڭ ءوزى نەمەنە؟
— نەمەنە ەكەنىن ءوزىم دە بىلمەيمىن، ايتەۋىر سونداي ءسوزدى ءبىر ەستىگەنىم بار.
— قايدان؟
— قوياندى جارمەڭكەسىنەن.
— قوياندى جارمەڭكەسىنە ەڭ كوپ باراتىن مەن ەستىمەگەن ءسوزدى سەن قالاي ەستىدىڭ؟
— ونى بىلە المادىم، مىرزام.
— ەگەر بىزدەر ول ءتىزىمدى ۇكىمەتتىڭ كوميسسارى ەمەس، جاۋلارىنىڭ بىرىنە بەرگەن بولىپ شىقساق ءوزىمىز كىم بولدىق؟
— وندا قۇرىدىق!
ەكەۋىنىڭ دە ەسى ەندى عانا كىرگەن بولۋ كەرەك، ەكەۋىنىڭ دە كوزى شاراسىنان شىعا شاتىناپ كەتتى. ەكەۋىنىڭ جاقتارى قارىسىپ، تىستەرى ايقاسىپ قالعانداي شىقىر-شىقىر ەتەدى، ءتىلى بايلانعانداي ەكەۋىندە دە ءۇن جوق، ەكەۋى ءبىرىن-بىرى ولتىرەردەي اشكوزدەنىپ تۇر. تەكەجان قارىسقان جاعىن جازباستان، ءۇن قاتپاستان ءتىلماشىنىڭ جاعاسىنان الا ءتۇسىپ ەدى، ءتىلماش تا ولەرمەن ەكەن، قالتىراعان جۇندەس قولىمەن تەكەجاننىڭ جاعاسىنا ول دا جارماسا كەتتى. وسىلاي ءوزدى-وزى جاعالاسۋدان باسقانى ەكەۋى دە بىلگەن جوق، ءتىپتى بىرىنە-بىرى نە ايتارىن دا بىلگەن جوق. تەكەجاننىڭ ءتىلماشتى ۇرىپ جىبەرگىسى كەلىپ ەدى، كىنالى ءوزى ەكەنى ەسىنە ءتۇستى دە توقتاپ قالدى. ءبىراق ونىڭ جاعاسىن بوساتقان جوق. سول شاتىناعان كوزىن ءتىلماشتىڭ كوزىنەن الماستان قادالا ءتۇسىپ:
— ەندى نە ىستەيمىز؟ — دەدى.
— بىلمەيمىن، — دەدى ءتىلماش مىڭگىرلەپ.
— ءتىپتى ول ۇكىمەت ادامى بولعان كۇننىڭ وزىندە ءتىزىمدى بەرۋگە ءبىزدىڭ حاقىمىز بار ما؟
— بىلمەيمىن.
— نەگە بىلمەيسىڭ؟
— جوق بولار، سوندىقتان بىلمەيتىن شىعارمىن. مۇمكىن بار دا شىعار، باردىڭ قايسىسىن ءبىلىپ جاتىرمىز.
— مەن بىلمەيىن، سەن نەگە بىلمەيسىڭ؟
— بىلمەيمىن.
— نەنى بىلمەيسىڭ؟
— ءوزىمنىڭ نەگە بىلمەيتىنىمدى بىلمەيمىن. قورىققان كەزدە ەسىمنەن اداسىپ قالامىن، ونىڭ نەلىكتەن ەكەنىن دە بىلمەيمىن.
— مەن دە سولايمىن.
— قۇدايىم-اي، مۇنىڭىز ءبىر جاقسى بولدى-اۋ، مەن قورىققان كەزدە ەسىنەن اداسىپ قالاتىن جالعىز مەن عانا دەپ قورقۋشى ەدىم دە ارلانىپ ءوزىمدى ولتىرە جازداۋشى ەدىم.
— ءبىز الدانعان بولساق نە بەتىمىزبەن بارامىز؟
— بىلمەيمىن.
— نەگە بىلمەيسىڭ؟
— ەسىم شىققان كەزدە ەشتەڭە بىلمەيتىن ادەتىم، بۇگىنشە مەنەن ەشتەڭە سۇراماڭىز.
نە ىستەيتىنىن تەكەجاننىڭ ءوزى دە بىلگەن جوق، الدانعان بولسا، ونى وياز بىلە قالسا مۇنى بارلىق ابىروي-اتاقتان جۇرداي، مانسابىنان تىرداي ەتەتىنى حاق. تەكەجاننىڭ اقىلى سوعان عانا، ويازدان قورقۋعا عانا جەتتى. ال كۇشىنىڭ بار جەتكەنى وسىنىڭ ءبارى سەنىڭ كەسىرىڭ، سەن كەزدەسپەسەڭ ءبىز بۇل جەرگە بوگەلمەيتىن ەدىك تە، مۇنداي بالەگە كەزدەسپەيتىن ەدىك دەپ ماناعى جولاۋشى جىگىتتى ساباپ جىبەرۋ عانا بولدى.
يمان قالانى بەت الىپ شاپقانمەن الىسقا بارعان جوق. ءبىر كەزەڭنەن اسقاننان كەيىن بەتىن ءماديدىڭ اۋىلىنا قاراي بۇرىپ الدى دا تاۋ-تاۋدىڭ اراسىمەن كەرتوبەلدى جوسىلتىپ كەتە بەردى.
4
ۋا، شىركىن، ساۋىعىپ ءبىر كەتەر مە ەدىم،
ارمانسىز بۇل دۇنيەدەن وتەر ەدىم!
اتىلىپ نايزاعايداي اسپانداعى،
جاۋلاردى جەرمەن-جەكسەن ەتەر ەدىم
ىڭىرلەتىپ جەتكەن يماننىڭ بۇگىنگى قيلى-قيلى حيكاياسىن ءۇنسىز، ۇزاق تىڭداپ العاننان كەيىن ءماديدىڭ بار ايتقانى وسى عانا. ول وسى ءبىر شۋماق ولەڭمەن ءوزىنىڭ ەندىگى ەڭ اسىل ارمانىن ايتىپ سالدى دا ارقاسىنا سۇيەۋلى تۇرعان قوس جاستىققا شالقاسىنان سىلق ەتتى. ونىڭ كۇندىزگى وتىراتىن ورنى دا، تۇندەگى جاتار توسەگى دە وسى قۇس توسەكتىڭ ءۇستى. جامباسىنان جانتايسا دا، شالقاسىنان جاتسا دا جاستانارى وسى دوڭكيگەن ەكى جاستىق. تۇرعىسى كەلگەندە سۇيەنەرى دە، دالاعا دەمەپ شىققاندا دەمەيتىن بالداعى دا بايبىشەسى مەن توقالى. تاعدىرىنا لاعنات ايتىپ ءومىردى تالاق ەتكەندەي ءمادي ايداۋدان كەلگەلى ءان دە سالمايتىن، ولەڭ دە جازبايتىن، ءبىراق ءان تىڭداۋدان جالىقپايتىن. ونىڭ باعىنا قاراي مىناۋ ەكى ايەلدىڭ ەكەۋى دە ەلدەن اسقان ءانشى، ءبىراق كوڭىل قاياۋلانسا ءاننىڭ دە قاناتى جارالانادى ەكەن، ولاردىڭ دا ءانى سالىنباي، سالىنسا دا ءمانى بولماي بارادى. سوندىقتان دا ولار ءماديدىڭ اۋزىنان جاڭاعى ءبىر شۋماق ولەو شىققان كەزدە ەكەۋى بىردەي گۇل جايناپ سالا بەردى. يماننىڭ:
— تاعى دا، ءمادي اعا، تاعى دا، — دەگەن تىلەگىنە ەكەۋى دە قوسىلا كەتتى. قوشامەتتەۋشىلەر تابىلعان سوڭ يمان ونان سايىن ىنتىعا ءتۇستى.
بايبىشەسى عاينيزا ءماديدىڭ بەلىن سيپاپ وتىر ەدى:
— زارىقتىردىڭ عوي، — دەدى دە تىنا قالدى. توسەگىنىڭ ۇستىندە كەستە تىگىپ وتىرعان توقالى جاستىعىنىڭ استىندا جاتقان كونەتوز كوك داپتەر مەن قارىنداشتىڭ تۇقىلىن الىپ جەتىپ كەلدى. ءماديدىڭ كوزى كوك داپتەردىڭ سىرتىنداعى ابايدىڭ سۋرەتىنە ءتۇستى دە توقالىنا كۇلە ءۇن قاتتى:
— سامالىم-اۋ، مەنەن نە شىعار دەيسىڭ ونان دا قولىڭداعى اباي جەزدەڭدى اينالدىرساڭشى. سونى جاتتاپ الساڭ مەنى دە ماقتاي جۇرەسىڭ عوي.
وزىنە تەلمىرە قاراي قالعان ۇشەۋىنە ونىڭ بەرگەن بار جاۋابى وسى عانا. شالقاسىنان، جاستىققا شاشىلىپ جاتقان سەلدىر شاشىن سالالى ساۋساعىمەن قايتا-قايتا سارالاپ ءۇنسىز جاتىر. «اسىرەسە سەنىڭ باعىڭدى بايلاعان بولدىم-اۋ» دەگىسى كەلە مە قالاي، جانارى ۇلكەن نۇرلى كوزىن سامالىنان العان جوق.
ەرىنە دە، ەلىنە دە ءقادىرلى عاينيزا ءوزىنىڭ پەرزەنتكە دەگەن قۇشتارلىعى جەڭدى مە، جوق الدە ماديدەن ءبىر ۇرپاقتىڭ قالعانىن ماقسات ەتتى مە ايتەۋىر وزىنەن كورمەگەن نارەستەنى وسى اسىراندى وگەي «سىڭلىسىنەن» كۇتىپ ماديگە توقال ەتىپ اپەرگەن-دى. ونىڭ ءتول اتى باسقا، ءمادي وعان ءوزىنىڭ قوسىلا الماي ارماندا كەتكەن سامالدىڭ اتىن قويىپ العان-دى. ول سامال دەسە دەگەندەي جاقسى كورگەن ادامدارىن جانىمەن جەلپىپ تۇراتىنداي كورىنەتىن وتە سۇيكىمدى جان. ءمادي ءۇشىن ونىڭ اسا ءقادىرلى ءبىر قاسيەتى بار، ول اقىن جاندى ادام. كوپتەن بەرى نە ولەڭ جازباي، نە ءان سالماي تەك دومبىرانى عانا كۇڭىرەندىرىپ، ءوزى دە مۇڭلى زارعا اينالىپ بارا جاتقان ءماديدىڭ جاڭاعى ءبىر شۋماق ولەڭى جانىن جارقىراتىپ جىبەرگەندەي سامال اجارلانىپ كەتىپتى.
— ءوزىڭدى دە ءبىر اياساڭشى، — دەپ عاينيزا يىعىنا سۇيەنىپ ەدى، ءمادي ونى ءبىر قولىمەن قۇشاقتاپ ارقاسىنان سيپاپ قاقتى دا:
— ەلدى اياعانىم ءوزىمدى اياعانىم ەمەس پە؟ — دەدى.
— تىم بولماسا وسى ءسوزىڭدى ولەڭگە اينالدىرىڭىزشى! — دەپ سامال تاعى دا جابىسا كەتتى.
— ونداي جىردى مەن ايتىپ سەن جازار بولساڭ نۇرانىڭ وزەنى سياڭ، ارقانىڭ دالاسى قاعازىڭ بولسىن.
— ءسىز اتىڭىزدى تىم الىسقا ايداپ كەتكەن جوقسىز با؟
— ونىڭ راس، مەن ءقازىر سەندەردەن، ءتىپتى، وزىمنەن دە الىستاپ ۇرپاقتارىممەن سىرلاسىپ جاتىرمىن. سول ءۇشىن ساعان مىڭ قابات العىس، يمانىم. سەنىڭ بۇگىنگى ەر قيمىلىڭنان ءوزىمنىڭ ۇرپاقسىز ەمەس ەكەنىمدى كوردىم. مەن ءۇشىن بۇل ۇلكەن شاتتىق. قايدا الگى كەلەدى دەگەن سايدالىڭ؟
بۇل كەزدە سايدالى اتىن شەتكى ۇيلەردىڭ ءبىرىنىڭ دالاسىنا بايلاي سالىپ وسى ءۇيدىڭ الدىنا كەلگەن ەدى، ءوزىنىڭ اتى اتالۋىن كۇتىپ تۇرعانداي سالەم بەرە كىرىپ كەلدى.
— ارمىسىز، ءاز اعا.
— بار بول، باۋىرىم، — دەپ ءمادي شالقاسىنان جاتقان قالپىندا قۇشاعىن جايىپ ەدى، سايدالى جەتە بەرە ءبىر تىزەرلەپ ونى قۇشاقتاي الدى.
— باتىر، سىزگە مۇنان بىلاي جاتۋعا بولمايدى.
سايدالىنىڭ كوڭىل سۇراعان ءتۇرى وسى بولدى. ءمادي ونىڭ بۇل ءسوزدى نەنى مەزگەپ ايتقانىن سەزدى دە، سايدالى ايەلدەرمەن امانداسىپ بولعانشا ءبىر شۋماق ولەڭدى ويلاپ تا ۇلگىردى.
ءبىر كەزدە سامعاپ ۇشقان سۇڭقار ەدىم،
داريعا-اۋ، اسپانىمنان قۇلادىم با؟
ءومىردىڭ قاي كەزىندە كىم كوردى ەكەن،
سۇڭقاردىڭ جەم بولعانىن قۇلادىنعا؟
ول تولعانا باستاعاننان-اق وتىرعانداردىڭ ءبارى دە دامەلەنىپ تىنا قالعان ەدى، ولاردىڭ جۇرەگىن تىڭداپ العىسى كەلگەندەي كوزىن اسپالى شامنىڭ ساۋلەسىنە قاداپ الىپ ءماديدىڭ ءوزى دە ءۇنسىز قالدى. ونىڭ بۇل سىرىنا تۇسىنە الماعان بولۋ كەرەك، سامال ءمادي مەن عاينيزاعا كەزەك جالتاقتادى. ول قىز كەزىندە ءماديدى جەزدە، عاينيزانى تاتە دەيتىن. سول ادەتىن تاستاماي ەكەۋىنە ءالى ەركەلەيتىن. قانشاعا بارارىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر عاينيزانىڭ تۇندەگى كۇندەسى بولسا دا كۇندىزگى ەركەسى. سول ەركەلىگىنە باسىپ باسقالاردان بۇرىن سامال ءۇن قاتتى:
— جەزدەتايىم-اۋ، بۇل ءسىز ايتاتىن ءسوز ەمەس قوي، مۇنشا نەگە قاپالاندىڭىز؟
— ساعان، وزىمە، مىنا عاينيزاعا.
ءماديدىڭ نازالانا ايتقان بۇل سوزىنە سامال تۇسىنگەن جوق. بىردەڭەگە تۇسىنە الماي قالعان شاعىندا اڭىرىپ عاينيزاعا قارايتىن ونىڭ ادەتى. سول ادەتىمەن عاينيزاعا قاراپ ەدى، ول «ۇندەمە» دەگەندەي باسىن شايقادى. ءماديدىڭ جاڭاعى اششى ءسوزى وزىنە تيگەنىن سەزسە دە سايدالى سىر سەزدىرگەن جوق، سەزبەگەن تۇرمەن وراعىتپاق بولىپ يمانعا قارادى.
— ال باتىر، تەكەجاننىڭ جولىن مىقتاپ كەسكەن سەكىلدىسىڭ، ەندى نە ىستەمەكسىڭ؟
يمان ونىڭ سۇراۋىنا قارسى سۇراۋ قويدى:
— تەكەجاننىڭ جولى كەسىلگەنىن قايدان ءبىلدىڭىز؟
— جولى كەسىلمەسە جارتى جولدان قايتىپ كەلمەس ەدى عوي.
— نەمەنە، ول قايتىپ كەلدى مە؟
— جاڭاعى ءبىر كەزدە ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ تۇسىنان ءبىر كۇيمە قوڭىراۋلاتىپ وتكەن ەدى، سۇراستىرساق سول ەكەن.
— بۇل قالاي؟ مەن وعان ساعات توعىزدان قالماي وياز كەڭسەسىنىڭ الدىنان تابىلاتىن بول، دەپ كەتكەن ەدىم عوي. مەنىڭ بۇيرىعىمدى ورىنداماعانى قالاي؟
— سەندەي جالعىز اتتى جاندارالدىڭ جارلىعىن ورىنداۋدى ۇيات كورگەن عوي، — دەپ سايدالى ءازىل تاستاپ ەدى، بۇلاردىڭ اڭگىمەسىن ءمادي ءبولىپ جىبەردى:
— الدىڭدا ەكى جول جاتىر، ەكەۋى دە قاندى جول. بىرىنەن قۇتىلساڭ دا بىرىنەن تۇتىلاسىڭ-اۋ، قايران ەل. سايدالى، سەن سونى ويلادىڭ با؟
— ويلانعانبىز دا ەكى ءولىمنىڭ ءبارى دەپ اشىنعانبىز. «شەشىنگەن سۋدان تايىنبايدى عوي».
سايدالىنىڭ بۇل دولى سوزدەرى ءماديدى جادىراتا قويعان جوق. ونىڭ تۇيىلگەن قاباعى دا جازىلعان جوق. وتتى كوزى ءالى دە شامنىڭ ساۋلەسىندە، سايدالىعا ءالى قاراعان جوق. ءسال سۇرلانا ءتۇسىپ ويلانا سويلەپ جاتىر:
اسپانداعى تۇرىمتاي
جەم باسارى جوق؛ بولسا
جەردەن تورعاي ىلە مە؟
كىسەندەۋلى ارىق ات
قانشا تۇلپار بولسا دا
ايداعانعا جۇرە مە؟
اشىنارسىڭ دا شەشىنەرسىڭ-اۋ، سوندا شومىلارىڭ نە بولار ەكەن؟ حالىقتىڭ قانى بولماس پا ەكەن؟
— سىزبەن سول جايىندا كەڭەسكەلى كەلگەن ەدىم.
— مەن بۇل ەلدىڭ باتۋاسىزدىگىنەن اۋىزى تالاي كۇيگەن پەندەمىن، — دەدى دە تاعى دا تاقپاقتاي جونەلدى:
كوكتەن جاڭبىر جاۋماسا
جەرگە ناۋبەت ونە مە؟
ويسىزدارعا ايتقان ءسوز،
قۇلاعىنا ەنە مە؟
قۇلاعىنا ەنبەسە
ءسوز ءقادىرىن بىلە مە؟
ءسوز ءقادىرىن بىلمەگەن
ەل ءقادىرىن بىلە مە؟
ەل ءقادىرىن بىلمەگەن
كىمگە بەرەر ونەگە!
سوندىقتان كەلىسەمىن دەي المايمىن، كەڭەسۋگە ءازىرمىن. ايتپاقشى، مىنا جەڭگەلەرىڭنىڭ قوناق جابدىعىن ويلاماي تىمىرايىپ وتىرۋلارىندا ءبىر ءمان بار. بۇل ەل كۇنارا ماعان قالجا اكەلەتىن ادەت شىعاردى. سول ادەتتەرى بويىنشا كورشى اۋىلدىڭ تاكىش دەيتىن شالى قالجا اكەلمەكشى. سوعان سەن دە ريزا بولعايسىڭ.
— مەن بۇل ءۇيدىڭ قارا سۋىنا دا ريزامىن. رۇقسات ەتسەڭىز مەن اڭگىمەمىز بىتىسىمەن سول قالجاڭىزعا قاراماستان قايتار ەدىم، ويتكەنى ءسىزدىڭ نە دەيتىنىڭىزدى كۇتىپ وتىرعان ەل بار ەدى.
— وندا سامال جەڭگەڭ سول ءوزىڭ قالاعان قارا سۋمەن سىيلاي تۇرار.
سامال ساماۋىرىنىن الىپ سىرتقا شىعىپ كەتتى دە وزگەلەر از ۋاقىت ءۇنسىز قالدى. سايدالى مەن يماننىڭ كوزى ماديدە، ءماديدىڭ كوزى شامنىڭ ساۋلەسىندە. نەگە ەكەنى بەلگىسىز ونىڭ ءوڭى بىرتە-بىرتە سۇرلانىپ، كوزى الىستاعى الدە نەنى سىعالاعانداي سىعىرايىپ بارادى. توبەسىنە قويىپ جاتقان قولىن ەكى جاعىنا سىلق ەتكىزدى دە:
— جالعان-اي، — دەدى نازالانىپ.
باسقا ءسوز ايتقان جوق، باس جاعىنداعى جۇككە سۇيەۋلى تۇرعان دومبىراسىن الا سالىپ بىر-ەكى قاعىپ جىبەردى دە ءبىر اسقاق ءاندى اڭىراتا جونەلدى. ونىڭ داۋىسىنىڭ اسەمدىگىمەن بىرگە كۇشتىلىگى سونداي — كورشى اۋىلداعىلار ءوزىنىڭ ۇيىندە وتىرىپ تا ەركىن تىڭداي بەرەتىن. سازى دا، ءسوزى دە جاڭا بۇل ءاننىڭ العاشقى شۋماعى جەكە كەتىپ ەدى، ەكىنشى قايتالانعاندا عاينيزا مەن يمان دا قوسىلا كەتتى. سول انگە سىرتتان قوسىلا سامال دا كىرىپ كەلدى، تورتەۋىنىڭ داۋىسى ءتۇندى ءبىر توڭكەرىپ تاستاعانداي.
— ءبارىبىر كەۋدەم كەڭيتىن ەمەس، — دەدى دە ءمادي سايدالىعا كوز تاستادى. — سايدالى باۋىرىم، سەنىمەن بىزدەر ەڭ الدىمەن ەلدىڭ وبالىنا قالىپ جۇرمەيىك. ول ءۇشىن مەنىمەن ەمەس، سول ەلدىڭ وزىمەن كەڭەس. ءسىزدىڭ ەل دە ءبىزدىڭ ەل سەكىلدى ەجەلدەن باعى اشىلماعان سورلى ەل عوي. ويلاپ قاراسام ءسىزدىڭ بولىسقا قارايتىن ەل ون جەتى رۋدان قۇرالعان، كوپشىلىگى بۇرىنعى تورەلەردىڭ تولەڭگىتتەرى ەكەن. تورەلەر ەلدىڭ تىرشىلىگىن توزدىرىپ بىرلىگىن كەتىردى. سولاردىڭ ايتاعىنا ەلىگە-ەلىگە ءوزدى-وزى جاۋلاسىپ ءبىرىن-بىرى توناۋمەن بەرەكەسى كەتكەن ەل عوي. بۇگىن تۋعان جەردى قيماي مايدانعا بارۋدان باس تارتىپ توپتالعانىمەن ەرتەڭ پاتشا اسكەرى كەلگەندە تورعايداي توزىپ ءبىرىنىڭ وبالىنا ءبىرى قالا ما دەپ قورقامىن. سونداي زوبالاڭ كۇن تۋا قالسا حالىقتىڭ وبالى كىمگە دەگەن سۇراۋ تۋادى. ءوز باسىم سول سۇراۋدىڭ جاۋابىنان قاتتى قورقامىن.
— سوندا نە ىستەيمىز؟
— بەلىم جازىلماي نە ىستەيتىنىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن. باسقاعا ايتار ونەگەم تاعى جوق. ءبىر بولىسقا قاراعان حالىقتىڭ بەتكە ۇستارى، ءۇمىت ارتارى سەنسىڭ. ءوزىڭ نە ىستەمەكسىڭ؟
سايدالى ءسال ويلانىپ بارىپ ءۇن قاتتى:
— حالىقتىڭ كوزىن شىندىققا جەتكىزگەننەن كەيىن اڭدىسىن اڭداماقپىن.
— اڭدىسىن انداۋ قيىن بولماس-اۋ، شىندىققا كوزىن قالاي جەتكىزە الار ەكەنسىڭ؟ شىندىقتىڭ شام-شىراعى ەتكىڭ كەلگەنى ءتىزىم بولسا ول، مىنە، — دەپ ءمادي جاستىعىنىڭ استىنا تامان جاتقان ءتىزىمدى سايدالىنىڭ الدىنا تاستاي سالدى. — كوورىپ ال، بۇل تىزىمگە قاراعاندا تەكەجاندارىڭ پاتشادان شەن الۋ ءۇشىن قاراۋىنداعى حالىقتى ۇرپاقسىز قالدىرۋعا بەكىنىپتى.
سايدالى ءتىزىمنىڭ ەكەۋىن دە الا سالا قاراپ، توعىزىنشى ستارشىن اتالاتىن ءوز اكىم اۋىلىن تاۋىپ الدى. ول تىزىمنەن ىزدەگەنى ادىلدىك. سول ويىنىن العاش ىزدەگەنى ءىنىسى مەن ءوزى. ەگەر ادىلدىك بار بولسا تىزىمدە ءوزىنىڭ دە، ءىنىسىنىڭ دە بولۋى مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى ءوزى وتىز بەستە، ءىنىسى ون جەتىدە. پاتشانىڭ جەمىنە كەرەگى ون توعىز بەن وتىز ءبىردىڭ اراسىنداعىلار. ادىلدىك بار ەكەن، ءوزى مەن ءىنىسى ەكى ءتىزىمنىڭ ەكەۋىندە دە جوق بولىپ شىقتى. ءبىراق تەكەجاننىڭ بۇل ادىلدىگى الىسقا بارعان جوق. اقتارا قاراعاندا تىزىمنەن وزىنە تانىستاردىڭ وزىمەن دە، ىنىسىمەن دە جاستىلاردىڭ تالايى شىعا كەلدى.
— وي زالىم-اي.
— قوي ولاي دەمە، تەكەجاندى زالىم دەگەنىڭ پاتشانى مالعۇن دەگەنىڭ. ولاي دەپ قۇدايعا كۇناكار بولما.
سايدالى ءماديدىڭ ءدال ءقازىر اۋىلداعى بولىسقا دا، استاناداعى پاتشاعا دا، اسپانداعى قۇدايعا دا وشىگىپ وتىرعانىن اڭعارعان جوق، ءجاي كەكەسىن دەپ ۇقتى دا قولىنداعى ءتىزىمدى ءماديدىڭ الدىنا جايىپ تاستادى.
— مىنانى قاراڭىزشى. مەن بىلەتىندەردىڭ ىشىندەگىلەردىڭ قىرىقتان بەرگىلەرىنىڭ مەنەن باسقاسىنىڭ تىزىمگە كىرمەگەن بىرەۋى جوق.
— وندا تەكەجاننىڭ سەسكەنەتىن جاۋى ءبىر عانا سەن ەكەنسىڭ.
— ونىڭ بۇل سەسكەنۋى مەنى وزىنە سەرمەلەتىن سەمسەرگە اينالدىرار.
— الىستان كۇركىرەگەن كۇننىڭ جاۋىنى از بولاتىن.
— مەن كۇركىرەمەسپىن، كۇركىرەي قالسام...
— ماديدەن كەم تيمەسپىن دە.
— سولاي دەۋىمە دە بولادى. ازىرشە ول ارمان بولسا دا ايتارىم سول.
— ارمانىڭ مەندەي بولۋ عانا بولسا باسىڭ امان كورىنەدى. ۇيىڭە بار دا جاتا عوي.
— سىزدەي بولىپ العاننان كەيىن مەن دە سولاي دەيتىن بولارمىن.
— سەن قىزىق سويلەيدى ەكەنسىڭ.
— مۇمكىن، ويتكەنى ءسىزدىڭ اۋەنىڭىزبەن كەتىپ وتىرمىن.
— سەن كىنا اۋدارعىش ەكەنسىڭ، مىنا ءتىزىمنىڭ كىناسىن دە ماعان اۋدارىپ جۇرمەگەيسىڭ.
— ءمادي دەگەن اتىڭىزدى تۋىمىز ەتىپ كوتەرۋگە رۇقسات ەتسەڭىز دۇنيەدەگى بار كىنانى جالعىز ءوزىم كوتەرۋگە انت ەتەيىن.
— تۋ ەتكەنى قالاي؟
— ءسىزدى قولباسشى ەتىپ سايلاپ الىپ ءسىزدىڭ اتىڭىزدان جار سالساق، قاتار جاتقان وسى ەكى بولىس ەلدىڭ جىگىتتەرى تۇگەلىنەن اتتانارى حاق.
— حالىقتىڭ قاجەتىنە جاراسا اتىم تۇگىلى جانىمدى دا قيامىن، ءبىراق حالىقتى الدايتىن بولساڭدار ەڭ قاس جاۋلارىڭ مەنمىن.
— بۇل حالىقتى الداۋ ەمەس اتىڭىزبەن ءارۋاقتاندىرۋ.
— ءولى ءارۋاققا بولماسا، ءتىرى ءارۋاققا تابىنعان ەلدى قايدان كورىپ ەدىڭ؟ تەك مەنىڭ جارالى جانىمدى سۇيرەتىپ تۇرمەگە باراتىن شاعىمدى تەزدەتۋ عانا.
— ولاي دەۋ سىزگە لايىق ەمەس، وسىمەن مەن ايتارىمدى ايتىپ بولدىم.
— ايتارىڭدى ايتىپ بولساڭ مىنا ءتىزىمدى حالىققا قالاي تەز جەتكىزەتىنىڭدى ايت. الدىمەن بىر-ەكى سۇراۋعا جاۋاپ بەر. بىرىنشىدەن بۇل ءتىزىمدى كىمنەن، قاشان، قالاي الدىڭ دەۋشىلەر تابىلادى، وعان بەرەر جاۋابىڭ نە بولماق؟
مانادان بۇلاردىڭ اڭگىمەسىن تىڭداپ ءۇنسىز وتىرعان يمان ەندى عانا ءۇن قاتتى:
— ول سۇراۋدىڭ جاۋابىن مەن بەرۋىم كەرەك ەمەس پە؟
— مەن كىمگە قانداي سۇراۋ بەرەتىنىمدى بىلەمىن،
سايدالى ءمادي مەن يماننىڭ ءسوز سايىسىن مۇنان ارىگە جىبەرگىسى كەلمەي ءبولىپ اكەتتى.
— ازىرگى تاپقانىم بۇلىڭعىرلاۋ ءبىر ءۇمىت قانا.
— ءۇمىتتىڭ بۇلىڭعىرىنا دا زار بولاتىن ءتۇرىمىز بار، ايتا بەر.
— الداعى جۇما كۇنى شومبالدىڭ اسى بەرىلەدى، سول استا ءبىزدىڭ بولىس ەل تۇگەل جينالعالى جاتىر. نازگۇل حانىم ءار ستارشىن ەلگە ون ۇيدەن توعىز جەرگە توقسان ءۇي تىككىزىپتى. مەنىڭ سپاسسكييدە تۇراتىن اركاديي دەيتىن تامىر ورىسىم بار. ول ءتۇرىن دە، ءۇنىن دە ءجۇز قۇبىلتا بىلەتىن سيقىرلى ادام. توعىز ستارشىن ەلدىڭ جىگىتتەرىنىڭ ءتىزىمىن توعىز بولەك جاساتامىن دا سونىڭ قولىنا بەرەمىن. ول وياز كەڭسەسىنەن كەلگەن ۇلىقتاردىڭ ءبىرى بولىپ كەلىپ اس بەرىلىپ جاتقان جەرگە، قالىڭ ەلدىڭ ورتاسىنا بارادى دا توعىز ستارشىن ەلدىڭ ادامىن توعىز جەرگە يىرەدى. سونان كەيىن ءار توپتىڭ الدىنا بارىپ ءتىزىمدى جاريالايدى. كىمدە-كىم تەكەجان مەڭدىبايەۆ مىرزانىڭ قولى قويىلىپ ءمورى باسىلعان بۇل تىزىمنەن باس تارتسا مال-مۇلكى تالاۋعا، ءوزى ايداۋعا تۇسەدى. ۋەز باستىعىنىڭ بۇل جارلىعىن ەستىمەگەن بىردە-بىر جان قالماسىن، سولاي دەپ جاعالاي جار سالىڭدار دەيدى دە كەتەدى.
— ءوز ويىڭ بەلگىلى بولدى، — دەدى ءمادي ويلانا سويلەپ. — تەكەجاندى ورتا جولدان قايتارعان قانداي وي؟
سايدالى يماننان تەكەجان ەكەۋىنىڭ اراسىندا بولعان شايقاستىڭ بار سىر-سيپاتىن، ءتىلحاتتى بەرەردە ءتىلماشى مەن ەكەۋىنىڭ نە دەسكەنىنە دەيىن ءبىلىپ الدى دا ميىعىنان كۇلە وتىرىپ ءۇن قاتتى:
— ورتا جولدان قايتقان تەكەجاننىڭ ولەكسەسى عانا ەكەن. يماننىڭ كەنەتتەن تيگەن قامشىسى ونىڭ توبەسىنە جاي بولىپ ءتۇسىپتى دە ەسىنەن تاندىرىپتى. الدانعانىن سەزىپ كەيىن قايتسا دا ەسى ءالى كىرگەن جوق. ەندى ول جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي ءتىزىمدى قايتا جاساۋعا كىرىسەدى. قاشان سول ءتىزىمدى جاساپ اپارىپ ويازدىڭ جىلى ءجۇزىن كورگەنشە ەسى ءجوندى كىرمەيدى. وعان دەيىن ءوزىنىڭ الدانىپ تىزىمنەن ايرىلىپ قالعانىن حالىقتان دا، ويازدان دا جاسىرادى. يمان دەيتىن جالعىز اتتى جاندارالدى سونان كەيىن ىزدەيدى. وسى عانا مەنىڭ بايقاعانىم.
ءماديدىڭ ءبىر ادەتى بىرەۋگە سۇراۋ بەرەردە الدىمەن وعان كوز تاستايتىن، سول ادەتىمەن يمانعا ءبىر قاراپ الىپ:
— ال باتىر، ەندى سەن سويلەشى، سەنىڭشە قالاي؟ — دەدى.
يمان بۇلاردىڭ اڭگىمەسىنە ارالاسپاي تەك ءسوز اراسىندا بەرىلگەن سۇراۋلارىنا جاۋاپ بەرۋمەن تىنىپ، دومبىرانىڭ ىشەگىنە ءار ءاننىڭ سازىن ءبىر سالىپ ءوز ويىمەن وتىرعان-دى، ءماديدىڭ جاڭاعى سۇراۋىنان شوشىپ ويانعانداي تەز سەرپىلىپ كەتتى.
— نەنى قالاي دەيسىز؟
— جەتى اتاسىنان بەرى شەتتىگىنە شىبىن قوندىرماي، باسىنان قۇس ۇشىرماي كەلگەن تەكەجاندى سەن بۇگىن تىرىدەي كورگە تىقتىڭ. ءبىراق حالىق ۇكىمى ءالى ايتىلعان جوق، حالىق وقيتىن جانازا ءالى وقىلعان جوق. بىزگە كەرەگى حالىقتىڭ كەگى، حالىقتىڭ كەگى ورتتەي قاۋلاسا عانا جاۋىڭدى جامساتا الاسىڭ. حالىقتىق كەگىنە تامىزدىق ەتەرىڭ مىنا ءتىزىم، سەنىڭشە وسىنى قالىڭ ەلگە تەز جەتكىزۋدىڭ جولى قانداي؟
يمان ءماديدىڭ سۇراۋىنا جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا:
نەمەنە كورگەن قىزىق كورمەگەندەي،
جاس داۋرەن جاۋار بۇلت ورلەگەندەي.
جىگىتتىك كوك سەمسەردىڭ ءجۇزى ەمەس پە
قايراپ اپ قالىڭ جاۋعا سەرمەگەندەي —
دەپ ونىڭ ءانىن اقىرىن سۇڭقىلداتا جونەلىپ ەدى، وعان قايناعان ساماۋرىندى كوتەرىپ كەلە جاتقان سامال دا قوسىلا كەتتى.
ءمادي ءوزىنىڭ ءانىن وزگەلەردەن ەستىگەندە ءبىر ءتۇرلى شاتتانۋشى ەدى، بۇل ساپار ول شاتتىعىن ىشكە بۇكتى دە يمانعا ءزىل تاستادى:
— مەن سەنەن ەرتەڭگى ماديلەردىڭ ءانىن سۇراپ وتىرمىن عوي.
يمان ءان سالا وتىرىپ ايتار جاۋابىن دا سايلاپ ۇلگىرگەن ەكەن. دومبىرانى قاتتىراق ءبىر قاقتى دا:
— مەن ءسىزدىڭ سەمسەرىڭىزبىن، قايراپ الىڭىز دا سەرمەي بەرىڭىز دەپ وتىرمىن عوي. ءبىراق اعات بولسا ايىپ ەتپەڭىزدەر، ماعان وسىنىڭ ءبارى كۇڭگىرت، ونى دا جاسىرمايمىن.
— نەمەنە كۇنگىرت؟
— مەن ءۇشىن كۇڭگىرت ەمەسى جوق. بۇرىن مۇندايدى باستان كەشىرمەگەندىك بولار، ءتىپتى ءوزىمنىڭ بۇگىن ءوز قولىممەن ىستەگەن ارەكەتتەرىم دە كۇڭگىرت. كەۋدەمدى اكەمنىڭ كەگى كەرنەگەندىكتەن بە، تەكەجاندى قۋا جونەلگەن شاقتان باستاپ قورقۋ دەگەندى ۇمىتىپ كەتكەن ەدىم، ەندى قورقۋدان باسقانى ويلاي الماي وتىرمىن.
— نەگە؟
— نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن. مىسالى مىنا سايدالى اعانىڭ تامىر ورىسى جاڭا عانا مەنىڭ كوزىمە گۋبەرناتوردىڭ وزىندەي كورىنىپ، ءتىپتى ول تەكەجاننىڭ توبەسىنە شىعىپ الىپ ايعاي سالىپ تۇرعانداي ەلەستەپ ەدى، ءقازىر ونىڭ ءبارى ساعىمعا اينالىپ كەتتى، وسى عانا مەنىڭ ايتارىم.
سايدالى ونىڭ بەتىنە قاراي قالدى. كوزىندە «نەگە؟» دەگەن سۇراۋ تۇر. ءمادي ونىڭ بۇل سوزىنەن ءبارىن دە ۇقتى. «ەل مۇنى بىلمەيدى، بۇل ەلدى بىلمەيدى. ءبىرىن ءبىرى بىلمەگەن سوڭ ءبىرىن ءبىرى سىيلاۋدى دا بىلمەيدى. سىيلاۋدى بىلمەگەندەردىڭ تىلەگى دە، بىلەگى دە بىرىكپەيدى. ول ەكەۋى بىرىكپەگەن جەردە بەرەكە جوق. سوندىقتان مۇنى مۇنان بىلاي اۋرەگە سالۋدىڭ قاجەتى بولماس.
وسى ويىن سەزدىرگىسى كەلگەندەي:
— ءيا، قاراعاندىعا قايتامىن دەۋدەن باسقانى ايتىپ بولدىڭ، — دەپ ەدى، يمان جالت قارادى.
— مەن ونداي ويدان ءازىر اۋلاقپىن.
— مەن اۋلاق ەمەسسىڭ دەي المايمىن.
سىباعا اكەلۋشىلەر كەلىپ قالدى دا، بۇلاردىڭ اڭگىمەسى ءبولىنىپ كەتتى. جاڭا باستالعان شاي ىشىلمەستەن داستارحانى ىرىمشىك، قۇرت سياقتى جەمىمەن بىرگە كوتەرىلىپ ءشيدىڭ ىشىنە كەتتى دە ونىڭ ورنىنا ەت داستارحانى جايىلىپ باعلان قوزىنىڭ بۋى بۇرقىراعان استاۋ تولى ەتى قويىلدى. سىباعا اكەلۋشى تاكىش دەيتىن قاتقان قارا سۇر شال ەكەن. ول سايدالى مەن يماندى تانىماعانىن ايتىپ ءجون سۇراپ، «قارقارالىعا بارا جاتقان» جولاۋشى ەكەنىن بىلگەننەن كەيىن باسقاسىن كەرەك ەتكەن جوق. ءتىپتى ءماديدىڭ جاۋابىن تۇگەل تىڭداماستان وزىمەن ەرە كەلگەن بالاسى مەن كەلىنىنە ءوز بۇيرىعىن بەرە باستادى.
— ماكەن قاراعىم، سورپاڭ سۋىپ قالماسىن، بەتىن قالىڭىراق جاۋىپ قويعايسىڭ. الدىمەن اسىپتەرىڭدى تۋراپ جىبەرىڭدەر.
— سونشا جەردەن سورپانى شەلەكپەن توكپەي قالاي اكەلگەنسىڭدەر، — دەپ ءمادي كوڭىل ريزالىعىن ءبىلدىرىپ ەدى، شال مۇلدەم سەرپىلىپ كەتتى:
— مەن سەنىڭ سورپانى ەتتەن دە ءقادىرلى كورەتىنىڭدى بىلەمىن عوي. سونى ايتىپ ەدىم، كەلىنىم اينالايىن ناعىز مايتالمان ەكەن، ءبىر تامشىسىن تامىزباستان الىپ كەلدى.
بۇل كەزدە ءمادي قولتىعىنداعى قوس جاستىقتى قۇشاقتاي ءتۇسىپ ستولعا تامان ەڭكەيە جاقىنداعان ەدى، كەلىنشەكتىڭ سورپانى قىمتاپ جاتقانىن كورىپ:
— كەلىن شىراعىم، اتاننىڭ جاڭاعى ءبىر ايتقانى راس ەدى، ەتتەن بۇرىن سول سورپادان ءبىر جۇتىم قۇيىپ جىبەرشى، — دەدى دە كەلىنشەك اكەلىپ ۇسىنعان ءبىر توستاعان سورپانى الا بەرە بەتىنە قارادى، — سوڭىنان بەرەر باتامدى الدىنان بەرىپ، اق تىلەگىمدى اسىڭدى ىشپەستەن تىلەيىنشى: وتىڭنىڭ باسى ھاماندا امان بولسىن، جاۋعا شابارلارىڭ كوپ بولسىن، ءامين.
— ءامين، — دەپ اتاسى بەتىن سيپاپ ەدى.
— ءامين، — دەپ كەلىنشەكتىڭ ءوزى دە كۇبىرلەپ بەتىن ءبىر سيپادى. ەت تۋراپ وتىرعان كۇيەۋى دە سونى ايتىپ ءبىر كۇڭك ەتتى.
تاكىش قارت ۇزىن قۇلاقتى سۇڭعىلا ادام ەكەن. اڭگىمەنى كورشى ەلدىڭ اتاقتىسى شومبالدىڭ اسىنا جاسالىپ جاتقان دايىندىقتان باستاپ پاتشانىڭ جارلىعىنا اكەپ تىرەدى دە:
— ءماديجان، جاڭاعى ءبىر جاقسى تىلەگىڭ پەرىشتەلەردىڭ قۇلاعىنا شالىنىپ، وتىمنىڭ باسى امان بولسا باسقا تىلەكتى قۇدايدان مەن دە تىلەمەس ەدىم-اۋ. قايدان بىلەيىن، پاتشانىڭ قۇرىعى ۇزىن عوي، ۇزىن، — دەدى دە جاسقا بۋلىعىپ بارىپ ءسوزىن قايتا جالعادى. — كەشىر، شىراعىم.
سۇيەنگەن سۇيەنىشتەن ايرىلعان سوڭ،
كەمپىر-شال نە بولادى ساۋدىراعان؟ —
دەگەن ولەڭىڭ ەسىمە ءتۇسىپ كەتتى.
ءماديدىڭ ءوز ولەڭى ءوزىن ويلاندىرىپ تاستادى. جارىنان ايرىلعان جار، سۇيەنىشىنەن ايرىلعان كەمپىر-شالدان كەم ساۋدىرامايدى-اۋ. سولاردىڭ جاۋدىراعان كوزىن قالاي كورمەدىم ەكەن؟ كوزىن كورسەم ولەڭىمە نەگە قوسپادىم؟ ەرتەڭگى كورەرىم: كىلەڭ جاس جەسىرلەر، ءتىرى جەتىمدەر. و، زار زامان. زارلاتاسىڭ-اۋ تالايدى.
ءماديدىڭ وسىنداي ويعا ءتۇسىپ سورپامەن بىرگە قايعىنىڭ ۋىن جۇتىپ جاتقانىن تاكىش قارت اڭعارعان جوق. ونىڭ قولىنداعى توستاعان كەتىسىمەن ول الدىنداعى استاۋدىڭ شەتىندە تۇرعان باستى قوس قولداپ ۇستاپ ماديگە ۇسىندى:
— ءماديجان، وسى ەلدەگى جاقسى-جاماننىڭ ءبارىن كورسەم دە سەنىڭ باس ۇستاعانىڭدى ءبىر كورمەپپىن، سونى دا ءبىر كورەيىنشى.
— كورەتىنىڭىزگە كوزىڭىز جەتپەستەن ىنتىقپاعانىڭىز ءجون ەدى عوي.
— مەن كوزىم جەتكەن سوڭ ايتىپ وتىرمىن.
— الدىمدا سىزدەي اعا تۇرعاندا العا ۇمتىلمايتىن ادەتىم، ءارى ءبىر قولىما ءوزىم سۇيەنىپ جاتىرمىن. جالعىز قولمەن پىشاق ۇستاۋ باس كەسۋ ەمەس بارماق كەسۋ عوي، ءوزىڭدى ءوزىڭ كەسكىلە دەپ ءسىز دە ايتا الماسسىز.
— قۇداي ءامىرى، سەنىڭ ءبىر قولىڭنىڭ ءوزى مەنىڭ كوزىمە وزگەنىڭ مىڭ قولىنداي كورىنە بەرەدى.
تاكەڭنىڭ قادالعان جەرىنەن قان الماي تۇسپەيتىنىن ءمادي جاقسى بىلەتىن، سوندىقتان ەندى تالاسقىسى كەلمەي:
— باستى مەن ۇستاپ وتىرايىن، كەسۋىن ءسىز كەسىڭىز، — دەپ ەدى، شال وعان دا كونگەن جوق.
— كوكەيىڭدەگىنى كوزبەن كورىپ وتىرىپ قولدان نەگە بەرەمىن. باستى ۇستاۋىن مەن ۇستايمىن دا كەسۋىن سەن كەسەسىڭ.
— جارايدى، ءبىراق ۇلەستىرۋىن ءسىز ۇلەستىرەسىز.
— مەنىڭ سەنەن كورمەگىمنىڭ ءوزى سول سىباعا ۇلەستىرۋ، — دەپ شال ونان سايىن قيقارلانا ءتۇستى، — ال باستادىق.
— ءوزىڭىز ەمەننەن جاسالعان شال ەكەنسىز، ۇستاڭىز. پىشاقتىڭ جۇزىنە ىڭعايلاپ ۇستاڭىز.
قارتتىڭ پىشاعى قىلپىپ تۇر ەكەن. ءمادي الا سالا باستى بورشالاي باستادى.
— قويدىڭ تۇمسىعىندا ۇجماقتىڭ ءيىسى بولادى دەۋشى ەدى، كورىڭىز ۇجماقتىڭ ءتورى بولسىن، — دەپ باستىڭ تۇمسىعىن تاكەڭنىڭ وزىنە؛ كوزىن، جامانشىلىق كورمەسىن، — دەپ كوزدىڭ ءبىرىن عاينيزاعا؛ قۇلاقتارىڭ ەشقانداي جامانشىلىق ەستىمەسىن، — دەپ قۇلاقتاردىڭ ءبىرىن سامالعا، ەندى ءبىرىن قارتتىڭ كەلىنىنە؛ كۇلكىدەن ەزۋلەرىڭ جيىلماسىن، — دەپ ەكى ەزۋدىڭ ءبىرىن يمانعا، ەندى ءبىرىن قارتتىڭ بالاسىنا بەردى دە، — وزىمە شۇيدەسى. سوڭىڭا ەرگەن حالىقتىڭ باسى بولسىن دەپ باستى، كوزى بولسىن دەپ ءبىر كوزىن، اقىل ويى بولسىن دەپ ميىن قوسا ساعان ۇسىندىم، — دەپ باستى تولايىم سايدالىعا ۇسىندى.
قانشا سىپايى بولسا دا شىدامى سارقىلىپ وتىر ەكەن، باس سايدالىنىڭ قولىنا تيەر-تيمەستەن:
— ءماديجاننىڭ وسى ايتقان تىلەكتەرىنىڭ ءبارى دە قابىل بولسىن، اللاۋ اكپار، — دەپ تاكەڭ بەتىن ءبىر سيپادى دا تاباقتىڭ جارتىلاي تۋرالىپ ءوزىنىڭ الدىنا قويىلعان جامباستىڭ جۇدىرىقتاي مايىن سۇيەگىنەن جۇلىپ الىپ اساپ كەپ جىبەردى. ۇلكەندىگى تورعايدىڭ جۇمىرتقاسىنداي بولىپ تۋرالعان ءاسىپ استاۋداعى ەتتىڭ شەتىنە تىزىلە قويىلعان ەدى. تاكەڭنەن باسقالاردىڭ قولى بىردەن سوعان جابىسا ءتوندى دە لەزدە جوق قىلدى. مۇنان كەيىن ءبارىنىڭ اۋىزى ەت جەۋدەن بوساماي ءسوز سايابىرلانىپ ەدى، اساۋدى ەرتە باستاعان قارت ەرتە قاربىتقان ەكەن، شالقايا بەرە ماديگە ءسوز تاستادى:
— ءماديجان، سەنىڭ سالتىڭ باسقا ەكەن. وزگەلەر باستان سىباعا ۇلەستىرگەندە قۇلاقتان باستاۋشى ەدى، سەن تۇمسىقتان باستاپ شۇيدەدەن ءبىر-اق شىقتىڭ. بارىنە دە ات قويىپ، ايدار تاقتىڭ.
— نەمەنە، داۋىڭىز بار ما؟ — دەدى ءمادي ونىڭ بەتىنە كۇلىمسىرەي قاراپ.
— داۋىم جوق-اۋ، وسىنداي جاقسى سالتتاردى باستايسىڭ دا تاستاپ كەتەسىڭ، سوڭىنا ايتار وكپەم بار.
— ەتتى كوبىرەك اساپ جىبەرسەڭىز، وكپەڭىز وزىنەن-وزى تارقاپ كەتەدى، الىڭىز.
— سەن جان-جاقتاعى انشى-كۇيشىلەردى جيناپ الىپ جۇما سايىن ساۋىق جاسايتىن ءبىر جاقسى سالتىڭ بار ەدى، سوڭعى كەزدە سول ساۋىعىڭدى كورە الماي كەتتىك قوي. كەشە حۇتپا نامازىن وقىپ وتىرىپ ويلاسام سەنىڭ ءانىڭدى ەستىمەگەنىمە ەكى ايدىڭ ءجۇزى بولىپتى. جاڭاعى ءبىر كەزدە سالعان ءانىڭ التى قىردان اسىپ بارىپ ءبىزدىڭ اۋىلعا دا جەتكەن ەدى، ءبىر اۋىز ايتتىڭ دا قويا قويدىڭ بۇل قالاي؟ ەلىڭدى وسىنشا زارىقتىرۋ وزىنە لايىق پا؟
— حۇتپا نامازىن وقىپ وتىرىپ ەسەپ شىعارعان ەكەنسىز عوي، — دەدى ءمادي كۇلە سويلەپ — «اللاۋ اكپار، اللاۋ اكپار» دەپ ازان شاقىرۋدىڭ ورنىنا «اتىڭنان اينالايىن قارقارالى» دەپ جۇرتتى ءبىر جەلپىپ تاستادى دا ءوزى كەنەت سالقىن تارتتى. — كورمەگەنىمە از بولسا دا سول ءانشى دوستارىمدى ءوزىم دە ساعىندىم، ءتىپتى ءوزىمنىڭ ءانىمدى دە ساعىنا باستاعان سەكىلدىمىن. كەيدە ءبىر شىرقاپ جونەلەمىن دە كەنەت تۇنشىعىپ قالا بەرەمىن. سولاي كاريا ادامنىڭ ءوز ۇنىنە ءوزى تۇنشىعاتىن شاقتارى دا بولادى ەكەن. پاتشامىزدىڭ مىناۋ جارلىعى ەلىمىزدىڭ سانىمەن بىرگە ءانىن دە كەتىرە باستادى. ەل قايعىلانسا ءان دە جىلايدى ەكەن. دەگەنمەن سول جارالى انىمىزگە قانات بايلاپ كوتەرەيىك، الداعى جۇما كۇنى ساسكەگە تامان بالاڭىز بەن كەلىنىڭىزدى ەرتىپ وسىندا كەلىڭىزشى.
— و، كوپ جاسا، ءماديجان، قوساقتارىڭمەن قوسا اعارىپ جۇزگە-جەت، مىڭعا جەت. كەلەتىن قوناقتارىڭا سوياتىن ءبىر باعلان مەن ءبىر سابا قىمىز مەنىڭ موينىمدا. ءسويتشى ءبىر. قاشانعى ەگىلىپ ەزىلە بەرەمىز.
— قوناقاسى ءۇشىن ءسىز بەن ءبىز اۋرە بولا قويماسپىز.
— نەگە؟
— كەلگەنشە ولار قوناق، كەلگەننەن كەيىن ولارعا ءبىز قوناقپىز.
— جۇمباقتاۋ ەكەن.
— ول جۇمباقتىڭ شەشۋىن سول كۇنى الدىڭىزعا قۇلاعى سەلتيگەن باستىڭ بىرنەشەۋى كەلگەندە تاباسىز، تەك سول كەزدە مەنىمەن ارازداسىپ قالماڭىز.
ءماديدىڭ بۇل سوزىنەن قارتتىڭ قاتتى شوشىعانى سونداي:
— استاپىراللا، — دەپ مايلى قولىمەن جاعاسىن ۇستاي الدى. — قاراعىم-اۋ، ءماديجان-اۋ، قايداعى سۇمدىقتى قايدان ايتىپ وتىرسىڭ، ارازداسۋىڭ نە؟
— مەن سول جاستاردىڭ ورتاسىندا وتىرعان ءوزىمنىڭ سىرقات ەكەنىمدى ۇمىتىپ مۇلدەم جاسارىپ كەتەمىن. سونداي جاستىقتىڭ شۋاعى توگىلگەن شاتتىعى مول شاعىما مىناداي باستىڭ كولەڭكەسىن تۇسىرسەڭىز قالاي ارازداسپايمىن؟.. ەندى تۇسىنگەن بولارسىز.
— ءتۇسىنۋىن ءتۇسىندىم-اۋ، ءبىراق مۇنان دا تۇسىنبەگەنىمنىڭ ءوزى جاقسى ەدى.
— نەگە؟
— مەن ەشتەڭەگە تۇسىنبەي كەتە بەرسەم سول ساۋىققا كەلەتىن ەدىم عوي.
— ەندى كەلمەيسىز بە
— نەگە كەلەمىن؟ سەنىڭ جاستىق شاعىڭنىڭ شۋاعىنا ساقالىمنىڭ كولەڭكەسىن ءتۇسىرۋ ءۇشىن بە؟
ءمادي ءوزىنىڭ جەڭىلگەنىن بىردەن سەزدى دە استاۋداعى ەتتىڭ ءار جەرىندە جاتقان مايلاردى تەرىپ الىپ تاكىشتىڭ الدىنا ءۇيىپ تاستادى. .
— سول ايىبىم ءۇشىن مىنا ءبىر قىلاڭداردى ۇيىر-ۇيىرىمەن ايداپ قىزىل كەزەڭنەن ءارى اسىرىپ جىبەرىڭىزشى.
بۇل وتىرعانداردىڭ ىشىندە ءسوز ءقادىرىن بىلمەيتىنى، مانەرلى ءسوزدى سۇيمەيتىنى جوق-تى، سوندىقتان ولاردا ءۇن جوق، ەكەۋىنىڭ قالجىڭ قاعىسىنا قىزىعا تىڭداپ كۇلىمدەپ وتىرعاندا، وسى جەردە عانا سامال ءوزىنىڭ ەركەلىگىنە تاعى سالدى:
— ايىپ تولەگەن ءتۇرىڭىز ءوز بيدايىن وزىنە قۋىرىپ بەرگەندەي ەكەن، — دەپ ەدى، تاكىش كۇلەمىن دەپ شاشالىپ قالدى. وسىمەن ەت جەۋدىڭ جارىسى دا، قالجىڭنىڭ قاعىسى دا ءبىتتى. تاكىش سامالدىڭ باسىنا العىستان التىن تاۋ ورناتتى دا اڭگىمەنىڭ بەتىن ءوزىنىڭ ارنايى ايتقالى كەلگەن تىلەگىنە قاراي بۇرىپ اكەتتى. ول بۇل اڭگىمەسىن دە ءوزىنىڭ داعدىلى سوزىمەن:
— ءماديجان، — دەپ باستادى. — ءماديجان، مەنىڭ سەنەن سۇراي كەلگەن تاۋداي قولقام بار.
— كەمپىر بولاتىن كەلىنشەك تاۋىپ بەر دەمەسەڭىز بولدى.
— مەنىڭ سۇراي كەلگەن قولقام ءوزىڭنىڭ ساۋلىعىڭ. ءوزىڭ دە بىلەتىن شىعارسىڭ. كەدەي ەلىندە زيا قاجى دەيتىن اتاقتى ەمشى بار كورىنەدى. ونىڭ ەمشىلىگى ەلدەن اسقان دەسەدى. ەل بولىپ ءبىر ءۇيىر جىلقىنى الدىمىزعا، سەنى ءبىر جايلى ارباعا سالىپ الىپ سول قاجىعا بارساق، ايداپ بارعان ءبىر ءۇيىر جىلقىمىزدى سىي ەتىپ ونىڭ الدىنا تارتساق، سوعان سەنى ەمدەتسەك دەيمىز. قاجى اتاۋلىنىڭ ءبارىن بىردەي قاسقىر كورە بەرمەي سەن وسىعان كونسەڭ دەيمىز. بۇل ءبىر عانا مەنىڭ ەمەس، بۇكىل ەلىڭنىڭ تىلەگى. پاتشامىزدىڭ مىناۋ جارلىعى ەلىڭدى بوزداعىنان ايىرىپ بورداي توزدىرعالى تۇر. بۇل اسىرەسە سول سورلى ەلدىڭ تىلەگى. وتكەن ءتۇنى تۇسىمدە، سەن بەس بولىس ەل بوشاننىڭ بەس مىڭ جىگىتىن ەرتىپ الىپ كوك جۇزىندە جۇيتكىپ ءجۇرسىڭ. سوعان قاراعاندا ەلىڭنىڭ بۇل تىلەگى قابىل بولار دەيمىن.
— ءسوزىڭ اسىل، نيەتىڭ اق ادال جان اعا. ءتىپتى ءتۇسىڭىز دە جان قۋانارلىق جاقسى ەكەن. ءسىز ايتىپ وتىرعان زيانىڭ ۇلكەن ەمشى ەكەنى دە راس، ونىڭ قانداي ابزال ادام ەكەنىن مەن دە جاقسى بىلەمىن، ول دا مەنى سىرتىمنان جاقسى بىلەتىن كورىنەدى. الىستا جاتسا دا ول مەنىڭ سىرقات ەكەنىمدى ەستىپ قوياندى جارمەڭكەسىنە كەلگەن التايباي دەيتىن نەمەرە ىنىسىنەن حات جازىپ ءشوپتىڭ بىرنەشە تۇرىنەن ءدارى جاساپ جىبەرىپتى. سول حاتتىڭ ىشىندە مەنىڭ سىرقاتىما جۇمسالاتىن ەمنىڭ ءبارى بار.
تاكىش قارت مۇلدەم شاتتانىپ كەتتى:
— ايبارىم-اۋ، اسقارىم-اۋ، مانادان بەرى سونى ايتساڭشى. ول نەندەي ەم جىبەرىپتى؟
— ونىڭ ماعان جازعان ەمى مىناداي، — دەپ ءمادي حاتتاعى سوزدەردى قاتەسىز ايتقىسى كەلگەندەي ءسال ويلانىپ ەسىنە ءتۇسىرىپ الدى دا ويشا وقي جونەلدى. — «ەگەر سۋىقتان جابىسقان سىرقات بولسا مىنانى ىستەپ بايقا.
ورىستاردىڭ ولىك سالاتىن جاشىگىن نە دەۋشى ەدى، تابىت دەۋشى مە ەدى، ونىڭ نە دەپ اتالاتىنىن مەنەن ءوزىڭ جاقسى بىلەسىڭ عوي، ۇلكەندىگىن سونداي ەتىپ ءۇيدىڭ ىشىنەن ور سەكىلدى جەر توسەك قازدىر، سونىڭ ءىشىن تاسجارعانمەن تولتىر دا ءۇش كۇن ۇدايىمەن جاققىز. وتى وشكەننەن كەيىن كۇلىن سىپىرىپ قولامتاسى جالان قابات كيگىزبەن جابىلسىن. سونان كەيىن شەلدەنگەن قارا قويدى قولما-قول سويعىز دا سونىڭ تەرىسىنە جىلىداي بوكسەڭدى، جىنىنا اياعىڭدى وراپ ال دا قولامتانىڭ ۇستىنە جات. باسىڭا ەر جاستان، ءدارىنى سونىڭ بارىنەن جارتى ساعات بۇرىن ءىش، جۇرەگىڭ شىداسا ەكى ساعاتتان كەم جاتپاعايسىڭ. ءبىراق جۇرەگىڭە سالماق تۇسىرمەگەيسىڭ. بۇلاۋلانىپ بولعاننان كەيىن وزگەلەردىڭ كوتەرگەن كومەگىمەن توسەگىڭە بارىپ جاتقايسىڭ. سەنى وردان كوتەرەتىندەر تەرىگە ورالعان قالپىڭدا كوتەرەتىن بولسىن. ولار توسەگىڭە اكەلىپ جاتقىزعانسىن دا جەڭىل كورپەمەن جاۋىپ قويسىن. سەن قاشان تەرىڭ باسىلعانشا قوزعالماستان جاتا بەر. بۇل كەزدە سەنىڭ ۇيىقتاپ كەتۋىڭ مۇمكىن، جانىڭنان كىسىلەر كەتپەي كورپەڭدى قىمتاپ وتىرسىن. قانشا قاتتى شولدەسەڭ دە سالقىن سۋسىن ىشپەگەيسىڭ. جەيتىنىڭ سول قارا قويدىڭ ەتى، ىشەتىنىڭ سونىڭ سورپاسى بولسىن. سۋسىنىڭ شاي بولسىن، قىمىز سالقىن بولماسىن. ورانعان تەرىڭ ەكى كۇندە ءبىر جاڭارىپ، جەر توسەگىڭە وت كۇن سايىن جاعىلاتىن بولسىن. قايتالاپ ايتارىم: شەلدەنبەگەن قويدىڭ تەرىسىنە ورانبا، مەرزىمى ءبىر اي. ءمىنى، ءارى قاجى، ءارى بالگەر زياڭىزدىڭ ەمى. ەكى ءۇيىر جىلقى ايداپ بارساڭىز دا ونىڭ ايتار ەمى وسى.
— ويباي-اۋ، ەكى كۇندە ءبىر قارا قوي ەمەس، ءبىر كۇندە قارا قويدىڭ ەكەۋىن سويىپ ونىڭ ايتقان ەمىن نەگە ىستەمەيمىز؟
— اسىقپاڭىز، مەزگىلسىز تاڭ اتپايدى. سول سياقتى ءار نارسەنىڭ ءوز مەزگىلى بار. ءشوپ پىسپەي مالدىڭ مايى جەتىلمەيدى، جەتىلمەگەن ماي مالدىڭ ەتىنە سىڭبەيدى، ەتىنە سىڭبەگەن ماي تەرىنى شەلدەندىرە المايدى. قىستاۋعا بارايىق، جىلى ۇيگە كىرەيىك. وعان دەيىن قويلار دا جەتىلەدى. سولاي كەمەلدەنىپ العان سوڭ بارىنە دە كىرىسەمىز. اۋرۋ دا الىسار جاۋىڭ سەكىلدى، سايلانۋدى كەرەك ەتەدى.
— زيانىڭ كورمەستەن سىرتتان ايتىپ وتىرعانى سۋىقتان جابىسقان سىرقاتتىڭ ەمى. مۇمكىن سەنىڭ سىرقاتىڭ باسقا بىردەڭە شىعار، سوندىقتان وعان ءبىر كورىنۋ كەرەك ەمەس پە؟
— كەرەك ەمەس، وتكەنى بۇل سىرقاتتىڭ سۋىقتان جابىسقانىن ءوزىم دە بىلەمىن. بىلتىردان بەرى قاراعان قالانىڭ دارىگەرى دە، دالانىڭ بالگەرى دە سولاي دەيدى.
— قاراعىم-اۋ، سەنىڭ بولات دەنەڭە جابىسقان ول نەندەي سۋىق. ايداۋدا جۇرگەندە شالدىقتىڭ-اۋ، ءا؟
— ايداۋدان ەمەس ايۋاننان. ءوزىمنىڭ ءبىر ەكى اياقتى ايۋانعا ىستەگەن جاقسىلىعىمنىڭ جازاسى بۇل.
— شىراعىم-اۋ، جاقسىلىق ىستەگەننەن جاپا شەككەندى ءالىم-ساقتان بەرى ءتىرى جان كورگەن ەمەس ەدى عوي.
— ادام اتادان بەرگىلەردىڭ بارىمەن دە قۇرداس ءسىز كورمەسەڭىز دە مەن كوردىم. ەندىگى اڭگىمە نامازدان كەيىن، — دەدى دە، ءمادي ارقاسىنا قويىلعان جاستىققا شالقاسىنان جاتا كەتتى.
ونىڭ تاكىشتى نامازعا اسىقتىرۋى سايدالىنى جونەلتۋدىڭ امالى ەدى، تاكىش قارت ونى سەزگەن جوق، دارەت شاينەگىن بالاسىنا كوتەرتىپ ناماز دايىندىعىنا كەتتى. ءمادي قۇلاعىن الىسقا تىگىپ از ۋاقىت ءۇنسىز وتىردى دا:
— سايدالى، سەن اسىعىپ وتىرعان سەكىلدىسىڭ-اۋ، — دەدى.
— مەنىڭ كەلۋىمدى اسىعا كۇتىپ وتىرعاندار بار عوي، رۇقسات بولسا...
— ءتىزىمدى ەلگە تەزىرەك جاريالاۋدىڭ امالىن جاقسى تاپقان سەكىلدىسىڭ، تەك تامىر ورىسىڭنىڭ ءىزى بىلىنبەسىن. ونداي ادامدى باسقا گۋبەرنادان تاپقانىڭ ءسات بەلگىسى. سەنىڭ سول تامىر ورىسىڭ تۇرعان سپاسسكىدە مەنىڭ شاديار دەيتىن دوسىم بار. ول ونداعى ۇلىقتاردىڭ بارىنە دە بەدەلىن وتكىزە الاتىن ادام. مەن سوعان حات جازىپ بەرەيىن، — دەپ سامالعا قاراپ ەدى، ول ماناعى تۇقىل قارىنداش پەن كوك جولدى داپتەرىن الىپ قاسىنا جەتىپ كەلدى. ءمادي ونىڭ ويىنداعىسىن ايتقىزباي تاباتىن وسىنداي قىلىعىنا ىشتەي العىس ايتتى دا قاعاز بەن قارىنداشتى قولىنا الىپ الدەنەنى جازا باستادى. جازىپ وتىر، جازۋىمەن جارىسىپ سويلەپ تە وتىر. — مىنا حاتتى شادياردىڭ ءوز قولىنا تابىس ەت. ول، جەتسە ءوزىنىڭ بەدەلىن، جەتپەسە ءبىزدىڭ مالىمىزدى سالىپ قالايدا ەكى سولداتتى سەنىڭ تامىرىڭا قوسىپ بەرسىن. سولداتتاردى سالت اتقا، سەنىڭ تامىرىڭدى ءوزىنىڭ كۇيمەسىنە مىنگىزسىن. ولار شومبالدىڭ اۋىلىنا قارقارالى جاقتان كەلەتىن بولسىن. مەن مۇنىڭ بىردە-بىرىن قاعاز بەتىنە تۇسىرمەيمىن، مۇقيات تىڭداپ ۇعىپ ال. مەن تەك وعان وسى حاتتى اپارۋشى ادامدى مەنىڭ ءوزىم دەپ ءبىل دە، ايتقان سوزدەرىڭ مەنىڭ ءسوزىم دەپ ءبىل دەيمىن. ول ايتقاندارىڭدى تۇگەل قابىلدايدى دا ورىندايدى. مىنا ءتىزىمدى سونداعى ورىستارعا، ورىسشا بىلەتىن قازاقتارعا كوشىرتسىن. توعىز ستارشىن ەلدىڭ جىگىتتەرى توعىز بالەك كوشىرىلسىن، ءاربىر كوشىرگەن ادامعا ءبىر اتتان توعىز ات تولەيتىن بولسىن.
— ول اتتاردى دا ءوزى تولەي مە؟
— ءوزى تولەيدى، كەيىن وعان ەكى ەسە ەتىپ ءبىز تولەيمىز، ونى دا ايتا بار. تاعى دا ايتامىن، ەگەر تامىرىڭ سەنىمدى ادام بولماسا مەنى دە، ءوزىڭدى دە اۋرەگە سالما.
— مەن ءوزىمنىڭ تامىر ورىسىما سەنەرمىن-اۋ، ءسىزدىڭ شاديارىڭىزعا سەنبەيىم.
— نەگە؟
— كۇيمەسى بار دەۋىڭىزگە قاراعاندا ءسىزدىڭ ايتىپ وتىرعانىڭىز اتاقتى ساۋداگەر شاديار عوي.
— ءيا، سول. ول اتاقتى ساۋداگەر بولسا دا تەكەجاننىڭ اتا جاۋى. مەن مىلتىعىمدى قۇلاننىڭ قاسۋىنا ءدال باسىپ وتىرمىن.
سايدالىنىڭ كۇدىگى وسىمەن ءبىتتى. ءمادي بەرگەن ءبىر تاراق قاعازدى بۇكتەپ قالتاسىنا سالىپ الدى دا قامشىسىن جەرگە تايادى.
— رۇقسات بولسا مەن ەندى جول تارتايىن.
— جولىڭ بولسىن.
— Cay بولىڭىز، حالقىڭىزدىڭ تىلەگى ەمىڭىز بولسىن، تەز ساۋىعىڭىز. اسىل جەڭگەلەر، سىزدەر دە ساۋ بولىڭىزدار. ءمادي اعانىڭ تەز ساۋىعۋى سىزدەرگە امانات. سىزدەر وتىن تۇتاتىپ، ءتۇتىنىن تۇتەتىپ وتىرعان بۇل ءۇي ساياسىنا كەلگەندەردىڭ بارشاسىن ءدال ءقازىر مەنى شاتتاندىرعانداي شاتتاندىراتىن بولسىن. سول شاتتىقتى ساعان دا تىلەدىم، يمان باۋىرىم، — دەپ يماننىڭ ارقاسىنان ءبىر قاقتى دا شىعا جونەلدى. ول ەسىك الدىندا قارسى كەزدەسكەن تاكىشكە دە بوگەلگەن جوق، باسىن ءبىر يزەپ: — ساۋ بولىڭىز، — دەدى دە وتە شىقتى. تاكىش قارت ونىڭ كىم ەكەنىن اڭعارعان جوق، اڭعارعىسى دا كەلگەن جوق، ويتكەنى ول ماناعى ويدىڭ قۇشاعىنان ءالى شىعا العان جوق-تى. سول ويىمەن ۇيگە سويلەي كىردى.
— ءماديجان، جاڭا مەن ءۇي سىرتىندا دارەت الىپ وتىرىپ ويلاسام سەنىڭ بىرەۋگە ىستەگەن جاقسىلىقتان جالا شەككەنىڭ بەكەر ەكەن.
— مۇمكىن، — دەدى ءمادي ميىعىنان كۇلە سويلەپ، — ويتكەنى مەن ونى كوزىممەن كورىپ، باستان كەشىرگەن ەدىم.
ءمادي «مۇمكىن» دەگەن كەزدە مانادان ءۇنسىز وتىرعان عاينيزا ونىڭ بەتىنە جالت قارادى. ءمادي دە ونىڭ كوز قاراسىنان ويىن تاني كەتىپ باسىن شايقاپ ەدى، عاينيزا ونى ەلەگەن جوق.
— اتاي، نامازىڭىزدى الاڭسىز وقىپ الىڭىز. سونان كەيىن ول حيكايانى ءوزى ايتپاسا دا مەن ايتىپ بەرەيىن. سوندا ءسىز ءماديىڭىزدىڭ ايتقانى بەكەر ەمەس، تەك ءوزىنىڭ جاقسىلىقتى ادامىنا قاراي ىستەۋ كەرەك ەكەنىن بىلمەگەنىنە وكىنەسىز.
— ءوزى نەگە ايتپايدى؟
— نەمەنە، مەنى مەنسىنبەي وتىرسىز با؟
— استاپىراللا، كەشىر، قاراعىم. مەن ونداي كۇپىرلىكتى بىلمەيتىن اداممىن.
— ءوزىنىڭ ايتپايتىن سەبەبى جاقسىلىقتى ادامىنا قاراي ىستەۋ كەرەك ەكەنىن بىلمەگەنىنە ۇيالادى، ۇيالعانىنان قينالادى.
— توقتاشى، — دەپ ءمادي عاينيزانىڭ يىعىنان ۇستاي الدى، — سەن نە دەدىڭ؟ جاقسىلىقتى ادامىنا قاراي ىستەمەگەن دەدىڭ بە؟ سابىر ەت تە ءتىلىڭدى تىستەي تۇرشى. سەنىڭشە قالاي، ءبىرىن-بىرى ولتىرگەلى جاتقان بەيتانىس بىرەۋلەرگە تاپ بولدىم. سوندا قايسىسى جاقسى، قايسىسى جامان ەكەنىن تەكسەرىپ تۇرۋىم كەرەك پە؟ ءبىراق، مەن ونىڭ جامان ادام ەكەنىن، ءتىپتى كىسى ولتىرگەن قاندى قول ەكەنىن بىلە تۇرا قويا بەردىم. نەگە؟ نەگە مەن ونى ات قۇيرىعىنا بايلانعان جەرىنەن ءتىرى الىپ قالدىم؟ نەگە؟ قانداي جامان ادام بولسا دا ءوزىن اجالدان الىپ قالعان ادامدى ولىمگە قيۋى مۇمكىن بە ەدى؟ جوق ەدى عوي. ەندەشە بۇل ازعىندىقتىڭ دۇنيەگە جاڭا كەلە جاتقان ەڭ داجال ءتۇرى.
ول وزىنە-وزى وسىنداي سۇراۋلار بەردى دە جاۋابىن تاپقان جوق، تاپسا دا ايتقان جوق، ايتقىسى كەلگەن عاينيزانى سويلەتكەن جوق، ول ويىمەن الىسقان قالپىندا جاتىپ، باس جاعىندا سۇيەۋلى تۇرعان تۇلا بويى بۇتاقتان كورىنبەيتىن، قابىعى ارشىلماستان قىزىل قايىڭنان جاسالعان بۇجىر تاياعىن قولىنا الىپ دالاعا شىعاتىن سىڭاي ءبىلدىرىپ ەدى عاينيزانىڭ قيمىلىنا كوز ىلەسپەي كەتتى. شەرتىپ وتىرعان دومبىراسىن كەرەۋەتىنە سۇيەي سالىپ سامال دا جەتتى. ءمادي جاناسا كەلىپ جابىسقان سامالدىڭ موينىنا ءبىر قولىن اسىپ الىپ ەسىككە بەتتەي بەرگەن كەزدە تۋ سىرتىنان تاكىشتىڭ كۇرسىنگەنىن ەستىپ توقتاي قالدى. ءبىراق عايننزانىڭ ونى سويلەتكىسى كەلمەي قولتىعىنان دەمەي ىلگەرى اتتاپ ەدى، ءمادي دە ءجۇرىپ كەتتى.
تاكىش سول ورنىندا، ءبىر جاپىراق جاينامازىن كەۋدەسىنە باسقان قالپىندا ءالى وتىر. كوزى قىزىل تاياق پەن اق جاۋلىقتى ايەلدەرگە سۇيەنىپ بارا جاتقان ماديدەن ءالى تايعان جوق. «قايران سابازىم-اي، مىنا كۇيىڭ قابىرعامدى قايىستىردى-اۋ» دەپ ىشىنەن كۇڭىرەنىپ تە وتىر. كوزى جاساۋراپ الدەنە القىمىنا تىعىلىپ بارادى. كوزىنە جاس كەلسە دارەتى بۇزىلاتىنى ەسىنە ءتۇستى دە سەلك ەتتى. قالبالاقتاپ جاينامازىن جايار-جايماستان ازانىن شاقىردى دا، دۇعاسىن وقىماستان ساجدەگە باس قويدى. ءوزىنىڭ ءتاۋبادان جاڭىلعانىن ازدان سوڭ بارىپ ءبىلدى دە ەكى الاقانىن اسپانعا كوتەردى:
— ا، قۇدايىم، مەنىڭ ناماز دۇعاسىنان جاڭىلعان بۇل كۇنامدى كەشپەسەڭ كەشپە، تەك ءماديىمدى مەشەل ەتپە، جاساعان، تەز ايىقتىرا كور مىناۋ سىرقاتىنان. و، ءجۇز جيىرما ءتورت مىڭ پايعامبار، وتىز ءۇش مىڭ ساحابا، بارىڭنەن دە سونى تىلەدىم. ءاز اتامنىڭ ءارۋاعى، ەل بابامنىڭ ءارۋاعى، بارىڭنەن دە سونى تىلەدىم. قاسيەتتى قازەكەمنىڭ ءارۋاعى. و، قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەمباي، شۋىرتپالى اعىباي، التەكەدە جيدەباي، قاراشوردا سەڭكەباي — بارلىق باتىر بابالار، بارىڭنەن دە سونى تىلەدىم. ءماديىمدى قولداي گور، بار ساپارىن وڭداي گور.
وسى كەزدە ءمادي قايتا كىرگەن ەدى. «قاراشور» دەگەن ءسوزدى ونىڭ قۇلاعى شالىپ قالعان ەكەن، سونى ايتىپ كۇلە كىردى:
— تاكە، سىيىنار ءتاڭىرىمىزدى الىستان، سوناۋ اسپاننان ىزدەمەي جاقىن جەردەن، ءوزىمىزدىڭ قاراشوردىڭ ىشىنەن تاپقانىڭىز جاقسى بولدى-اۋ. ەندى پاتشامىزدىڭ ءوزى بىزگە شوقىناتىن بولار، — دەپ ءازىل تاستاپ ەدى، قارت جاقتىرماعان ءتۇر كورسەتىپ قاباعىن ءبىر شىتتى دا ءوزى بىلەتىن دۇعالاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇزىنداۋ بىرەۋىن شۇبىرتا جونەلدى. ا دەگەندە كۇڭگىرلەپ كوتەرىڭكى شىققان دۇعاسى بارا-بارا كۇبىرگە، ونان سىبىرعا كوشتى. ول الدە نەگە قىنجىلا قالسا دۇعاسىنىڭ قاق جارتىسىن ۇمىتاتىن، ءماديدىڭ جاڭاعى قالجىڭى شامىنا قاتتىراق تيگەن بولۋ كەرەك، وقىپ وتىرعان دۇعاسىنان جاڭىلىپ ءار دۇعانىڭ باسىن ءبىر شالدى. بىرەسە كۇبىرلەپ، بىرەسە سىبىرلاپ وتىرعان سەبەبى دە سول. ونىڭ سونداي اۋرەگە تۇسكەنىن ءمادي دە سەزدى، وعان كىنالى ءوزىنىڭ جاڭاعى قالجىڭى ەكەنىن دە سەزدى. «نامازىن بۇزعانىم ابەس بولدى-اۋ، اۋىزىما يە بولماۋدى قاشان قويار ەكەنمىن وسى؟»
ول ىشىنەن سونى ايتىپ، وزىنە-وزى كەيي ءجۇرىپ ۇيرەنشىكتى ورنىنا كەلىپ جانتايعانشا تاكەڭ دە نامازىن وقىپ ۇلگىردى. قارتتىڭ كەيىسىن تەز جادىراتقىسى كەلىپ:
— راحمەت، تىلەۋقور اعاتايىم، — دەدى ءمادي شىن ىقىلاسىن ءبىلدىرىپ. — سول اق تىلەگىڭىزگە ايتار العىسىم بولسىن، مىنا كەلىنىڭىزدى شيرىقتىرعان حيكايانى ءوزىم ايتىپ بەرەيىن.
— بارەكەلدى، ءمىنى مەن بىلەتىن ءمادي وسىلاي دەسە كەرەك ەدى عوي، — دەپ شال لەزدە جادىراپ سالا بەردى.
ءماديدىڭ ويلى كوزى سامالدا. وتكەن كۇننىڭ ءبىر ەلەسىن سونىڭ بەتىنەن كورىپ وتىرعانداي قادالىپ سۇرلانا ءتۇستى.
5
ول سوڭعى ايدالۋدان ءبىر جىل بۇرىن، ءماديدىڭ شار تاراپقا شارق ۇرعان شاعى ەدى. الاتاۋ، التاي ەلدەرىن ارالاپ، ەرتىستى جاعالاپ ەلىنە قاراي بەت الىپ كەلە جاتقان كەزى بولاتىن. ءبىر ەلگە كەلسە ول ەلدىڭ قىز-كەلىنشەك، جىگىت-جەلەڭدەرى جينالىپ بىرنەشە كۇن ساۋىق سالاتىن دا ەكىنشى ەلدىڭ شەتىنە دەيىن انمەن شىعارىپ سالىن، انمەن قوشتاساتىن. ءبىر ەلدىڭ بەرگەن سىيلىعىن ەكىنشى ەلگە وتكىزبەي سول شەكارادا ەرىپ كەلگەن ءانشى دوستارىنا ۇلەستىرىپ كەتەتىن. مۇنداي سىيلىق تارتۋدان بايلار دا تارتىنا قويمايتىن. حالىق ونى ءوزىنىڭ اياۋلىسى كورىپ سىيلاسا، بايلار جاۋ كورىپ قورىققانىنان سىيلايتىن-دى. ويتكەنى ءماديدىڭ اتى اڭىزعا اينالىپ، داڭقى الىستاعى التايعا دا جەتكەن-دى. سوندىقتان ول كوكتەمنەن بەرى وسى ەلدىڭ الاقانىندا كۇندەي شالقىپ، ايداي قالقىپ قايتقان-دى. سوڭعى كەشتىڭ ساۋىقشىلارى بۇگىن تاڭ اتا قوشتاسىپ تاراعان-دى. ەندىگى بار سەرىگى ءوزىنىڭ بەس قارۋى مەن جالعىز دوسى يمان عانا. ەكەۋى قوياندى جارمەڭكەسى تارقاماي جەتۋ ءۇشىن حانتاۋىن بەتكە الىپ ەلسىزدى كەزىپ كەلەدى. شىعارىپ سالۋشىلار بارار باعىتتى، جۇرەر جولدى، جەتەر جەردى ايتىپ بەرگەن-دى.
الداعى ەل الىس جايلاۋدا. سول الىس جايلاۋداعى ەلگە جەتە قونۋ ءۇشىن ەرتىس بويىنداعى ەلدەن ەرتە اتتانعان ەدى، شاڭقاي ءتۇستىڭ شاعىندا ءبىر قۇم وزەكتى كەسىپ وتكەن ءتورت جىلقىنىڭ ءىزى كەزدەسە كەتتى. ءجون سىلتەۋشىلەردىڭ ايتىسىنا قاراعاندا بۇگىن ءتىرى جان كەزدەسۋ مۇمكىن ەمەس-تى. «بۇل قالاي؟ ەلسىزدە جۇرگەن بۇل نەتكەن ادامدار؟» — دەگەن وي ەكەۋىنە دە كەلىپ، ەكەۋى دە ىزگە ۇڭىلە قالدى. ءۇش ات قاتار ءجۇرىپتى دە ءبىر ات ورتاداعى اتتىڭ ءىزىن باسىپ وتىرىپتى. سوعان قاراعاندا جەتەگىندە ءبىر جىلقىسى بار ءۇش ادام سەكىلدى. وزدەرى ەلسىز تاۋدى بەتتەپ بارادى. ءسىرا، تاۋعا بەكىنگەلى جۇرگەن ۇرى بولار، ءبىراق سۇيرەتىلگەن سويىلدىڭ ءىزى بىلىنبەيدى. سوندا بۇلار نەتكەن جولاۋشى؟ وسىنداي ويدا كەلە جاتقان ءماديدى يماننىڭ «قان، ءمادي اعا، قان!» دەپ ىشقىنا شىققان ۇرەيلى داۋىسى سەلك ەتكىزدى. ونىڭ ايتقانى راس، جاڭاعى ءىزدىڭ ءار جەرىندە قان تامشىسى جاتىر، جاڭا عانا كەبەرسي باستاپتى. قان جەتەكتەگى اتتىڭ شاشاسىمەن جارىسا تامشىلاپتى، سوعان قاراعاندا بۇل جىلقىشىلارمەن سويىلداسىپ باسى جارىلعان ۇرىنىڭ قانى بولۋى مۇمكىن. ۇرى بولسا دا ادام عوي، مىناۋ ەلسىز دالادا قانسىراپ ولەر، دەگەن ءبىر سەزىم ءماديدى بيلەدى دە، ىزگە سالىپ الا جونەلدى. قانسىراعان ۇرىعا ءوزىنىڭ نەندەي جاردەم بەرە الاتىنىن دا ويلاعان جوق. ويلايتىن دا ەمەس. ءىز كوپ ۇزاماستان ولاردى ءبىر تاۋدىڭ قويناۋىنداعى قالىڭ قىستاۋعا الىپ كەلدى. قورالاردىڭ ءبارىنىڭ دە قاقپاسى جابىق، تەك ەڭ شەتكى بىرەۋىنىڭ قاقپاسى اشىق. سول ۇڭىرەيىپ تۇرعان ەسىك سەزىك شاقىردى دا بۇلار اتتىڭ باسىن تەجەپ ءجۇرىستى تەز باياۋلاتتى. ءىز بۇلاردى سول اشىق قاقپاعا الىپ كەلدى. قوراعا كىرگەن ءىز بار، شىققان ءىز جوق.
— ال باۋىرىم، نە سۇمدىق بولسا دا وسى قورانىڭ ىشىندە، سەن اتتارعا نە بول، — دەدى ءمادي يمانعا سىبىرلاي سويلەپ. سونى ايتىپ ول اتىنان ءتۇستى دە شىلبىرىن يمانعا ۇستاتتى. ول كەزدە التى اتار سەكىلدى قارۋدىڭ ءبىرى ونىڭ قوينىندا، ەكەۋى ەكى قونىشىندا جۇرەتىن. قوينىنداعىسىن يمانعا بەردى دە، ءوزى قونىشتاعى ەكەۋىن ەكى قولىنا ۇستاپ قاقپاعا جاقىندادى. الىستان ىشكە كوز جىبەرىپ ەدى قورانىڭ تۇكپىرىنە تامان ءتورت ات بايلاۋلى تۇر ەكەن، ەسىكتەن باسىن سۇعا بەرگەن كەزدە الدە نەنىڭ تۇنشىعا شىڭعىرعان داۋىسى شىقتى. قۇلاقتىڭ شۋىلى سەكىلدى، تىم ءالسىز. نەنىڭ داۋىسى ەكەنىن ايىرۋ قيىن، ءماديدىڭ ومىرىندە ەستىمەگەن داۋىسى، سوندىقتان بولار ونىڭ تۇلابويى تۇڭعىش رەت وسى ارادا ءدىر ەتتى. بويىن كەنەت جيناپ الىپ جاڭاعى قورقىنىشتى داۋىس شىققان جاققا قاراپ ەدى، ادامنىڭ با، جوق الدە الباستىنىڭ با ايتەۋىر نەنىڭ كوزى ەكەنى بەلگىسىز ءبىر كوز جارقىراپ تۇر. ءمادي ەندى كەيىن شەگىنەرىن نە ىلگەرى باسارىن بىلمەي تۇرىپ قالىپ ەدى، جاڭاعى وت بوپ جانىپ تۇرعان كوزدى ءبىر قالىڭ قارا شاش جاۋىپ كەتتى. كوز توقتاتقانشا بولعان جوق، قارا شاش كەيىن سەرپىلىپ كەتتى دە وتتى كوز بۇرىنعىدان دا بەتەر جارقىراپ ماديگە قادالا ءتۇستى. ەندى انىق بايقالدى، ول اۋىزى بايلانعان، ءوزى دىڭگەككە تاڭىلعان جاس ءوسپىرىم قىزدىڭ كوزى. سونى كورگەننەن كەيىن ءمادي شيرىعىپ الدى. شيرىعا قالسا قورقۋدى بىلمەي كەتەتىن ونىڭ ادەتى، سول ادەتىنە بەكىنىپ الىپ سالماقتى داۋىسپەن «جان كەرەك ەتكەندەرىڭ بەرى شىعىڭدار، ايتپەسە ءبارىڭدى دە جامساتامىن» دەگەن داۋىسى دا وكتەم شىقتى. ءبىراق ونىڭ بۇل امىرىنە جاۋاپ قاتقان ەش جان جوق. قىزدىڭ ماديگە قادالىپ تۇرعان كوزى سول جاق بوساعانى مەگزەي جالت ەتتى دە باسى ءسال يزەلگەندەي بولدى. ءمادي ەندى بايقادى، ول مەگزەگەن جاق بوساعاعا جاقىن قاراڭعىلاۋ جەردە: ارقاسىن قابىرعاعا، قولىنداعى ىرعاي شوقپارىن يىعىنا سۇيەپ، باسىندا سۋ جاڭا پۇشپاق بوركى، ۇستىندە سۋدىرلاعان سۋ جاڭا بەيقاساپ شاپانى، اياعىندا كەستەلى قىزىل ەتىگى بار، قارا ساقالى جاڭا عانا قاۋلاي باستاعان، تۇلا بويى قولاڭسا ساسىعان بوتقا بەت ءبىر مىرزا ۇيىقتاپ وتىر. ءمادي قىزدى بايلاۋدان بوساتىپ ەسىك الدىنا الىپ شىقتى دا شاشىنان سيپاپ كوزىنىڭ جاسىن سۇرتە باستادى. بۇل ون جەتى-ون سەگىزدەرگە جاڭا عانا جەتكەن سۇڭعاق بويلى، وتكىر كوزدى، بيداي ءوڭدى ۋىز قىز ەكەن. وڭىندە جالعىز تامشىداي دا قان قالماپتى، سوندا دا جايناپ تۇر. ول ءماديدىڭ:
— باسقالارىڭ قايدا؟ — دەگەن سۇراۋىنا جاۋاپ بەرە الماي قۇشاقتاي الىپ ەڭىرەپ قويا بەردى.
— اعاتاي-اۋ، ولار ماعان قوسا ءسىزدى دە تىرىدەي كومەدى عوي، تەزىرەك قاشايىقشى، اعاتاي.
ءمادي جۇبانىش سوزدەرىمەن توقتاتىپ، تىرىدەي كومىلەتىن سەبەبىن، كومەتىن كىمدەر ەكەنىن سۇراپ ەدى، قىزدىڭ وكسي تۇرىپ بەرگەن جاۋابىنان بار ۇققانى: انا بوتقا بەت مىرزا بۇل قىز ءۇشىن بىرەۋدى ولتىرگەن، ءوزى سول بوتقا بەتتىڭ قالىڭدىعى. ول ەندى مۇنى سول ەلىكپەن بىرگە تىرىدەي كومۋ ءۇشىن قورانىڭ سىرتىنداعى شىلىكتىڭ ىشىندە كور قازدىرىپ جاتىر.
ءمادي قىزدان وسىنى ءبىلىپ الدى دا ۇيىقتاپ وتىرعان مىرزاعا قايتا باردى. بۇلتتان شىققان كۇن قورانىڭ ىشىنە ساۋلەسىن مول ءتۇسىرىپ ەدى، ءمادي ەندى انىق بايقادى، ول جاپ-جاس جىگىت ەكەن. جاس بولسا دا مۇنان بۇرىن ەكى قىزعا ۇيلەنىپ، ەكەۋىن دە قۇسامەن ولتىرگەن-دى. قايسى بىرەۋلەر ول قىزداردى مۇنىڭ قولاڭساسىنىڭ ساسىق يىسىنەن تۇنشىعىپ ءولىپتى دەسەتىن. قولاڭسادان ءولسىن، قۇساسىنان ءولسىن، ايتەۋىر ەكى ارۋدىڭ قىرشىن جاسى قيىلعانى انىق. بوتقا بەتتىڭ اكەسى ءوز ورتاسىنا وكتەمدىگىن ەركىن جۇرگىزەتىن سوتقار باي. مىنا بالاسى اكەسىنەن دە وتكەن سوتقار. ءمادي التى اتاردىڭ ءبىرىن قونشىنا تىقتى دا بوتقا بەت مىرزانىڭ جاعاسىنان ۇستاپ جەردەن تىماقشا كوتەرىپ الدى:
— سالەمەتسىز بە، مىرزا، — دەدى اقىرىن عانا. داۋىسى جۇمساق، ءسوزى مايدا، ءبىراق القىمىنان العان قولى كوزىن شاراسىنان شىعارىپ جانىن سىعىپ بارادى. بوتقا بەت مىرزانىڭ قىرىلداۋعا دا شاماسى كەلمەي ءوزى ءماديدىڭ قولىندا كەتتى دە، شوقپارى سىلق ەتىپ جەرگە ءتۇستى. — قورىقپاڭىز، مىرزا، مەن سىزگە تيمەيمىن، تەك وزگەگە ارناپ قازعان كورگە ەندى ءوزىڭىز كومىلەسىز، ءجۇرىڭىز، جارىق دۇنيەنى كورىپ قالىڭىز، — دەپ ەسىكتەن سىرتقا ءبىر-اق لاقتىردى. ونىڭ مىڭگىرلەپ ايتقان سوزىنە تۇسىنە الماي، — ايتار بولساڭ يمانىڭدى جوندەپ ايت، — دەپ قامشىمەن ءبىر تارتىپ ەدى، ول ەتپەتىنەن ءتۇسىپ ءماديدىڭ اياعىن قۇشاقتاي الدى. اياقتان تارتىپ قالىپ شالقاسىنان تۇسىرۋدەن دە دامەسى جوق ەمەس. سول دامەسى ءۇشىن ءمادي ەكى تارتىپ ەدى، كوككە ۇشىپ جەرگە ءتۇستى. اعاتايلاپ تۇرا قاشقانىمەن قۇتىلار جول تابا العان جوق. التىاتارىن كەزەي ۇستاپ قارسى الدىندا يمان تۇر. بار وشپەندىلىگىن كوزىنەن اتىپ، قولىنداعى جۇدىرىقتاي تاستى سەرمەگەلى سۇلدەرىن سۇيرەتىپ ءبىر جاعىنان قىز دا جاقىنداپ كەلەدى.
ادامنىڭ جانى قينالعان شاقتا ءوڭى الۋان ءتۇرلى قۇبىلادى ەكەن، جاڭا عانا گۇلدەي جايناپ تۇرعان قىز مىناۋ قاندى قول جاۋىنا كەگىن اتقان كەزدە ءوڭى اسپاننان اتىلىپ كەلىپ جەرگە تۇسكەن جاسىلعا ۇقساپ كەتتى. مۇمكىن ءماديدىڭ كوزىنە سولاي كورىنگەن بولار، ايتەۋىر ول ءوزىنىڭ قۇشاعىنان جاڭا عانا شىققان قىزدى تاني الماي اڭىرىپ قالدى. ول ەندى عانا بايقادى: قىزدىڭ سول جاق بەتىنە قامشىنىڭ ۇشى تيگەن ەكەن، سول قامشى تىلگەن جەردەن شىپ-شىپ شىققان قان ونىڭ قانىن شىمىرلاتىپ جىبەردى.
— قارا جۇرەكتىڭ باسىنان، نە قاق ماڭدايدان سوق.
قىز بايعۇس ايانعان جوق، جاقىنداي بەرە بار كۇشىمەن سەرمەپ كەپ قالدى، ءبىراق السىرەگەن قولى الىسقا سەرپە الماي تاسى دومالاپ اياعىنىڭ استىنا ءتۇستى دە ءوزى تالتىرەكتەپ بارىپ ءماديدى قۇشاقتاي الدى.
وسى كەزدە قورا سىرتىنان الدە كىمدەردىڭ كەركىلدەسكەن داۋىسى ەستىلىپ ەدى، قىز باسىن ءماديدىڭ كەۋدەسىنەن دە كوتەرىپ الدى.
— انە، مەنىڭ كورىمدى قازۋشىلار، قابىرشىلار...
— يمان، مىنا جەكسۇرىن جىبىرلاي قالسا جەر جاستاندىر، قارىنداس، سەن وسى جەردەن قوزعالما، — دەي سالىپ ءمادي بۇرىشتان باس باعىپ قاراپ ەدى، يىقتارىنا سالىپ العان كۇرەكتەرى بار ەكى جىگىت كەرىلدەسىپ كەلەدى ەكەن. كۇرەسكە تۇسەتىندەي ەكەۋى دە ەتەك-جەڭدەرىن بەلدەرىنە قىستىرىپ سىبانىپ الىپتى.
— لاعنات، سەندەرگە، لاعنات، سەندەرگە ەرگەن وزىمە لاعنات، — دەپ بىرەۋى ءوزىنىڭ ماڭدايىن ۇرعىلاي باستاپ ەدى، ەكىنشىسى ونىڭ بىلەگىنەن ۇستاي الدى.
— اۋ، جارقىنىم-اۋ، ءوزى شالاجانسار جانىمدى كۇيدىرمەسەڭشى. اۋليە ەمەسپىن، قۇداي ەمەسپىن، قاتىن ءۇشىن قان توگىس بولاتىنىن مەن قايدان بىلەيىن.
— ونى بىلمەسەڭ يت جەككەنگە ايدالۋدى ءبىل. مىرزامىز ءبىزدى الداعانمەن ەلدى الداي المايدى. ەل ءىزىمىزدى تاپپاي قويمايدى. سوندا شەلەك جالاعان سەن ەكەۋمىز تۇتىلىپ يت جەككەنگە كەتەمىز دە، ايران ىشكەن مىرزامىز قۇتىلىپ ەلدە قالادى. ءبىزدىڭ ءتىپتى جالاعان شەلەگىمىز دە جوق-اۋ، تىپتەن. ويباي-اي، سور ماڭدايىم-اي، بىزدەر نەتكەن ەسۋاس ەدىك، ءا؟
— اۋ، جارقىنىم-اۋ، قۇداي بار ەمەس پە؟ ول جىگىتتى شوقپارمەن ۇرىپ-ۇرىپ ولتىرگەن ءبىز ەمەس مىرزانىڭ ءوزى ەكەنىن ەل بىلمەسە دە قۇداي بىلەدى عوي.
— «بۇل زاماننىڭ زاڭى دا سالداقى» — دەپتى عوي قاراكەسەكتىڭ ءمادي دەيتىن ءبىر قاراقشىسى. قاراقشى بولسا دا سول اۋليە قاراقشى..، و، اقىلى ءبىر جۇمادان كەيىن كەلگەن اقىماق باسىم، ەندى قايتەيىن. ولاردىڭ وزىمنەن قورقىپ قاشقانىن، ءوزىمنىڭ قۋعانىمدى قىزىق كوردىم-اۋ مەن اقىماق.
— مىرزامىزدىڭ ءوزى ولاردى «قىتايعا ءوتىپ كەتىپتى» دەگەن لاقاپ تاراتامىز دەگەن ەدى عوي، مۇمكىن ەل سونداي لاقاپقا الدانار دا بىزدەر ءىزىمىز بىلىنبەي امان قالارمىز، بايبايلاي بەرمەشى.
— ونداي لاقاپقا الداناتىن ەلدىڭ ءبارى بىزدەي ەسالاڭ ەمەس.
— ءسوزدى قوي، ولەر جىگىت ءولدى، بولار ءىس بولدى، ەندى...
— جوق، ولەر جىگىت ولسە دە بولار ءىس ءالى بولعان جوق. ەگەر ەرتەڭگى كۇنى بۇل قىلمىسىمىز اشىلا قالسا ءبىزدى قۇتقاراتىن وسى قىز عانا. سوندىقتان قالايدا ونى ءتىرى الىپ قالۋىمىز كەرەك.
— ول سەنىڭ قاتىنىڭ ەمەس سايماران مىرزانىڭ قالىڭدىعى عوي. سوندا ونىڭ قالىڭدىعىن ەندى ءبىز تارتىپ الماقپىز با؟
ولار بىرەسە تۇرىپ، بىرەسە جۇرە سويلەسىپ وسىنداي كەركىلمەن جاقىنداي بەرگەن كەزدە ءمادي التى اتارىن كەزەي ۇستاپ بۇرىشتان شىعا كەلدى.
— ا، مىرزالار، كورلەرىڭدى امان-ەسەن قازىپ قايتتىڭدار ما؟ قولدارىڭ قاندانىپ، اۋىزدارىڭ مايلانىپ بولسا كۇرەكتەرىڭدى تاستاڭدار دا تىزەلەرىڭدى بۇگىندەر. ايتپەسە ەكەۋىڭدى ءبىر-اق وقپەن جايراتامىن.
ءماديدىڭ ءسوزى ولارعا جاي وعىنان كەم تيگەن جوق. ەكەۋى دە بەزگەك بولعانداي بەزەك قاعىپ دىرىلدەپ كەتتى. ەكەۋىنىڭ دە سويلەۋگە شاماسى كەلمەي يىقتاعى كۇرەكتەرىمەن جارىسا تىزەلەرى دە جەرگە تارس ەتتى.
— ءيا، مىرزالار، سويلەڭدەر.
— بىزدەر مىرزا ەمەسپىز، — دەدى جاساڭداۋى.
— ەندى كىمسىڭدەر؟ الدە كىسى جەيتىن قورقاۋسىڭدار ما؟
— سوعان جاقىنبىز.
شىندىقتى ايتقان وسى ءبىر اۋىز ءسوزى ءماديدىڭ وعان دەگەن اشۋىن قايتارىپ تاستادى. ويتكەنى مىنالارعا ەرگەنى ءۇشىن وزىنە ءوزى لاعنات ايتىپ كەلە جاتقان جاڭاعى وسى جىگىت بولاتىن. ءمادي ونىڭ سول ادالدىعىن اراشاشى كورسە دە ءوڭىن جىلىتا قويعان جوق.
— سەندەر تىرىدەي كومبەك بولعان قىزدى مەن بەرە المايمىن. كور قازىلعان سوڭ بوس كومىلمەۋگە ءتيىستى. سوندا ونىڭ ورنىنا كىمدى كومەسىڭدەر؟ ولگەن جىگىتتى مە؟ جوق، مىرزالار، سەندەر ول كوردى تىرىگە ارناپ قازدىڭدار، سوندىقتان ءولى جىگىتپەن بىرگە ۇشەۋىڭنىڭ ءبىرىڭ تىرىدەي كومىلەسىڭدەر. قانە، قايسىڭنىڭ جانازاڭدى وقيىن، — دەپ مىلتىعىن كەزەنىپ ەدى، جاڭاعى جىگىت وجەت ەكەن.
— مىقتىمسىنۋىن، ونداي ەر بولساڭىز ول سۇراۋدى انا سايماران مىرزاعا نەگە بەرمەيسىز؟ — دەپ ءماديدىڭ وزىنە دۇرسە قويا بەردى. ءمادي ونى ەگەستىرە تۇسكىسى كەلىپ، كىناسىن تۇسىندىرگىسى كەلىپ تۇرعانداي-اق داۋلاسا كەتتى. ويتكەنى ول سازايىن تارتقىزباي بۇلاردىڭ ەشقايسىسىن جىبەرمەكشى ەمەس، سوندىقتان قايسىسىنىڭ قانشالىقتى جازىقتى ەكەنىن ءبىلىپ الۋ ءۇشىن ولاردىڭ مىرزاسىن جاقتاپ وزدەرىن داتتاي جونەلدى.
— جار اشۋى جان اشۋى. جان اشۋى قاشاندا قاتال. اياۋ دەگەندى بىلمەيدى. مىرزالارىڭ جارىنان ايىرىلىپ جانى اشىنعان ادام، ول قان توگۋگە سوندىقتان باردى. ال، سەندەر نە ءۇشىن قان توكتىڭدەر؟ سەندەر ونداي نامىسىن قۋعان ادام ەمەس، ونىڭ ايتاعىنا ەرگەن يتسىڭدەر. يت تە ەمەس، كىسى جەيتىن قورقاۋسىڭدار، ادام بالاسى قولعا تۇسكەن قورقاۋدى ءتىرى جىبەرگەن ەمەس. سول سياقتى مەن دە سەندەردى ءتىرى جىبەرە المايمىن.
— جەتەر، ويباي، جەتەر جەرلەۋىڭ. مۇنان دا سول كورىڭە اپارىپ تەزىرەك جەرلە! — دەپ جىگىت ەكى قۇلاعىن باسا باقىرىپ ەتپەتىنەن جاتا كەتتى.
ءماديدىڭ ەكى قولى بىردەي قيمىلدايتىن. سولاقاي قولىمەن قامشىنى ەكى باسىپ ەدى، جىگىت ءمىز باققان جوق، بەتىن جەرگە باسا ءتۇستى. ونىڭ قايسارلىعىنا مانادان ىشتەي ريزا بولسا دا مىنا قيقارلىعى ونى ەرەگەستىرىپ جىبەردى. ءبىراق ەكى ءتۇرلى سەبەپپەن بۇل ەگەسى ۇزاققا بارعان جوق. بىرىنشىدەن، جاڭاعى جىگىت جانىنا قاتتى باتقان قامشىعا قايىسپاي قايسارلانسا دا ەڭكىلدەپ، الدە نەنى ايتىپ جەردى سابالاپ جاتىر. سول سوزدەردىڭ ىشىنەن «قۋ كەدەيلىك-اي، تۇبىمە جەتتىڭ-اۋ اقىرى» دەگەن ءسوزدى ءماديدىڭ قۇلاعى شالىپ قالدى. ەكىنشىدەن، تۋ سىرتىنان قىزدىڭ ىڭىرسي سويلەگەن داۋىسى شىقتى. ول بۇل جىگىتتىڭ باقىتسىز بەيشارا ەكەنىن، ءوزىنىڭ شەشەسىنەن جاستاي جەتىم قالعانىن، مىناۋ مالاي جىگىتتىڭ شەشەسىن ەمىپ وسكەنىن، سول شەشەنىڭ اق ءسۇتى ءۇشىن جالعىز بالاسى مۇنى ولتىرمەۋدى ءوتىنىپ جالىنىپ كەلەدى. ءمادي قىزدىڭ بۇل مەيىرباندىعىنا قايران قالىپ اڭ-تاڭ.
— مىنا ساسىق ءيتتى ات قۇيرىعىنا بايلاپ ءوزىم ولتىرەمىن. ءسالىم، مەن ەمگەن انانىڭ اق ءسۇتىن ەمگەنىڭ راس بولسا بايلا قولىن. موينىنا ارقاندى ءوزىم سالامىن، ات قۇيرىعىنا ءوزىم بايلايمىن.
ول وكسىپ تۇر، وكسىسە دە داۋىسى وكتەم. ونىڭ ءسالىم دەگەنى جاڭاعى وجەت جىگىت ەكەن. ول ورنىنان سۇيرەتىلە تۇرەكەلدى دە سول تۇرعان جەرىندە مەلشيىپ تۇرىپ قالدى.
— ءسالىم، مەن نە ايتىپ تۇرمىن؟ — دەدى قىز زىلدەنىپ. ءبىراق ءسالىم ءمىز باعار ەمەس. قىز ونى ۇرعالى ءماديدىڭ قولىنداعى قامشىعا جارماسىپ ەدى، ءمادي ونى قۇشاقتاي الىپ سابىرعا شاقىردى. ويتكەنى بۇلارعا نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن ءوزى دە ءالى بىلمەي تۇر. ۇشەۋىن سەمەيگە دەيىن جاياۋ ايداپ اپارىپ گۋبەرناتوردىڭ ءوز قولىنا تاپسىرار ەدى: زاڭى شاڭعا، ارى اقشاعا اينالعان مىنا زاماندا، سوناۋ جىگىتتىڭ ولىمىنەن باستاپ بار جالانىڭ ءوز باسىنا ۇيىلمەسىنە كىم كەپىل؟ جەردەگى قۇدايلاردىڭ كومەيىنە اقشا تىعىندالعان شاقتا اسپانداعى قۇدايدىڭ كوزى دە شاپراشتانىپ كەتەتىنىن تالاي كورگەن ەدىم عوي. انا بوتقا بەت مىرزانىڭ اكەسى ءبىر ءجۇز جىلقىسىن ساتسا سونىڭ اقشاسىمەن «قاسقىردىڭ اۋىزى جەسە دە قان، جەمەسە دە قان» دەپ بار جالانى مەنىڭ باسىما اۋدارماي ما؟ سوندا قالاي، سولاردىڭ جالاسىنان قورقىپ مىنالاردى جازاسىز جىبەرمەكپىن بە؟ جوق، ولاي ەتۋ مەنىڭ قولىمنان كەلە قويماس.
سونداي ويدا تۇرعان ءمادي ءبىر ساڭىلاۋ تاپقانداي بولىپ:
— سەن قولىڭدى بىلعاما، قارىنداسىم، بۇلاردى حالىقتىڭ ءوزى دە ايامايدى، — دەپ ەدى.
— جوق، اعاتاي، — دەدى قىز وكسي سويلەپ، — بۇلاردىڭ جارمەڭكەگە كەتكەن بولىپ ءبىر جۇمادان بەرى مەنىڭ جولىمدى توسىپ جۇرگەنىن ەل بىلمەيدى. بار اقيقات سوناۋ ولىكپەن بىرگە كومىلەدى دە وتىرىك لاقاپتار ورتتەي قاۋلايدى، قانعا تويعان قاسقىرداي ماسايراپ بۇلار كەتەدى.
قىز ءماديدى جاڭا قىلىعىمەن قايران قالدىرسا، ەندى مىنا سوزدەرىمەن باۋراپ بارادى. قىز دا ونىڭ كىم ەكەنىن بىلمەستەن قانداي ادام ەكەنىن تانىپ العان سەكىلدى. سوندىقتان ەكەۋى بۇرىننان مۇڭداس ادامدارشا تەز سىرلاسىپ كەتتى. قىزبەن سىرلاسا، سايماران مىرزانى تەكسەرە تۇرىپ ءماديدىڭ بىلگەنى مىناۋ بولدى. قىزدىڭ ولسە دە تيمەيتىن سىڭايى بارىن سەزگەن سايماران ەڭ اۋىر قاستىققا بەكىنەدى. ول ءۇشىن قىزدىڭ ءبىر وپاسىز جەڭگەسىن ساتىپ الىپ اڭدۋشى ەتىپ قويادى. قىز قانشا ساقتانسا دا اڭدىعان جاۋ الماي قويمايدى. ول قىزدىڭ جىگىتكە جازعان سوڭعى حاتىن قولعا ءتۇسىرىپ قىزدىڭ حاتتاعى «مەن دايارمىن. تەك جارمەڭكەگە كەتەتىندەر كەتىپ بولسىن، وعان دەيىن سەن اتتاردى جاراتا بەر. بىزدەر كوزگە تۇسپەۋ ءۇشىن ەلسىزبەن، ءبىزدىڭ قىستاۋدىڭ ۇستىمەن حانتاۋىنا وتەمىز دە ونان قارقارالىعا بەتتەيمىز. مۇنىڭ ءبارى ەلدىڭ ايتىسىنا قاراعاندا التى كۇندىك جول. جولشىباي پىشەنشىلەردەن قورەكتەنىپ وتىرارمىز، دەگەنمەن ازىق-تۇلىگىڭدى سايلاپ ال. سۋسىنعا الارىڭ سىقپا قۇرت بولسىن» دەگەن ءسوزىن سايمارانعا جەتكىزەدى. قىزدىڭ قاشان، قايدا، قالاي قاشاتىنىن ءبىلىپ العاننان كەيىن سايماران قوياندى جارمەڭكەسىنە كەتكەن بولىپ كەتىپتى دە، ءبىر جۇمادان بەرى وسى تاۋدا قىزدىڭ كەلەر جولىن توسىپ جاتىپتى. بۇل شىندىقتى ايتقىزۋ ءۇشىن ءماديدىڭ قامشىسى ونىڭ ارقاسىندا ناجاعاي بولىپ تالاي وينادى. «تاياقتىڭ ايۋعا دا ناماز ۇيرەتكەنى راس» ەكەن، ءماديدىڭ قامشىسى سايماراننىڭ ايتپاعان شىندىعىن قالدىرعان جوق. ول ءبىر جۇما بويى سارعايا كۇتكەن تىلەگىنە بۇگىن ساسكە تۇستە جەتىپتى. قىز بۇلاردى كورە سالا قاشا جونەلگەن ەكەن، قاتارىندا كەلە جاتقان جىگىتتىڭ اتى وماقاسا قۇلاپ مويىنى ءۇزىلىپتى. قىز قايتا ورالىپ كەلىپ جىگىتتى مىنگەستىرە جونەلگەنشە، سايماران كەلىپ جەتىپتى دە جىگىتتى شوقپارمەن سوققىلاپ قۇلاتىپتى. مىنا قورا قىزدىڭ ءۇيىنىن قوراسى ەكەن. قولعا ءتۇسىپ موينىنا شىلبىر ورالعان قىز ولاردان جالعىز عانا تىلەك تىلەپتى. جانىمدى قالدىر دەپ جالىنبايمىن، سوناۋ قىستاۋدا مەنىڭ ءۇيىم بار. مەن سول ۇيدە تۋىپ ەدىم، سول ۇيدە ولەيىن، كوزىمە ءبىر كورسەتىڭدەر دە ەلىگىمدى سول ءۇيدىڭ ىرگەسىنە كومىڭدەر» دەپتى. قىزدىڭ بۇل تىلەگى سايماراننىڭ ەرتەڭگى كۇنىن ويلاعان ارام ويىنا ساي كەلىپتى دە تىلەگىن قابىلداعان بولىپ وسى قوراعا الىپ كەلىپتى. ەندى ەكى بوزداقتىڭ ءبىرىن ولىدەي، ءبىرىن تىرىدەي كومىپ تاستاپ جارمەڭكەسىنە تايىپ تۇرماقشى ەكەن.
— ءىزىڭدى بۇركەۋدىڭ امالىن جاقسى تاپقانسىڭ، مىرزا، امال نە، سورىڭا بىزدەر تاپ بولىپپىز. ەگەر، ءبىز قويا بەرسەك قوي ءىزىڭ زىم-زيا جوعالادى دا سەن تارتاتىن جازانى باسقا بىرەۋ تارتىپ، سىبىرگە ايدالادى. ءارى ءوزىڭدى بوساتىپ، ءارى سەن ءۇشىن ايدالاتىن ادامدى قۇتقارۋدىڭ جولىن قايدان تاپسام ەكەن.
قىز وتتى كوزىمەن ماديگە جالت قارادى:
— ءسىز ءوزىڭىزدى ءوزىڭىز نە ءۇشىن قورلاپ تۇرسىز؟
— سابىر، شىراعىم، سابىر. سەن بۇل ۇشەۋىن ەندى بولە المايسىڭ. ات قۇيرىعىنا بايلاساڭ ۇشەۋىن بىردەي بايلايسىڭ، بوساتساڭ ۇشەۋىن بىردەي بوساتاسىڭ. سەن سونى ويلاي بەر، مەن ولىكتى جەرلەتىپ كەلەيىن.
ءماديدىڭ اۋىزىنان سول ءسوزدىڭ شىعۋى مۇڭ ەكەن، كور قازعىشتار تۇرا جونەلدى. ولاردىڭ نەگە اسىققانىن سەزبەستەن سايماراندى الدىنا سالىپ ءمادي دە كەتتى.
قىزدىڭ كوزى ۇزاپ بارا جاتقان ماديدە، ويى استان-كەستەن. بەيتانىس ادامداردى دا لەزدە باۋراپ الاتىن نەتكەن سيقىرلى ادام بۇل؟
قىز ىشىنەن سونى ايتتى دا، اۋلاقتا اتتاردى وتتاتىپ تۇرعان يمانعا جاقىندادى:
— اعاي، اعات بولسا الدىن الا كەشىرىم سۇرايمىن، ءسىز مىلقاۋ ەمەسسىز بە وسى؟
— ءيا، سەندەي قىزداردى كورگەندە ۇستاپ قالاتىن ۇستامالى مىلقاۋلىعىم بار، سەن ونى قايدان بىلە قالدىڭ؟
يمان سونى ايتىپ جاقىنداي ءتۇسىپ ەدى، قىز سەسكەنىپ كەيىن شەگىندى:
— كەشىرىڭىز، اعاجان، مەن ءسىزدى مانادان بەرى ءۇن قاتپاعان سوڭ سولاي ويلاعان ەدىم، كەشىرىڭىز.
— مەنىڭ ءتىلىمدى بايلاعان سەن.
— استاعىپرالدا. مەن سىزگە نە جازدىم؟
— سەن وتە جۇمباق جانسىڭ. سول جۇمباعىڭنىڭ شەشۋىن تابا الماي قينالعان جانىم ءتىلىمدى بايلاپ تاستادى.
— جۇمباق؟ — دەدى قىز وزىنە ءوزى تاڭدانا قاراپ، — مەنىڭ نەمەنەم جۇمباق؟
— ءوزىڭ دە جۇمباق، ءسوزىڭ دە جۇمباق. اسىرەسە سۇيگەنىڭنىڭ ولىمىنە كۇيىنگەن ءتۇرىڭ جۇمباق.
يمان تاۋىپ ايتتىم، تابجىلماستاي ەتىپ ايىبىن بەتىنە باسىپ ايتتىم دەگەن ويدا ەدى، ولاي بولماي شىقتى. قىز كوزىنىڭ جاسىن توگە تۇرىپ سۋىق جىميىسپەن مىرس ەتتى دە ءمادي كەتكەن جاقتى نۇسقاپ يەك قاقتى:
— وندا ءتىلىڭىزدى مانادان بەرى بوسقا بايلاعان ەكەنسىز، تەزىرەك شەشىڭىز دە اناۋ اعايدىڭ ءاتى-جونىن ايتىپ جىبەرىڭىز.
يمان قىزدىڭ بۇل سوزىنە تۇسىنە الماعان ءتۇر كورسەتىپ:
— ءتىلدى بوسقا بايلاعانى قالاي؟ — دەپ ەدى.
— ساۋالىما جاۋاپ بەرىڭىز، — دەدى قىز پاڭدانىپ.
ونىڭ بۇل قىلىعىنا يماننىڭ ەگەسكىسى كەلىپ ەدى، قىزدىڭ كوزىندەگى جاستى كوردى دە جۋاسىپ قالدى:
— ول اعايىمىز، الگى ءبىر جار باسىندا جالپىلدايتىن جامان قۇس ەكەۋى اتتاس.
— جاپالاق پا؟
— ناق سولاي.
قىز كۇرسىنە سويلەپ تۇر.
— اتى جاپالاق بولسا دا ءوزى سۇڭقار ەكەن.
يمان قۇربان بولعان جىگىتتىڭ ولىمىنە قايعىرعانىن كورە الماي قىزبەن ىشتەي وشتەسۋدە ەدى، سوندىقتان ول قىزدى ءان سوزىمەن تۇيرەمەك بولىپ ءوزىنىڭ ادەمى قوڭىر داۋىسىمەن اقىرىن اندەتە جونەلدى؛
الاتاۋ كەيدە قارلى، كەيدە قارسىز،
ەر جىگىت كەيدە مالدى، كەيدە مالسىز.
ءداريانىڭ جاردى سوققان تولقىنىنداي،
كوز سۇزگەن كورىنگەنگە كوڭىل ارسىز.
ونىڭ بۇل ءاندى نە ويمەن ايتىپ تۇرعانىن قىز سەزىپ قالعان ەكەن:
— تاعى دا لاعىپ كەتتىڭىز، — دەپ ءاندى اياقتاتپاستان ءبولىپ جىبەردى.
— لاققانى قالاي؟ — دەدى يمان اڭىرىپ.
— سىزدە سويلەيتىن ءتىل دە بار، كورەتىن كوز دە بار. تەك ويلايتىن ميىڭىز شامالى ەكەن.
— اپىر-اي، ءا، سەنەن باسقا قىزداردىڭ بارلىعى تۇلا بويىڭ تولعان، قارا باقايىڭا دەيىن اققان مي دەۋشى ەدى، الداعان ەكەن-اۋ الباستىلار. مۇمكىن كوز دەپ تۇرعانىڭ جارانىڭ ورنى شىعار، ماڭدايىما انىقتاپ قاراشى، — دەپ يمان باسىن ەڭكەيتىپ ەدى، قىز سەسكەنگەندەي ىرشىپ شەگىنىپ كەتتى.
— كوزىڭىز جوق بولسا مەنىڭ كۇيىنگەن ءتۇرىمنىڭ قانداي ەكەنىن كورمەس ەدىڭىز. كوزىڭىز بار. تەك مەنىڭ جۇمباق كورىنۋىمنىڭ ەكى ءتۇرلى سەبەبى بارىن بىلۋگە ميىڭىز جەتپەدى.
— ميىم ءالى دە جەتىسىپ تۇرعان جوق، سول ەكى ءتۇرلى سەبەپتى اشىعىراق ايتۋعا بولماس پا ەكەن؟
قىز اۋىق-اۋىق يمانعا كوز تاستاي تۇرىپ ءسال ويلانىپ الدى دا، ايتۋعا بەكىندى.
— وپات بولعان جىگىت مەنىڭ سۇيگەنىم ەمەس، جول سەرىگىم ەدى. ءارى ول قۋعىنشىلار جاقىنداعان كەزدە «مەن سەنى الداعان ەدىم، كەشىرە گور، جانىم» دەدى ەڭىرەپ. ونىڭ نە ءسوز ەكەنىن ءالى بىلگەنىم جوق، بىلمەسەم دە سول «الدادىم» دەگەن ءسوزى جۇرەگىمە مۇز بوپ قاتىپ قالىپتى. ءسىز سونىڭ بىردە-بىرىن بىلمەستەن مەنى بوسقا كىنالاپ تۇرسىز.
— سولاي ما؟
— ءوزىم ولگەن ادام ەدىم، باعىما سىزدەر تاپ بولدىڭىزدار دا ءتىرى قالدىم. ءسىز ءولىپ تىرىلگەن ادامنىڭ شاتتىعىندا شەك بولمايتىنىن بىلمەي تاعى شاتاستىڭىز. ەگەر ءومىردىڭ شاتتىعىنا شالقي قالساڭىز ءولىمنىڭ قايعىسىنا ءوزىڭىز قالاي كۇيىنەر ەدىڭىز؟ نە بولماسا ءولىمنىڭ قايعىسىنا باتساڭىز ءومىردىڭ شاتتىعىنا ءوزىڭىز قالاي شاتتانار ەدىڭىز؟ سىزگە مەنىڭ كۇيىنگەن ءتۇرىم جۇمباق بولىپ كورىنگەندە شاتتىعىمنىڭ شالاعاي ءتۇرى نەگە جۇمباق بولىپ كورىنبەدى؟ الدە ءسىز كۇيىنىشتىڭ عانا جوقتاۋشىسى ما ەدىڭىز؟
يمان نە دەرىن بىلمەسە دە جەڭىلگەنىن سەزدىرگىسى كەلمەي:
— سەن قىز قاراكەسەكتىڭ قازىبەك دەيتىن شەشەنىن ەستۋىڭ بار ما؟ — دەپ ەدى.
— قاراكەسەكتىڭ قازىبەگىن بىلمەيمىن، بۇكىل قازاقتىڭ قاز داۋىستى قازىبەگىن ەستۋىم بار، — دەدى كەكەسىنىن تۇرىنەن دە كورسەتىپ.
يمان قىزدىڭ ورەسى قانداي ەكەنىن وسى سوزىنەن بايقادى دا، ءوزىنىڭ دە ايتىپ تۇرعانى سول قازىبەك ەكەنىن ايتا العان جوق.
— سول قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ شوبەرەسى ءمادي دەگەندى بىلەسىز بە؟
— سىرتىنان ەستۋىم بار، — دەپ قىز ەندى عانا وعان جىلى جۇزبەن قاراي قالدى. — ونى نە ءۇشىن سۇرادىڭىز؟
— سوعان ۇقسايتىن جەز تاڭداي ەكەنسىڭ، سونىڭ جيەنى ەمەسسىڭ بە؟
— ءماديدىڭ جەزتاڭداي ەكەنىن بىلسەڭىز ءوزىن جاقسى بىلەتىن بولدىڭىز، سولاي ما؟.. جالىنامىن، جاسىرماي شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى، ءماديدى شىن بىلەسىز بە؟ — دەپ قىز ىنتىعا ءتۇستى.
بۇلاردىڭ جاڭا قىزعان اڭگىمەسىن جانازاشىلاردىڭ كەلۋى ءبولىپ جىبەردى. يماننىڭ قىز سۇراۋىنا بەرەر جاۋابى دا ايتىلماي قالدى. ءمادي كىسى ولتىرگىش باتىرلاردى الدىنا سالىپ ايداپ كەلەدى. ءسىرا سونىڭ سوققىسىنا قاتتى ۇشىراعان بولۋ كەرەك، انا ۇشەۋىنىڭ تەك سۇلدەرى عانا قالىپتى. ۇشەۋىنىڭ دە تەك «تۇياقتارى» عانا قىبىرلايدى. ۇشەۋىنىڭ دە كوزدەرىندە جاس، ۇشەۋىنىڭ دە باسى-كوزىن تەر باسىپ، سايماران مۇلدەم ساسىپ كەتىپتى.
وعان سەبەپ بولعان مارحۋم بولعان جىگىتتىڭ باسى. ماديلەر بارعان شاقتا ءمايت قابىرعا سالىنا باستاعان ەدى. باستىڭ ورنىندا قانسوقتالانىپ، جامان تۇماقتىڭ قۇلاعىنداي سالپىلداعان بىردەڭەنى ءماديدىڭ كوزى انادايدان شالىپ قالدى. كوزىنە ىلىنگەندى جىبەرمەيتىن ادەتىمەن ول جەتىپ بارىپ قاراپ جىبەردى دە، جانى ىرشىعانداي ءوز بەتىن ءوزى جەڭىمەن سارت ەتكىزدى. ولىككە قايتىپ قاراي العان جوق، كوزىن جەڭىمەن كولەگەيلەپ الىپ شەگىنە جونەلدى: «اللا، اللا» دەگەن ءبىر ءسوزدى قايتا-قايتا كۇبىرلەپ بارادى. باسقا ءسوز اۋزىنا تۇسەر ەمەس، ءوزىنىڭ نە ايتىپ، قايدا كەتىپ بارا جاتقانىن ءوزى دە بىلمەيتىن سەكىلدى. ءبىر كەزدە ونىڭ:
— و، سۇم زامان! — دەگەن داۋىسى اسپاندى جارا، دالانى جاڭعىرىقتىرا ساڭق ەتتى، — سۇم زامان-اۋ، سەنەن مەنىڭ كۇتكەن ازاتتىعىم ادامداردىڭ وسىنداي اڭعا اينالعانى ما ەدى؟.. ەي، جاساعان!.. سەن بە مىناۋ ەكى اياقتى جىرتقىشتاردى جاراتقان؟ جىرتقىش ەتىپ جاراتساڭ ادام دەگەن اتتى نەگە بەردىڭ بۇلارعا، نەگە؟.. نەگە؟..
ول سونان باسقا ءسوز تاپپاي، شەگىنە، ۇزاپ بارىپ اسپانداعى قۇدايعا ارىزى جەتە قويمايتىنىن ەندى عانا سەزگەندەي كەنەت توقتاي قالدى دا قابىرعا قاراي ۇمتىلدى. ءمايتتى ونىڭ كوزىنە ەندى تۇسىرگىسى كەلمەگەن بولۋ كەرەك، انا ۇشەۋى توپىراقتى بۇرقىراتا سالىپ جانتالاسىپ جاتىر. ءمادي كەلە كيلىكتى دە ۇشەۋىن قامشىنىڭ استىنا الىپ سارتىلداتا جونەلدى. ولار قارسىلاسا قالسا وق جۇمساپ قان قۇستىرۋدان دا تايىنار ەمەس. سونى سەزگەن انالاردىڭ قارسىلاسار تۇك قايراتى بولعان جوق، تەك اۋىزدارى ىرسيىپ، مۇرىندارى پىس-پىس ەتەدى. دەگەنمەن ماناعى ءسالىم دەگەن جىگىت ولەرمەندىك جاسادى. ول ءبىر كۇرەك توپىراقتى ءماديدىڭ بەتىنە شاشىپ جىبەردى دە تۇرا ۇمتىلدى. ءبىراق، ءماديدىڭ قارسى سارت ەتكەن اياعى ونىڭ كۇرەگىن اسپانعا ۇشىردى دا ءوزىن شالقاسىنان ءتۇسىردى.
سونان كەيىن ەشقايسىسىنىڭ جالىنۋعا دا شاماسى كەلگەن جوق.
— ۇشەۋىڭدى ءبىر قىزدىڭ قولىمەن ولتىرەمىن، جۇرىڭدەر، — دەدى ءمادي تىستەنىپ. شىنىندا ول بۇلارعا ءولىم جازاسىن كەسۋگە دە ءازىر.
قىز ونىڭ سونداي ويدا كەلگەنىن سەزگەندەي سايماراننىڭ كىندىك تۇسىنان ءبىر تەۋىپ ىڭق ەتكىزدى دە:
— بار، ءوز اتىڭ مەن مەنىڭ اتىمدى بەرى الىپ شىق، — دەپ تاعى ءبىر تەپتى.
— اتىڭ قانشا جۇيرىك بولسا دا وقتان قۇتىلمايدى، ونى دا ەسكەرگەيسىڭ، مىرزا، — دەپ ءمادي دە ونى سوزبەن ءبىر اتىپ سالدى.
سايماران سۇلدەرىن سۇيرەتىپ بارىپ قورادان جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتكەندەي سۇلۋ ەكى سايگۇلىكتى الىپ شىقتى. ەكەۋى دە وقتاۋداي بولىپ جاراعان، ەكەۋى دە ويناقتاپ جەر تارپيدى. سايماراننىڭ اتقا وزدىگىنەن ءمىنىپ قاشا جونەلەتىن قاۋقارى بولسا ونىڭ كۇرەڭ اتى وققا جەتكىزبەيتىن ءتۇرى بار. قىز ءوزى اتىن اكەلىپ ءۇن قاتپاستان يماننىڭ قولىنا ۇستاتتى دا سايماراننىڭ اتىن شارباققا بايلاتتى. ول ءقازىر شيرىعىپ الىپتى. شيرىققان شاعىندا شىرايلانىپ كەتەدى ەكەن. وزىنەن باسقانى ءقازىر كوزىنە دە ىلەر ەمەس، ءوش الۋدان باسقانى ويلايتىن دا ەمەس، ەرىنىڭ قاسىنا ءىلۋلى جۇرگەن ءوزىنىڭ ون ەكى تاسپادان ورىلگەن ءورىمى وق جىلانداي، وتكىرلىگى — قىلىشتاي قامشىسىن قولىنا الدى دا ءسالىم مەن ونىڭ قاسىنداعى ساقالدى جىگىتكە جاقىندادى.
— سەن ەكەۋىڭ مىنا مالعۇندى اتىنىڭ قۇيرىعىنا مىقتاپ بايلاپ بەرەسىڭدەر، مەن ونى ەلدىڭ شەتىنە جەتكەنشە سابالاپ قۋامىن، وعان دەيىن ءوزىنىڭ تامتىعى دا قالماس. ال وزدەرىڭە ايتارىم وسى كورگەندەرىڭنىڭ بارلىعىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن بۇكپەي ەلگە جايا باراسىڭدار، جاندارىڭ سوندا عانا قالادى. جاسىرساڭدار بار جالاسىنا وزدەرىڭ قالاسىڭدار. وسىنى اكەمە دە ايتا بارىڭدار دا سالەم دەڭدەر. اقيرەتتە بولماسا بۇل دۇنيەدە مەنى كورەمىن دەپ ويلاماسىن دا ىزدەمەسىن.
قىز ءسوزىنىڭ اقىرىن ايتا الماي جاسقا بۋلىعىپ قالىپ ەدى، ءسالىم ەڭىرەپ قويا بەردى.
— باۋىرىم، «ولتىرمە» دەپ جالىنبايمىن، ءولتىر دەپ جالىنامىن. تەك جاساقبايدىڭ تابانىنا سالما. ول ءۇشىن وسى ارادا ءوز قولىڭمەن مەنى ءولتىر، نە سول اتتىڭ قۇيرىعىنا مەنى دە بايلاپ جىبەر، جىبەر... جىبەر! — دەپ بار زارىن توگە تەڭسەلىپ كەلىپ قىزدىڭ الدىنا قۇلاپ ەدى، قاسىنداعى ساقالدىسى كەلىپ ەتپەتىنەن ءتۇستى. قىزدىڭ تۋعان اعاسىنا دا قايىساتىن ءتۇرى جوق:
— لاعناتتار! ماعان نە بەتتەرىڭمەن جالىناسىڭدار، — دەپ ەكەۋىن ەكى تارتتى دا تەرىس اينالىپ كەتتى.
ءماديدىڭ مانادان تابا الماي جۇرگەن جولىن ءسالىمنىڭ جاڭاعى ءبىر ءسوزى تاۋىپ بەرگەن سەكىلدى. ويلاپ قاراسا قىزدىڭ بۇل قاتال ۇكىمىنە كونۋگە ياعني سايماراندى ولتىرۋگە بولمايدى ەكەن. ويتكەنى ونىڭ اكەسى جاساقباي قاتالدىعىنان قاسقىرباي اتالىپ كەتكەن سوتقار ەكەنىن ءمادي سىرتىنان جاقسى بىلەتىن. بالاسىنىڭ ات قۇيرىعىنا بايلانىپ بارعانىن كورسە ول مىنا ەكەۋىن تىرىدەي جەيدى، وزىنەن قالعانىن يتتەرىنە جەگىزەدى. ءارى وسىنىڭ ءبارىنىڭ جالاسىن ول ءماديدىڭ ءوز باسىنا اۋدارىپ كەتۋى مۇمكىن، ويتكەنى، بويىنا قارۋ اسىنىپ، بەلىنە قانجار بايلاپ جۇرەتىن بۇكىل سەمەي گۋبەرناسىندا ءبىر ءوزى عانا. ونى ەل دە، وكىمەت تە بىلەدى. ەگەر «جاساقبايدىڭ بالاسىن ات قۇيرىعىنا تىرىدەي بايلاپ جىبەرىپ، ونىڭ قالىڭدىعىن الىپ كەتىپتى» دەگەن لاقاپ تاراسا دالانىڭ دا، قالانىڭ دا ايتارى «بۇل ءماديدىڭ قيمىلى» دەگەن ءبىر-اق ءسوز. كۇيىنگەندەردىڭ دە، سۇيىنگەندەردىڭ دە ايتارى وسى. جاساقباي ماديدەن قانشا يمەنسە دە بالاسىنىڭ ولىمىنە شىداماي ونان كەك الۋ ءۇشىن مالىن سۋداي شاشادى، ساتىلمايتىن وكىمەتتىڭ زاڭى دا، ەلدىڭ سالتى دا جوق. ءمادي سونى ويلاپ سايماراندى قالايدا ءتىرى الىپ قالۋعا بەكىندى دە، قىزدى ءبىر قولىمەن قۇشاقتان تۇرىپ سويلەي جونەلدى:
— تىلەكتەرىڭ ات قۇيرىعىنا بايلاۋ بولسا وعان قولدارىڭدى مەن-اق جەتكىزەيىن. ول ءۇشىن سەندەر قارىنداستىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداۋىنا جۇرىڭدەر. مانا ءوزىن بايلاعان ارقاندارىڭنىڭ ءبىر ۇشىن بۇعالىق ەتىپ مىرزالارىڭنىڭ موينىنا سالىڭدار دا، ءبىر ۇشىن اتىنىڭ قۇيرىعىنا بايلاڭدار. ارام ويمەن ارقاندى شالا بايلاساڭدار ارقالارىڭنان تاسپا تىلەمىن. قانە، تۇرىڭدار، — دەپ قامشىسىن بەزەي جاقىنداپ ەدى، ەكەۋى دە اتىپ تۇرەكەلدى.
— ا، قۋراتقان قۋ قۇداي، — دەدى ساقالدىسى نازالانىپ. ءسالىمنىڭ شاماسى نازالانۋعا دا كەلگەن جوق، ماناعى قايسارلىقتان دا ىشتەڭە قالماپتى. ءماديدىڭ ەندىگى ءبىر ويلاعانى وزدەرىنىڭ كەلەشەگى ەكەنىن ونىڭ ەكەۋى دە سەزگەن جوق، تەك بۇيدالاعان تايلاقتاي ەلبەڭدەپ ماديگە ەردى دە كۇرەڭ اتتىڭ قاسىنا كەلدى.
— الدىمەن ەكەۋىڭ اتتىڭ قۇيرىعىن قىزداردىڭ بۇرىمىنداي ەكى تارام ەتىپ ورىڭدەر دە ارقاندى سوعان قازىقباۋ شالىپ مىقتاپ بايلاڭدار. قايتالاپ ايتامىن، شالا بايلاساڭدار قولقالارىڭدى مىنانىڭ ىشىندەگى قورعاسىنمەن ۇزەمىن.
ءمادي ولارعا ايتقاندارىن ىستەتىپ، الا ارقاندى ات قۇيرىعىنا بايلاتقاننان كەيىن تۇزاقتالعان ۇشىن اكەلىپ قىزدىڭ قولىنا ۇستاتتى. قىز ويلانعان جوق، بۇعالىقتى ءماديدىڭ قولىنان جۇلىپ الا سالا سايماراننىڭ موينىنا تاستاپ كەپ جىبەردى. ونىڭ ءقازىر وشپەندىلىكتىڭ لاپىلداعان وتىنا اينالىپ كەتكەندىگى سونداي، مولدىرەگەن كىشكەنتاي قارا كوزى دە، تىزىلگەن اق مارجانداي تىستەرى دە، ءتىپتى ءسال سۇيىرلەۋ كەلگەن ادەمى مۇرنى دا، كوزگە زورعا ىلىنەتىن جىڭىشكە قارا قاسى دا، ءتىپتى جۇپ-جۇمىر دەنەسىنىڭ بۇكىل قيمىلى دا قارا بۇلتتى قاق جارعان ناجاعايدىڭ جارقىلىنا ۇقساپ سايماراندى جەرگە سىلق ەتكىزدى. ونىڭ ۇشىپ بارىپ كۇرەڭ اتتىڭ جۇگەنىن سىپىرىپ العان قيمىلىنا دا كوز ىلەسكەن جوق. جاياسىنا كەلىپ سارت ەتكەن قامشى جانىنا قاتتى باتتى ما قالاي كۇرەڭ ات جانۋار شىڭعىرا شاپشي جونەلدى. ءماديدىڭ كۇتكەن شاعى وسى ەكەن. ول وزگە تۇگىلى ءوزىنىڭ دە كوزى ىلەسپەيتىن شاپشاڭ قيمىلىمەن بەلىندەگى قانجارىن سۋىرىپ الا سالا سايماراندى سۇيرەي جونەلگەن ارقاندى شاۋىپ جىبەردى. ارقان ەسكى ەدى، ەسكى بولسا دا شەتكى ءبىر بۇراۋى كەسىلمەي كەتتى.
ماديدەن مۇنى كۇتپەگەن قىزدىڭ جانى ىرشىپ، داۋىسى ساڭق ەتتى.
— اعاجان-اۋ، قانجارىڭىزدى قايدا جۇمسارىڭىزدى بىلمەگەنىڭىز قالاي؟
ءمادي قىزدىڭ بۇل سۇراۋىنا جاۋاپ بەرگەن جوق، كوزى يەسىن قاڭباق قۇرلى كورمەي جۇيتكىپ بارا جاتقان كۇرەڭ اتتا. تەز قۋىپ كۇرەڭ اتتى اتىپ قۇلاتۋدان باسقا جول قالماعان سەكىلدى. ول سونى ويلاپ اتىنا مىنە جونەلگەن كەزدە سايماران قالىپ قويدى دا كۇرەڭ ات سامعاپ كەتە باردى.
ءمادي اعىزعان بويىمەن بارىپ اتىنان تۇسە سالا سايماراننىڭ باسىن سۇيەپ ەدى، ول جانسىز دەنە سەكىلدى قايتادان سىلق ەتتى. ەكى قولى موينىنداعى ارقانعا جابىسىپ قاتىپ قالىپتى. ءمادي ارقاندى سايماراننىڭ موينىنان سىپىرىپ الىپ لاقتىرىپ تاستادى. باسقا جاردەم قولىنان كەلەر ەمەس، ويتكەنى سايماراننىڭ ساسىق ءيىسى ماڭايلاتپادى. ونىڭ قۇلاعان جەرى قالىڭ سەلەۋدىڭ اراسى ەدى. جەلمەن جەلپىنىپ، شۋداداي جەلكىلدەپ تۇرعان قالىڭ سەلەۋ سايماراننىڭ قيمىلىن، شەگىنشەكتەپ اۋلاقتا تۇرعان ءماديدىڭ كوزىنە تۇسىرگەن جوق.
— توپىراعىڭ تامۇقتىڭ وتى بولسىن، ەكى اياقتى جانۋار. مەنىڭ قانجارىم بولماسا سەنىڭ ەلىڭ سۇيەگىڭدى دە تابا المايتىن ەدى. ەندى ولىگىڭدى قۇدىققا تاستاپ كەتسەك كەيىن ەلىڭە ءبىر تابىلارسىڭ. ەي، مىنانىڭ جالاسى سەندەرگە قالماس ءۇشىن مەن اتامىن دا كەتەمىن، سەندەر ولىگىن سۇيرەتىپ اپارىپ وسى اۋىلدىڭ سۋ ىشەتىن قۇدىعىنا تاستاڭدار.
ءمادي ونى ايتىپ شىن اتاتىنداي-اق التىاتارىن سىرتىلداتىپ ەدى سايماران باسىن كوتەرىپ، باقىرىپ قويا بەردى. ءسىرا، جاڭاعى ءبىر كەزدە جانى كوزىنە كورىنگەن بولۋ كەرەك، ول ءماديدىڭ اياعىن قۇشاقتاي الىپتى. اعاتايلاپ، الدەنەنى ايتىپ بىلدىر-بىلدىر ەتەدى، بىرەسە جىلايدى، بىرەسە كۇلەدى، بەتىن ءماديدىڭ ەتىگىنە باسىپ الىپ قايتا-قايتا سۇيەدى. ءوزىنىڭ مىڭ جارىم جىلقىسى بار ەكەن، بۇل ىستەگەن جاقسىلىعىم ءۇشىن، ولىمنەن قۇتقارعانى ءۇشىن سول، مىڭ جارىم جىلقىنىڭ قاق جارتىسىن بەرەتىنىن ايتىپ زارلايدى. وسىعان كەلگەندە ءماديدىڭ شىدامى تاۋسىلدى. ەتىگىنىڭ باسىنان ورلەي سۇيگەن اۋىزى شالبارىنىڭ اۋىنا جاقىنداعان كەزدە تىزەسىمەن ءبىر قاعىپ جىلقىسىنىڭ قۇلاعىنا قوساقتاپ اكەسىن ءبىر سىبادى دا ءجۇرىپ كەتتى. ونىڭ سايمارانداي مىرزامەن قوشتاسقان ءتۇرى وسى عانا. ول قورا باسىندا قالعاندارعا جاقىنداي بەرە قىزدىڭ جاڭاعى سۇراۋىنا بەرەر جاۋابىن ايتا كەلدى.
— قالقام، سەنىڭ تىلەگىڭە قارسى كەلۋ نيەتى مەندە بولعان جوق. مەن جۇيرىك اتتى قىران بۇركىتتەي، قىران بۇركىتتى سۇلۋ ايەلدەي، ول ۇشەۋىنىڭ جانىن ءوز جانىمداي كورۋشى ەدىم. كۇرەڭ ات شىڭعىرعان كەزدە سول ادەتىم بيلەپ كەتتى. ەكىنشىدەن مىنا ەكى بەيباقتى ايادىم. بالاسىنىڭ ات قۇيرىعىنا بايلانىپ بارعانىن كورسە جاساقباي بۇلاردى يتكە تالاتىپ ولتىرەدى. ءبىز بۇل ەكەۋىن سول اجالدان قۇتقاردىق، ەندى بۇلار سايماراننىڭ مالايى ەمەس، كىسى ولتىرگەن قىلمىسىن بۇركەۋ ءۇشىن سايماران بۇلاردىڭ ق ۇلى بولىپ وتەدى. بىزگە سول قاناعات، ءبىزدىڭ بارار جەرىمىز الىس ەدى، قوش ايتىسايىق.
قىز تۇڭعىش رەت وسى ارادا، ءدال وسى سوزدەن كەيىن عانا ماديگە وتتى كوزىمەن جالت قارادى.
— نە-مە-نە؟ — دەگەن اۋىر مۇڭدى اششى داۋىسى ءمادي جۇرەگىن ءدىر ەتكىزدى. — سوندا ءسىز مەنى مىنالاردىڭ قولىنا تاستاپ كەتپەكسىز بە؟ وندا ازاماتتىعىڭىزدى مەنىڭ كەبىنىم ەتىپ جاڭاعى دايار كورگە نەگە كومە سالمادىڭىز؟
ءمادي اتىنان تۇسە سالا ۇمتىلىپ كەلىپ ونى قۇشاقتاي الدى:
— كەشىر، باۋىرىم، كەشىرە گور، — باسقا ءسوز تابىلماي القىنىپ قالدى. ءوزىنىڭ الىس ساپاردىڭ ادامى ەكەنىن، ول ساپاردىڭ ايەل ادامعا اسا اۋىر ەكەنىن، سوندىقتان تەك قىزدىڭ ءبىر جاقىندارىنا، نە تانىس ەلىنە جەتكىزىپ سالۋعا عانا ءازىر ەكەنىن ايتىپ ەدى، ونىڭ ءبارى قىزدىڭ قۇلاعىنا كىرمەيتىن ءسوز بولىپ شىقتى.
— مەنىڭ سىزدەردەن باسقا ەلىم دە، اعا-باۋىرىم دا جوق. سىزدەرسىز كورەر كۇنىم دە جوق. اجالدان قۇتقارعان سىزدەردەن جاقىن ادامنىڭ بولاشاقتا بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. قايدا اكەتسەڭىز دە مەيلى، تەك مىنالاردان اۋلاققا، بۇلاردىڭ كوزى كەرمەيتىن، قۇلاعى ەستىمەيتىن الىسقا اكەتسەڭىز بولدى. باسقاسىن كەيىن ايتارمىن، — دەدى دە قىز ءماديدىڭ دەمەۋىمەن اتىنا ءبىر-اق ىرعىدى. ەندى ءماديدىڭ دە ايتارى بولعان جوق، ونى ءوزى دە جاسىرعان جوق:
— باعىڭ اشىلسىن، باۋىرىم، باسقا نە ايتايىن، — دەدى دە اتىنا قايتا ءمىنىپ ءجۇرىپ كەتتى.
بۇل كەزدە سايماران ءالى سول قالپىندا، ات قۇيرىعىنان قۇلاعان جەرىندە باسىن كوتەرىپ وتىر ەدى، وزىنە قاراي كەلە جاتقان قىزدى كورىپ قايتادان قۇلاپ كەتتى. قىز قۇيىنداعان بەتىمەن جۇلدىزشا اعىپ بارىپ ونى تاپتاپ وتپەكشى ەدى، اتى قارعىپ كەتتى دە تاپتاي المادى. اتىنىڭ باسىن بۇرىپ الىپ بۇل كىناسى ءۇشىن ساۋىرىنان ءبىر تارتتى دا قايتا ۇمتىلدى. بۇل ساپار اتىنا سەنبەگەن بولۋ كەرەك، جاناي بەرە پارمەنىمەن سايماراننىڭ بەتىن تىلە ەكى تارتتى دا وتە شىقتى. سونان قايتىپ قايرىلعان جوق. ەلسىزدى بەت العان ماديلەرگە بوگەلمەستەن، ولاردىڭ الدىنا ءتۇسىپ الدى دا قۇيعىتىپ كەتە بەردى.
— تەزىنەن ءبىر كۇيەۋ تاۋىپ بەرمەسەك مىنا قىز كەشىكپەي جىندانار، — دەپ يمان بەلگىسىز ءبىر جۇمباق جىميىسپەن جىلميا قالىپ ەدى، ءمادي سۋىق تۇسپەن ونىڭ بەتىنە جالت قارادى:
— نەمەنە، ەمەشەڭ الدەن قۇري باستادى ما؟
— وبالىنا قالمايىق دەگەنىم عوي.
— ول قىزدىڭ باسىنا تۇسكەن قايعى ءوز باسىڭا تۇسسە سەنىڭ جىندانۋعا دا شاماڭ كەلمەس.
— ءتاۋبا، ءتاۋبا.
— نەمەنە ءتاۋبا؟
— بۇرىن شايتاندارمەن دە ىزدەنىپ ءجۇرىپ سايىساتىن ءمادي اعامىز بۇل كۇندە پەرىشتەلەر كەزدەسسە دە بوي تارتاتىن بولىپتى، وعان قالاي ءتاۋبا دەمەيىن؟
— سەنىڭ ءتىلىڭ قىز جاقىنداسا بايلانىپ، الىستاسا عانا شەشىلەدى، بۇل قالاي؟
— سىزگە قاراعان شاعىندا ول قىزدىڭ كوزىنەن ءبىر سيقىرلى وت كورەمىن. سول وت مەنىڭ ءتىلىمدى بايلايتىن.
— قىزدىڭ كوز سالعانى مەن بولسام، وعان سەنىڭ ءتىلىڭ نەگە بايلانادى؟
— ءمادي اعا، مەن سىزگە جاي ءازىل ەمەس بار شىنىمدى، قىزدىڭ كوزىنەن كورگەنىمدى، كورگەنىمنەن سەزگەنىمدى ايتىپ كەلەمىن. ول قىز ءسىزدى سىرتىڭىزدان جاقسى بىلەتىن سەكىلدى.
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟
— ءوزىنىڭ ءبىر سوزدەرىنەن ءبىلدىم. ەگەر مەن قىزداردىڭ سىرىنان قىلداي بىردەڭە ءبىلدىم بار عوي، وسى قىز سىزگە ولەردەي عاشىق.
— اباي اعامىز ايتقان «جىگىتتى جۇرت ماقتاعان قىز جاقتاعان». سونداي قىزدىڭ ءبىرى شىعار. ءبىراق، مىنا قىز بۇرىنعى قىزداردىڭ بىرىنە دە ۇقسامايدى. ءوزى جاساقباي سياقتى ازۋى التى قارىس بايدىڭ كەلىنى، استىنداعى اتى مەن ۇستىندەگى ءسان ساۋلەتىنە قاراعاندا ءوزى دە وسال كىسىنىڭ قىزى ەمەس. ءبىر باسىنىڭ بوستاندىعى ءۇشىن، سونىڭ ءبارىن قۇربان ەتىپ، بەيتانىس ەلگە جاپا-جالعىز بەتتەپ بارادى. سوندا بۇل قىزدىڭ ءوزىنىڭ بوستاندىعى ءۇشىن قۇربان ەتپەيتىنى نەمەنە؟ پاتشالاردىڭ تاعى مەن ءتاجىسى مە؟ مىنا قىز «جۇرەگىممەن ءبىر سۇيگەنىمنىڭ ساداعاسى» دەپ ولاردى دا لاقتىرار. ءتارىزى سولاي. مۇنداي قىزدى قاي كەزدە، قاي ەلدىڭ تاريحىنان كىم كوردى ەكەن؟
ءمادي اۋىر كۇرسىنىپ:
— قايران وسىنداي اياۋلى قارىنداستار-اي، قاياۋلانۋمەن وتەسىڭدەر-اۋ، وتەسىڭدەر-اۋ، — دەدى نازالانىپ. ويتكەنى ءوزى دە سول بولاشاعى بەيتانىس قىزبەن تاعدىرلاس ەكەنىن ەندى عانا سەزگەندەي جۇرەگى سول قىزدىڭ جۇرەگىمەن بىرگە تىلىمدەلىپ كەلەدى. وزدەرىنەن الىستاپ بارا جاتقان قىز ءبىر ءسات ونىڭ كوزىنە كەۋدەسىن كەرنەگەن قاسىرەتتى كوزىنىڭ جاسىمەن جۋىپ بارا جاتقانداي كورىندى.
قىز كوز كورىم جەرگە ۇزاپ باردى دا اتىنان تەڭسەلە ءتۇسىپ بارىپ جەر باۋىرلاي كەتتى. جىلاي ءتۇسسىن، قاسىرەتىن توگە ءتۇسسىن دەگەن ويمەن ءمادي اتىنىڭ باسىن تەز تەجەدى. ول قىزدىڭ وسى ساتتەگى جان كۇيىنىشىن ءدال تاپقان ەكەن، قىز باسىنداعى كامشات بوركىن دە، بەلىندەگى قامار بەلبەۋىن دە شەشىپ تاستاپ قۇندىزداي قۇلپىرعان كوك بەتەگەنىڭ ۇستىنە قۇلاپتى. وزەگىن ورتەگەن جالىندى جەردىڭ ىزعارىمەن سوندىرگىسى كەلگەندەي التىن وقالى كامزولىنىڭ الاقانداي التىن باستىرماسىن اعىتىپ جىبەرىپ باۋىرىن جەرگە كويلەكشەڭ توسەپتى. ەگىلە ەڭىرەپ جاتىر. ءمادي كەلە اتتان تۇسە سالىپ ونى جەردەن بالاشا كوتەرىپ الدى.
— سابىر، شىراعىم، سابىر، — دەدى كەڭ كەۋدەسىنە قىسا ءتۇسىپ. قىزدىڭ بەتىن بەتكەيدىڭ سامال جەلىمەن جەلپىگىسى كەلگەندەي كەۋدەسىنە كوتەرىپ العان قالپىندا جاياۋ ءجۇرىپ كەتتى. توقتاعان جەرى حانتاۋىنىڭ شىعىس جاق ەتەگىندەگى ءبىر جاسىل توبەنىڭ توسكەيى ەدى، اتىنا قاراي جۇرە بەرگەندە قيا بەتتەن ءماديدىڭ اياعى تايىپ كەتتى. وسى ارادا قىز ءبىر كوز ىلەسپەيتىن شاپشاڭدىق جاسادى. ءمادي ءبىر جامباسىنان قۇلاپ جانتايا بەرگەن كەزدە ول ىرشىپ جەرگە ءتۇستى.
— اعاتاي، مۇنان بىلاي مەنى قۇشاقتاماڭىزشى، — دەدى جالىنىشتى ۇنمەن.
— نەگە؟ — دەدى ءمادي كۇلىمسىرەپ.
— قورقامىن.
— نەدەن؟
— نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر ءسىزدىڭ اياعىڭىز تايعان كەزدە مەنىڭ كوزىمە جەر شايقالىپ كەتكەندەي كورىندى.
— مۇمكىن ءوزىڭدى قۇشاقتاعانداردىڭ ءبارى بىردەي جازىم بولار دەپ قورقاتىن شىعارسىن، — دەپ ءمادي كۇلىمسىرەپ ەدى، قىز جاڭاعى ءبىر ءسوزدى ايتقانىنا وكىنگەندەي باسىن شايقادى دا ۇندەگەن جوق. «مەنى سىزدەي قۇشاقتاعان ءازىر ەشكىم جوق» دەگىسى كەلىپ ەدى، ونى ايتقان جوق. قىزدىڭ تۇيىلگەن ويىن جادىراتقىسى كەلدى مە، جوق، الدە ءوزىنىڭ ويى سولاي ما ايتەۋىر ءمادي اينالاعا، الىسقا كوز جىبەرىپ سويلەپ تۇر، — ونىڭ سەبەبى باسقا ەمەس، قارىنداس. وسى ماڭداعى شوقىلاردى كورسەم باياعى ەڭلىك پەن كەبەكتىڭ اق شوقىنىڭ باسىندا قالعان نارەستەسى ەلەستەيدى. ول نارەستە دە وسىنداي ءبىر توبەنىڭ باسىندا قالعان ەدى-اۋ. سول بەيباقتار ەسىمە ءتۇستى دە بۋىنىم بوساپ كەتتى. كەلشى، سەنى ءوز قولىممەن اتتاندىرايىنشى.
قىز تارتىنعان جوق، «ءوزىم-اق اتتانامىن» دەگەن سياقتى جالعان سىپايىلىقتى دا جاساعان جوق. العىسىن ايتتى دا ءجۇرىپ كەتتى.
ونىڭ استىنداعى قاراكوك اتتىڭ جەلىسى بوكەننىڭ جەلىسىنەن اينىماي ساعىمشا سىرعيدى ەكەن. جۇمىرلانىپ العان جاراۋ ات جەر تانابىن قۋىرىپ، دالانىڭ جەلىن سۋىرىپ الا جونەلدى. ءمادي مەن يماننىڭ استىنداعىلار دا ايگىلى ساڭلاقتار. ولار دا دالانىڭ كيىگىندەي جوسىپ جەلدەي ەسىپ كەلەدى. ءبىراق قىزدىڭ اتى ءوزىنىڭ سۇلۋلىعىن سەزىنگەندەي نايزانىڭ جەبەسىندەي قۇلاعىن قاق توبەسىنە قاداپ الىپ، اققۋدىڭ موينىنداي يىلەتىن مويىنىن ەكى جاعىنا كەزەك تاستاپ ساندەنە باسادى. ۇشەۋىندە دە ءۇن جوق، ۇشەۋى دە ات جارىسىنا ىشتەي ءتۇسىپ، ىشتەي باسەكەلەسىپ كەلەدى. اتىنىڭ جەلمەن جارىسقان جەلىسى جارالى جانىن جەلپىگەندەي قىز مۇلدەم جادىراپ كەتتى.
بۇلار حانتاۋىنىڭ تۇستىك جاق ەتەگىن بوكتەرلەي وتىرىپ تالاي بەلدەردەن اسىپ كەلىپ باتىس جاق بەتكەيىندەگى ءبىر كوك قاسقا بۇلاقتىڭ باسىنا كەلىپ ءبىر-اق توقتادى.
— يمان، سەن قارىنداستىڭ ات قوسشىسى بول، مەن اس باسشىسى بولايىن. قاشان سولىعى باسىلعانشا اتتاردىڭ بىردە-بىرەۋىن سۋعا جىبەرمەي شىدەرلە دە قاڭتارىپ تاستا. ال قارىنداس، سەن مىنا ءبىر كوكشالعىنعا جانتايىپ دەم ال.
— الدىمەن جۋىنىپ سۋ ءىشىپ الايىن.
— سۋ ىشپە، سۋسىن ءىش. يمان، تورسىقتارىڭدى بەرى اكەلشى. مەنىڭ سابىن مەن ورامالىمدى الا كەل.
— مىنانداي بۇلاقتىڭ سۋىنا جەتەر سۋسىن بولماس.
قىز سونى ايتتى دا اتىنىڭ قانجىعاسىنان ادەمى شىم قورجىندى شەشىپ الىپ، ونىڭ ىشىنەن اينا، تاراق، سابىن، ورامال سياقتى زاتتارىن الىپ بۇلاق باسىنا جەتىپ باردى.
— شىراق، ءتىل ال، — دەدى ءمادي انادايدان داۋىستاپ، — سەنىڭ وكپەڭ ءقازىر قابىنۋدا، ول باسىلماي سۋ ىشسەڭ اۋرۋعا شالدىعاسىڭ. شولگە شىداماساڭ مىنا قىمىزدان ءىشىپ جىبەر دە ءشولىڭنىڭ بەتىن قايتارىپ تاستا.
قىز قاسارىسقان جوق، قولىن جۋىپ، اۋىزىن شايدى دا، ءمادي ۇسىنعان ءبىر ساپتى اياق قىمىزدى قىلمەن تارتقانداي سىزىلتا سىڭعىتىپ الدى دا:
— كوپ جاساڭىز، اعاجان، — دەدى بوساعان ىدىستى ءماديدىڭ وزىنە قايتا ۇسىنىپ. — جاقسى قىزداردىڭ بارلىعى بىردەي ءسىزدىڭ عاشىعىڭىز بولسىن دا، مەن عانا قارىنداسىڭىز بولايىن، ءامين! — دەپ الاقانىن جايىپ ەدى، ءمادي اڭداماستان:
— ءامين! — دەپ قولىن كوتەرە بەرە كەنەت ويلانىپ سىلق ەتكىزدى. ويتكەنى قىزدىڭ ءتىلى مايدا بولعانمەن «ءدىنى» قاتتى سەكىلدى. جاڭاعى تىلەگىنەن سونى سەزدى دە ىلە ءۇن قاتتى. — قالقام، تىلەگىڭ جاقسى ەكەن، ءبىراق ونان دا جاقسى تىلەكتەر بارىن ۇمىتپاعانىڭ بارىنەن دە جاقسى بولار.
— مەن ءسىزدىڭ قارىنداسىڭىز بولۋدان باسقا تىلەكتىڭ ءبارىن الدە قاشان تىلەپ بولعانمىن.
قىزدىڭ اسقاق ويىنا ءماديدىڭ كوزى ەندى عانا جەتتى. ءتىپتى ونىڭ اق تىلەگىن — نەنىڭ اراشاسى، كىمنىڭ توسقاۋىلى ەتىپ وتىرعانىن دا سەزدى. سونداي اسىل قاسيەتتەرىن سەزگەن سايىن قىزىعا ءتۇسىپ: «سەن ايتقان بارلىق جاقسى قىزداردىڭ اعاسى، ءبىر عانا سەنىڭ عاشىعىڭ بولسام قايتەدى؟» دەگىسى دە كەلدى، ءبىراق ونى ايتۋعا ۇياتى جىبەرگەن جوق. ونىڭ سونداي جويقىن ويدا ەكەنىن سەزگەندەي قىز اقىرىن جىلجىپ، سۋ جاعاسىندا قالعان زاتتارىنا باردى دا شاشىن تارقاتا باستادى.
بۇگىنگى كۇننىڭ سالماعى ءماديدى قاتتى شارشاتقان ەكەن. سۋسىنداسىمەن سول وتىرعان جەرىنە جانتايا كەتتى. ءبىراق ءوزى جانتايسا دا كوزى قىزدان تايعان جوق. مۇزداي سۋىق، مەرۋەرتتەي ءمولدىر سۋعا جۋىنعان قىزدىڭ ءوڭى مۇلدەم اجارلانىپ كەتتى. مولدىرەگەن قارا كوزدەرى قىزىل شىرايلانعان بەتىنە وزگەشە ءوڭ بەرىپ سوقىر كوزدى دە تارتاتىن. ونىڭ سول شىرايىنان شاشىلعانداي ءيىس سابىننىڭ جۇپارى اڭقىپ كەلىپ ءماديدىڭ جۇرەگىن قىتىقتاي باستادى.
«نەتكەن سۇيكىمدى، نەتكەن جۇرەكتى قىز بۇل؟ بەيتانىس بىرەۋلەرگە ىلەسىپ، بەلگىسىز ەلگە كەتىپ بارادى. ءوزىمنىڭ الاقانىمدا، كوزىمنىڭ الدىندا تۇر، سوندا دا كوڭىلىم سەنەر ەمەس، بۇل قالاي؟ الدە بۇل قىزدىڭ بىزدەن جاسىرعان ءبىر قۇپيا سىرى بار ما؟ سولاي بولار. مۇنىڭ الدان كۇتكەن ۇلكەن تىرەگى، بايلىقتان دا، باتىرلىقتان دا كۇشتى ارقا سۇيەرى بار. سونداي ءبىر سەنەرى بولماسا قىز بالانىڭ باتىرلار دا بارا المايتىن مۇنداي باتىلدىققا قادام باسۋى مۇمكىن ەمەس. ءبىراق ونى بىزدەن جاسىرماسا كەرەك ەدى عوي. الدە بۇل بايدىڭ ەركە قىزدارىنىڭ كوپ شولجىڭدارىنىڭ ءبىرى مە؟ جوق الدە اشىنۋدىڭ الەگى عانا ما؟ جوق، ونىڭ ەكەۋى دە ەمەس. ونداي شولجىڭ قىز ءۇشىن ماناعىلار قانشا اقىماق بولسا دا باسىن ولىمگە بايلامايدى. بۇل جولىنا قان بولۋعا تاتيتىن قىز. ەگەر، مۇنىڭ بارار جەرى، باسار تاۋى شىن جوق بولسا مەن نە ىستەدىم؟ قالاي كەزدەسكەنىن ايتۋ: يت جەككەنگە ايدالۋ. بۇل دۇلەي زاماننىڭ زاڭى سولاي، شىندىقتى ايتساڭ جازالاناسىڭ. سوندا مەن مۇنى ەلگە كىمىم دەپ اپارامىن؟ توقالىم دەۋ عاينيزانى قيناۋ. ونى قيناپ مۇنان كورگەن قىزىعىم بار قاسىرەتتىڭ اۋىرى ەمەس پە؟ ءيا، سولاي... سولاي... توقتا، مەن قايدا لاعىپ كەتتىم؟ وسى قىزدىڭ ءوزى قانداي ادام؟ كوركىنىڭ كوبەلەگى بولا بەرمەي سونى دا ءبىر ويلايىن دا. ماناعى شەككەن قاسىرەتى قايدا مۇنىڭ؟ اجالدان قۇتىلعاننىڭ قۋانىشى ما مۇنى بۇلاي تەز جادىراتقان؟ جوق، بۇل ويىم بەكەر بولار. بۇل قىز قاسىرەتىن قايراتىنا جەڭگىزەتىن قايسار. مۇنىڭ سىرتى عانا ءبۇتىن، ءىشى ءتۇتىن. انە، كوزىنىڭ جاسى تاعى دا مولتىلدەدى. جانى جادىرار ما ەكەن، جاراسىن ەمدەپ كورەيىنشى».
وسىنداي ويدا جاتقان ءمادي اسەتتىڭ ءانىن شىرقاي جونەلدى. ءبىراق قايىرماسى باسقاشا كەتتى.
ءىنجۋ-مارجان سەكىلدى-اي،
اي دەر ەدىم كوركىڭدى-اي.
گۇل مايىسىپ، نۇر جايناپ —
بيلەپ الدىڭ ەركىمدى-اي! —
دەپ سۇڭقىلداتىپ كەلدى دە سوڭعى شىرقاۋىن
قوزى كورپەش — بايانداي
ءبىر مولادا ولسەم-اۋ، —
دەپ مۇلدەم زارلاتىپ جىبەردى.
ءاننىڭ جاڭارعان ءسوزى دە، ناقىشتالعان ىرعاقتارى دا بار. ونىڭ ءبارى دە ءوز جۇرەگىنىڭ قازىرگى ساتتەگى تولقىندارى. سوندىقتان بولار، اسپانداي كوتەرىلگەن اسقاق داۋىسى قىزدىڭ جۇرەگىن بىردەن وزىنە تارتىپ الدى. سونى سەزگەندەي ءمادي ءوزىنىڭ شاتتانعان كەزدەگى ادەتىمەن كوز قيىعىن تاستاپ ەدى، قىزدىڭ سۋعا مالشىلاپ شاشىن تاراپ وتىرعان تاراعى شەكەسىنە قولىمەن بىرگە جابىسىپ ءوزى مۇلدەم سىلەيىپ قالىپتى. الدەنەگە تاڭدانعان، الدەنەنى ىزدەگەندەي ويلى كوزى اسپاندا. ءمادي ءاننىڭ ءوزىن اسپاندا ساڭقىلداتىپ كەپ قايىرماسىن جەردە قالىقتاتىپ ەدى، سول قورداۋلى كومەي ءوزىنىڭ كەۋدەسىندە سۇڭقىلداپ تۇرعانداي قىزدىڭ جۇرەگى لۇپىلدەپ كەتتى. ومىڭ قارسى الدىندا جالعىز تال قۋراي تۇرعان-دى. ءبىر بوز تورعاي سول قۋرايدىڭ باسىنا كەلىپ قوندى. جاپىراعى جايقالعان جاس قۋراي ونىڭ سالماعىمەن قايتا-قايتا تەڭسەلەدى، قۋراي تەڭسەلگەن سايىن تورعاي دا تەڭسەلەدى. ءبىراق ول قۇلامايدى، نە ۇشىپ كەتپەيدى، قۋراي تەڭسەلگەن سايىن قاناتىن ءبىر قاعادى دا قايتا جوندەلەدى.
— و، عاجاپ! — دەدى قىز ىشىنەن، — مىناۋ ءان جەردەگى مەنى عانا ەمەس، اسپانداعى تورعايدى دا سيقىرلاپ الىپتى. بۇل نە عاجاپ؟ مەنى تاڭداندىراتىن ءانى ەمەس، ءانشىنىڭ ءوزى. ءوزى دە ەمەس-اۋ، داۋىسى. ءماديدىڭ داۋىسىنان اينىمايدى، بۇل نە عاجاپ؟
قىزدىڭ شىدامى مۇنان ارىگە جەتكەن جوق، اياعىنىڭ ۇشىمەن باسىپ ماديگە جاقىنداي بەرە ءبىر جامباسىنان وتىرا كەتتى.
— اعاتاي-اۋ، بۇل نە عاجاپ؟ ءسىزدىڭ داۋىسىڭىز ءماديدىڭ داۋىسىنان اينىمايدى عوي.
قىزدىڭ بۇل سوزىنە تاڭدانىپ ءمادي اڭىرىپ قالدى:
— قاي ءمادي؟ — دەگەن داۋىسى دا تاڭىرقاي شىقتى.
— ارعى اتاسى جاۋدىڭ قامالىن دۋالى سوزدەرىمەن قاۋساتقان قاز داۋىستى قازىبەك بي، بەرگى اتاسى التى الاشتىڭ ايگىلى ءبيى الشىنباي، ءوز اكەسىن بىلمەيمىن، ءوزى باتىر، ءوزى ءانشى... — دەي بەرگەندە يمان مىرس ەتىپ ءبولىپ جىبەردى. ول باسىن ماديگە سۇيەپ جانتايىپ جاتقان-دى. ءمادي ونىڭ باسىن قولتىعىنا قىستىرىپ الىپ ءبىر قىستى دا، قىزعا ءسوز تاستادى.
— اتا-بابالارىن بىلگەندە ءوز اكەسىن قالاي بىلمەيسىڭ؟ اكەسىن بىلمەسەڭ ءوزىن قايدان بىلەسىڭ؟
قىز بۇل سۇراۋلاردىڭ بىرىنە دە ىركىلگەن جوق:
— اكەسىنە تارتپاعان اكەنى مەن قايدان بىلەيىن؟ داڭقتى باتىر، ايگىلى ءانشى بولسا بالاسى، ونى قالاي بىلمەيمىن؟ مەڭىرەۋ ەمەسپىن عوي.
قىزدىڭ جۇمباق سىرى ەندى اشىلا باستادى. الدە نەندەي ءبىر شاتتىق سەزىم ءماديدى بيلەپ بارادى. ءبىراق ءوزىن-وزى كۇشپەن تەجەپ، ول سىرىن سەزدىرەر ەمەس.
— مەن دە مەڭىرەۋ ەمەس ەدىم، — دەدى ءسوزىن قىزدىڭ سوزىنە جالعاپ، — ءبىراق ونداي داڭقتىنى ءبىز قالاي بىلمەدىك، — دەدى دە يمانعا قارادى. — ساق قۇلاق ەدىڭ عوي، سەنىڭ حابارىڭ جوق پا؟
— بار، — دەدى يمان ىركىلمەستەن، — عاينيزا دەيتىن جالعىز سۇلۋىنىڭ جانىنا التى اي جازدا ءبىر تۇنەمەي ەل كەزىپ جۇرەتىن ءمادي دەيتىن ءبىر قاراقشىنى ەستۋىم بار.
يماننىڭ بۇل ءسوزى قىزدىڭ قاباعىن ءتۇيىپ جىبەردى:
— سونشا وشىككەندەي ول سىزگە نە جازدى؟
— جازىعى سول، سەندەي جاقسى قىزداردىڭ ءبارى سونىڭ عاشىعى.
— ايەلى سۇلۋلاردىڭ ءبارى ونىڭ قاس جاۋى دەۋشى ەدى، ءسىز دە ايەلى سۇلۋ سورلىنىڭ ءبىرى بولدىڭىز عوي.
ءمادي قىزدىڭ بۇل سوزىنە راحاتتانىپ ساق-ساق كۇلدى دە:
— اينالايىن، كوپ جاسا، — دەدى ونىڭ جەرگە توگىلىپ تۇرعان شاشىنان سيپاپ. — سەنىڭ بۇل سوزىڭنەن ماديگە دەگەن جۇرەگىڭدى كوردىم. باعىڭ اشىلسىن، نە ىزدەسەڭ سونىڭ ءبارى دە اياعىڭنىڭ استىنان، قاس قاباعىڭنىڭ اراسىنان تابىلسىن.
— اعاتاي-اي، تىلەگىڭىز نەتكەن جاقسى ەدى، پەرىشتەنىڭ قۇلاعىنا شالىنار ما ەكەن، ىزدەگەن ءماديىڭ دە تەز تابىلسىن دەپ تە تىلەڭىزشى.
ءماديدىڭ ونى قۇشاقتاي الىپ سۇيگىسى دە كەلدى، وعان ۇياتى جىبەرمەدى. «ىزدەگەن ءماديىڭ دە وسى جەردەن، ءدال ءقازىر تابىلسىن»، — دەمەكشى ەدى، ونى ايتۋعا يمان ۇلگىرتكەن جوق.
— ە، ءوزىڭ سول قاراقشىعا عاشىق قىز ەكەنسىڭ عوي، — دەپ ول كيلىگە كەتتى.
— ءيا، عاشىقپىن، — دەدى قىز تايسالماستان، — مەن ونىڭ سول قاراقشىلىعىنا عاشىقپىن.
— قاراقشىعا عاشىق بولعانداي نە كۇن تۋدى؟
— باتىر، تىزگىنىڭدى تارتا ۇستاعانىڭ ءجون بولار، — دەپ ءمادي يمانعا تەجەۋ سالىپ ەدى، قىز ونى مىسە تۇتپادى، ەسەسىن ءوزى قايتارعىسى كەلگەندەي تەز شيرىعىپ الدى دا:
— مەنىڭ باسىمداعى كۇن ءوز باسىڭىزعا تۇسسە ءسىز قاسقىردىڭ قانشىعىنا دا عاشىق بولارسىز، — دەدى سۋىق جىميىپ.
«اتالى سوزگە توقتاماۋ اقىلسىزدىقتىڭ بەلگىسى» ەكەنىن يمان جاقسى بىلەتىن، سوندىقتان ول قىزبەن تالاسقىسى دا، قىزدان جەڭىلگىسى دە كەلمەي:
— ويباي، ءمادي اعا! — دەدى دە، كەنەت وزگەرە قالىپ ايدالاعا ايعاي سالدى، — ءمادي اعا، قايداسىز؟ پەرىنىڭ مىنا ءبىر سيقىرلى سۇلۋى ءسىزدى سيقىرلاعالى ىزدەپ بارادى، ساقتان، اعاتاي، ساقتان!
— مىنا اعاي، جىنىمەن سويلەسىپ تۇر ما؟ — دەدى قىز ماديگە كۇبىرلەپ. وزىندە ازداعان سەسكەنۋ دە بار.
— سونداي ۇستامالى سىرقاتى بار، ونى ەلەمە دە جاڭاعى ءبىر ءسوزىڭنىڭ ءمانىسىن ءتۇسىندىرشى. ءماديدىڭ قاراقشىلىعىنا دا عاشىقپىن دەگەنىڭ نە ءسوز؟
— مەنىڭ قايىن جۇرتىم اسقان باي، بايلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ مال جاندىسى. ونىڭ بار قايمىعار جاۋى تەك سول ءمادي عانا. قايىن جۇرتىم كىمنەن قايمىقسا سول ماعان پانا.
— سولاي ما؟ ول ءمادي دەگەندى ءوزىڭ جاقسى ءبىلۋشى مە ەدىڭ؟
— سىرتىنان جاقسى قانىقپىن.
— كورگەن بە ەدىڭ؟
— الىستان سىرت تۇلعاسىن بولماسا ديدارىن كورگەن ەمەسپىن، تەك ءبىر رەت ءانىن عانا ەستىگەنمىن.
— قاشان؟
— وسىدان ءبىر اي شاماسى بۇرىن، ەل جايلاۋعا جاڭا كەلگەن كەزدە.
— ءانىن ەستىسەڭ ءوزىن قالاي كورمەدىڭ؟
— ايسىز ءتۇن ەدى. ول كورشى اۋىلدىڭ قوناعى ەكەن، قاسىندا سول اۋىلدىڭ ءنابي دەيتىن ءانشىسى باستاعان ءبىر توپ جىگىتى بار، التى باقان تەۋىپ تۇرعان بىزگە كەلدى. مەن التى باقاننىڭ ۇستىندە ءان سالىپ تۇر ەدىم، ولار ارقان بويى جەرگە كەلىپ توقتادى دا، ىشىندەگى بىرەۋى اسەتتىڭ ايگىلى ءانىن اسقاقتاتا جونەلدى. «اسەت» مەنىڭ تالايلاردان ەستىگەن، ءوزىمنىڭ دە ءسۇيىپ سالاتىن ءانىم ەدى. ءبىراق مىناۋ ادامنىڭ ايتىسى مۇلدەم ەرەك، تىڭداۋشىسىنىڭ جۇرەگىن سۋىرىپ الاتىن ءبىر كەرەمەت. سوندىقتان با بىلمەيمىن، ايتەۋىر مەنىڭ ومىرىمدە ەشكىمگە بۇگىلمەگەن تىزەمدى سونىڭ الدىنا بۇگىپ، ومىرىمدە ەشكىمگە يىلمەگەن باسىمدى سونىڭ الدىنا ءيىپ سالەمدەسكەلى ارقاننان تۇسە باستاپ ەدىم، قاسىمداعى قىزدار مەن جەڭگەلەرىم جان-جاعىمنان قاۋمالاپ ەركىمە جىبەرمەي «انگە انمەن جاۋاپ بەر» دەپ جەرگە تۇسىرمەدى. قايدان، قالاي ساپ ەتكەنىن بىلمەيمىن، اۋزىما «گۇلدارايىمنىڭ» تۇسە كەتكەنى. سونىڭ قايىرماسىنا كەلىپ «ۇشارعا قاناتىم جوق نە عىلايىن» دەي بەرگەنىمدە جاسقا بۋلىعىپ قالدىم. ءبىراق، بەيتانىس جىگىتتەردىڭ الدىندا ءوز مۇڭىمدى ايتقانىم وسالدىعىم ەكەنىن تەز سەزدىم دە داۋىسىمدى كۇشپەن جادىراتىپ الىپ ابايدىڭ «ايتتىم سالەم قالامقاسىن» ايتتىم. وسى اننەن كەيىن ولار ءوزدى-وزى كۇبىرلەسە باستادى. مەنىڭ قاسىمدا التى باقاننىڭ ارقانىن تەربەتىپ تۇرعان قىزداردىڭ ءبىرى «اۋ، مىرزالار، ەكپىندەرىڭىز اسۋدان سوققان جەلدەي، تاسقىنداعان سەلدەي ەدى، جىنىن الدىرعان باقسىداي موليە قالعاندارىڭىز قالاي؟» دەپ ەدى، وعان ەشقايسىسى جاۋاپ قاتقان جوق، تەك جاڭاعى ءانشى، ماعان سەن بىلگەن ابايدى مەن دە بىلەمىن دەگەندەي اتىنىڭ باسىن بۇرا بەرە «قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپتى» سىزىلتا جونەلدى، عاجاپ، ونىڭ سىزىلتقان ءانى ماعان قاراڭعى ءتۇندى سىزىپ بارا جاتقانداي، بۇكىل جاھان سول ءاندى تىڭداپ تىنا قالعانداي سەزىلدى دە سىلەيىپ قالدىم.
جان-جاعىمنان ءار ءتۇرلى كۇبىر شىعىپ جاتتى، مەن ونىڭ بىردە-بىرىن ەستىگەنىم جوق. بار تىڭداعانىم الىستاپ بارا جاتقان ءانشىنىڭ داۋىسى، ءوزىمنىڭ جۇرەگىمنىڭ ءلۇپىلى. ول ماعان ءوزىنىڭ اعالىق اقىلىن ايتىپ «تىنشىعارسىڭ سەن-داعى، سابىر ەتسەڭ ازىراق» دەگەن ءسوزدى ماعان ارناپ ايتىپ بارا جاتقانداي سەزدىم بە بىلمەيمىن، «ءانشى اعا، حوش كەلدىڭىز» دەدىم، ءوزىمنىڭ ءجون بىلەتىنىمدى كورسەتكىم كەلگەندەي. نەگە سولاي دەدىم؟
ول ءسوزدىڭ كەلگەن قوناققا عانا ايتىلاتىنىن بىلە تۇرا كەتىپ بارا جاتقان جولاۋشىعا نەگە ايتتىم؟ ونى ءوزىم وسى كۇنگە دەيىن بىلمەيمىن. ءسىرا سول كەزدە ەسىم ورنىندا بولماۋ كەرەك. ارينە ول مەنىڭ بۇل ءسوزىمدى ەستىگەن جوق، ەتسىمەسە دە جۇرەگى سەزىپ مەنىمەن قوشتاسقىسى كەلگەندەي «سىرىمبەتتى» جاڭاعى ءسىز ايتقانداي اڭىراتىپ كەتە بەردى.
اۋىلىم قونعان سىرىمبەت سالاسىنا،
عاشىق بولدىم اقسۇڭقار بالاسىنا.
بيدايىققا ىلايىق قاراعىم-اي،
بوكتەرگىگە قور بولىپ باراسىڭ با،
اي ەركەم،
قارىنداسىم، ەندى ەسەن بول-اي.
بۇل ءان ەمەس، مەنىڭ زارىم سەكىلدى، سوندىقتان مەن التى باقاننىڭ ارقانىن قۇشاقتاپ سىلەيىپ قالدىم. ول مەنىڭ زارىممەن قاراڭعى تۇنگە سۇڭگىپ بارادى. كوزىم ونىڭ كەتكەن جاعىندا، قۇلاعىم ونىڭ ءتۇن اسپانىن تىلگىلەگەن داۋىسىندا. الىستاپ بارىپ ءان دە ءۇزىلدى، جۇرەگىم ءۇزىلىپ تۇسكەندەي كوزىمنىڭ جاسىمەن بىرگە دومالاپ، سول ءاندى زارلاتا مەن دە جەرگە سىلق ەتتىم. ونىڭ سول تۇنگى داۋىسى مەنىڭ قۇلاعىمنان سونان بەرى ءبىر كەتكەن ەمەس. ال، ءسىزدىڭ داۋىسىڭىز سونىڭ داۋىسىنان ءبىر اينىمايدى، بۇل نە عاجاپ؟
ءمادي ۇندەمەدى، قىز ءسوزىن قايتا جالعادى:
— تاعى ءبىر عاجاپ: مەنىڭ سول ءتۇنى وعان ارناپ ايتقان سوڭعى ولەڭىمنىڭ ءسوزى پەرىشتەنىڭ قۇلاعىنا شالىنىپتى.
— قالاي؟ — دەدى ءمادي شىن تاڭدانىپ.
— ول بۇرىن اباي اعامىزدىڭ سۇلۋ قىزدارعا ايتقان ءانى بولسا، سول كۇننەن باستاپ مەنىڭ ماديگە ايتقان زارىم ەكەن.
— ماديگە!؟ — دەدى ءمادي بۇرىنعىسىنان دا بەتەر تاڭدانا ءتۇسىپ.
ايتتىم سالەم قالامقاس،
ساعان قۇربان مال مەن باس، —
دەگەنىم اينىمايتىن انتىم بولىپ شىقتى.
ساعىنعاننان سەنى ويلاپ،
كەلەر كوزگە ىستىق جاس، —
دەگەنىم قۇپيا سىرىم بولسا دا شىنىم. ءتىپتى سول تۇننەن باستاپ جۇرەگىمنىڭ جىلاماعان كەزى بولعان ەمەس.
سەنەن ارتىق جان تۋماس،
تۋسا تۋار، ارتىلماس، —
دەگەنىم ەڭ بەرىك سەنىمىم بولىپ شىقتى، ونداي ادام تۋادى دەپ ويلايتىن دا ەمەسپىن.
كورمەسەم دە، كورسەم دە،
كوڭىلىم سەنەن ايرىلماس، —
دەۋىم اينىمايتىن انتىم. ءتىپتى كورمەستەن ولسەم دە كورگەندەي بولىپ كەتەتىنىم حاق.
ءمادي نە دەرىن بىلمەي اڭىرىپ از وتىردى دا:
— سونشا ىنتىقتىرعان ول ءانشىنىڭ كىم ەكەنىن ءبىلدىڭ بە؟ — دەدى ءوزىن-وزى كۇشپەن تەجەپ.
— سول كۇننىڭ ەرتەڭىندە-اق ءبىلدىم. اتاعى الىستاعى ءبىزدىڭ ەلگە دە جەتكەن، ەرلىگى ەلدەن ەلگە اڭىز بولىپ كەتكەن، انشىلىگى بۇلبۇلدان دا وتكەن ايگىلى ءمادي ەكەن.
— سەن بىلەتىن ءماديدىڭ ەكەۋى بىردەي ەلدەن اسقان اياۋلى، مەنىڭ مىنا سەرىگىم بىلەتىن ءمادي ەلدەن شىققان قاراقشى، بۇل قاپتاپ كەتكەن نەتكەن كوپ ءمادي.
— مەن بىلەتىن ءماديدىڭ ەكەۋى ءبىر-اق ادام.
— سەن بىلەتىن ەكى ءمادي مەن مەن بىلەتىن ءمادي ۇشەۋى ءبىر-اق ادام بولسا قايتەدى؟ — دەپ يمان بەتىنە كۇلە قاراپ ەدى، قىز تۇسىنبەگەن ءتۇر كورسەتىپ ماديگە قارادى.
— ول شىندىقتى ايتىپ وتىر. ساعان اسپانداعى جۇلدىزداي كورىنگەن ءماديدىڭ قاراقشى ەكەنى راس.
ماديدەن مۇنداي ءسوزدى كۇتپەگەن بولۋ كەرەك، قىزدىڭ ءوڭى كەنەت سالقىن تارتتى:
— ءاز اعا، مۇنداي ءسوز سىزگە جاراسپايدى عوي، ءوزىڭىزدى ءوزىڭىز ارزانداتپاعانىڭىز ابزال ەمەس پە؟
— ەڭ ابزالى سەندەي جاقسى قىزدان ءوزىمدى جاسىرعانىم بولار؟
— سوندا ءسىز كىمسىز؟
— اۋىزىندا جالىن سەلى بار، كوزىندە قاندى شەلى بار، ومىردە وشپەس كەگى بار، پاناسى جوق ەلى بار، ساياسى جوق جەرى بار مەن ءبىر جۇرگەن بەيباقپىن.
قىز وسى ءسوزدى تۇگەلدەي ىشىنەن ءبىر قايتالاپ شىقتى دا، تاڭدانا قاراعان ءتۇرىن وزگەرتپەستەن:
— اشىعىراق ايتپاساڭىز تۇسىنبەدىم، — دەدى.
— مەن بايلارعا قاراقشى، باسقالارعا جاراقشى، وزىڭە دە پانا كورىنگەن ءماديمىن.
قىزدىڭ جۇرەگىندەگى بار شاتتىعى لاپ ەتىپ كوزىنە ويناپ شىعا كەلدى.
— اعاتاي-اۋ، انىق پا؟ — دەگەن داۋىسى دا شالقىپ شىقتى. ءبىراق مۇنىڭ ءبارى كوپكە بارعان جوق. جانىن قانات ەتە ۇمتىلا بەرە كەنەت ويلانىپ توقتاي قالدى. جاڭا عانا گۇل جايناعان ءوڭى دە سۇرلانىپ سالا بەردى. ول ءماديدىڭ:
— سەندەي جانى سۇلۋ جاقسى قىزدى الداۋ مەنىڭ قولىمنان كەلمەيدى، — دەگەن ءسوزىن تىڭداعىسى دا كەلگەن جوق. ويتكەنى ول قۋانارىن دا، قىنجىلارىن دا بىلمەي الاي-دۇلەي كۇيگە تەز ءتۇستى. قۋانايىن دەسە ءماديدىڭ سوزىنە سەنە المايدى، سەبەبى ونىڭ ىزدەگەن ءماديى ءقازىر قوياندى جارمەڭكەسىندە، قىنجىلايىن دەسە ءماديدى جامان ويدىڭ ادامىنا قيمايدى.
— كەشىرىڭىز، ءسىز ماديگە ۇقسامايسىز، — دەپ تۇرا بەرىپ ەدى، ءمادي ونىڭ قولىنان ۇستاي الدى:
— ەندى كىمگە ۇقسايمىن؟
— ءبىزدىڭ ەلدىڭ ءبىر جىگىتسىماقتارى مەندەي تەنتەك قىزداردى ءمادي بولىپ وياتاتىن دا سوققىعا جىعىلاتىن، ءسىز سولارعا ۇقساپ كەتتىڭىز.
ءمادي مىرس ەتىپ كۇلدى دە، قىزدىڭ بەتىنە قىزىعا قاراي قالدى.
— ەگەردە مەن، ءوزىمنىڭ سەن ىزدەگەن ءمادي ەكەنىمە كوزىڭدى ءقازىر جەتكىزسەم وسى ءسوزىڭ ءۇشىن وكىنبەس پە ەكەنسىڭ؟
— اۋرە بولماڭىز، ونىڭ ءقازىر قايدا ەكەنىن جاقسى بىلەمىن.
— سەنىڭشە ول ءقازىر قايدا؟
— ول ءقازىر قوياندى جارمەڭكەسىندە. ماعان جازعان سوڭعى حاتىندا «وسى ايدىڭ اياعىنا دەيىن، قاشان جارمەڭكە تارقاعانشا سوندا بولامىن. سەن كەلە قالساڭ مەنى قاراسوردىڭ جاعاسىنداعى اق ۇيلەردەن تاباسىڭ» دەگەن-دى.
ءمادي مۇلدەم اڭىرىپ قالدى، «سەن نە ءتۇسىندىڭ؟» دەگەندەي يمانعا قاراپ ەدى، ول يىعىن ءبىر قيقاڭ ەتكىزدى دە ۇندەگەن جوق.
— ءماديدىڭ ءوزى مە ساعان حات جازعان؟
— ءيا، ءسىز ونىڭ نەسىنە تاڭداناسىز؟
— سول ءبىر كۇندە «ساعىنباسقا نە شارا» دەپ اندەتكەن ەدىم، ەندى «تاڭدانباسقا نە شارا» دەگىم كەلىپ وتىر-اۋ، قالقام.
— و، عاجاپ، ءسىز مەنى تاعى دا ەستەن تاندىرا باستادىڭىز. ءسىز كىمسىز وسى؟
— كىم ەكەنىمدى، ءتىپتى قانداي ءاندى قالاي سالعانىما دەيىن ءوزىڭ ايتىپ وتىرعان جوقسىڭ با؟ تەك، سول التى باقان باسىندا ءبىر كەلىنشەك پەن جىگىتتىڭ قالجىڭ قاعىسىن ايتقان جوقسىڭ، — دەپ ءمادي قىزدان ءسوز توسىپ ەدى، ول قادالعان قالپىن وزگەرتكەن جوق. — ەسىڭدە مە، سەن «ايتتىم سالەم قالامقاستى» ايتقاننان كەيىن سەندەردىڭ ءنابي دەيتىن انشىلەرىڭ مەنى وڭاشا الىپ شىقتى. سول كەزدە اۋىل جاقتان كەلگەن توپتىڭ ىشىنەن ءبىر جىگىت «ءتۇن ورتاسىندا جاراپازان ايتىپ، ۇيقى بەرمەي جۇرگەن بۇل قانداي بەيباس؟» دەپ اشۋلى ايعايعا باسىپ ەدى، التى باقان باسىندا سەنىڭ قاسىڭدا تۇرعان ءبىر كەلىنشەك «ەي، اۋمەسەر-اۋ، جاڭاعى ءاندى تىڭداعاننان كەيىن يتتەر دە ءۇرۋىن قويىپ تىنا قالدى عوي، سەنىڭ سولار عۇرلى بولماعانىڭ با؟» دەگەن ەدى عوي، سەن سونى ايتپاي كەتتىڭ.
قىز قۋانعاننان جىلاپ جىبەردى:
— قۇدايىم-اۋ، مەن نەنى ەستىپ، كىمدى كورىپ وتىرمىن؟ اعاجان-اۋ، مەن ىزدەگەن ءمادي ءسىز بولساڭىز ءوزىڭىز ءۇشىن قۇربان بولعان ءنابيدىڭ كەگىن نەگە جىبەردىڭىز؟ سونداي دوسىڭىزدى ولتىرگەن جاۋلارىڭىزدى نەگە ءتىرى قالدىردىڭىز؟
قىزدىڭ بۇل ءسوزى ءماديدىڭ جانىن ىرشىتىپ جىبەردى. ونىڭ شوشىعانى سونداي، وزىنە سۇيەنىپ، جانتايىپ جاتقان يماندى سەرپىپ جىبەرىپ باسىن كوتەرىپ الدى.
— «ءوزىڭىز ءۇشىن قۇربان بولعان؟..» ول نە ءسوز؟
— ول ءسىزدىڭ حاتىڭىزدى ماعان، مەنى سىزگە جەتكىزەمىن دەپ ءجۇرىپ ءولدى عوي.
— قالقاشىم-اۋ، سەن نە ايتىپ وتىرسىڭ؟ مەن ساعان قاشان حات جازعان ەدىم؟
ءماديدىڭ بۇل سوزىنە سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەي قىز اڭىرىپ قالدى، ىزگىلىكتى كورە الماي جاساۋراعان كوزى ءماديدىڭ وڭمەنىنەن ءوتىپ بارادى. الدە نەنى ايتقىسى كەلەدى، ۇلبىرەگەن ەرىندەرى ءدىرىل قاعىپ سويلەتەر ەمەس. وزىنەن-وزى زىلدەنە قالعان قولىن زورعا كوتەرىپ كامزولىنىڭ ىشكى قالتاسىنان ءبىر تاراق قاعازدى الدى دا بۇكتەۋىن جازباستان ماديگە ۇسىندى.
— وندا مىنا حاتتى جازعان كىم؟
ءمادي قىز ۇسىنعان حاتتى الىپ ىشىنەن وقي باستادى. حات ءماديدىڭ اتىنان جازىلىپتى. ونداعى سوزدەرگە قاراعاندا ءوزىنىڭ بۇل قىزعا سىرتىنان ولەردەي عاشىق ەكەنىن بۇرىنعى حاتتارىندا جازعان سەكىلدى. بۇل ساپار جازعانى تەك، قاراسور كولىنىڭ جاعاسىنداعى اق ۇيلەردەن تابىلاتىنى.
ءماديدىڭ ەسىنە ماناعى ولگەن ءنابيدىڭ ەرتەرەكتە ايتقان ءبىر ءسوزى تۇسە كەتتى. ول وسى ەلدىڭ جاڭا جالىنداپ كەلە جاتقان جاس ءانشىسى. بۇرىن بەيتانىس بولسا دا تەز تانىسىپ ءبىر ايدىڭ ساۋىعىن ماديمەن بىرگە وتكىزگەن-دى. مىنا قىز سونىڭ ارمانى، ءبىر عانا ول ەمەس دامەلى جىگىتتەردىڭ بۇل قىزدى ارمان ەتپەيتىنى جوق، ءبىراق، قانشا قىزىقسا دا قىڭارتتاي الاتىن بىرەۋى جانە جوق. ويتكەنى قىزدىڭ قايىناتاسى جاساقباي جاۋلاسقانىن جايپايتىن الاپات. ونىڭ بار قايمىعار جاۋى تەك الىستاعى ءمادي عانا. ول ءبىر ەگەسپەن بار جىلقىسىن شاۋىپ اكەتسە، ونىڭ قارىمتاسىن قايتاراتىن قاۋقار جوعىن جاساقبايدىڭ ءوزى دە بىلەدى. سوندىقتان دا ول ماديدەن قاتتى سەسكەنەدى. جاساقبايدىڭ وسى ءالسىز جەرىن بىلەتىن ءنابيدىڭ كوكسەگەنى جەسىرىن ءبىر تۇندە الىپ كەتىپ سول الىستاعى ماديگە بارىپ پانالاۋ. ول وڭاشا كەزدەردىڭ بارىندە ماديگە وسى تىلەگىن ايتىپ تالاي زارلاعان-دى. جول-جونەكەي ات ۇستىنەن سوعىپ قىزدىڭ ءانىن تىڭداي كەتۋدى تىلەپ التى باقان باسىنا الىپ كەلگەن دە سول ءنابي بولاتىن. ءبىراق ول ءماديدى قىزدىڭ انىمەن تانىستىرسا دا ءوزىن ديدارلاستىرعان جوق-تى. جان-جاقتان اندىزداعان جىگىتتەردى سىلتاۋ ەتىپ ءماديدى تەز الىپ كەتكەن دە سول ءنابي بولاتىن. مىنا حاتتى ءماديدىڭ اتىنان جازعان دا سول.
ءمادي وسىلاردىڭ ءبارىن ەسىنە ءتۇسىرىپ، قىزدىڭ جۇمباق كورىنگەن سىرىن ءبىلىپ الدى دا:
— شىراعىم، سەن الدانىپسىڭ، — دەدى حاتتان كوزىن الماستان. — ەگەر ىزدەگەنىڭ انىق مەن بولسام الدانعانىڭ ءۇشىن وكىنبە دە كۇيىنبە.
— الدانعان؟ — دەدى قىز شوشىپ ويانعانداي سەلت ەتىپ. «الدانىپسىڭ» دەگەن ءسوز ءنابيدىڭ مانا ولەر الدىندا كەشىرىم سۇراعان ءسوزىن دە ساپ ەتكىزدى. — سوندا ءسىزدىڭ مەنى شاقىرتقانىڭىز بەكەر مە؟
— بەكەر.
— ءسىزدىڭ وعان ەكەۋىمىزدىڭ ارامىزعا دانەكەر بول دەگەنىڭىز دە بەكەر مە؟
— مەن قىزدارعا جەڭگەتاي جىبەرىپ، ەلشى سالۋدى بىلگەن ەمەسپىن... ءوزىڭ ونى ءسۇيۋشى مە ەدىڭ؟
— ەگەر مەن سۇيەر بولسام ول ءسىزدىڭ اتىڭىزدى جامىلماس ەدى عوي.
— ونىڭ راس، — دەدى ءمادي ويلانا سويلەپ. — ول بايعۇس: مەنىڭ جابىسپايتىن دانەكەرىم، سەنىڭ جاناسپايتىن جارىڭ بولامىن دەپ ءجۇرىپ اجالىڭا تاپ بولىپتى. ەگەر ول ءتىرى بولسا ەكەۋىڭنىڭ نەكەلەرىڭ بۇگىن وسى ەلسىز تاۋدىڭ ىشىندە قيىلاتىن ەدى، سەن كيەلى قىز ەكەنسىڭ.
— ءومىرىم قيىلعاننان كەيىن بولماسا ونان بەرىدە مەنىڭ نەكەم وندايلارمەن قيىلماس ەدى، — دەپ قىز شيرىعىپ الدى.
مانادان بۇلاردىڭ اڭگىمەسىن ءۇنسىز تىڭداپ جاتقان يمان اسپاندى قولىمەن نۇسقاپ:
— شىركىن-اي، انا ءبىر ەكى جۇلدىزدىڭ جارق-جۇرق ەتىپ الىستان شاعىلىسۋىن-اي، قاراڭىزشى، — دەپ ەدى، ءمادي ونىڭ باسىنداعى قارا لاقتىڭ تەرىسىنەن ىستەلگەن ادەمى بوركىن جۇلىپ الىپ الىسقا لاقتىرىپ جىبەردى:
— اسپاننىڭ ايى الاقانىمدا تۇرعاندا جۇلدىزىڭا قارايتىن مەن بە ەدىم، ءسوزدى قوي دا اتتاردى كەلتىر.
يمان الىسقا بارىپ تۇسكەن بوركىن الدى دا، ەندى اسپانعا ءوزى لاقتىردى:
— عاينيزا جەڭگەي، ءسۇيىنشى!.. ءسۇيىنشى! — دەپ بار داۋىسىمەن ايدالاعا ايعاي سالدى.
— بۇل نەنىڭ قۋانىشى؟ — دەدى قىز ماديگە قاراپ. — مەنى جولدان تابىلعان ولجا كورگەنى مە؟
— سەنى ولجالاعىسى كەلگەن ادامنىڭ بورشاسى شىقسىن! — دەدى دە ءمادي شالقاسىنان قايتا قۇلاي كەتتى. — اتتەڭ... اتتەڭ...
— سونشا نەگە وكىندىڭىز؟
— وزەگىم ءورت، وكىنبەسكە نە شارا. جاسىم وتىزعا جاقىندادى، ءبىر پەرزەنتكە ءالى زارمىن. قاسىرەتىمنىڭ ءبىرى سول، ەندىگى ءبىرى سەن بولعالى تۇرسىڭ.
— مەن ءۇشىن قاسىرەت شەكپەڭىز.
— نەگە شەكپەيمىن؟ پەرزەنتسىزدىكتىڭ قاسىرەتىن قانشا شەكسەم دە قوس قاتىن الۋدى بال تاتىعان ۋدى جۇتقانداي كورۋشى ەدىم. ءوزىم ءۇشىن قان كەشىپ كەلگەن سەندەي اياۋلى جاندى وزگەگە قيعاننان سول ۋدىڭ ءوزىن جۇتقانىم جاقسى ەمەس پە؟
قىز ەكى قولىن ەرىپ وتىرعان بۇرىمىنان، كوزىن ماديدەن الماستان ۇشىپ تۇرەكەلدى:
— ءسىزدىڭ كىم ەكەنىڭىزدى بىلمەستەن ايتقان ماناعى «اعا» دەگەن ءسوزىم پەرىشتەلەردىڭ قۇلاعىنا شالىنىپتى، قاشاندا سونى ەسىڭىزدەن شىعارماعايسىز، — دەدى دە ءجۇرىپ كەتتى.
ءمادي كۇلە سويلەپ:
— مەن ەگەسپەيىن، ەگەسەر بولسام ونداي سوزدەر پەرىشتەلەردىڭ قۇلاعىنا شالىنباق تۇگىلى، قۇدايدىڭ قۇلاعىنا بايلانسا دا ەلەمەي كەتەتىن ادەتىم بار، — دەپ ەدى؛ قىز جالت ەتىپ بۇرىلدى دا:
— جالىنامىن، اعاتاي، قۇدايدىڭ قاھارىنا جولىعارمىز، ونداي كۇپىر ءسوزدى ايتپاڭىزشى! — دەدى جالىنىشتى ۇنمەن.
ءمادي قىزدان تاعى ءبىر ساۋلەنى، جاننىڭ جاڭا ءبىر ساۋلەسىن كورگەندەي تابىنا قاراپ ورنىنان تۇرا باستادى. قانشا قايسار بولسا دا قىزدىڭ جاڭاعى جان ءسوزى قايىستىرعان سەكىلدى. ءۇنسىز كەلىپ قىزدىڭ قولىنداعى قورجىندى الدى، قىز دا قاسارىسقان جوق، ءۇن قاتپاستان قورجىندى بەرە سالدى. ەكەۋىنە الىستان جىميا قاراپ، ءۇش اتتى قاتار جەتەكتەپ يمان كەلەدى. وندا دا ءۇن جوق. ءمادي قولىنداعى قورجىندى قىزدىڭ قانجىعاسىنا بايلادى دا ءوزىن اتتاندىرىپ جاتىپ:
— و قاسيەتتى بابالار، مەن وزىمە نە تىلەسەم سونىڭ ءبارىن وسى قىزعا دا تىلەدىم، قولداي گور، ءارۋاقتى بابالارىم، — دەپ ەدى، قىز:
— ءامين! — دەپ بەتىن ءبىر سيپادى دا اتىنىڭ ۇستىنە ءبىر-اق ىرعىدى...
6
...ءماديدىڭ كوز الدىنان وتكەن ءومىردىڭ ءبىر ەلەسى وسى ەدى. سيقىرلانىپ قالعانداي سىلەيىپ، الدىنا بارعان شايدى دا دىبىسىن شىعارماستان اقىرىن تارتىپ اڭگىمەنى قۇنىعا تىڭداپ وتىرعان تاكىش قارت:
— سونان كەيىن؟ — دەدى شىدامسىزدانىپ.
— سونان كەيىن مەن ول قىزدى مىنا عاينيزا كەلىنىڭىزدىڭ اكە-شەشەسىنە اكەلىپ بالا ەتىپ بەردىم.
— بالاسى ەمەس داناسى دەسەڭشى. قانداي ەكەنىن كورمەسەم دە ايتايىن: سەنىڭ سوزدەرىڭە قاراعاندا اقىلىنا كوركى ساي، كوركىنە ەرلىگى ساي جۇلدىزى بيىك جان ەكەن، ءقازىر قايدا، ءتىرى مە بايعۇس؟
— ول ءقازىر ءسىزدىڭ شايىڭىزدى قۇيىپ وتىر.
— ا! — دەدى تاكىش قارت تاڭدانعان داۋىسپەن. ونىڭ سول «ا» دەگەندە اڭقيا اشىلعان اۋزى كوپكە دەيىن جابىلعان جوق. قىزىل جيەك كوزىن جاعالاي ءبىر قىدىرتىپ ءوتتى دە:
— ءماديجان-اۋ، وسى ايتىپ وتىرعانىڭ راس پا؟
— نانباساڭىز وزىنەن سۇراڭىز.
تاكىش قارت بۇل اڭگىمەنىڭ انىعىنا ەندى سەندى دە تەز جادىرادى. ويتكەنى ءماديدىڭ سامالدى شىندىقتىڭ عانا كۋاسى ەتەتىنىن بىلەتىن.
— سامالجان-اۋ، راس پا وسى ەستىگەندەرىم؟ — دەپ، ەندى، ول عاينيزاعا قارادى. ونىسى رۇقسات سۇراعان يشاراتى ەكەن.
— ايتار جاۋابىن، تاكەڭنىڭ سۇراۋىنا تاتيتىن بولسىن، ويلانىپ ال.
عاينيزا سونى ايتىپ يەك قاعىپ ەدى، سامال ىركىلمەستەن ءۇن قاتتى:
— وتىرىكتى دارمەنسىزدەر عانا ايتادى عوي، بۇل ءىنىڭىزدى دارمەنسىز دەي الماسسىز.
سامالدىڭ بۇل ءسوزى جانىنا جاعىپ كەتتى مە قالاي:
— وي، اينالايىن سەنەن، — دەدى قارت الىستان ەمىرەنىپ، — ءماديدى باتىر دەپ جۇرگەنىمىز ءجاي انشەيىن بوس ءسوز، ناعىز باتىر سەن ەكەنسىڭ عوي. شايىڭدى شىعارا قۇيىپ جىبەرشى، قاراعىم.
— تاكە، ءسىز ناعىز باتىردى ءالى كورگەن جوقسىز.
— ول كىم؟
— ىشەتىن شايىن وسىنداي باتىرعا قۇيعىزىپ وتىرعان ناعىز باتىر ءوزىڭىز ەمەسسىز بە؟
— ە، ەت پەن قىمىز، شاي مەن مايعا باتىر ەكەنىم راس. اۋ، ايتپاقشى، سامالجان-اۋ، وندا سەنىڭ، ءماديدى «جەزدە»، عاينيزانى «تاتە» دەۋىڭ قالاي؟
سامال ماديگە قاراپ ەدى، ونىسى «جاۋابىن سەن بەر» دەگەنى ەكەن.
— قايىن اتام مەن ەنەم مەنىڭ تىلەگىمدى قابىلداپ مۇنى بالا ەتىپ العان ەدى، ءبىراق ونىڭ ول ۇيدە وتكەن بالالىق شاعىن عاينيزا بەس ايعا جىبەرگەن جوق. ول ۇيىنە سونداي ءبىر سۇيكىمدى سۇلۋ قىز پايدا بولعالى توركىندەگىش بولىپ كەتكەن ەدى، بەس اي بويى سامال ەكەۋىمىزدى بىردەي سىناعان ەكەن، مۇنىڭ سىنىنان ەكەۋىمىز دە سۇرىنبەي ءوتىپپىز. كۇندەردە ءبىر كۇنى بۇل ماعان:
— سەن ءۇشىن ءومىرىن قيعان قىزعا مەن جۇرەگىمنىڭ جارتىسىن قيدىم، ەرتەڭ سامالعا قۇدا تۇسۋگە بارامىز، ازىرلەن، — دەدى. بار بولعانى وسى عانا، مۇنىڭ بۇل بيلىگىنە سامال دا قارسى بولعان جوق، مەن بولسا-بولماسا.
— ول كەزدە مەنىڭ اتىم باسقا بولاتىن، وسى ۇيگە كەلەردە سامال اتاندىم.
سامالدىڭ بۇل ءسوزىنىڭ تۇپكى ءمانىسىن تۇسىندىرگىسى كەلگەندەي ءمادي ءىلىپ اكەتتى.
— انا جىلى مەن ءۇشىن تۇرمەدە جىندانىپ ولگەن قىزدىڭ اتى سامال ەدى، مۇنى سۇيگەندىكتەن سول بايعۇستىڭ دا اتىن وشىرگىم كەلمەدى.
ءماديدىڭ ءبىر اۋىر ويعا تۇسكەنىن تاكىش قارت بايقاپ قالدى:
— وي، سابازىم-اي، سابازسىڭ-اۋ، ءماديجان، سابازسىڭ. بۇگىنگى ءبىر اڭگىمەڭنىڭ وزىنەن ەلدە جوق ەكى كەرەمەتتى كوردىم.
قارتتىڭ وسى ءسوزى سەبەپ بولدى ما، جوق الدە اۋىر ويدىڭ سوققىسىنا ءوزىن سالا بەرگىسى كەلمەدى مە، ايتەۋىر ءمادي تەز جادىراپ ساعاتىنا قارادى:
— ءومىر شىركىننىڭ زىمىراۋىن-اي. ءتۇن ورتاسى الداقاشان اۋىپ كەتىپتى عوي، ەندى دەم العانىمىز ءجون بولار.
— دەم العانى قالاي، — دەپ تاكىش قارت ونىڭ بەتىنە قاراي قالدى، — سىرقاتىڭنىڭ شىققان تامىرىن ايتپاق بولعانىڭ قايدا؟
— ول ۇزاق اڭگىمە، ونى كەلەسى كەلگەندە تىڭدارسىز.
— كەلەسى كەلگەندە تىڭدايتىنىم كىلەڭ ءان مەن كۇي. كەلىندەر ۇيىقتاي بەرسىن. مەنىڭ بالام مەن كەلىنىم قايتا بەرەدى، سەن قاشان بىتكەنشە اڭگىمەڭدى ايتا بەرەسىڭ، مەن تىڭداي بەرەمىن. ايتتىم ءبىتتى، — دەدى دە «كوتەرسەڭ دە تۇرمايمىن» دەگەندەي ءبىر قوزعالىپ تاكىش قارت نىعىزدانا ءتۇستى.
ءمادي ۇندەگەن جوق، الدە نەنى كوزدەگەندەي كوزىن سىعىرايتا قاراپ ويدا وتىر.
— الدىمەن سىزگە ءبىر سۇراۋ، مەنىڭ سول سايماران مىرزاعا ىستەگەنىم جاقسىلىق پا، جامانشىلىق پا؟
— اجالدان قۇتقارۋ اسقان ادامشىلىق، ادامشىلىقتان اسار جاقسىلىق جوق. ونى نە ءۇشىن سۇرادىڭ؟
— مەن وسى اۋرۋدى سول ىستەگەن جاقسىلىعىمنان تاپتىم.
— قالاي؟
— مەن سول بوتقا بەت سۇمىرايمەن ارادا جەتى جىل وتكەننەن كەيىن بۇرناعى جىلى كەزدەستىم. بۇل مەنىڭ التاي جەرىنە ايدالىپ قايتقان بەتىم ەدى، سەمەيگە دەيىن پاروحودكا مىنگەلى ەرتىس جاعاسىنا تاۋدان اعاش اكەلە جاتقان ءبىر توپ وگىز اربالى جۇرگىنشىلەردىڭ ورتاسىندا ءان سالىپ كەلە جاتىر ەدىم، ەكى بوز ارعىماق جەككەن قوراپتى لاپشەنكەلى ءبىر باي جانىمىزدان وتە شىقتى. وندايلاردى كورسەم قۇيقام قۇرىسا قالاتىن ادەتىممەن بەتىنە ءجوندى قاراعانىم دا جوق. جانىمداعىلار تانىماستان جالباقتاپ باس يزەسىپ جاتتى، مەن ولارعا دا قوسىلعانىم جوق، ءانىمدى ۇزبەستەن سالا بەردىم. ونىڭ سوڭىندا قوس كۇرەڭدى پارلاپ جەككەن تاعى ءبىر ردۋان اربا كەلە جاتىر. ءسىرا، جارمەڭكە سياقتى ءسان-سالتاناتى مول جەرگە ادەيى ارنالىپ جاسالعان بولۋ كەرەك، ءتۇرى ردۋانعا ۇقساعانىمەن ءمۇسىنى سونداي ادەمى، ءوزى سۋ جاڭا. بەلاعاشىنان باستاپ تارتەسىنە دەيىن، جاقتاۋ اعاشىنىڭ شاباقتارىنا دەيىن وقتاي ءتۇزۋ، وقتاۋداي جۇپ-جۇمىر. ءبارى دە جاسىل بوياۋمەن جاڭادان عانا بويالىپتى. ءوزىم اربانىڭ مۇنداي ءتۇرىن بۇرىن كورگەن جوق ەدىم، سوندىقتان با، ايتەۋىر كوزىم سوعان عانا ءتۇستى.
ولار ۇزاپ بارىپ توقتاپ ەدى، ءبىز تۇسىنا تامان جەتە بەرگەن كەزدە جۋان قارا بىرەۋى داۋىستاپ: «ەي، ءانشى جىگىت، مىناۋ وگىز اياڭىنا ەسىل ءاندى قور قىلماي بەرى كەل» دەدى. ول بوتقا بەتىنىڭ سوقتالانعان مايى شۇيدەسىمەن جالعاسقان، دوڭگەلەك ساقالى قاق ورتاسىنان كۇزەلگەن، وڭ جاق بەتىنىڭ تىرتىعى بار، قارنى قازانداي بىرەۋ ەكەن. بوركىنىڭ استىنان سىعالاعان ءبىر كوزى جىلاننىڭ كوزىندەي جىلت-جىلت ەتىپ مەنى جەپ بارادى. مەن ونىسىنا تۇسىنگەنىم جوق، سوندىقتان ەلەگەنىم دە جوق. ونىڭ قاسىنداعى، جارتىلاي قالا جۇرتىنشا كيىنگەن ەكى جىگىت قاتار تۇزەپ الدىڭعى جاقتا وتىر. اتشىنىڭ ورنىندا وتىرعانىمەن ەكەۋى دە اتشى ەمەس ەكەنى كيىمدەرىنەن كورىنگەندەي. ءسىرا، بۇل ۇشەۋ ءبىر تۋما بولۋ كەرەك، اسىرەسە جىگىتتەر بىرىنە-بىرى كوبىرەك ۇقسايدى. ولاردىڭ ەكى اراسى قوسىلىپ تۇتاسىپ كەتكەن قويۋ قارا قاستارى دا، بىرجيعان سۋىر بەتتەرى دە بىرىنەن-بىرى اينىمايدى. ەكەۋىنىڭ كيىمدەرى دە ۇقساس، تەك ەكەۋىنىڭ تاقياسى ەكى ءتۇستى. ءبىرى قاراكوكتەن، ەكىنشىسى شىمقاي قارادان كيىپتى. جۋان قارا مەنىڭ قايدا باراتىنىمدى سۇراپ الدى دا: «وندا جول سەرىگى ەكەنبىز، ءبىز دە سەمەيگە ونان ءارى قوياندى جارمەڭكەسىنە بارامىز، بىزبەن بىرگە ءجۇر» دەدى. مەن قۋانىپ كەتتىم.
ءبىراق مەنىڭ بۇل قۋانىشىم كىرەشى دوستارىمدى قۋانتا قويعان جوق. وزدەرىمەن بىرگە وتكەن ەكى كۇن مەنى ولارعا ەتەنە ەتىپ جىبەرگەن ەكەن. بىرەۋلەرى «جارىم جولعا كەلگەندە ءبىزدى تاستاپ كەتكەنىڭ قالاي؟» دەسە، ءان قۇمار جاستارى جينالا قالىپ «اعاتاي-اۋ، ءبىزدىڭ الاقانىمىزدى قايداعى ءبىر بەلگىسىز مىرزانىڭ ارباسى عۇرلى كورمەگەنىڭىز قالاي؟» دەپ قورشاپ الدى. شىنىندا ولار مەنىڭ كىم ەكەنىمدى بىلمەستەن الاقاندارىنا سالىپ ايالاپ كەلە جاتقان ەدى، ەندى نە ىستەرىمدى بىلمەي تۇرىپ قالدىم. اڭساۋ دەگەن — اۋىر دەرتتىڭ ءبىرى ەكەن، ەلدى ساعىنعانىم سونداي، قۇدايىم كوبەلەك ەتىپ ۇشىرسا وعان دا ريزا بولاتىن ءتۇرىم بار. مەنى جاستاردىڭ بۇل قورشاۋىنان وزىممەن ءبىر اربادا كەلە جاتقان قارعاجان دەيتىن تاپال شال قۇتقارىپ جىبەردى. ول اربادان ءتۇسىپ ورتامىزعا كەلدى دە: «سەندەر ساعىنۋدىڭ قانداي زاپران ەكەنىن بىلمەي بۇل سابازدى بوسقا قيناپ تۇرسىڭدار. ءسوزدى قويىڭدار دا الاقاندارىڭدى جايىڭدار» دەدى دە، الاقانىن جايىپ تىزەرلەپ وتىرا قالدى. مەن قۋانعانىمنان تىزەمنىڭ جەرگە قالاي سارت ەتكەنىن دە بىلگەنىم جوق. مەنى قورشاپ تۇرعاندار دا الاقاندارىن مەنىمەن جارىسا جايىپ ءبىر تىزەرلەپ وتىرا-وتىرا كەتتى. قارعاجان دەنەسى قارشىعاداي بولسا دا ءۇنى سۇڭعىلاشا سۇڭقىلدايدى ەكەن، نەلەر اسىل تىلەكتەردى تۇيدەك-تۇيدەگىمەن سۇڭقىلداتىپ كەلىپ، باسىما ۇيگەن كەزدە مەنىڭ كوزىمنەن جاس ىرشىپ كەتتى. ءتىپتى وسى باتاسى ءۇشىن ونىڭ قاسىندا قالعىم دا كەلدى، ءبىراق ەلدى، اسىرەسە جاستايىنان ءتىرى جەسىر بولىپ قالعان مىنا ەكەۋىن اڭساعان كوڭىل تاعات تاپپادى. باتا ءبىتىپ بەت سيپالىسىمەن ورنىمنان اتىپ تۇرىپ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جاعالاي قۇشاقتاپ ءبارىن دە كەۋدەمە ءبىر-بىر قىستىم دا، اناداي جەردە ءوزىمدى توسىپ تۇرعان بەلگىسىز مىرزاعا بەتتەدىم. ءوزىمنىڭ كىم ەكەنىمدى بىلمەستەن ءانىمدى سىيلاعانى ءۇشىن وعان ايتار العىسىمدى ايتتىم. مەنى ءوزىنىڭ قاسىنا الار دەگەن ۇمىتتە ەدىم، ول ءۇمىتىم دالاعا كەتتى. ەندى بايقادىم، ونىڭ سول جاق كوزى سوقىر ەكەن. سوقىر كوزىن ماعان كورسەتكىسى كەلمەگەندەي قىرىن قاراپ كەيىنگى اربانىڭ اتشىسىنا داۋىستادى دا: «ەي، دۇلەي، مىنا مىرزانىڭ جاتسا توسەگى، جانتايسا جاستىعى بولعايسىڭ. ءوزىڭ بەرى كەلىپ كەتشى» دەدى. مەنىڭ مەسەلىم قايتىپ قالدى، ءبىراق ەلگە تەز جەتۋدى اڭساعان تىلەگىم مەسەلدىڭ قايتقانىن ەلەتكەن جوق. قوس كۇرەڭ ات جەگىلگەن كەيىنگى ارباعا باردىم دا يىعىما اسىپ العان قورجىنىمدى اربانىڭ ۇستىنە تاستاي سالدىم.
سوقىر مىرزانىڭ دۇلەي دەگەنى دەسە دەگەندەي، ءتۇرى تۇكسيگەن، تۇلعاسى دوڭكيگەن بىرەۋ ەكەن. مەنىڭ سالەمىمدى ءجوندى الماستان الشاڭداي باسىپ مىرزاسىنا باردى دا، ونىڭ سىبىرمەن ايتقان ءامىرىن قىرىنان تۇرىپ تىڭداپ الىپ قايتا كەلدى. مەن ونىڭ شىن اتى «دۇلەي» بولماس دەگەن ويمەن ءاتى-جونىن سۇراپ ەدىم: «نەمەنە، مەنىڭ مىرزامنىڭ وتىرىك ايتقانىن بۇرىن تالاي ەستىپ پە ەدىڭ؟» دەپ دۇڭك ەتتى. مەن ۇندەمەدىم، ول ارباعا وتىرا بەرە «ال باۋىرىم، الدىمىزدان ءبىر مايا ءشوپ كەزدەسكەنشە ءوز كۇنىڭدى ءوزىڭ كورە تۇر. قورجىنىڭدى توسەك، مەنى جاستىق ەتسەڭ دە مەيلىڭ، تەك ءان سالىپ باسىمدى اۋىرتپا» دەدى.
دۇلەيدىڭ بۇل سوزىنەن ءوزىنىڭ دە ءمانىن ۇقتىم. ەندى وعان ولسەم ولىگىم جانتايار ما. اربانىڭ بەل اعاشىنا كولدەنەڭ شەگەلەنگەن قالىڭ تاقتايلار تەپ-تەگىس ەكەن، تۇرمەنىڭ قۋ قاراعايىن تالاي توسەنگەن باسىم، تاپ ءبىر سونى ساعىنىپ قالعانداي قورجىنىمدى جاستانىپ سول تاقتايدىڭ ۇستىنە قۇلاي كەتتىم. جانىمداعى جالعىز سەرىگىم دۇلەيمەن اڭگىمەم جاڭاعى بىر-ەكى اۋىز سوزبەن ءبىتتى. ءبىراق ونىڭ قياستىعىن قىزىق كورەتىن سەكىلدىمىن، تەزىرەك جادىراتىپ اڭگىمەلەسپەسەم زەرىگەتىن ءتۇرىم بار. سول ويمەن ونى سوزگە شاقىرىپ:
— ىنىشەك، وزىڭە تارتقان بالاڭ بار ما؟ — دەپ ەدىم.
— ەي اعاي، جىنىما تيمەي جايىڭا جاتساڭ قايتەدى، — دەپ زىرك ەتتى. مەن باسىمدى كوتەرىپ الدىم:
— جىنىڭا تيگەندەي نە ىستەدىم؟
ول تەرى شالبارىنىڭ بالاعىن ءتۇرىپ جىبەرىپ اياعىن الدىما كولدەنەڭ توستى دا:
— مىنە مەنىڭ بالالارىم، ماعان تارتقاندارىن ىشىنەن ءوزىڭ تانىپ الا بەر، — دەدى اق تىرناقتىڭ ۇلكەندىگىندەي تۇيىندەر قاپتاپ شۇبارلانىپ كەتكەن بالتىرىن الاقانىمەن ءبىر سالىپ قالىپ. — قاتىنى جوقتىڭ بالاسى بويىنا سىيماي بالتىرىندا جۇرەتىنىن بىلمەسەڭ ءبىلىپ ال، كورمەسەڭ كورىپ قال. ەسىركەپ ماڭدايىنان سيپاعىڭ كەلسە سيپاي بەر، ءتۇرى شيقانعا ۇقساعانىمەن اۋىرىپ سىزداۋدى بىلمەيدى.
اڭگىمەمىز وسىمەن تاعى ءبىتتى.
ەكى قولىمدى توبەمە قويىپ شالقامنان جاتىرمىن. ءبىر اق يىق اسپاننىڭ زاڭعارىنا شىعىپ الىپ التاي تاۋىنا قاراي سامعاپ بارادى. سونى كورىپ داۋىسىمدى سول قىراننىڭ قاناتىنىڭ زۋىلىنا قوسقىم كەلگەندەي شىرقاي جونەلىپ ەدىم، سەرىگىمنىڭ جاڭاعى ءبىر ءسوزى ەسىمە ءتۇستى دە كەنەت توقتاي قالدىم. ول الدە نەنى ايتىپ، وزىنە-وزى كۇبىرلەپ كەلەدى. «ءبىر كوزىنە ساعىز جاپسىرىپ الىپتى، ونىسى نەسى؟ مەنىڭ اتىمدى ءوز اكەڭنىڭ اتىمەن اتا دەگەنى — نە ءسوز؟ سوندا ول مەنىڭ اكەم بولماق پا؟»
مەن ونىڭ نە ايتىپ كىممەن كۇبىرلەسىپ كەلە جاتقانىن سۇراپ ەدىم، ول «جاي، وسىنداي وڭاشادا وزىممەن ءوزىم سويلەسەتىن جىنىم بار، شۋ، جانۋار، شۋ، شۋ»، دەپ اتتارىن ايداي ءتۇستى. ءبىزدىڭ بۇل اڭگىمەمىز دە وسىمەن تاعى ءۇزىلدى.
اتتاردىڭ cay جەلىسى جەر تانابىن قۋىرىپ جىبەرگەندەي تالاي بەلدەردەن اسىپ، تالاي ولكەلەردەن وتتىك.
جولشىباي كەزدەسكەن مايادان اربانىڭ جاقتاۋىن شوپكە تولتىرىپ الدىق. ويدا جاتىپ بايقاماپپىن، بىزدەر ماناعى ۇلكەن جولدى تاستاپ باسقا ءبىر، جازداي جان باسپاعان كەر جولعا ءتۇسىپپىز.
— اۋ، تۋىسقان-اۋ، كەڭ جولدى تاستاپ تار جولعا تۇسكەنىمىز قالاي؟ باعىتىمىز باتىس ەدى، تەرىسكە بەت الىپپىز عوي؟
— ەندى ەكى كۇننەن كەيىن وسى تار جولمەن كەيىن قايتامىز دا، كەڭ جولعا تۇسەمىز.
مەنىڭ. سۇراۋىم دا، دۇلەيدىڭ جاۋابى دا وسىمەن ءبىتتى. مەن ەندى سول وگىز اربالى كىرەشىلەرمەن كەتە بەرمەي وسىلارعا ىلەسكەنىمە وكىنە باستادىم. وكىنۋدىڭ اقىرى ۇرەيگە اينالدى. الدىمىزدا قارقارالىنىڭ ءبىر سىلەمى سەكىلدەنىپ قالىڭ قاراعايلى تاۋ جاتىر. سوعان ىلىگە بەرە جاڭاعى كەڭ جولدىن، ءوزى تارامدالىپ ءار سايدى ورلەپ كەتتى. الدىڭعى اربا جيەگىن كوك شالعىن باسىپ كەتكەن ءبىر ەسكى جولعا ءتۇستى دە ورلەپ بارىپ جان-جاعى قاراعايلى قۇزدىڭ ىشىنە بارىپ كىردى. قۇزدىڭ ورتا تۇسىندا الاقانداي الاڭ بار ەكەن. سول الاڭنىڭ قاق ورتاسىندا ۇلكەن اعاش ءۇي تۇر. ساناپ كەلەمىن، كۇن جاق بەتىندە ون ەكى تەرەزەسى بار، تەرەزەلەرىنىڭ ءبارى دە قاقپاقتى، قاقپاقتىڭ ءبارى كولدەنەڭ تەمىرمەن قۇرساۋلانعان. ۇيگە جالعاس قىزىل كىرپىشتەن سالىنعان ساراي تۇر. ونىڭ ساراي ەكەنىن بىلگەنىم بىردە-بىر تەرەزە جوق. قالادان الىس مۇنداي جەرگە بۇل قىزىل كىرپىشتىڭ قايدان كەلگەنىن ويلاپ تابا المادىم. سارايدىڭ ءبىر بۇرىشى مۇجىلا باستاپتى، تەك سوعان قاراپ ەرتەدە سالىنعان، مۇنى سالعان قازاقتار ەمەس ەكەنىن عانا تاپتىم. الدىڭعى اربا سول سارايدى اينالىپ كەلىپ شىعىس جاق الدىنا كەلىپ توقتادى، جەتە بەرە ءبىز دە توقتادىق. سارايدىڭ بۇل بەتىندە دە تەرەزە جوق، ءبىراق كوك تەمىردەن جاسالعان ەكى ەسىگى قارقارالىداعى قىزىل دۇكەننىڭ ەسىكتەرىن ەلەستەتەتىندەي. مەنىڭ اتشىم بولىپ كەلگەن دۇلەي ەكى اربانىڭ دا اتقوسشىسى ەكەن، ول ءوز ارباسىنان تۇسە سالا ارعىماقتاردى دوعارا باستادى.
— مىرزا، مىنا ساۋلەتتى دە داۋلەتتى دۇنيە سىزدىكى مە؟ — دەدىم، اربادان تۇسە سالا جەلپىنىپ تۇرعان سوقىر مىرزاعا جاقىنداپ.
— مەنىڭ توقالىمنىڭ دۇنيەسى، — دەدى ول سالماعىمەن جەردى ويىپ جىبەرگىسى كەلگەندەي شىرەنە ءتۇسىپ.
— توقالىڭىز ورىس قىزى ەمەس پە؟
— جوق، نوعاي قىزى. ونى نەگە سۇرادىڭ؟
— قازاقتار مۇنداي ساۋلەتتى وزىنە قيمايدى عوي.
ەكەۋمىزدىڭ بار شۇيىركەلەسكەن ءتۇرىمىز وسى، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ول بەتىن مەنەن الىپ قاشىپ، كوپ ۇيىرىلە قويمايدى. مەنىڭ قازاقتاردى مىنەي ايتقان سوزىمە جاۋاپ قاتپاستان جىگىتتەرىنە ءامىر بەرە باستادى:
— الدىمەن شۇرقىراي باستاعان ىشەك-قارىندى جۇباتىپ الايىق، اتتاردى اناۋ دوعارار. سەن ەكەۋىڭ داستارحاندى مىناۋ بايتەرەكتىڭ كولەڭكەسىنە جايىڭدار. قابلان، سەن، داستارحان جايۋدى قاراتايعا قالدىر دا ءوزىڭ قول شاياتىن سۋ اكەل، — دەدى دە، ول سىڭار كوزىمەن مەنى ءبىر اتىپ تاستاپ ءوزىنىڭ شارۋاسىمەن اۋلاققا كەتتى. ونىڭ بۇل كوز قاراسىندا نە سىر بارىن مەن بىلە المادىم.
ونىڭ ايتقانى ەكى بولعان جوق، بايتەرەكتىڭ تۇبىنە بەرەكەلى داستارحان جايىلدى، ونىڭ ۇستىنە اقۋىز مايى ارالاس باعلاننىڭ ەتى اقتارىلدى. سابانىڭ ءيىسى مۇڭكىگەن، تومارداي مايى بەتىنە قازداي قالقىعان قىمىز ءيىسى مۇرىندى جارىپ بارادى. باعلان قوزىنىڭ اق مايى اقتارىلعان ەتى الدارىنا كەلگەندە كوزدەرى تۇنجىراماعان بىرەۋى قالعان جوق، ءتىپتى مىرزانىڭ سوقىر كوزى دە اشىلىپ كەتكەن سەكىلدى. مەن ونى كورسەم دە ءدال سول جەردە وي بولمەپپىن. ول ءبىر ۋىس شەڭگەل ەتتى اساي بەرە بەتىن مەنەن بۇرىپ اكەتتى. ەتتى اساۋدان، قىمىزدى سىمىرۋدەن مەن دە قالىسقانىم جوق. بەسەۋىمىز بەس قاسقىردان كەم تۇسپەگەن سەكىلدىمىز. ءبىر قوزىنىڭ ەتىن بەس-اق اساپ قويعانداي لەزدە جوق ەتتىك. ءتىپتى بار جەگەنى جۇمىرىنا جۇعىم بولماعان با قالاي، قايسى بىرەۋلەرى باۋىرساقتى قىمىزدىڭ ىشىنە سالىپ جىبەرىپ قاشان شارتيعانشا قارىندارىن اياعان جوق.
— ال جىگىتتەر، تاماقتى قاسقىرشا جەدىڭدەر، ەندى جۇمىستى ادامشا ىستەڭدەر، — دەدى سوقىر مىرزا. — الدىمەن ارعىماقتاردى سارايدىڭ ىشىنە كىرگىزىڭدەر، اياعىنا كىسەن سالىڭدار. الدىنا ءشوپتى ۇيىڭدەر، ناۋانى اكەپ الدىنا ورناتىڭدار دا ءىشىن سۋعا تولتىرىڭدار. سونان كەيىن لاشپەنكەنى بەر جاعىنا كولدەنەڭ قويىڭدار دا قاقپانى قۇلىپتاڭدار.
ونىڭ ايتقانى ەكى بولعان جوق، جىگىتتەرى سارايدىڭ قاقپاسىن ايقارا اشىپ تاستاپ جۇمىسقا قىزۋ كىرىسىپ كەتتى. مەن بوي تالاستىرعىم كەلگەندەي كەرىلىپ سوقىر مىرزانىڭ جانىندا شالقامنان جاتىرمىن. ءبىر ءسات باسىمدى كوتەرىپ كوز تاستاپ ەدىم، دۇلەي جىگىت ءبىر ءداۋ اعاش شەلەكتى قۇدىققا قاراي اكەتىپ بارادى ەكەن، وعان ءمان بەرگەنىم جوق. ولار جۇمىستارىن تىندىرىپ بولىپ بىزگە قاراي بەتتەگەن كەزدە قاسىمدا جاتقان «قامقورشىم» قاسقىرشا بۇرىلا بەرە ماعان كوز تاستادى.
— ال، مەيمانىم، بىزدەر مىنا ەكى ارعىماق پەن لاشپەنكەنى وسى جەرگە قالدىرىپ ءوزىمىز ەكى كۇندىك ساپار شەگەمىز. سەن وسى جەردە اتتاردىڭ قاسىندا قالا تۇراسىڭ.
مەن سەنەر-سەنبەسىمدى بىلمەي قاراي قالىپ ەدىم، ونىڭ جاۋلىققا بەكىنگەنىن سەزدىم، ءبىراق ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن ءالى بىلگەنىم جوق. مانا قامقورشىمداي كورىپ قۋانعان ەدىم، ەندى قۇتىرعان قاسقىر مەن جالعىز كوزدى داجالدىڭ ءبىرىن كورگەندەي سەسكەنە باستادىم. ءبىراق سەسكەنگەنىمدى سەزدىرگىم كەلمەي:
— جولدارىڭىز بولسىن، كەتە بەرىڭىزدەر. مەن جاياۋ جورتۋعا ۇيرەنگەن جانمىن، كەلگەن ىزىمە قايتا تۇسەمىن دە كەتە بەرەمىن، — دەدىم.
— جوق، باۋىرىم، — دەدى ول ماعان قاراماستان، — بۇل جەردىڭ قاسقىرى قويداي ورەدى، ونى بىلە تۇرا سەنى قاسقىردىڭ جەمى ەتە المايمىن.
ونان ءارى تىڭداعىم كەلمەي تۇرا بەرىپ ەدىم، قابلانى مەن قاراتايى اياعىمنان تارتىپ قالىپ شالقامنان ءتۇسىردى دە قۇدىققا قاراي دىرىلداتىپ سۇيرەي جونەلدى.
— قول تيگىزۋشى بولماڭدار، قۇدىققا ارقانمەن سالىڭدار. سويلەي قالسا تۇنشىقتىرىڭدار.
سوقىردىڭ ءامىرىن ۇقسام دا ويىنا ءالى تۇسىنگەنىم جوق، بار بىلگەنىم ايتەۋىر مەندە ەسكى كەگى بار بىرەۋ. باي اتاۋلىنىڭ ءبارى بىردەي وزىمە قاس ەكەنىن بىلەمىن، تەك مىناۋ سوقىر سونىڭ قايسىسى ەكەنىن بىلە الماي دالمىن. قانشا ويلانسام دا مۇنداي سوقىردى قايدان كورگەنىمدى ەسىمە تۇسىرە المادىم. ادامنىڭ اياعى جەردەن كەتسە قالعان دەنەسى قاڭباق سەكىلدى ەكەن، بار كۇشىمدى سالىپ قانشا قاتتى سەرپىلسەم دە اياعىمنان قۇشاقتاي سۇيرەگەن الۋەتتى قولداردىڭ بىردە-بىرەۋىن بوساتا المادىم. تەك ەكى قولىمنىڭ ساۋساقتارىمەن جەردى سوقاداي جىرتىپ كەلەمىن. ءبىر كەزدە قولىم جۇدىرىقتاي تاس تۇبىرىنە ءىلىنىپ ەدى كۇشتىڭ شيىرشىق اتقانى سونداي، اياعىمداعىلاردىڭ ءبىرىن ۇشىرىپ جىبەردىم. ول دا ولەرمەن ەكەن، مەنىڭ تەپكىلەگەنىمە قاراماستان قايتا جارماستى. ولار مەنىڭ اياعىمنان ايرىلمايدى، مەن تاستان ايرىلماي كەرىلىپ تۇرىپ كەنەت قولىمدى بوساتىپ جىبەرىپ ەدىم، دەنەمنىڭ سەرپىلگەن ەكپىنىمەن بارىپ ەكەۋى دە قۇلاپ ءتۇستى، ءبىراق وزدەرى قۇلاپ جاتسا دا اياعىمنان ايرىلعان جوق. مەنىڭ بۇل قيمىلدان تاپقان ولجام تابانىم جەرگە ءتيىپ ەدى، ەكى قولىم انا ەكەۋىنىڭ جەلكەسىنەن سارت ەتتى. امال نە ول قايراتىمنىڭ دا قايىرىمى بولمادى، تۋ سىرتىمنان كەلىپ موينىما ارقان ءتۇستى دە، كەۋدەمە مىلتىق تىرەلدى. موينىما ارقان سالىپ ولتىرەردەي قيمىلداپ تۇرعان ءوزىمنىڭ جول سەرىگىم دۇلەي دە، كەۋدەمە مىلتىعىن تىرەپ تۇرعان سوقىر مىرزانىڭ ءوزى. مەنىڭ ومىردە جانىم شوشيتىن ءۇش جاۋىم بار. ولار: جىلان، بۋرا، مىلتىق. ءقازىر قارسى الدىمدا سول ۇشەۋىنەن دە قورقىنىشتى ءبىر جىرتقىش تۇر. ول مىلتىعىن كەۋدەمە تىرەپ تۇرعان سوقىر مىرزا. ونىڭ سوقىر كوزى دە مۇلدەم جايناپ كەتىپتى. كوزىن مەنى الداۋ ءۇشىن ساعىزبەن بىتەپ العانىن، دۇلەيدىڭ ماناعى كۇبىرىنىڭ سىرى وسى ەكەنىن ەندى عانا سەزدىم. بۇل باياعى ءوزىم اجالدان قۇتقارىپ جىبەرگەن سايماران دەيتىن بوتقا بەت، ساسىق مىرزا ەكەنىن ەندى تانىدىم. ونىڭ بەتىندەگى تىرتىق سول كۇنى سامالدىڭ قامشىسى سالعان تاڭبا ەكەنىن دە سەزدىم. موينىما قىل شىلبىر سالىپ قىلقىندىرىپ تۇرعاننىڭ كىم ەكەنىن دە ەندى تاني باستادىم. ول سايمارانمەن العاش كەزدەسكەن قاندى كەزدەسۋدە سامالدىڭ اراشاسىمەن عانا جانى قالعان ءسالىم دەيتىن مالاي جىگىت. ءبىراق ول مەنىڭ كىم ەكەنىمدى بىلمەيتىن سەكىلدى. سايماران مەنىڭ تانىعانىمدى سەزىپ سويلەتكىسى كەلمەي، ءۇنىڭدى شىعارساڭ ءولدىم دەي بەر. ولگىڭ كەلمەسە دۇرىستاپ تىڭدا. مەن ساعان مۇنداي قاتالدىقتى ءبىز اساتىن اسۋلاردان اسا المايتىن بولعاندىقتان وسى جەردە قالاتىن ارعىماقتار ءۇشىن جاساپ تۇرمىن. سەن قۇدىققا وتىراسىڭ دا سولاردى كۇزەتەسىڭ. قاسقىر كەلسە ولار شۇرقىرايدى، سول كەزدە ايقاي سالساڭ بولدى. سەنى قۇدىققا سالىپ كەتۋىم وسىنداي قامقورلىق ەكەنىنە كوزىڭدى ەرتەڭ جەتكىزەمىن. ازىرشە مىناۋ شەلەككە وتىر دا قۇدىققا ءتۇس، سول شەلەكتىڭ ۇستىنە وتىر. قورىقپا، بۇلاردىڭ ەش قايسىسى سەنى قۇلاتىپ جىبەرمەيدى، ويتكەنى سەنىڭ ماعان ەرتەڭگى كۇنى قانداي كەرەك ەكەنىڭدى بۇلار بىلەدى» دەدى.
مەنىڭ ءۇنىم دە، كۇشىم دە بايلاندى، ءتىپتى ەسىم دە قالماعان سەكىلدى. ەكەۋى اياعىمنان تارتسا، بىرەۋى شىلبىرمەن موينىمنان سۇيرەپ، ەندى بىرەۋى مىلتىعىن كەۋدەمە تىرەپ قۇدىقتىڭ باسىنا الىپ كەلدى. بار بىلگەن ءسوزىمدى ايتىپ جالىنعىم دا كەلەدى، ءبىراق نامىسىم جىبەرمەيدى. اششى ءسوز ايتسام مىنا سۇمىراي اتىپ جىبەرۋدەن تايىنار ەمەس. وزدەرى جولشىباي كەڭەسىپ كورىمدى كۇنى بۇرىن سايلاپ كەلگەن سەكىلدى. باۋى جۋان ەلى قايىستان تاعىلعان شەلەك سۋ تارتاتىن شىعىرشىقتاعى ارقانعا بايلاۋلى ءازىر تۇر. بار بايقاعانىم سول عانا. قورىققاننان ەسىمنىڭ شىققانى سونشا، مەن ءتىپتى قارسىلاسۋدى دا ۇمىتىپ كەتكەن سەكىلدىمىن. تورتەۋىنىڭ قاۋمالاپ اكەپ قۇدىقتىڭ جيەگىندە تۇرعان شەلەككە قالاي سالعانىن دا، قۇدىققا قالاي تاستاپ جىبەرگەنىن دە ءجوندى اڭعارعانىم جوق. بۇل ءبىر جان-جاعى اعاشپەن شەگەندەلگەن تەرەڭ شىڭىراۋ ەكەن، شەلەك سۋعا بارىپ كۇمپ ەتكەن كەزدە شىعىرداعى ۇشى شەشىلىپ كەتتى مە، جوق الدە انالار كەسىپ جىبەردى مە بىلمەيمىن، ايتەۋىر ارقان قولىما كەلدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ولاردىڭ ەش قايسىسى ءۇن قاتقان جوق. سايماران كەلىپ ەندى ىستەر قاستاندىعىن ايتار دەپ ەدىم، ول دا ءۇنسىز. ازدان سوڭ اربانىڭ ءجۇرىپ كەتكەن دىبىسى ءبىلىندى دە الىستاپ بارىپ ءوشتى. قۇدىقتىڭ سۋ تولعان دەڭگەيىنە دەيىن تاسپەن شەگەندەلگەن ەكەن، مۇزداي سۋى دەنەمدى قارىپ بارادى. ۇستىمدەگى كيىمىم شالبارىم مەن كويلەگىم عانا، باسقا كيىمدەرىم ماناعى اعاش تۇبىندە قالىپ قويدى. اعاش شەلەكتىڭ سەپتىگى بولعان جوق. تاس شەگەننىڭ ۇستىڭگى شەتى كەمەر ەكەن، ەكى اياعىمدى سونىڭ ەكى جاعىنا سالىپ ءبىر از تۇردىم. قۇرعاق بولعانىمەن تاستىڭ ىزعارى شەكەمنەن وتە شىقتى. ءتىپتى بولماعان سوڭ ارقاننىڭ ەكى ۇشىن ەكى اياعىما وراپ الدىم. ءبىر ءتاۋىرى مۇنىڭ ىزعارى جوق، تەك ءار قىلتاناعى ينەدەي قادالادى، قادالسا دا سونىڭ دەمەۋىمەن ءبىر از شىدادىم. دەمىمدى الدىم، ەسىمدى جينادىم، ەندى وسىنداي ءالىم بار كەزدە جانتالاسىپ كورۋىم كەرەك. سول ويمەن ارقاننىڭ ءبىر ۇشىن بىلەگىمە بايلاپ ەكىنشى ۇشىن شۋماقتاپ الىپ قايتا-قايتا سىرتقا لاقتىرامىن. ونداعى ويىم ارقاننىڭ ۇشى شىعىرشىقتىڭ اعاشىنا بارىپ ورالسا دەيمىن، ول ءۇمىتىم اقتالمادى، ارقاننىڭ ۇشى دالاعا شىققانىمەن شىعىرشىققا ورالمادى. ءسىرا، ەسكى اعاش ءۇيدىڭ كەسىپ سالىنعان قابىرعاسى بولۋ كەرەك، شەگەندەلگەن اعاشتىڭ بەتى تەپ-تەگىس. جالعاسقان جىلعالارى جىمداسىپ كەتكەن، قولدىڭ ساۋساعى، اياقتىڭ باقايى ىلىنەتىن بۇدىر جوق. سونىڭ سالدارىنان ەكى رەت سۋ بەتىنە قۇلاپ ءتۇستىم. بار قارۋىم تەمىردەن باسقانى كەسىپ تۇسەتىن الماس باكىم عانا. تۇياق ىلىنەتىن جەردى سونىمەن قاشاپ وتىرىپ سۋ بەتىنەن ءبىراز كوتەرىلدىم، ورتا دەڭگەيىنە جەتكەنىمدە اياعىم تايىپ كەتىپ سۋ بەتىنە قۇلاپ ءتۇستىم. ەسىمدى جيىپ قايتا ۇمتىلدىم. العاشقىداي ەمەس تاسىلدەنىپ العان سەكىلدىمىن. مۇندايدا ءبىر سۇيەم جەر مىڭ شاقىرىمداي كورىنەدى ەكەن، ءبىر سۇيەم ىلگەرىلەۋ ءۇشىن ءتورت جەردى قاشاپ، ءتورت ەلى كەرتۋىم كەرەك، ساۋساق پەن باقايلاردىڭ ءبىرى سول كەرتىككە ىلىنبەسە قۇلايسىڭ دا كەتەسىڭ. بايقايمىن، العاشقىداي ەمەس السىرەي باستاعان سەكىلدىمىن. ءالى جول ورتاسىنا جەتكەنىم جوق، توقتاپ دەم الۋعا تياناقتى جەر جوق، ەندىگى كۇنىم نە بولار. ول اراسى بەلگىسىز، ۇمىتتەن گورى ۇرەي كۇشتى. الدەن ۋاقىتتا اتتاردىڭ شۇرقىراعان داۋىسى ەستىلدى. ءوزىم جان القىمىندا تۇرسام دا جانۋارلارعا جانىم اشىپ بار داۋىسىممەن ايعاي سالدىم. ءبىر كەزدە وزىمە قاراي كەلە جاتقان دىبىس ءبىلىندى. قاسقىردان باسقا نە بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ىزدەپ كەزگەن ويىمدى تەجەگەنشە بولعان جوق، اۋزى-باسىن تۇك باسقان ءبىر ورىس قۇدىققا كەلىپ ءۇڭىلدى. ونى كورە سالا مەن «قۇتقارا گور، اعاتاي» دەپ ەكى تىلدە بىردەي ايعاي سالدىم. ول باسىن شايقاپ: «اقىماق، تال تۇستە كىسى قۇدىققا تۇسە مە ەكەن» دەدى دە كەتىپ قالدى. مەن ءوزىم بىلەتىن ورىسشانى اياماي، ايعاي سالىپ وعان جالىنا باستاپ ەدىم، ول ماعان كومەكتەسكەلى كەتكەن ەكەن. ەكى شىلبىردى جالعاپ قۇدىققا تاستادى دا، «اقىماق شايتان، ۇستا مىنادان» دەدى ورىس تىلىندە سويلەپ. قولىم ونىڭ شىلبىرىنا ىلىنگەن كەزدە مەن قۇس بولىپ كەتتىم-اۋ دەيمىن، ءبىر-اق ىرعىپ جەر بەتىنە شىقتىم دا بەيتانىس دوسىمدى قۇشاقتاي الدىم. ول دەمين دەيتىن ورمانشى ەكەن. قاسىندا جاسى ون ءتورت-ون بەس مولشەرىندە بالاسى بار. ەكەۋى ورمان كەزىپ ءجۇرىپ اربانىڭ ءىزىن كورىپتى دە سونىڭ نە ەكەنىن بىلگەلى كەلىپتى. ءسوز الپەتىنەن سايمارانمەن قانى قاس ەكەنىن ءبىلىپ الدىم دا باسىمنان كەشكەن جايلاردىڭ، اسىرەسە ول ەكەۋىمىزدى قاستاستىرعان قانداي تاعدىر ەكەنىن جاسىرماستان ايتىپ بەردىم. ول مەنىڭ اڭگىمەمدى ۇزاق تىڭداپ الدى دا، «قالعان اڭگىمە كەيىن، ۇيگە بارعان سوڭ، بالامنىڭ الدىنا ءمىن» دەدى. ونىڭ ءۇيى تاۋدىڭ ارعى بەتىندە ەكەن. تۇنىمەن سىي-قۇرمەتىنە كەنەلىپ وتكەن-كەتكەن اڭگىمەنى سوعىپ ەرتەمەن مەنىڭ كورىم بولا جازداعان قۇدىقتىڭ باسىنا قايتا كەلدىك.
ونداعى ويىمىز مەنىڭ كيىمدەرىمدى كوزدەن تاسالاۋ ءبىر جەرگە تاستاپ كەتكەن بولار دەگەن ءۇمىت ەدى، ولاي بولمادى، كيىمىم تابىلمادى. مەن جالاڭ اياق، جالاڭ باس، كويلەكشەڭ كەتە بەرۋگە بەكىنىپ ونىڭ ۇيىنەن كيىپ كەلگەن ەتىگىم مەن كەنەپ كەۋدەشەنى شەشە باستاپ ەدىم، ول ءوزىنىڭ داعدىلى ءسوزىن تاعى قايتالادى:
«اقىماقتىڭ ءسوزى اقىلدىعا جاراسپايدى. سەمەيگە امان جەتسەڭ مىنا حاتتى سونداعى قارىنداسىما تابىس ەت. ادرەسى سىرتىندا. كيىمدەرىمدى سونىڭ ۇيىنە تاستا. اقىلدى ادامدار سولاي ىستەيدى. قوشتاسۋدى دا قويا تۇر. كەلگەن جولدارىڭا جاقىنداۋ جەردە ءبىر پىشەنشىلەر بار، مەن سەنى اعاش ىشىمەن جاعالاتىپ اپارىپ سولارعا جاقىنداتىپ تاستايىن. ولار سەمەيگە ءشوپ تاسيدى، سولارمەن سەلبەسىپ كەتەرسىڭ، ءبىراق مەنى سەن كورگەن جوقسىڭ، سەنى مەن كورگەن جوقپىن، وسىنى ۇعىپ ال».
سوڭعى ءسوزدى ونىڭ نە ءۇشىن شەگەندەپ تۇرعانىن سەزسەم دە ۇندەگەنىم جوق، ويتكەنى ول مەنىڭ توسەلگەن سىرىم. ونىڭ ەسەسىنە باسىمدى يزەپ ءومىر بويى ايتار العىسىمدى ايتۋدان جالىققانىم جوق. جولعا جۋىماي اعاشتىڭ ءبىر قابات ىشىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ كوزەگەن جەرىنە الىپ كەلدى دە:
— انا ءبىر وبالى توبەگە شىقساڭ ار جاعىنان پىشەنشىلەردىڭ ءۇيى كورىنەدى. سوعان ءبىر جەتسەڭ سونان ءارى ءوز كۇنىڭدى ءوزىڭ كورە الاتىنىڭا مەن كەپىل.
ول مۇرتىنان كۇلە تۇرىپ سونى ايتتى دا قوشتاسقالى قولىن ۇسىنىپ ەدى، مەن ونى قۇشاقتاي الدىم. ول مەنى كەۋدەسىنە قاتتى قىسىپ ارقامنان قاتتى ءبىر قاقتى دا اتىنا قارعىپ ءمىندى.
— ۇمىتپا، — دەدى بار ايتقانى. ول سونى ايتىپ اعاشتىڭ ىشىنە قاراي شابا جونەلدى، مەن:
— اللا ءبىرىمىزدى-بىرىمىز ۇمىتپاۋعا جازسىن، — دەگەننەن باسقا ءسوز ايتا الماي قالا بەردىم. مەندەگى ءبىر باقىتسىزدىق وسىنداي جاقسى ادامدارمەن لەزدە دوستاسىپ كەتەمىن دە تەز ايرىلامىن. ايداۋدا وتكەن جىلدار مەن كۇندەرىمدە دە تالاي جاقسى ورىستارمەن دوستاسىپ كەتتىم، ءبىراق سولاردىڭ بىردە-بىرەۋىمەن ءبىر جەردە ۇزاق ءومىر سۇرە العانىم جوق، ولارمەن وتكىزگەن كۇندەرىمنىڭ ءبارى دە ءتاتتى ۇيقىدا كورگەن ءتۇس سەكىلدى. ءبىر ءتاۋىرى ەسكە تۇسكەن ەلەسىنىڭ ءوزى جان جاراسىن جادىراتىپ جىبەرەدى.
ءمادي وتكەن كۇننىڭ ءبىر تامشى ۋى جۇرەگىنە تامىپ كەتكەندەي كەۋدەسىن سيپاپ وتىردى دا ەڭسەسىن كەنەت كوتەرىپ الدى، اڭگىمەسى دە جالعاندى.
— ورمانشى دوسىم «بۇل ولكەنىڭ ءشوبى ءبىر جازدا ەكى مارتە شابىلادى» دەگەن ەدى، ونىسى راس ەكەن. ول مەگزەگەن وبالى توبەگە شىقسام، ارعى بەتى ۇزىن اققان ولكەنىڭ بويى جىپىرلاعان كەپەنە، شومەلە شوشاق ەكەن، قايسى ءبىر جەرىنەن مايالار دا كورىنەدى. سول ولكەنىڭ كەۋدە تۇسىنان كەلىپ قوسىلاتىن بۇلاقتىڭ باسىندا جالعىز ءۇي تۇر. ءۇيدىڭ ماڭىندا كوزگە ىلىنەتىن تۇك جوق. اۋلاقتا ءبىر الا سيىر جايىلىپ ءجۇر، بۇلاق باسىنداعى شىلىكتىڭ اراسىنان ءبىر قارا كوك اتتىڭ قۇلاعى سەلتيەدى. ونىڭ تۇگى ءتۇسى مەن توبەسىنە نايزاداي شانشىلعان جەبەلى قۇلاعى ءوزىمنىڭ ەلدەگى كوكداۋىلىمدى ەلەستەتىپ جۇرەگىمدى ءبىر ءتىلىپ ءوتتى. الدىمنان ءبىر اق توبەت ارسىلداي شىعىپ ەدى، ۇيدەن بەرى شىعا بەرە ۇرۋگە دە، جۇرۋگە دە ەرىنگەندەي شىلىكتىڭ كولەڭكەسىنە قاراي قايتىپ كەتتى. كيگىز ەسىكتەن باسىن عانا شىعارىپ ءبىر ايەل قارادى دا جوق بولدى. بۇلاردان باسقا بار كورگەنىم بەلدەۋدەگى الا بۇزاۋ عانا. ءىلبي باسىپ ۇيگە كەلدىم. قاق توردە ارقاسىن جۇككە سۇيەپ ءبىر جىگىت دومبىرا شەرتىپ وتىر، ءسىرا سونىڭ قارىنداسى بولۋ كەرەك، ەكەۋىنىڭ قاس-قاباعى اينىمايدى، ونان جاستاۋ كەلىنشەك اعاش توسەكتىڭ ۇستىندە ۇرشىق ءيىرىپ وتىر. سالەم بەرە كىرىپ كەلگەن مەنەن ەكەۋى دە سەسكەنىپ قالدى.
— شىراقتارىم، مەن اداممىن. ادامنىڭ ادامنان شوشۋى جامان ىرىم. باستارىڭ جاس، الدارىڭدا جارقىرايتىن ءالى دە تالاي جۇلدىزدارىڭ بار، جامان ىرىم جاساماڭدار، — دەپ ولاردى سوزبەن باستىرمالاتا كەلىپ جىگىتتىڭ جانىنا وتىرا بەرە دومبىراسىنا قول سوزدىم، — ىنىشەگىم، دومبىراڭا رۇقسات ەتشى.
جىگىت سوزگە كەلگەن جوق، تاڭدانا قاراعان قالپىن بۇزباستان دومبىرانى قولىما ۇستاتا سالدى. جاڭا بايقاعانمىن، ول تاتەكەمنىڭ «سارجايلاۋىن» تارتقىسى كەلىپ، ءبىر جەرىن كەلتىرسە دە ەكىنشى ءبىر جەرىن كەلتىرە الماي وتىرعان-دى. دومبىرانىڭ بابى سول كۇيگە ءدال كەلىپ تۇرعانىن سەزدىم دە، قۇلاعىن بۇراماستان «سارجايلاۋدى» تارتا جونەلدىم. ءسىرا، وزدەرى ءان مەن كۇيدىڭ ادامى بولۋ كەرەك، ەكەۋى بىردەن ۇيىپ سىلەيىپ قالدى. جىگىتتىڭ كوزى مەنىڭ دومبىرانىڭ بەتىندە ويناقتاعان ون ساۋساعىمدا، مەنىڭ كوزىم كەلىنشەكتە، ول دا قادالا قاراۋدان تايسالار ەمەس، جانى كۇيگە تەربەلگەندەي گۇل-گۇل جايناپ ەكى بەتى البىراپ بارادى.
كۇي اياقتالعان كەزدە جىگىت دەمىن ەندى عانا الىپ:
— اعاي، — دەدى. باسقا ءسوز ايتا العان جوق، ايتۋعا ۇلگىرتكەنىم جوق. كەلىنشەكتىڭ جۇرەگى العىسقا تولى ەكەنىن وڭىنەن كورىپ وتىرمىن. كوزدى بايلاپ كوڭىلدى ماستاندىراتىن سول ءبىر راحاتقا باتا تۇسكىم كەلىپ دومبىرانىڭ قۇلاعىن تەزىرەك بۇراپ «سىلقىلداقتى» سىڭقىلداتا جونەلىپ ەدىم، كەلىنشەكتىڭ بار بۋىنى بىلقىلداپ كەتتى... ونى كورىپ ءوزىم دە بالقي باستادىم. قاتتى قيمىلداسا جۇرەگى ءۇزىلىپ كەتەتىندەي قىلداي قيمىلمەن ۇرشىعىن جاستىققا سۇيەدى دە اقىرىن جىلجىپ جەرگە ءتۇستى. ماعان ءتاجىم ەتىپ سالەمدەسكەنى بولۋ كەرەك، ءبىر تىزەسىن بۇگىپ باسىن ءسال ءيدى دە، ءبىر قولىنا تايانىپ اقىرىن وتىرا باستادى. مەن ولاردى سيقىرلاي تۇسكىم كەلىپ ادەمى كۇيلەردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن تۇيدەكتەتىپ توكتىم دە، دومبىرانى جىگىتتىڭ وزىنە ۇسىندىم:
— راقمەت، باۋىرىم، وزىڭنەن دومبىراڭ جاقسى سويلەيدى ەكەن.
مەنىڭ بۇل سوزىمە كەلىنشەكتىڭ كۇلكىسى كەلدى، ءبىراق كۇلە الماي سىپايى جىميىسپەن تومەن قارادى. جىگىت سول، انگە ۇيىعان قالپىندا ءالى سىلەيىپ وتىر، ەسى ەندى عانا كىرگەندەي سالدەن سوڭ عانا ءۇن قاتتى:
— عاجاپ! — دەدى ول باسىن شايقاپ، — ءسىز دومبىرانى ادامشا سويلەتەدى ەكەنسىز، بۇل نە عاجاپ؟ مەن سوعان ءالى قايرانمىن. «سارجايلاۋدى» تارتقاندا دومبىرانىڭ بەتىندە ويناعان ساۋساقتارىڭىز cap دالانىڭ ساعىمىنا ۇقساپ كەتەدى ەكەن. سونى ۇيرەنۋگە بولا ما؟
مەن «دومبىراڭا cap دالانىڭ ءسانى مەن انىنە قوسا زارىن سالا الساڭ ساعىمىن سالۋ قيىن ەمەس» دەدىم.
جىگىت مەنىڭ بۇل ءسوزىمنىڭ ورايىنا تاعى بىردەڭە دەمەكشى ەدى، كەلىنشەك ءبولىپ جىبەردى.
— «سارجايلاۋدىڭ» كۇيىندە: cap دالانىڭ ءسانى مەن ءانى، زارى مەن ساعىمى بولعاندا، ەلىنىڭ ءتالىمى قالاي بولمادى ەكەن؟ الدە قىزى ءتاجىمسىز، ۇلى ءتالىمسىز وسكەن ەل مە ەكەن؟
كەلىنشەكتىڭ ءسوز سايىسىن تىلەپ وتىرعانىن سەزدىم دە، ءوز سوزىمەن ءوزىن ۇرعىم كەلدى.
— مەن كوكەكتەن باسقا قۇستىڭ ءوز اتىن ءوزى شاقىرعانىن بىلمەۋشى ەدىم، — دەپ ەدىم، ول ميىعىنان كۇلە سويلەپ:
— كەشىرىڭىز، كوزىڭىزدىڭ اقاۋى بارىن بىلمەدىم، — دەپ مەنىڭ ءوزىمدى ءىلىپ ءتۇستى. ول مەن جاڭا كۇي شەرتىپ وتىرعان شاقتا ءوزىنىڭ ءتاجىم ەتىپ تىزە بۇككەنىن ايتىپ وتىر. مەن كوكەك دەگەن ءسوزدى اعات ايتىپ جەڭىلگەنىمدى سەزسەم دە سىر بەرمەي، جەڭەتىن سىلتاۋ ىزدەپ، جىگىتتىڭ ءجون سۇراي بىلمەگەن كىناسىن وعان اۋدارا سويلەدىم.
— ساۋ كوزىمنىڭ قانداي اقاۋى بارىن بىلمەۋشى ەدىم، سوندىقتان بولار، ءجون سۇراۋدى جولاۋشىدان كۇتەتىن تالىمدەرىڭىزدى بىلمەدىم. ءوزىم ەلەۋسىز بولعان سوڭ ساۋساقتارىما بۇگىلگەن تىزەڭىزدى ەلەمەگەنىم راس.
وسى سوزگە كەلگەندە كەلىنشەك ءمۇدىردى. ويتكەنى مەن سالەم بەرە كىرگەن كەزدە ەكەۋى دە ءۇنسىز قالعان-دى. مەنىڭ سونى ايتىپ وتىرعانىمدى سەزسە دە سىر بىلدىرمەي ول دا مەن سەكىلدى سىلتاۋ ىزدەپ ويلانا كۇلىمسىرەپ وتىر. مەن ونىڭ ءسوزىن ويمەن باعىپ، كوزىن كوزبەن اڭدىپ دومبىرانى قولىما قايتا الدىم.
ىزدەپ وتىرعان سىلتاۋىن سول دومبىرادان تاپقانداي كەلىنشەك تەز وزگەرە قالدى:
— دومبىرانى ورنىنا قويىڭىزشى، — دەدى. مەن مۇنى كۇتكەن جوق ەدىم.
— نەگە؟ — دەدىم ونىڭ بەتىنە تاڭىرقاي قاراپ.
— مەنىڭ اعايىمدى ءجون سۇراۋدىڭ جولىنان تايدىرعان سول دومبىرا.
كەلىنشەك بۇل سوزىمەن ءوزىن مەن تاققان ايىپتان دا قۇتقاردى، ءجون سۇراي بىلمەگەن اعاسىن دا اقتاپ قالدى. سونىسىنا رازى بولدىم دا ءجونىمدى جارىم-جارتىلاي ايتا باستادىم. ايداۋدان كەلە جاتقانىمدى جاسىرۋ ءۇشىن تونالعان جولاۋشى بولىپ كورىندىم. ماناعى مەجەم دۇرىس، مىنا جىگىت كەلىنشەكتىڭ اعاسى ەكەن. ءۇيدىڭ يەسى باسقا سەرىكتەرىمەن سەمەيگە ءشوپ ساتا كەتىپتى. ولار سەمەيگە كەتكەندەردىڭ ەرتەڭ كەلەتىنىن، ەكى كۇننەن كەيىن ءشوپ الىپ قايتا كەتەتىندەرىن ايتىپ بەردى. قانشا اسىقسام دا امالىم جوق، سول جولاۋشىلاردى توساتىن بولدىم. كەلىنشەك اڭگىمەنى باستاپ بەرە سالا شاي جابدىعىنا كىرىسكەن ەدى، مالعا كەدەي كورىنگەنىمەن داستارحانى باي ەكەن. داستارحاننىڭ ۇستىنە اق سىقپا مەن سارى باۋىرساق، ىرىمشىك ۇشەۋى ارالاس توگىلىپ ءيىسى اڭقىعان سارى ماي سول ۇشەۋىنىڭ ورتاسىنان ورىن الدى. وتىزعا كەلگەنشە ۇيلەنە الماي جۇرگەن بەگەن دەيتىن كەدەي جىگىتكە تاتتىمبەتتىڭ كۇيىن جاقسى تارتقانى ءۇشىن، بەيتانىس ەلدىڭ ءبىر قىزىن تەگىن بەرگەن ەكەن، سول سياقتى تاتەكەمنىڭ كۇيلەرى مەنى بەيتانىس جاستاردىڭ قۇرمەتىنە بولەدى. قۇرمەتتەلگەنىمە مەن ءمازبىن، قۇرمەتتەگەنىنە ولار ءماز. ولاردىڭ ءماز بولاتىن سەبەبى: جولاۋشىلارى كەلىپ، ونان قايتا جولعا شىققانشا ءتورت كۇن وتەدى، وعان دەيىن مەنەن تالاي كۇي ۇيرەنىپ قالماق. ول ويلارىن ەكەۋى دە جاسىرعان جوق. ءوزىم دە سونداي ويدا ەدىم، شايدان كەيىن ءبارى دە بۇزىلدى. ويتكەنى سايماراننىڭ قۇدىعىنا ءوزىم تاستالعان قوراسىنىڭ الدىندا ءبىر تاقىر شوقى بار-دى، شايدان كەيىن دالاعا شىعىپ ەدىم، سول تاقىر شوقى كوزىمە تۇسە كەتتى دە كەۋدەمدەگى بار كەگىمدى بىردەن تۇتاتىپ جىبەردى. ويلاپ قاراسام كەشەدەن بەرگى ءىسىمنىڭ ءبارى ەزدىك، ەسسىزدىك ەكەن. ءتىپتى اناۋ ءوزىن ولىمنەن قۇتقارعان جاقسىلىعىم ءۇشىن ءوزىمدى ولىمگە قيعانىمەن قويماي قۇدىققا تاستاپ قورلاعان جاۋىمنان ءوش الماي كەتۋىم ءولىم ەكەن. ونىڭ قوراسى ونشا الىس ەمەس، جيىرما شاقىرىمداي جەردە تۇر. كەلىنشەكتىڭ اعاش توسەگىنىڭ استىندا جاتقان ءبىر ايبالتانى كوزىم شالعان-دى. كەشكە سول ايبالتا مەن مىناۋ قارا كوك ات قولىما تيسە مەن نەگە قايتا بارىپ ولاردىڭ جولىن توسپايمىن؟ قاي جەردە كەزدەسسە سول جەردە نەگە ايقاسپايمىن؟» دەگەن ويمەن كۇندى باتىردىم.
جاستار مەنى سيىردىڭ سۇتىنەن جاسالعان اق ىرىمشىكتەرىمەن سىيلادى، مەن ولاردى انىممەن سىيلادىم. ونىڭ ەكەۋى دە ءانشى ەكەن، ماعان قوناق كادەسىن ايتقىزۋ ءۇشىن ەكەۋى اۋىلدىڭ التى اۋىزىن ايتىپ ەدى، ءاندى اسىرەسە كەلىنشەك ادەمى سالادى ەكەن. مەن سونى ايتىپ ەدىم، كەلىنشەك ءسال شامدانعانداي ءتۇر كورسەتىپ «مەنىڭ اكەم بۇلبۇل ءوسىرۋشى ەدى، سول بۇلبۇلداردىڭ قارعانى كەلەمەجدەگەنىن ءبىر كورگەن ەمەسپىن» دەدى... ونىڭ بۇل ءسوزى مەنىڭ شامىما ءتيدى.
— ءسىز بۇل سوزىڭىزبەن مەنى دە، ءوزىڭىزدى دە جازىقسىز جازالاپ وتىرسىز. ماقتاۋدىڭ ءبارى بىردەي قۇرمەتتەۋ ەمەس — قورلاۋ، كىشىرەيۋدىڭ ءبارى بىردەي كىشىپەيىلدىك ەمەس — كەمىستىك، — دەپ ەدىم، ول تەز وزگەرە قالىپ قولىن كەۋدەسىنە قويدى دا:
— ايىبىما ءبىر ءان تولەيىن، كەشىرىڭىز، — دەدى باسىن يە جىميىپ.
— سىزگە وسىنداي اسىل سوزدەر، ادەمى قىلىقتار عانا جاراسادى، — دەپ مەن دە شىنىمدى ايتتىم. ول دومبىرانى كۇيىنە كەلتىرىپ الدى دا، مەنىڭ «ءۇش قارا» اتالىپ كەتكەن ءانىمدى اقىرىن سىزىلتا جونەلدى. مەن مۇنى كۇتكەن جوق، ەدىم، ءوز ءانىمدى ءوزىم ساعىنعانمىن با بىلمەيمىن ايتەۋىر دۇنيەنى تۇگەل ۇمىتپاسام دا، ءوزىمنىڭ قايدا، قانداي كۇيدە ەكەنىمدى ۇمىتىپ جىلاپ جىبەرە جازدادىم. كەلىنشەك:
نەمەنە كورگەن قىزىق كورمەگەندەي
جاس داۋرەن جاۋار بۇلت ورلەگەندەي.
جىگىتتىك كوك سەمسەردىڭ ءجۇزى ەمەس پە،
قايراپ اپ قالىڭ جاۋعا سەرمەگەندەي، —
دەگەن العاشقى شۋماعىن تۇگەلىنەن قالىقتاتىپ جاي باستادى دا قايىرماسىنا كەلگەندە وزگەشە ءبىر عاجايىپ اۋەنمەن شىرقاي جونەلدى. سول كەزدە شىداي الماي ءوزىم دە قوسىلا كەتىپ ەدىم، كەلىنشەك مەنىڭ داۋىسىمدى تىڭداپ قالعىسى كەلگەندەي ءوز داۋىسىن باسەڭدەتىپ تىندى دا:
— اللا!.. اعاتاي-اۋ، مىناۋ ءاندى ايتقاندا ءسىزدىڭ داۋىسىڭىز ءبىر كەرەمەت بولىپ كەتتى عوي. ەندى ءسىز ايتىڭىزشى، — دەدى جالىنىشتى ۇنمەن.
— ءبىر ادامنىڭ داۋىسى ءار ءتۇرلى بولمايدى عوي.
— بولادى ەكەن، مەن ونى سىزدەن عانا كورىپ وتىرمىن. ءسىزدىڭ كومەيىڭىزدە بۇلبۇلدىڭ ءتىلى بار دەسەم تاعى دا كىنالارسىز، كۇمىس قوڭىراۋدىڭ ءۇنى بارى انىق، مەنىڭ سونى ەستىگىم كەلەدى، — دەپ كەلىنشەك ىنتىعا ءتۇستى.
— كەلىنشەكتەردىڭ ءبارى نەگە سونداي بولىپ تۋمادى ەكەن؟ — دەپ يمان ءسوزىن ءبولىپ ەدى، ءمادي ونى ەلەگەن جوق.
— قوڭىراۋعا رازى بولساڭدار قاعىپ كورەيىن. قايسىسىنىڭ دوعاسىنا بايلايىن؟ ابايدىڭ با؟ اقاننىڭ با؟ ءبىرجاننىڭ با؟ جاياۋ مۇسانىڭ با؟
— ءماديدىڭ — دەدى جىگىت.
— ابايدىڭ، — دەدى كەلىنشەك.
— ابايدىڭ قاي ءانىن قالايسىڭ؟
— ءسىز قاي ءانىن قالاساڭىز مەن دە سونى قالادىم.
مەن «تاتيانانى» باياۋ باستاپ ەدىم، داۋىسىم ءبىر ءتۇرلى مۇڭلى شىقتى. جار جايىندا ايتىلعان جان ءسوزى مىنا ەكەۋىن ەسىمە سالدى ما بىلمەيمىن، ايتەۋىر:
«سەن جارالى جولبارىس ەڭ،
مەن كيىكتىڭ لاعى ەم.
دەۋدىڭ ورنىنا:
«مەن جارالى جولبارىس ەم.
سەن كيىكتىڭ لاعى ەڭ»
دەگەن كەزىمدە داۋىسىم مۇلدەم زارلاپ كەتتى. ونى ءوزىم دە سەزىپ وتىرمىن، جادىراتۋعا شامام كەلەر ەمەس. سوڭعى شۋماعىنا كەلگەندە «قوسىل» دەگەلى كەلىنشەككە كوز تاستاپ ەدىم، ول كوزىندە مولتىلدەگەن جاستى توگە الماي بۋلىعىپ وتىر ەكەن. مەن ونىڭ كوزىندەگى بۇل ءمولدىر جاستان ونىڭ جانى جارالى ەكەنىن، مىناۋ ورىس قىزىنىڭ ءانى ونىڭ سول جاراسىنا تيگەنىن سەزدىم دە تەز جادىراتقىم كەلىپ:
— اۋ، قارىنداسىم-اۋ، ءوزىڭ ايتقىزىپ ءوزىڭ جىلاعانىڭ قالاي؟ — دەدىم. كەلىنشەك جاۋاپقا ىركىلگەن جوق.
— مەنىڭ كوزىمنەن گورى ءسىزدىڭ جۇرەگىڭىز كوبىرەك جىلادى-اۋ دەيمىن. مەن سول ءۇشىن جىلادىم. نانباساڭىز وسى ءاندى تاعى دا قايتالاڭىزشى.
كەلىنشەكتىڭ وزىمە قاداعان سۇراۋىنا جاۋاپ قاتقانىم جوق، قايتالاۋدى سۇراعان تىلەگىن دە ورىنداعانىم جوق. ءبىرجاننىڭ «جامباس سيپارىن» شىرقاي جونەلدىم. جاسىراتىنى جوق، سونى ايتقان شاقتا دەلەبەم قوزىپ كەلىنشەكتىڭ جامباسىن سيپاعىم كەلىپ كەتتى. سونىمەن ەكەۋىن وسىلاي ادەمى اندەرمەن ەلىكتىرە، ەسىن وزىمە بايلاپ الدىم دا:
— ال باۋىرلار، سەندەرگە سالار ۇلكەن قولقام بار، — دەدىم.
— سالىڭىز قولقاڭىزدى، الىڭىز قالاعانىڭىزدى، — دەدى ەكەۋى جارىسا سويلەپ.
— مەنىڭ قالايتىنىم انا جاتقان اي بالتا. سونى ماعان ەكى كۇنگە بەرە تۇرىڭدار. ەكى كۇننەن قالدىرماي اكەلىپ بەرەمىن. ءوز قولىممەن اكەپ بەرە الماسام جولدا ەڭ جاقىن شوشاقتىڭ استىنان تاباسىڭدار.
ەكەۋى جارىسا سويلەپ اي بالتانىڭ نە ءۇشىن كەرەك ەكەنىن سۇراپ ەدى، مەن جاسىرعانىم جوق. توناۋشىلاردىڭ ەرتەڭدەر وسى ولكەنىڭ اياعىنداعى جولمەن كەرى قايتاتىنىن، كەگىمدى الۋ ءۇشىن سولاردىڭ جولىن توساتىنىمدى ايتتىم. جىگىت ولاردىڭ تورتەۋ، مەنىڭ جالعىز ەكەنىمدى ايتىپ قورقىتا سويلەپ ەدى، مەن ولاردان قورقىپ بولعانىمدى ايتتىم. ول ەندى نە دەرىن بىلمەي كەلىنشەككە، كەلىنشەك ويلانا قالىپ جەرگە قارادى. ونىڭ جەرگە قاراسىنان مەنىڭ ۇققانىم: بالتا ونىڭ كۇيەۋىنىكى، ءوزى جوقتا بالتاسىن بەلگىسىز ءبىر قوناققا بەرىپ جىبەرسە ونىڭ اقىرى ۇلكەن جانجالعا، ول جانجالدىڭ اقىرى كەلىنشەكتىڭ جانىنا ماڭگى جازىلماستاي جارا سالۋى مۇمكىن. كەلىنشەك سونى ويلاپ وتىرعان سەكىلدى. ءبىر نىساناعا قادالعان كوزىن تايدىرماستان ويدا وتىرىپ قالعان سەبەبىن سولاي ءتۇسىندىم دە:
— قىزعانشاقتىق دارمەنسىزدىكتەن تۋادى، ەگەر كۇيەۋىڭ سونداي سورلى بولسا مەن ءۇشىن قينالما، قالقام، — دەپ ەدىم، كەلىنشەكتىڭ نامىس وتى بەتىنە شىعا كەلدى. وتتى كوزىمەن ماعان جالت قارادى دا ءوزىن-وزى تەجەپ بارىپ ءۇن قاتتى:
— دارمەنسىزدەردىڭ ءدامىن تالاي تاتىپ، داستارحانىن تالاي تىلگەنسىز-اۋ، ءسىرا،
مەن تاعى دا جازىقسىز جازالاعانىن ايتىپ ەدىم، ول اعات ايتىلعان سوزىنە كەشىرىم سۇرادى دا.
— قولىمىزدان بەرەر بالتامىز جوق، جولىڭىزدان الا بەرىڭىز، — دەدى. ونىڭ بۇل سوزىنەن «بالتانى كورگەن جەرىڭىزدەن الا بەرىڭىز، قولىڭىزدى قاقپايىن» دەگەنى ەكەنىن ۇقتىم. وسىمەن اڭگىمەمىز ءبىتتى دە مەن دالاعا شىعىپ جۇلدىزدارعا قارادىم. قارا كوكتەن قايىر جوعىن مانا بىلگەنمىن، ويتكەنى ول اياعىنا كىسەن، الدىنا ءشوپ سالىپ بەلدەۋگە بايلانعان-دى. جۇلدىزدارعا قاراعان سەبەبىم بارار بەتىمدى باعدارلاپ الۋ. ويلاپ قاراسام جاۋلارىمدى توسۋعا ەڭ قولايلى جەر سول اعاش ءۇيدىڭ جانى، ونان ءوتىپ كەتسە بەرگى ويداعى ورماننىڭ ءىشى. كوڭىلدەگى مايدان تۋىن سول ەكى جەرگە قاداپ ۇيگە كىرسەم كەلىنشەك اعاسىمەن ەكەۋمىزگە توسەكتى تورگە قاتار سالعان ەكەن. دوڭگەلەك ستولدى جيناماستان ءوز كەرەۋەتىمەن ەكى اراعا قويىپتى دا ونىڭ ۇستىنە ءبىر اياق ايران، قوس جۇدىرىقتاي ءبىر تۇيىنشەك، ايبالتا ۇشەۋىن قويىپتى.
— مىناۋ كەتەردە ىشەر اسىڭىز، مىناۋ جول ازىعىڭىز، مىناۋ قالاعان بالتاڭىز. وسىمەن قوناق جايلى بورىشىمىز وتەلگەن بولار. نامىستى قانشا تاپتاعىش بولساڭىز دا ءدامدى اتتامايتىن شىعارسىز، شامدى سوندىرمەڭىز.
ونىڭ بۇل سوزىنەن ءبارىن ۇقتىم دا توسەگىمە بارىپ قۇلاي كەتتىم. ازدان سوڭ الاس ۇرعان ويدان سەرپىلدىم دە ەكى قاناتىمدى جايىپ جىبەرىپ:
— قوشتاسقاندارىڭ سول بولسىن، ەكەۋىڭ ەكى جاعىمنان كەلىپ كەۋدەمە ءبىر قۇلاڭدارشى، — دەپ ەدىم جىگىت قاسىما قۇلاي كەتىپ قۇشاعىما كىردى دە، كەلىنشەك جاقىنداي بەرە.
— بارلىق ءتۇنىڭىز اسپاننىڭ كۇنىندەي، ءوزىڭىزدىڭ جانىڭىزداي جارقىراسىن. سول اق تىلەگىممەن ۇسىنعان قولىمدى قۇشاعىمداي كورىپ قابىل الىڭىز، — دەپ قولىن ۇسىنىپ ەدى، مەنىڭ ءتىلىم بايلانىپ قالدى. ۇسىنعان قولىن كەۋدەمە ءبىر قىستىم دا قويا بەردىم.
ول ۇيدە وتكەن قىزىق وسىمەن ءبىتتى. تاڭ قىلاڭ بەرە مەن كەك جولىنا شىقتىم...
وسى كەزدە كورشى ۇيلەردىڭ شەتكەرىرەك بىرىنەن الىستاعى ءبىر ۇيدەن جاس نارەستەنىڭ ىڭگالاعان ءسابي داۋىسى شىعىپ ەدى، ءمادي ءوزىن-وزى تۇنشىقتىرا ءبىر كۇرسىندى دە ارقاسىنداعى جاستىققا شالقاسىنان قۇلاي كەتتى. سول ءتۇنى وزىنە ءجون سىلتەگەن تەمىرقازىقتى ىزدەگەندەي، تۇنجىراي قارايتىن ۇلكەن قارا كوزى تۇندىگى جابۋلى تۇرعان شاڭىراققا قادالىپ قالدى. ماناعى جاس نارەستەنىڭ داۋىسى دا ونى سوناۋ زاڭعار اسپانعا، سول تەمىرقازىقتان دا ءارى الىس ارمانعا اكەتتى. ونىڭ كوكسەگەنى ءوز شاڭىراعىنىڭ تەمىرقازىعى. جانىن جەپ كۇرسىندىرگەن قاسىرەتى دە سول تەمىرقازىقتىڭ وزىندە جوقتىعى.
— بالا... شىركىن بالا، — دەپ سوقتى ونىڭ الىپ جۇرەگى، — سەنىڭ ىڭگالاعان داۋىسىڭنان ادەمى ءان بار ما ەكەن دۇنيەدە؟
مۇندايدا ونىڭ سىرلاسى ءوزىنىڭ قىنامەن بويالعان كونە دومبىراسى. مۇڭىن سوعان عانا شاعىپ، زارىن سوعان عانا ايتادى. جارالى جانىنا ەم بەرەتىن دە، قاپالى كوڭىلىنە دەم بەرەتىن سامالى دا سول قىزىل دومبىراسى.
كەلەشەگىن كەزىپ، ۇرپاقتارىمەن سىرلاسقان قيالى وتكەن كۇننىڭ سول ءبىر ەلەسىنە قايتا ورالىپ، سوناۋ التايدىڭ تەرىسكەي بەتىندەگى ورماندى ولكەنىڭ بويىنا، قاراعايلى قاتپار تاۋلاردىڭ ىشىنە قايتادان الىپ كەلدى.
7
ءماديدىڭ ءتۇن جامىلىپ شىعىپ كەتكەنىن ءۇي يەسى كەلىنشەك تە، ونىڭ اعاسى دا سەزگەن جوق. ولاردىڭ ۇيقىسىن بۇزباۋ ءۇشىن ءماديدىڭ ءوزى دە اياعىن ۇشىنان باسىپ، دەمىن سىرتقا شىققان سوڭ ءبىر-اق الدى. ونىڭ قۇبلاناماسى تەمىرقازىق. ۇيدەن شىعا سونى ىزدەدى. بۇكىل اسپان الەمى مەرۋەرتكە اينالىپ كەتكەندەي ەكەن، جىمىڭداسىپ، شاعىلىسقان جۇلدىزداردىڭ ساۋلەسى بىرىمەن ءبىرى ايمالاسقانداي تىم قويۋ. سول سامساعان سانسىز جۇلدىزداردىڭ ىشىنەن ءماديدىڭ ىزدەگەن تەمىرقازىعى قاق ماڭدايدا تۇر. باسقا جۇلدىزداردان ايىرماسى از بولسا دا ءمادي ونى ءوز وشاعىنىڭ وتىنان دا تەز تانيتىن-دى. اسپاننىڭ سول قاسيەتتى جۇلدىزى شامشىراق بولىپ جولىنا تالاي جاعىلعان-دى. بۇگىن دە سولاي، كوزى كەشەگى كەلگەن ءىزىن تاپ باستى. ونىڭ ەلگە اڭىز بولىپ كەتكەن تاعى ءبىر كەرەمەتى — قارا جەرگە تۇسكەن جىلقىنىڭ ءىزىن قانسونارعا تۇسكەن قاسقىردىڭ ىزىندەي تۇندە دە تەز تاباتىن. سوندىقتان جۇرت ونىڭ كوزىنىڭ پەرىسى بار دەپ اڭىز ەتىسەتىن. مۇمكىن كەۋدەسىن كەرنەگەن نامىسى وت بولىپ كوزىندە جاناتىن بولار، ايتەۋىر ءبىر كومەسكى نازىك ساۋلە ونى جەتەكتەي جونەلدى دە كەشەگى بەلدەن اسىرىپ اكەلىپ، وزىنە تانىس كەر جولعا سالىپ جىبەردى.
ازدان سوڭ تاڭ قىلاڭ بەرە باستادى. سول تاڭنىڭ سامالىنان قاناتتانعانداي ءماديدىڭ ەڭسەسى دە كوتەرىلدى، ءجۇرىسى دە ۇدەي ءتۇستى. اۋىق-اۋىق ءقاۋىپ كۇتكەن كۇدىكتى ويلارمەن دە شايقاسىپ قالادى. ونى سەسكەندىرەتىن سايماراننىڭ مىلتىعى. ونىڭ ءوزى جالعىز كوزدى داجالدى، قولىنداعى قوساۋىز مىلتىعى ەكى باستى جىلاندى ەلەستەتەدى. ەگەر، سول مىلتىق بولماسا تورتەۋىن توپالاڭ تيگەن قويداي توپىرلاتۋعا جەتەتىن شاماسى بار.
ءبىر ءسات كوزى بەلىنە قىستىرىپ العان بالتاسىنا ءتۇسىپ ەدى دەنەسى ءدىر ەتتى:
— سوندا قالاي؟ — دەدى ول كەنەت باسقا ويعا ءتۇسىپ.- — مەن وشىكسەم ءوزىمدى قورلاعان، نامىسىمدى تاپتاعان سايرامانعا وشىكتىم، باسقالارىنىڭ جازىعى نە؟ جازىقسىزدى جازالاۋ جارىمەستىك ەمەس پە؟ ال ەگەر دە ولار سايماراننىڭ ماعان قارسى اتقان وعى، شاپقان قىلىشى بولسا شە؟ ايتاعىنا ەرىپ قاباتىن ءيتى بولسا شە؟ ول يتتەر مەنى كەشە سونىڭ ايتاعىمەن تالاعان جوق پا؟ ادام ايتاقتاۋشىدان بۇرىن ايتاققا ەرىپ كەلىپ قاپقان ءيتتى ۇرماي ما؟ بۇل دا سول سياقتى ەمەس پە؟ ءيا، سولاي. سوندىقتان مىرزالاردىڭ ءوزى دە جاۋىم، ونىڭ ەكى اياقتى ءيتى دە جاۋىم... دەگەنمەن ىزانى تۇگەلدەي بالتاعا بيلەتكەنىم ءجون بولماس.
ول وزىمەن-وزى وسىلاي كەڭەسىپ بالتانى قولىنا الدى دا، ءتۇن كورپەسى ەندى-ەندى عانا سەرپىلە باستاعان ورماننىڭ الا كولەڭكە ءىشىن كوزىمەن كەزىپ كەلە جاتتى. ول سويىلدى، شوقپاردى، كەلتەكتى، تاياقتى، ساباۋدى قانداي اعاشتان جاسايتىنىن جاقسى بىلەتىن. سول ويمەن ىزدەگەنى ساباۋ جاسايتىن سولقىلداق قايىڭ. ءوزى سىلتەگەن ساباۋدىڭ سويىلدان كەم تيمەيتىنىن ول جاقسى بىلەدى، تاياعى كىمنىڭ سۇيەگى بولسا دا تالقان ەتەدى، قايىڭنىڭ ساباۋعا لايىقتىسىن ىزدەگەن سەبەبى سول. سول ويمەن ءور ورماندى جيەكتەپ كەلە جاتىر ەدى، مۇيىستەگى قالىڭ قاراعايدىڭ ساياسىندا سيديىپ تۇرعان جالعىز تال ادەمى قايىڭعا كوزى ءتۇستى. «سەن دە مەن سەكىلدى جالعىز بىتكەن قاراق ەكەنسىڭ، كەل دە مەنىڭ جاراعىم بول. ەكى جارتى ءبىر ءبۇتىن، ەكى جالعىز ءبىر قول بولىپ جاۋعا قارسى شابايىق، كەل. سەن مەنىڭ سەمسەرىم بول، مەن سەنىڭ سەرپەرىڭ بولايىن»، — دەدى دە بالتاسىنا قارادى. — سەن قالايسىڭ، باتىر؟ دىبىس شىعارساق شوشىپ ويانعان قۇستار قيقۋ سالىپ سەزىك شاقىرادى، ءجۇزىڭدى قاداپ تۇرىپ جەلكەڭنەن باسىپ قالسام مىناۋ ءوزىڭ تۇستەس قايىڭدى قيىپ تۇسە الاسىڭ با، جوق پا؟.. سەن تەمىردى قيىپ تۇسەرسىڭ-اۋ، قالجىراپ كەلە جاتقان ءوزىم قايتەر ەكەنمىن؟. تاۋەكەل.
ول ىشىنەن سونى ايتىپ قايىڭنىڭ قاسىنا كەلدى. كوزى الىستان تۇسسە دە جاڭىلماي ءدال تانىپتى، قايىڭ شانشىلعان شاشاقتى نايزاعا ۇقسايتىن ادەمى ەكەن. سۇلۋلىقتى ءسۇيىپ وسكەن جانى قيۋعا قيماي سۇيسىنە قاراپ تۇر ەدى، ەسىنە ءوزىنىڭ ەسكى نايزاسى ءتۇسىپ كەتتى دە قايىڭدى قۇشاقتاي الدى. مۇنداي اڭساۋدىڭ دا دەرتى ەستى الاتىن اۋىر ەكەنىن، قۇشاعىنا الىپ ايمالاپ تۇرعان قايىڭنىڭ جاپىراعى سىبدىر قاعىپ، ماڭايدا قوناقتاپ وتىرعان قۇستاردى وياتىپ جىبەرگەنىن ءمادي سوڭىنان ءبىلدى.
— ءبۇلدىردىم-اۋ، — دەدى ىشىنەن. تەز قيمىلداپ بالتانىڭ ءجۇزىن قاداپ تۇرىپ ۇڭعىسىنان باسىپ قالىپ ەدى، بالتاسى وقتاۋداي قايىڭدى قامىستاي قيىپ ءتۇستى. — و، قانشا قالجىراسام دا قاۋقارىم ءالى دە بار ەكەن.
ونىڭ سول ءسوزىن قوشەمەتتەگەندەي جاڭاعى قانات قاعىسىپ شۋ كوتەرگەن قۇستار ەرتەڭگى انىنە باستى.
ول اياماي سىلتەيتىن، سىلتەلە قالسا، سىلەيتپەي جىبەرمەيتىن وقتاي ءتۇزۋ ءبىر ساباۋدى جاساپ الدى دا ءجۇرىپ كەتتى. اۋىق-اۋىق ساباۋدى قىلىشتاي سىلتەپ، وقتاي زۋىلداتتى. تىلگىلەنگەن اۋانىڭ زۋىلىنان راقات تاپقانداي قايراتتانىپ:
— سولاي، مىرزالار، ەندى ءار قايسىڭ جازانى ءوز قىلىقتارىڭا قاراي تارتاتىن بولدىڭدار، — دەدى كۇبىرلەپ.
ونىڭ كوزدەگەنى سايماراننىڭ كەشەگى ءوز كەبىن بۇگىن وزىنە كيگىزۋ. ول ءۇشىن شايقاستى سول شىڭىراۋدىڭ باسىندا جاساماق. ويتكەنى جول ۇستىندەگى جولاۋشىنىڭ كۇدىگى كوپ، ساقتىعى مول بولادى. مۇنىڭ شىڭىراۋدان شىعىپ كەتكەنىن بىلسە ولار ساقتانادى دا، جولشىباي كەزدەسسە اتقىلاپ ماڭايلاتپايدى. وسى وي ونى جولشىباي دەم الدىرعان جوق. كۇن ەكىندىككە ەڭكەيگەن كەزدە مەجەلى جەرىنە دە جەتتى. ىزدەردىڭ كەتكەنى بار دا، كەلگەنى جوق. قاقپا جاققا الىستان وراعىتىپ جاقىنداپ ەدى، سارايدىڭ ىشىندە تۇرعان ارعىماقتار كىسىنەپ قويا بەردى. سايماران سياقتى دۇنيە قوڭىزدىڭ مىناۋ ارعىماقتاردى ەلسىز سارايعا قاماپ تاستاپ ۇزاق جاتۋى مۇمكىن ەمەس، ءارى دۇلەيدىڭ ايتىسى دا سولاي، ولار كەلەتىن كۇنى بۇگىن.
ءمادي ولاردى بۇگىن قايتسە دە كەلەدى دەگەن ويعا بەكىندى دە، قاي جەردەن، قالاي كەلىپ ايقاسۋدى ويلاي باستادى. سىلەمى ءۇيدىڭ ىرگەسىنە كەلىپ تىرەلگەن شىعىس جاقتا ءبىر قاراعايلى تاس شوقى تۇر. شوقىنىڭ ۇيگە قاراعان قيا بەتى قىزىلدى جاسىل قىنا باسقان جالپاق تاس. ول قىنالى تاستى جەرگىلىكتى جۇرت «ارشالى تاس» دەپ اتايدى. ولاي دەيتىن سەبەبى تاستىڭ ءور جاق بولىگى تۇگەلدەي ارشادان كورىنبەيدى. سول ارشانىڭ ىشىندە جاتىپ الىپ يەك ارتپادان قاراعان كىسىگە بۇل ايماقتا باردىڭ ءبارى اياعىنىڭ استىندا جاتقانداي ايقىن كورىنەدى. ول جەردىڭ تاعى ءبىر قولايلىسى جاڭاعى ارشالى تاستىڭ ەكى جاعى بىردەي ەتەگىنە جەتكەنشە قالىڭ قاراعاي. سونى كورگەننەن كەيىن ءمادي كوپ كىدىرگەن جوق، الداعى ايقاستىڭ جولدارىن ىشتەي سايلاپ الدى دا قاراعايدىڭ ىشىمەن تاۋعا قاراي ورلەپ كەتتى. بۇل ارشالى تاستىڭ ءوزى جوعارعى جالتىر شوقىعا جابىسا بىتكەن جەكە ءبىر بولەك شوقى ەكەن دە، ەكەۋىنىڭ اراسى كىلەمنىڭ تۇگىندەي تۇتاسقان بەتەگەلى ساي ەكەن. سايدىڭ بەتەگەسى قيا بەتتەگى ارشامەن جالعاسىپ جاتىر. سول جۇمساق جەرگە جامباسىنان جانتايا كەتىپ ارشانىڭ بۇرشىكتەرىن بەتىنە قالقالاي ۇستاپ يەك ارتپادان قاراپ ەدى، ماناعى ويى ءدال شىقتى، كوز جەتەر جەردەگىنىڭ ءبارى اياعىنىڭ استىندا سايراپ جاتىر. ءوزىنىڭ شارشاعانىن ەندى عانا ءبىلدى. جانى جايلانعان سوڭ كوزى ءىلىنىپ كەتتى مە، جوق الدە ءبىر تەرەڭ ويعا باتتى ما، ايتەۋىر ءبىر كەزدە شوشىپ ويانعانداي سەلت ەتتى. اسپان اشىق، ورماندى تاۋلار كوك مۇنارلانعان قالپىندا ماڭقيىپ تۇر. سول كوك مۇناردان قىزارىپ كەتكەن كۇن تاۋ باسىنا جاقىنداپ قالىپتى. الىستان الدە كىمدەردىڭ سامبىرلاعان داۋىسى، وعان ىلەسە اربانىڭ سالدىرى دا ەستىلە قالدى. سولتۇستىك جاقتاعى ورماننىڭ وتكەلىنەن پار ات جەككەن اربالى ءوتىپ كەلەدى. سولار، ول سايماراندار. ءسىرا، ولجاسى مول بولۋ كەرەك، سايماراننىڭ قارقىلى تىم كەسەك. ونىڭ قارقىلدايتىن ءجونى بار ەكەن، ارباسىنىڭ قورابى قويان جوندانىپ كەتىپتى. ولار قاقپا الدىنا كەلىپ توقتاعان كەزدە سارايدىڭ ىشىندەگى اتتار كىسىنەدى مە قالاي سايماراننىڭ «جانۋارلارىم-اي» دەپ مەكىرەنگەن داۋىسى ماديگە دە كەلىپ جەتتى. توپىرلاپ ءتۇسىپ جاتىر. قابلان مەن قاراتاي سايماراندى قاۋمالاپ اربادان ءتۇسىردى دە ءسالىم اتتاردى دوعارا باستادى. انا ەكەۋى جايناڭداپ بارىپ سارايعا كىردى دە ەكەۋى ەكى ارعىماقتى الىپ شىقتى. شىنىراۋدا قالعان ادام بارىن ەسىنە العان بىرەۋى جوق. ەكى ارعىماقتى اينالىپ-تولعانىپ ءبىرى جالىنان، ەندى ءبىرى جاياسىنان سيپاپ، ءتىپتى سايماراننىڭ ءوزى ەكەۋىن كەزەك قۇشاقتاپ الدە نەنى ايتىپ ءجۇر. ونىڭ نە دەگەنىن ءمادي ەستىگەن جوق. سايماراننىڭ ءامىرى سولاي بولۋ كەرەك، قابلان مەن قاراتاي ارعىماقتاردى وزەكتەگى بۇلاققا قاراي الا جونەلدى. ءسالىم اربانىڭ ۇستىندە جاتقان كورپەنى كولەڭكەگە جايىپ مىرزاسىنا قوشەمەت كورسەتكەنىنە ءماز سەكىلدى. ءماديدى وزدەرىنە وشىكتىرە تۇسكىسى كەلگەندەي ەشقايسىسى شىڭىراۋدى ەسىنە الار ەمەس. تەك مىرزاسىن شەشىندىرىپ جايلى ورىنعا جايعاستىرعاننان كەيىن ءسالىم بەتتەدى. ول تالتاڭداي باسىپ بارىپ شىڭىراۋدىڭ ىشىنە ۇڭىلە تۇرىپ ايعاي سالدى:
— ەي، قاراقشى، ءتىرىمىسىڭ، ەي؟
ناسىباي تولى اۋزىنان ءسوزى ءجوندى ۇعىلماسا دا داۋىسى ماديگە ايقىن جەتتى. ءمادي ونىڭ اۋىزىنداعى ناسىبايدى ەكى ساۋساعىمەن ءىلىپ الىپ قالاي لاقتىرعانىن، ەرنىنە جابىسىپ قالعان ناسىبايدى تىلىمەن ايداپ قالاي تۇكىرگەنىنە دەيىن كورىپ جاتىر. اۋىزى ناسىبايدان تازارعان سوڭ ءسالىمنىڭ ءسوزى دە ايقىن ەستىلدى.
— ەي، ءتىلىڭ بار ما، ەي؟.. ەي، ەندى ۇندەمەسەڭ توبەڭنەن تاس جاۋدىرامىن.
ءمادي مۇنىڭ ءبارىن ەستىپ جاتىر. اۋىق-اۋىق سايمارانعا كوز تاستايدى. ول كورپەنىڭ ۇستىندە دوڭبەكشىپ ەكى جاعىنا كەزەك توڭكەرىلەدى. الدە نەنى ايتىپ مىڭگىرلەيدى، نە دەگەنىن ەستىگەن جوق. ءسالىم جان-جاعىنان ۇساق تاستاردى تەرىپ اكەلىپ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن شىڭىراۋعا تاستاي باستادى. ءار تاستى تاستاعان سايىن قۇلاعىن تىگىپ تىڭ تىڭدايدى. ءبىر كەزدە ول باقىرىپ قويا بەردى:
— ويباي، مىرزا، ماسقارا، اناۋ قاراقشىڭىز ءولىپ قالىپتى.
سايماران قالباقتاپ تۇرە كەلدى دە كەبىسىن جۇرە كيىپ شىڭىراۋ باسىنا جەتىپ باردى. ول شىنىراۋ تۇبىنە قۇلاعىن تىگىپ از تۇردى دا كەيىن شەگىنە بەرە قولىن سەرمەدى. ءسىرا، ءامىر ەتكەن بولار، ءسالىم وزەك جاققا قاراي وقشاۋ شىعىپ ايعاي سالدى:
— ەي، مىرزالار، كەلىڭدەر، ويباي. اتتارىڭدى تەزىرەك اكەلىڭدەر، ويباي.
ونىڭ وسى ايعايىنان بۇلاردىڭ تەز كەتەتىنىن سەزدى دە ءمادي دە جونەلدى. كولەڭكەسى قويۋلانا باستاعان قاراعايلاردىڭ اراسىمەن كەلىپ ءۇيدىڭ دالداسىنا ءتۇستى. ونان ءار بۇتاعىن ءبىر ساعالاي وتىرىپ سارايدىڭ ىرگەسىنە دە جەتتى. سايمارانداردىڭ وزدەرى كورىنبەيدى، الدە نە دەسكەن داۋىستارى ەمىس-ەمىس ەستىلەدى. ءبىر كەزدە ارالارىنان كەركىل شىعا باستادى.
ءمادي ەرتەڭگى كۇنى پالەنىڭ ايعاعى بولىپ جازىقسىز جاندارعا كەسىرىم تيمەسىن دەگەن ويمەن پىشەنشى كەلىنشەكتىڭ ايبالتاسىن دا، ورمانشى ورىستىڭ كيىمىن دە ولاردىڭ كوزىنە تۇسىرگىسى كەلمەي سارايدىڭ ىرگەسىنە تاستاپ بۇرىشتان باس باعىپ ەدى، قابلان مەن قاراتاي سالىمگە جابىلىپ ونىڭ بەلىنە ارقان بايلاعالى الىسۋدا ەكەن.
— تۇسپەيمىن ويباي، تۇسپەيمىن. ولسەم دە ءبىرىڭدى الا جەر بەتىندە ولەمىن، ولتىرىڭدەر، — دەپ ءسالىم دە كونەر ەمەس، قاراتايدىڭ جاعاسىنان الىپ جۇدىرىعىن ەكەۋىنە كەزەك سىلتەپ تۇر.
سايماران جۇگىرىپ كەلىپ اربادان قوساۋىزىن الدى دا جۇرە وقتاپ قايتا جەتىپ باردى. ونى كورىپ ءماديدىڭ جۇرەگى مۇزداپ سالا بەردى. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ وقتاۋلى مىلتىق — ارانىن اشقان اجالمەن تەڭ. كورە تۇرا اجالعا قالاي بارماق؟ سوندا قالاي، جان ساۋعالاپ قاشۋ كەرەك پە؟ جوق، ونداي قور تىرلىككە كونگەننەن ولگەن ارتىق بولار.
ونىڭ بۇل ويىن سايماراننىڭ داۋىسى ءبولىپ جىبەردى.
— نەمەنە، سەن ولتىرگەن بىرەۋدىڭ جالاسىنا ءبىز كۇيمەكپىز بە؟ تاسپەن ۇرىپ ولتىرگەن ءوزىڭ، ونى الىپ شىعاتىن دا، ورماننىڭ ىشىنە اپارىپ كومەتىن دە ءوزىڭ، ءتۇس جانىڭ بارىندا. قانە، ايتقانعا كونىپ شىڭىراۋعا تۇسەمىسىڭ، جوق الدە سول قاراقشىمەن بىرگە ولەمىسىڭ، قالاعانىڭدى ال، — دەدى ول مىلتىعىن ءسالىمنىڭ كەۋدەسىنە تىرەپ.
ءمادي مۇنان ءارى كۇتكەن جوق، بۇلاردىڭ ءقازىر وزدى-وزىنەن باسقانى كورمەيتىن ىزالى شاققا جەتكەنىن سەزدى دە تۇرا ۇمتىلدى. ءبىراق قابلان ونى انادايدان كورىپ قالدى:
— ويباي، مىرزا، ار جاعىڭدا كەلىپ قالدى، ويباي ات، جىلدام ات، — دەدى ول باقىرىپ.
ونى ەستي سالا ءمادي دە ايلاسىن اسىردى.
— اراشا، مىرزالار، اراشا!
ول سونى ايتا سىلتي باسىپ جاقىنداي ءتۇسىپ ەدى:
— جاقىنداما، اتامىن، اتامىن، — دەدى سايماران ءوزى قالتىراپ تۇرسا دا ايبات شەگىپ.
ول سونى ايتىپ مىلتىعىن كوتەرگەنشە ءماديدىڭ قولىنداعى ساباۋ ونىڭ قولىنداعى مىلتىقتى جەرگە سىلق ەتكىزدى. ول سويىل سوعىسىنىن قانداي ءتۇرى بولسا دا (مەيلى اتتى، مەيلى جاياۋ ءبارىبىر) ءوزىنىڭ قارسىلاسىن ەكى ۇرعاننان قالدىرمايتىن. قولدىڭ قارىنان ۇرىپ قارۋىن تۇسىرەتىن دە، قىزىل اسىعىنان، نە تىزەسىنەن ۇرىپ ءوزىن سۇلاتاتىن. سول ادەتىمەن:
— جازىعىمدى ايتىڭىز، مىرزا، — دەپ قىزىل اسىعىنان ءبىر قاعىپ ەدى، سايماراننىڭ باقىرۋعا دا شاماسى كەلگەن جوق، قيرالاڭداپ بارىپ قۇلاپ ءتۇستى. مۇندايدا ولەرمەندىك تە ورگە باسپايدى ەكەن. قابلان مەن قاراتاي ءسالىمدى تاستاي سالا تاپ بەرىپ ەدى، ءمادي ەكەۋىن ءبىر-اق تاپادى.
ونىڭ مۇنداي كەزدەگى سوققىسى نايزاعايداي تيەتىن-دى، بىرىنەن سوڭ ءبىرىن توپىرلاتىپ ۇشەۋىن وسىلاي جامساتىپ تاستاپ، جەردە جاتقان مىلتىقتى العالى ەڭكەيە بەرىپ ەدى، تۋ سىرتىنان كەلىپ ءسالىم قاپسىرا قۇشاقتاي الدى. ءمادي ونان مۇنى كۇتكەن جوق ەدى، قاتتى تىكسىنىپ قالدى. ول كوتەرىپ الىپ جەرگە ۇرعالى تۇر. ونى كورە سالا: اتا-باباسىنىڭ ءارۋاعىن شاقىرا سايماران دا باسىن كوتەردى، وعان ىلەسە قاسىنداعىلار دا قوزعالا باستادى. ءمادي ءا دەگەندە قاتتى شوشىنسا دا كۇشىن تەز جينادى. شيرىعىپ الىپ بۇگىلە بەرە سول جاق يىعىنان ۇستاي الىپ باسىنان اسىرا لاقتىرىپ جىبەرىپ ەدى، ءسالىمنىڭ «اللا» دەۋگە عانا شاماسى كەلدى، اياعى اسپاننان كەلە شالقاسىنان بارىپ كۇرس ەتتى.
— دوسى مەن قاسىن ايىرا بىلمەيتىن ناقۇرىس، — دەپ ءمادي جاعىنان ەكى تارتىپ ەدى، ونىڭ كوزىنەن جاس بۇرق ەتتى، — وسى يتتىگىڭ ءۇشىن مەن سەنى يت-قۇستىڭ جەمى ەتەمىن. ول ءۇشىن ورماننىڭ قالىڭ ىشىنە اپارىپ كەۋدەڭنەن ءبىر وقتى وتكىزەمىن دە ولەكسەڭدى اعاشتىڭ باسىنا ىلەمىن، سوعان دەيىن يمانىڭدى ايتا بەر.
ول مىلتىقتى اپارىپ ارباعا سۇيەدى دە:
— انا ۇشەۋىنە سەنىڭ ءبىر وعىڭدى عانا جۇمسايمىن، ازىرشە وسىلاي تۇرا تۇر. ال، سەن بەرى كەل، — دەدى اربانىڭ ۇستىندە جاتقان بۇزاۋ ءتىس بيشىكتى قولىنا الىپ. — سەن بولماساڭ مىنا ەكەۋى ايىزىمدى قاندىراتىن ەمەس: ءبىرى مەرتىكتىرەدى، ءبىرى ولتىرەدى، ءتىستىڭ قىشۋىن قاندىرۋعا سەن جاقسىسىڭ.
ول سونى ايتا تۇرىپ قامشىنىڭ ءورىمىن جانىعىسى كەلگەندەي الاقانىمەن ىسپالاپ الدى دا مىرزالارعا بەتتەدى. ءسالىمنىڭ جاڭاعى قۇلاسى ولاردىڭ ءۇمىتىن دە قۇلاتقان سەكىلدى، ۇشەۋى دە بەزگەك بولعانداي قالش-قالش ەتىپ، ءمادي جاقىنداعان سايىن تىستەرى ساقىلداي ءتۇستى. بۇرىن سايماران عانا كەكەشتەۋ ەدى، ەندى ۇشەۋى بىردەي كەكەشتەنىپ كەتىپتى. ال ءسالىم بولسا، ول بۇلاردان اۋلاقتاۋ جەردە، ەتپەتىنەن ءتۇسىپ ەڭىرەپ الدە نەنى ايتىپ جەردى تۇيگىشتەپ جاتىر. بەتىن جەرگە باسىپ الىپتى، ءسوزىن وزىنەن باسقا جان ۇعار ەمەس.
— ال مىرزالار، سەندەرمەن تاجىكەلەسىپ تۇرۋعا زاۋقىم جوق، كۇن بولسا كەشكىرىپ بارادى، كوز بارىندا مىناۋ مولاعا كىرىڭدەر دە يماندارىڭدى ايتىڭدار. الدىمەن سىرت كيىمدەرىڭدى تۇگەل شەشىڭدەر.
— ەي باۋىرىم-اۋ، ءبارىمىز دە مۇسىلماننىڭ بالاسىمىز عوي، — دەپ سايماران زارلاي باستادى، — مىناۋ اربادا ءجۇز جىلقىنىڭ دۇنيەسى بار، ءجۇز جىلقىدان اسقان ەردىڭ قۇنى بولعان ەمەس ەدى عوي. اعات ەتكەن ايىبىم ءۇشىن سونىڭ ءبارىن ال دا ءبىر شىبىنداي جانىمدى قيساڭشى. ونى ازسىنساڭ مىنا بەس ءجۇز سومدى تاعى دا ال، — دەپ ىشكى ءتوس قالتاسىنان كۇماجنەگىن الىپ ءماديدىڭ الدىنا تاستاي سالدى.
— سول ءجۇز جىلقىدا نەشە ءجۇز مومىننىڭ كوز جاسى، وزىڭمەن ب ا ق تالاسىنا تۇسكەن جىگىتتەردىڭ نەشەۋىنىڭ قانى بار؟ ونى ايتا المايسىڭ، ءا؟ ەندەشە سول ءۇشىن ەلۋ قامشى، مەنى ءجۇز جىلقىمەن ساتىپ الماق، بولعانىڭ ءۇشىن ءجۇز قامشى — بارلىعى ءجۇز ەلۋ قامشى دۇرە سوعامىن. سونان قالعان جانىڭ — جان، مالىڭ — مال.
ول سونى ايتىپ قامشىنىڭ ۇشىن شەرتتىرە سىلتەپ شىقپىرتا جونەلىپ ەدى، سايماراننىڭ شىبىنداي جانى شىرقىراپ كەتتى. قامشى باتسا قازانداي قارنى دا جەل قۋىقتاي جەلپىلدەيدى ەكەن، ماي باسقان سەمىز دەنەسى جەلپەڭ قاعىپ كوككە دە ۇشتى، جەرگە دە ءتۇستى. ءمادي ونىڭ باقىرىپ جالىنعانىن تىڭدايتىن ەمەس. سايمارانعا تيگەن سوققى وزدەرىنە تيەتىنىن سەزگەندەي، قابلان مەن قاراتاي قامشى تيمەستەن ىرشىپ جاتىر. ارقاسى قىشىپ جاتقان بولار دەگەندەي ءمادي اندا-ساندا ولارعا دا قامشىنىڭ ۇشىن ساداقشا اتىپ تۇر. اتقان سايىن ازۋىن ءبىر باسىپ قالادى. ايقاسقان ازۋلارىنىڭ اراسىنان ايدىندى سوزدەر شىعادى:
— مىناۋ سەندەر زارلاتقان ەلدىڭ كوز جاسى ءۇشىن، مىناۋ سەندەر توناعان ەلدىڭ باق-داۋلەتى ءۇشىن، مىناۋ سەندەر قورلاعان ەرلەردىڭ نامىسى ءۇشىن، مىناۋ سەندەر لايلاعان قىزداردىڭ ءمولدىر ماحابباتى ءۇشىن.
ءومىردىڭ كۇناسى مۇنداي كوپ بولار ما. ءمادي سونىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن شۇبىرتا تۇرىپ شىقپىرتا بەردى، شىقپىرتا بەردى. سايماراننىڭ جالىنۋعا دا شاماسى جوق، تەك اۋىزى ىرسيىپ ىرس-ىرس ەتەدى.
— وسىنداي كەڭشىلىك شاقتا ەرتەڭگى تارتار جازاڭدى دا ءبىلىپ ال. مەن سەنى ءوزىڭدى-وزىڭ وزەنگە اعىزاتىن حالگە جەتكىزەمىن. ول ءۇشىن مىناۋ مال-مۇلكىڭدى ساتامىن دا اقشاسىن تۇگەلدەي پاتشا اعزامنىڭ وزىنە جىبەرەمىن. وعان قوسا سەنىڭ قانداي جەندەت ەكەنىڭدى، كىمدى قايدا، قاشان، قالاي ولتىرگەنىڭدى، جەتى جىل بويى بۇركەپ كەلگەن سول قاندى ءىزىڭدى مەنىڭ قانىممەن قالاي جۋماق بولعانىڭدى، اۋىز باستىرىق ءۇشىن ماعان بەس ءجۇز سوم اقشا مەن ءبىر اربا تولى قىمبات دۇنيەڭدى تەگىن بەرگەنىڭدى جازامىن. ءسوز جوق، پاتشا اعزام سەنى يت جەككەنگە ايداتۋدى گۋبەرناتورعا تاپسىرادى دا مەنىڭ حاتىمدى گازەتكە باستىرىپ سايماران دەگەن اتىڭدى شار تاراپقا تاراتادى. سەن جەر باسىپ جۇرە الماي، كىرەتىن تەسىك تابا الماي جىنداناسىڭ دا سۋعا باتىپ ولەسىڭ. وسىنى ەسىنە مىقتاپ ساقتا.
اۋىزى ايىپتاۋدان، قولى ازاپتاۋدان ءبىر بوساعان جوق. كۇش جۇمساماي قولىن جاي سەرمەگەندىكتەن شارشايتىن ەمەس. ونىڭ قولى جاي سەرمەلسە دە سايمارانعا جاي وعىنان كەم ءتيىپ تۇرعان جوق، ول قامشىنىڭ وتىنە شىداي الماي بىرەسە بەلى ۇزىلگەن جىلانشا قيرالاڭدايدى، بىرەسە كىرپىشە جيىرىلىپ دومالايدى. سويلەۋگە ءتىل جوق، تەك ىرسىلدايدى. مايلى دەنەسىنەن شىپ-شىپ شىققان قاندى تەر اق كويلەگىنىڭ ءار جەرىن قارا مايعا مالعانداي قارا قوشقىلداندىرىپ جىبەرىپتى، ونى سەزەتىن ءتۇرى جوق، لاجى جانە جوق.
نە سور ايداعانىن كىم ءبىلسىن، ءسىرا سايماراننىڭ تارتىپ جاتقان ازابىن بولىسكىسى كەلگەن بولار، قابلان مەن قاراتاي سۇيرەتىلە تۇرەكەلدى.
— مەن سەندەرگە سارايعا كىرىڭدەر دەگەنىم قايدا؟
ءماديدىڭ بۇل ءسوزى ءزىلسىز شىقسا دا انا ەكەۋىن سەلك ەتكىزدى.
— ا-را-شا، — دەدى قاراتاي كەكەشتەنىپ.
بۇل ءماديدىڭ مانا بۇلاردى الداۋسىراتىپ ايتقان ءوز ءسوزى. ءوز ءسوزىن وزگەدەن ەستي قالسا كۇلكىسى كەلۋشى ەدى، بۇل ساپار ىزاسى كەلدى. اسىرەسە ولاردىڭ ءالىن بىلمەي الەكتەنىپ الداۋسىراتىپ تۇرعانىنا ىزالانىپ كەتتى:
— ءما، سەندەرگە اراشا.
ول قامشىسىن اۋەلەتىپ كەپ شارتىلداتا جونەلىپ ەدى، ەكەۋىنىڭ ارقاسىنا نايزاعاي ويناعانداي بولىپ كەتتى دە، ەكەۋى جالعىز اياقتارىمەن جارىسا بارىپ سارايعا ءبىر-اق سۇڭگىدى.
ۇشەۋىن سارايعا وسىلاي قۋىپ تىعىپ، ەسىگىن بەكىتتى دە ماناعى قۇلاعان جەرىندە ءالى جاتقان سالىمگە جاقىندادى.
— مىرزا، يمانىڭىزدى ايتىپ بولساڭىز تۇرىڭىز دا جۇرۋگە ازىرلەنىڭىز. مىنا كيىمدەردىڭ جاقسىسىن ارباعا سالىڭىز دا، جامانىن قۇدىققا اپارىپ تاستاڭىز. بۇل جەردە ەشقانداي زات قالماسىن. سونان كەيىن اتتاردى جەگىڭىز دە قالاعان ورمانىڭىزعا قاراي باستاڭىز. قاشا قالساڭىز مىنامەن مۇردەم جىبەرەمىن، — دەدى مىلتىقتى قولىنا الىپ. — شابان قيمىلدار بولساڭىز قامشىنىڭ استىنا الامىن.
سالىمدە ءۇن جوق، ايتقاندى ورىنداي بەرۋدەن باسقا بىلەرى دە جوق سەكىلدى. قيمىلىنا كوزى ىلەسەر ەمەس. ءمادي ساراي ىرگەسىندە قالدىرعان زاتتارىن اكەپ ارباعا سالعانشا ول قوس كۇرەڭدى جەگىپ، ارعىماقتاردى جەتەككە بايلاپ تا ۇلگىردى.
— ولەكسەڭە ۇيمەلەگەن كۇشىگەندەر سەنى قايىرشى ەكەن دەپ قارعاماسىن، مىنا ءبىر كوستيۋمدى، مىنا ءبىر ەتىكتى، مىنا ءبىر تاقيانى كيىپ ال.
ءسالىم ونىڭ ايتقانىن ەكى ەتكەن جوق، ساباۋدىڭ ۇشىمەن ءىلىپ الدىنا تاستالعان قابلاننىڭ قارا بەشپەنتى مەن شالبارىن، قاراتايدىڭ قيسىق تابان ەتىگى مەن قارا تاقياسىن كيىپ ەدى، «ادام كوركى شۇبەرەك» دەگەن راس ەكەن، سۇلۋلانىپ شىعا كەلدى.
— بۇل جالعاندا ءبىر قۇشا الماعان سۇلۋ قىزداردى ول دۇنيەدە مىڭ قۇشاتىن بولدىڭ-اۋ. ءوزىڭ نەتكەن سىمباتتى ەدىڭ. شالباردىڭ بالاعىن ەتىكتىڭ سىرتىنان سالشى. مىنا تۇرىڭە حوردىڭ قىزدارى دا قىزىعار، تەزىرەك جەتە گور.
سارايدىڭ ىشىندەگىلەر باقىرىپ جالىنىپ جاتىر. ءمادي ونى تىڭداعان جوق، سالىمگە يەك قاعىپ اتتاردى جۇرگىزىپ جىبەردى.
بۇل كەزدە تاۋ ءىشىنىڭ كەشى باستالىپ جاسىل ورمان مەن قوڭىر كولەڭكە تايتالاسقا تۇسكەن شاعى ەدى، ءماديدىڭ كوزى بىردەن الىسقا، التىنمەن كومكەرىلگەندەي كورىنەتىن كوكجيەككە، سول كوكجيەكتىڭ كۇمبەزىندەي كورىنەتىن شىڭ قۇزداردى سارى التىنعا ۇقساتىپ تۇرعان كۇن شۇعىلاسىنا ءتۇستى. سول شۇعىلادان وزگەشە ءبىر ءنار العانداي سۇلۋلىقتى سۇيەتىن جانى تەز جادىراپ سالا بەردى. ول جادىراعان سايىن ءسالىمنىڭ جانى قىسىلىپ، بار ءۇمىتى سوناۋ قاراعايلى قىرقادان اسىپ كەتكەن كۇنمەن بىرگە باتىپ بارا جاتقانداي تۇنەرە ءتۇستى. الدا قالىڭ ورمان بار. سول ورمانعا جاقىنداعان سايىن جاۋتاڭداپ اۋىق-اۋىق ماديگە كوز قيىعىن تاستايدى. سول ورمانعا جەتىسىمەن قاشقىسى كەلەدى، قاشقانىمەن قۇتىلماسىن جانە بىلەدى. ويتكەنى ءمادي قوساۋىزدى قوس قولداي ۇستاپ الدىنا وڭگەرىپ الىپتى، قىلپ ەتسە باسىپ سالۋعا ءازىر. ونىڭ قيمىلى قانداي شاپشاڭ ەكەنىن مانا ءوز كوزىمەن كورگەن-دى.
ءبىر كەزدە ءمادي ءۇن قاتتى.
— ال باۋىرىم، ەكەۋىمىز ەندى جاقسىلاپ تانىسايىقشى. ءوزىڭنىڭ ولەكسەدەي سۇيرەتىلگەن يت تىرشىلىگىڭدى كوردىم، ەنەمنىڭ جايىن ايتشى، دەنى ساۋ ما بايعۇستىڭ؟
ءولىمدى عانا كۇتىپ كەلە جاتقان ءسالىمنىڭ ەسى شىعىپ كەتتى. ول ءوز قۇلاعىنا ءوزى سەنە الماي اڭىرىپ قالدى. جاڭاعى ءسوزدى عايىپتان الدە نە ءبىر قۇدىرەت ايتىپ تۇرعانداي شوشىنىپ ماديگە تىعىلا ءتۇستى دە ىشىنەن ءوزى بىلەتىن دۇعاسىن وقي باستادى.
— اۋ، نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ — دەپ ءمادي شىنتاعىمەن نۇقىپ قالىپ ەدى، ول سەلك ەتتى دە:
— ءسىز، جاڭا ماعان بىردەڭە دەدىڭىز بە وسى؟ — دەدى سىبىرلاي سويلەپ.
— ەنەمنىڭ اماندىعىن سۇرادىم.
— ەنەڭىز كىم ەدى؟
— سەنىڭ شەشەڭ كىم بولسا مەنىڭ ەنەم سول.
بەلگىسىز ءبىر شاتتىق ءسالىمدى بيلەپ الدى، ءبىراق ول وزىنە-وزى ءالى سەنە الماي ءماديدىڭ بەتىنە قاراي قالدى:
— شەشەمنىڭ مەنەن باسقا ۇلى دا، قىزى دا بولعان ەمەس، سوندا ءسىز...
— دۇلەي دەگەن جالعان اتىڭ، شىن اتىڭ ءسالىم ەمەس پە؟ ءوزىڭ ءبىر كەزدە وجەت سەكىلدى ەدىڭ، نەمەنە ەزىلىپ كەتكەنسىڭ.
— ءيا. ونى ءسىز قايدان بىلەسىز؟
— بىلەمىن، شەشەڭنىڭ اتى بيكەن ەكەنىن دە بىلەمىن. سول شەشەڭنىڭ تۋماسا دا تۋعانداي كورىپ ەمىزگەن قىزى بار ەمەس پە ەدى؟
— عاجاپ-اۋ، ءسىز كىمدى ايتىپ وتىرسىز؟ لاعىلدى ما؟
— ول قارىنداسىڭنىڭ اتى سول ەلسىز تاۋدىڭ ىشىندە، يەسىز قورانىڭ ىرگەسىندە سەندەرمەن بىرگە قالعان-دى. قازىرگى اتى سامال. سەن الدىمەن سونى ءبىلىپ ال دا جادىڭدا ساقتا.
— قۇدايىم-اۋ... قۇدايىم-اۋ... قۇدايىم-اۋ...
ءسالىم قۋانعاننان وسىدان باسقا ءسوز تابا الماي قۇشاعىن جايا ۇمتىلىپ ەتپەتىنەن ءتۇستى. بەتىن ءماديدىڭ تىزەسىنە باسىپ الىپ ەڭكىلدەپ جاتىر. الدە نەنى ايتقىسى كەلەدى، جاسقا بۋلىعىپ ايتا الماي بىلدىر-بىلدىر ەتەدى. ونىڭ بار سوزىنەن ءماديدىڭ ۇققانى «لاعىلىم، باۋىرىم» دەگەن ەكى ءسوز عانا.
— ءجا، جەتەر، — دەدى ءمادي ونىڭ باسىنان سيپاپ. — مەن سامالدىڭ وتكەن ءتۇن تۇسىمدە بەرگەن ءامىرى بويىنشا مىناۋ بايلىقتىڭ بارلىعىن ساعان سىيلاعالى كەلەمىن، سوعان قالايدا يە بولۋدى ويلا. ويلاعاندا ءقازىر ويلا، ەرتەڭگە قالساڭ كەشىگەسىڭ.
ءسالىم بۇرىنعىدان دا بەتەر تاڭدانا ءتۇسىپ باسىن كوتەردى دە كوزىنىڭ جاسىن سۇرتپەستەن ماديگە قاراي قالدى:
— ماعان؟.. نە ءۇشىن؟
— اناڭنىڭ سامالىم ەمگەن اق ءسۇتى ءۇشىن.
ءسالىمنىڭ مۇنان ءارى كۇدىگى بولعان جوق، وزىنە ءماديدىڭ مەيىرىمىن مۇنشا تۇسىرگەن سامالدىڭ شاراپاتى ەكەنىن دە سەزدى. ءبىراق، ادەتتەنگەن ءسوزىن تاستاي الماي:
— قۇدايىم-اۋ، سەنەيىن بە، سەنبەيىن بە؟ — دەپ ماديگە جابىسا ءتۇستى.
— وتىرىكتى نە جۇرەگى جوق قورقاق، نە ۇياتى جوق ارسىزدار عانا ايتادى. مەندە ونىڭ ەكەۋى دە بار. سونى ويلا دا ايتقانىما سەنە بەر، — دەدى ءمادي ونى ءبىر قولىمەن قۇشاقتاپ، — تەك قالتاداعى اقشادان دامەتپە. سەمەيگە بارعاننان كەيىن ءبىر ازىن كيىمگە جۇمسايمىن دا قالعانىن جولشىباي كارىپ-كاسىرلەرگە شاشامىن. وعان دا يمانىڭ كامىل بولسىن.
— مەنىڭ ءوز جانىم وزىمە ولجا.
— نەمەنە، كەدەيلىككە ءالى تويعان جوقسىڭ با؟
— تويماسقا امالىم نە؟
— امالىڭدى مەن ايتتىم ەمەس پە؟ الدە بايىعىڭ كەلمەي مە؟
— قولىنان كەلمەيدى عوي، قولىنان كەلسە كىمنىڭ باي بولعىسى كەلمەيدى دەيسىز.
— باي بولۋ سەنىڭ قولىڭنان ەندى كەلەدى، مەن كەلتىرەمىن.
— قالاي؟
— بار بايلىق ءوزىڭنىڭ استىڭدا جاتقان جوق پا؟
— استىمىزدا ءتورت ابدىرە جۇڭگو جىبەگى، جەتى بۋدا ءامىرقان بىلعارىسى جاتىر. بىلعارى بولعاندا قانداي، ءبارى دە اتاڭ وگىزدىڭ تەرىسىنەن جاسالعان، قالىڭدىعى جۋان ەلى. سونشاما بايلىق مەندەي بەيباقتىڭ ماڭدايىنا قالاي سىيماق؟
— مەن سىيعىزامىن.
— ءقايتىپ؟
ءمادي ونىڭ بۇل سۇراۋىنا جاۋاپ بەرگەن جوق، قيال كەزىپ قايداعى ءبىر جانجالعا كىرىپ كەتتى.
«بايعۇس قازاقتار-اي، كورىنگەنگە جەم بولىپ تونالۋدان قاشان قۇتىلار ەكەنسىڭ؟ قاشان؟.. ەڭ اقىرى سوعىمعا سويعان مالىڭنىڭ دا يگىلىگىن تۇگەل كورە المايسىڭ. سوعىمعا سويعان ەگىزىڭنىڭ تەرىسىن ءۇش سومعا ساتاسىڭ دا، سول ءوز وگىزىڭنىڭ تەرىسىنەن جاسالعان بىلعارىنىڭ جۇزدەن ءبىرىن ءۇش سومعا ءوزىڭ قايتا ساتىپ الاسىڭ. بۇل دا جەم بولۋدىڭ ءبىر ءتۇرى عوي؟ ءاي، حالىقتىڭ قاسىرەتى بايلار-اي، مالعا قانشا باي بولساڭدار دا اقىلعا تىم كەدەيسىڭدەر-اۋ. ەگەردە سەندەر ءوز قۇلقىندارىڭدى دالانىڭ قاسقىرلارىنشا ويلاماي قالانىڭ ەكى اياقتى قاسقىرلارىنشا ويلاپ تەرى يلەيتىن، بىلعارى جاسايتىن زاۆود سالدىرساڭدار عوي، حالىققا دا پايدالى، وزدەرىڭنىڭ دە قاعاناقتارىڭ قارىق، ساعاناقتارىڭ سارىق. سوعان جەتپەگەن ميلارىڭا قورعاسىننان ۋ قۇيار ما ەدى».
ول ىشىنەن سونى ايتتى دا، مەڭ-زەڭ كۇيدە كەلە جاتقان ءسالىمنىڭ ارقاسىنان قاعىپ قالدى:
— سولاي، باۋىرىم، ءومىر بەينە تەڭىز. تالپىنباساڭ باتاسىڭ دا كەتەسىڭ، تالپىنار بولساڭ تۇبىندەگى مەرۋەرتىنە دە جەتەسىڭ. ءبىز وسىدان سەمەيدىڭ ىرگەسىندەگى زاتونعا بارامىز. وندا مەنىڭ جۇمىسشى دوستارىم، تامىر ورىستارىم بار. سولارمەن كەڭەسە وتىرىپ مىناۋ ءبىر اربا اقشانى قالتاڭا سىقاپ بەرەمىن، بايىدى دەگەن سول. ونان ءارى تالپىنباساڭ ءوز وبالىڭ وزىنە.
ءسالىم ءماديدىڭ بۇل سوزىنە قۋانارىن دا، قۋانباسىن دا بىلگەن جوق، سوندىقتان ءۇن قاتقان جوق، تەك بايلىقتىڭ جاقسى ەكەنىن ۇستىندەگى كيىمىنەن عانا سەزگەندەي ەتەگىن ءبىر سەرپىپ تاستاپ:
— شۋ، جانۋارىم، — دەدى قامشىسىن ءۇيىرىپ.
ونىڭ «جانۋار» دەگەن سوزگە «ىم»دى جالعاۋى باعىنىڭ العاش جانۋى ەدى، ويتكەنى ءوزىنىڭ ون ەكى مۇشەسى مەن جالعىز شەشەسىنەن باسقا ونىڭ جاقىن تارتىپ ايتار جان ءسوزى ومىردە بولعان ەمەس. ءمادي ونى سەزسە دە ۇندەگەن جوق، تەك «مىناۋ مال-مۇلىكتى اقشالاي بەرە السام باسىنا قونعان باقىت قۇسى مەن بولار ەدىم-اۋ» دەدى ىشىنەن. ءوزىنىڭ سول ويىنا تەز جەتكىسى كەلگەندەي سابىرسىزدانىپ:
— ايدا، باۋىرىم... ءوزىڭ سەمەيگە باراتىن جولداردى جاقسى ءبىلۋشى مە ەدىڭ؟ — دەدى.
قىزىعى جوق، قىرسىعى مول ءومىر ءسالىمدى قيالداندىرىپ جىبەرگەن-دى، سوندىقتان ول قياستانىپ ءجوندى سويلەمەيتىن، كوڭىلدەنىپ سويلەي قالسا بوگەلۋدى بىلمەيتىن. قىرسىعىنىڭ قۇرىسى جازىلىپ جانى جادىراي باستاعان با قالاي، سول ادەتىنە تەز باستى.
— بىلگەندە قانداي، — دەدى شالقايا ءتۇسىپ. — وسى تاۋدان قۇلايتىن ءتورت جولدى ءوزىمنىڭ بەس ساۋساعىمداي بىلەمىن. ەگەر ءىز تاستايتىن بولساق ءقازىر بۇل جولدى تاستاپ وڭعا بۇرىلامىز دا سەمەيگە ءشوپ تاسىعانداردىڭ سۇرلەۋ جولىمەن بارىپ ەرتەڭ ءتۇس الەتىندە سوناۋ قاراقوجادان كەلەتىن كەرۋەن جولىنا تۇسەمىز. نە وسى جولمەن جۇرە بەرىپ تاڭ اتا سولعا بۇرىلامىز دا ەرتىسكە تاۋدان اعاش تاسىعانداردىڭ سۇرلەۋىمەن بارىپ، وسكەمەننىڭ جولىن كەسىپ الامىز. قايسىسىن قالاساڭىز دا ءقازىر ايتىڭىز، بۇرىلار جەرگە جاقىن قالدىق.
— ازار بولسا ەكى كۇن اشىعارمىز، قاي ەلسىزىمەن تارت.
— سەمەي ءارى كوشىپ كەتپەسە وعان دەيىن جەتەتىن ازىق بار.
— سولاي ما؟ وندا جولىمىز بولادى ەكەن. كوز بارىندا ءوندىرىپ الايىق، ايداي ءتۇس.
ءسالىم بيشىگىن ءۇيىرىپ ءبىر ىسقىرىپ ەدى، كوك اربانىڭ جۇگى قانشا اۋىر بولسا دا قوس كۇرەڭ ۇرشىقتاي ءۇيىرىپ الا جونەلدى. ءتورت اتتىڭ جارىسقا ءتۇسىپ جەلدەي ەسكەن جەلىسى جەر تانابىن قۋىرا، شىر اينالدىرىپ اكەلىپ اربانىڭ استىنا ءۇيىرىپ جاتىر. ول دا كوڭىلدى قۇيىنداي ءۇيىرىپ كوككە كوتەرەتىن شاق ەكەن. ءمادي ءۇشىن مۇندايدا تاۋدىڭ سامالى دا سامالدىڭ دەمىندەي سەزىلەتىن. سونداي سەزىمدە كەلە جاتقان ول كوكتى دە، جەردى دە، شىعىستان كوتەرىلىپ كەلە جاتقان ءتۇندى دە، باتىستىڭ كوكجيەگىنە شاپاعىن عانا قالدىرعان كۇندى دە، ارتتا قالىپ بارا جاتقان قاراعايلى تاۋلاردى دا، تاۋدان الىستاعان سايىن سيرەي باستاعان ورماندى دا سامالدى سۇيگەندەي جانىمەن ءسۇيىپ، شالقىپ كەلە جاتىر ەدى، اربانىڭ الدىڭعى ءبىر دوڭگەلەگى لىق ەتتى دە ونىڭ جۇرەگىن زىرق ەتكىزدى. اتتار جولدان شىعىپ سولعا قاراي بۋرا تارتىپ بارادى. بۇل قالاي؟ ونعا بۇرىلۋدىڭ ورنىنا سولعا بۇرىلعانى نەسى؟ ول كوڭىلىنە كەلگەن مۇنداي كۇدىكتى سۇراۋدى الدىمەن وزىنە بەرەتىن. سول ادەتىمەن اقىرىن كۇتىپ ۇندەگەن جوق. تەك كوزىن ءسالىمنىڭ جەلكەسىنەن الماستان مىلتىقتى قولىنا الدى. ءسالىم اتتاردى جولسىزبەن ايداپ بارىپ سول جاقتا قالىپ بارا جاتقان ورمانعا قاراي تەرەڭدەي ءتۇستى دە الىستان وراعىتىپ كەلىپ جولدىڭ وڭ جاعىنا شىقتى. ونان قيعاشتاپ بارىپ سۇرلەۋگە ءتۇستى. ءمادي ونىڭ مۇنداي تۇلكى بۇلاڭ ءىز تاستاسىنان جورىققا تالاي اتتانعان جىرىندى ەكەنىن سەزدى دە تىكسىنىپ قالدى. «ساقتانباسا بولماس» دەدى ىشىنەن. تۇنگى جول سەرىگىن ىزدەپ اسپانعا قاراپ ەدى، باتىستىڭ كوكجيەگى ءالى جارقىراپ تۇرسا دا توبەدەگى جۇلدىزدار جىمىڭداي باستاعان ەكەن، ءبىراق تەمىرقازىق ءالى تۋماپتى.
الىستان ءيتتىڭ ۇرگەنى ەستىلەدى. ول كەشەگى پىشەنشىلەردىڭ ءيتى ەكەنىن سەزىپ ءمادي ايبالتانى سالىمگە سەزدىرمەي ىڭعايلاي باستادى. جول جيەگىنە كوز تىگىپ ىزدەگەنى ۇيىلگەن ءشوپ. الدا مايا ەكەنى، شوشاق ەكەنى بەلگىسىز الدە نەلەر قاراڭدايدى.
— جولعا ەڭ جاقىن شوشاقتىڭ بىرىنە توقتاعايسىڭ.
— ءسالىم ونىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەۋگە داعدىلانا باستاپتى، نە ءۇشىن ەكەنىن دە سۇراعان جوق، ءبىر شوشاقتىڭ جانىنا كەلىپ توقتاعاننان كەيىن ءمادي:
— قامىتىڭنىڭ تاماق باۋى بوساپ كەتكەن سەكىلدى، وسىندايدا مىقتاپ ال، — دەدى دە مىلتىعىن الا جەرگە سەكىرىپ ءتۇستى. مۇنىڭ ءبارى نەنىڭ سىلتاۋى ەكەنىن ءسالىم سەزگەن جوق. ول اربادان ءتۇسىپ قامىتتىڭ تاماق باۋىن تەكسەرىپ شىققانشا ءمادي ايبالتانى شوشاقتىڭ استىنا سۇڭگىتىپ تە ۇلگىردى. ءسالىم تاماق باۋ مەن قۇلا باۋدى تەكسەرىپ شىقتى دا:
— باسە، مەنىڭ بايلاعانىم بالتالاماسا شەشىلمەيتىن ەدى.
ءمادي مىلتىعىمەن ءتۇرتىپ شوشاقتىڭ توبەسىنەن ءبىر قۇشاقتاي ءشوپتى قۇلاتىپ جىبەردى دە سالىمگە ءسوز تاستادى:
— سەن تۇنگى جولعا قانداي ەدىڭ؟ جۇرە بەرسەك اداسىپ كەتپەيمىز بە؟
ءسالىمنىڭ تۇمسىعى كوتەرىلىپ كەتتى.
— ءوزىم اداسسام دا قوس كۇرەڭىم اداسپايدى، بۇل جانۋارلار ءتۇن قانداي قاراڭعى بولسا دا ءسۇرىنۋدى بىلمەيدى.
— وندا بۇلار ءۇشىن ءشوپ ارتۋدىڭ كەرەگى جوق ەكەن عوي.
— ارينە.
— كەتتىك، ەندەشە.
مۇنىڭ ءبارى نەنىڭ سىلتاۋى، كىمگە بەرىلگەن بەلگى ەكەنىن ءسالىم سەزگەن جوق، ارباعا وتىرا بەرە بوجىنى قاعىپ قالدى:
— شۋ، جانۋارىم...
اڭگىمە وسىمەن ءتامامدالدى، تاڭ دا جاقىندادى. ەندى قايتاتىندارىڭىز قايتىڭىزدار دا، جاتاتىندارىڭىز جاتىڭىزدار، — دەپ ءمادي اياق جاعىندا جاتقان ءشايى كورپەنى كەۋدەسىنە قاراي كوتەرە باستاپ ەدى، مانادان مۇلگىپ وتىرعان تاكىش قارت ەڭسەسىن كەنەت كوتەرىپ الدى. اۋىق-اۋىق جۇمىلىپ كەتىپ وتىرعان قىزىل جيەك كوزى دە جارق ەتتى:
— ءتامامدالعانى قالاي؟
— مۇنان ارعىسىن ەستىمەسەڭىز دە وكىنبەيسىز.
— ەڭ كەرەكتىسىن ەستىمەي كەتسەم قالاي وكىنبەيمىن؟ وكىنەمىن. تاڭ اتسا اتا بەرسىن، جاتاتىندار جاتا بەرسىن، قايتاتىندار قايتا بەرسىن. مەن اناۋ ءسالىم دەيتىن سورلىنىڭ قالاي بايىعانىن ەستىمەي كەتپەيمىن.
تاكىش قارت وسى ءسوزىن ءوزىنىڭ قيمىلىمەن دە نىعىزداي تۇسكىسى كەلگەندەي كەسەك ءبىر ىرعالىپ الىپ جانتايا كەتىپ ەدى. ءماديدىڭ:
— مەن ونىڭ بۇل دۇنيەدە بار-جوعىن بىلمەسەم، بايىعانىن-بايىماعانىن ءسىز قالاي بىلەسىز؟ — دەگەن ءسوزى ونى قايتا كوتەردى. ءبىراق ءوزى تەز كوتەرىلسە دە:
— بۇل دۇنيەدە بار-جوعىن بىلمەگەنى قالاي؟ — دەگەن ءسوزى ىشقىنىپ شىقتى.
سول سۇراۋ ونىڭ بالاسىنىڭ دا، يماننىڭ دا كوزىندە تۇر. ءتىپتى وسى ۇيگە كەلگەلى ءتىس جارىپ، جاق جازباعان كەلىنشەكتىڭ دە ەرىنىنە سول سۇراۋ ۇيىرىلە قالعان سەكىلدى. كۇيەۋىنىڭ دالداسىندا، الاكولەڭكەلەۋ جەردە وتىرعان ونىڭ دا كوزى ماديدە. ءماديدى بۇلاردىڭ انتالاعان كوزدەرىنەن قۇتقارعىسى كەلگەندەي وڭ جاقتاعى شىمىلدىقتىڭ ىشىنەن:
— ءسىز ەسىنەي باستادىڭىز، ۇيىقتاڭىز. انگىمەڭىزدىڭ قالعانىن بۇل كىسىلەرگە مەن-اق ايتىپ بەرەيىن، — دەگەن سامالدىڭ سۇيكىمدى داۋىسى شىقتى.
ول شىمىلدىعىنىڭ ىشىنە مانا كىرگەن ەدى، ءالى ۇيىقتاماپتى.
— اۋ، وسى اڭگىمەدەن سەنىڭ قۇلاعىڭنىڭ قۇرىشى قانعانداي بولىپ ەدى عوي، ەسىل ۇيقىنى ەندى نە ءۇشىن قيناپ جاتىرسىڭ.
— مەن ۇيقىنى ءسىزدىڭ ۇيقىڭىزدان الاتىن ەدىم عوي.
— عايني، انا زارجاق ءسوز سايىسىنا ءبىر تۇسسە وزىنەن باسقانى ۇمىتىپ كەتەدى، تورەلىگىن سەن ايتشى، — دەدى ءمادي ءوزىنىڭ كەۋدەسىنە سۇيەنە جانتايىپ جاتقان عاينيزانىڭ ارقاسىنان قاعىپ.
«عايني» ءانى ءماديدىڭ ءسۇيىپ سالاتىن ءانى. ونىڭ عاينيزانى عاينيزا، ءتىپتى شادىمان شاعىندا عايني دەۋى دە سوندىقتان-دى. ال عاينيزا ءماديدىڭ جاڭاعى جان جەلپىگەن سوزىنە ىشتەي رازى بولسا دا ۇندەگەن جوق. ويتكەنى ول ماديدەن گورى سامالدى كوبىرەك ەركەلەتەتىن. ونىڭ تەرىستەۋ ءسوزىن دە وڭعا بۇرا سويلەيتىن. سامالدىڭ جاڭاعى كيمەلەۋىن ۇناتپاسا دا سول ادەتىنە باستى.
— سامالجان، الىستا جاتسا دا جايىڭدى جاقسى تانىپتى، سەن شىنىندا شارشاعان سەكىلدىسىڭ، — دەپ ونى ءبىر اقتاپ الدى دا، ەندى ءماديدىڭ وزىنە ءجون سىلتەدى. دەگەنمەن، مىنا كىسىلەرگە ءسالىمنىڭ ەرلىگىن ءوزىڭنىڭ ايتىپ بەرگەنىڭ ءجون بولار.
— وي، كوپ جاساڭىز، جەڭەشەتاي، — دەپ يمان شالقاسىنان ءتۇسىپ ءبىر كەرىلدى دە قايتا جانتايدى.
— تىلەگىڭ قابىل بولسىن، — دەدى ءمادي سۇيىرلەۋ كەلگەن سۇيىق ساقالىن ءبىر سيپاپ، — ءبىراق، ءوزىڭدى-وزىڭ بەكەر كەرگىلەپ جاتىرسىڭ.
— قالايشا؟ — دەپ يمان باسىن كوتەرىپ الدى.
— ول كەلەسى كۇنى مەنى جاپان تۇزگە جالعىز تاستاپ، قاشىپ كەتكەن-دى. سونان كەيىن نە بولعانىن بىلمەيمىن.
— تاستاپ كەتتى؟
— وي، وپاسىز يت-اي.
— جاقسىلىقتىڭ جازاسى دەگەنىڭىز وسى ەكەن عوي.
— جوق، وزىمە ونداي اۋىر ۇكىمدى ايتقان ءوزىم. ول تەك سول ۇكىمدى ورىنداۋشى عانا. ءبىراق سول ۇكىمنىڭ قانشالىقتى ءادىل ەكەنىن ءوزىم وسى كۇنگە دەيىن بىلمەيمىن.
— بەكەر، — دەدى شىمىلدىقتىڭ ىشىنەن سامال.
— نەمەنە بەكەر؟
— ءوزىڭىزدىڭ ءادىل ەكەنىڭىزدى بىلمەيمىن دەۋىڭىز بەكەر.
ءمادي عاينيزاعا كوز قيىعىن تاستاپ ەدى، ول سامالعا ءسوز تاستادى:
— سامالجان-اۋ، ەرتەڭ تەزەككە باراسىڭ عوي، ۇيىقتاساڭشى.
— ايتپاقشى، سولاي ەكەن-اۋ، ءبارىڭىز دە ساۋ بولىڭىزدار. ال جەزدەكە، اڭگىمەڭىزدى الاڭسىز سوعا بەرىڭىز، مەن ۇيقىعا شىن كەتتىم، — دەپ سامال ىرگە جاققا اۋناپ ءتۇستى دە جىم بولدى.
ونىڭ كوزى ءىلىنۋىن كۇتتى مە، جوق الدە باسقا ءبىر ويعا ءتۇستى مە، ايتەۋىر ءمادي دومبىراسىن ۇزاق دىڭعىلداتىپ بارىپ ءۇن قاتتى:
— سول كۇنى ءتۇنى بويى ءجۇرىپ وتىرىپ تاڭعا جاقىن «قايىق قالعان» دەيتىن وزەننەن وتە بەرە توقتادىق. بۇل جاعاسىندا ويدىم-ويدىم قالىڭ قامىسى بار، سۋى جايقىن وزەن ەكەن. «قايىق قالعان» دەگەن اتىنا قىزىقتىم دا ءوزىن كورە كەتكىم كەلدى. جولدان شىعا بەرە توقتاپ جەرگە تۇستىك. اربانى دوعارىپ، اتتاردى مىقتاپ بايلادىق. ءسالىمنىڭ «جەتكىلىكتى» دەگەن ازىعى، ەكى تاۋىق پەن ءبىر ۇيرەكتىڭ پىسكەن ەتى، ون شاقتى جۇمىرتقا، ورتا دوربا توقاش ەكەن. قارىننىڭ اشقاندىعى سونداي، قويدىڭ قۇيرىعىنا تۇمسىعى تيگەن قاسقىر سەكىلدى، ءتۇننىڭ قاراڭعىسىنا قاراماستان ەكەۋىمىز ەكى تاۋىقتىڭ ەتىن توقاشپەن ارالاستىرا سوعىپ الدىق. اتتاردىڭ تورتەۋىنە دە كىسەندى ءوزىم سالدىم. ءبىرىن توسەنىش، ءبىرىن جامىلۋ ءۇشىن سايماراننىڭ كورپەسىن، كىشكەنە جول جاستىعىن، سۋ جانا شاپانىن سالىمگە بەردىم دە، ءوزىم ەكى مىرزانىڭ شاپاندارىن استىما توسەپ، ورمانشى دوسىمنىڭ كەۋدەشەسىن باسىما جاستانىپ، ءوز شەكپەنىمدى جامىلىپ اربانىڭ ۇستىنە قۇلاي كەتتىم. كىسەندەردىڭ كىلتى قالتامدا، اربا تولى قازىنا استىمدا، قوساۋىز مىلتىق قولتىعىمدا — ءقاۋىپسىزبىن. سونداي الاڭسىز كۇيدە جاتىپ ۇيقىعا تەز كەتكەن ەدىم، ءبىر كەزدە الدە كىمنىڭ جاسقا بۋلىعىپ «اپاتايىم-اي» دەپ وكسىگەن جۋان داۋسىنان شوشىپ وياندىم. جاستايىمنان قۇلاقتى الىسقا تىگىپ داعدىلانعان سەكەمشىل باسىم تىڭ تىڭداپ تىنا قالدىم. ەش دىبىس بىلىنبەيدى، تەك جاڭاعى ءسوز قۇلاعىمنان كەتەر ەمەس، سول ءسوزدى تاعى ءبىر ەستۋگە ىنتىققانداي ءۇنسىز، قيمىلسىز جاتىرمىن. اينالا جىم-جىرت، ەڭ اقىرى اتتاردىڭ اياعىنداعى كىسەندەر دە سىلدىرلامايدى. تاڭ قۋلان يەكتەنىپ اتىپ كەلەدى، ءبىراق دالانىڭ ءانشى قۇستارى ءالى ۇيقىدا. مەن ءالى ءۇنسىز، قيمىلسىز، قۇلاعىمدى الىسقا تىگىپ جاتىرمىن. ءبىر كەزدە اربانىڭ استىندا جاتقان ءسالىم اۋناپ ءتۇستى، سونى عانا سەزىپ جاتىرمىن. ونىڭ دا ءۇنى شىعار،ەمەس. بۇل نە؟ الدە ءتۇسىم بە؟ جوق، ءوڭىم. سوندا بۇل نە؟ الدە ءسالىم ۇيقىسىراپ جاتىر ما؟ سولاي بولار، باسقانىڭ قيسىنى جوق.
سول ويمەن اقىرىن ەڭكەيىپ سالىمگە قاراپ ەدىم، ول ەتپەتىنەن ءتۇسىپ بۋلىعا سولقىلداپ جىلاپ جاتىر ەكەن، مەن سەكىرىپ جەرگە ءتۇستىم.
— ەي، باۋىرىم-اۋ، ساعان نە بولدى؟ — دەپ ءبىر قولىممەن قۇشاقتاي قاسىنا جانتايا كەتىپ ەدىم، ول باسىن كوتەرمەستەن بەتىن جەرگە جاپسىرىپ العان قالپىن بۇزباستان وكىرىپ قويا بەردى.
— مەن اقىماق بولدىم، ويباي، اقىماق... اقىماق، — دەدى ول ەكى قولىمەن جەردى كەزەك تۇيگىشتەپ.
ونىڭ جانى كۇيىنگەن شاقتا جەردى تۇيگىشتەيتىن مۇنداي ادەتىن مۇنان جەتى جىل بۇرىن ءبىر كورسەم، كەشەدەن بەرى ەكى كوردىم. سول ادەتىنە ىزام كەلدى مە، جوق الدە قايراعىم كەلدى مە بىلمەيمىن، ايتەۋىر ەسىركەۋدىڭ ورنىنا:
— ارينە اقىماقسىڭ، — دەدىم، داۋىسىم دا زىلدىرەك شىقتى، — اقىلدى بولساڭ وسىنداي جىگەرلى بولا تۇرا ءوزىڭدى-وزىڭ وسىنشا قورلار ما ەدىڭ، قورلاماساڭ سايماران سياقتى مالدىڭ مالايى بولار ما ەدىڭ؟
— ول ەمەس، ويباي، ول ەمەس مەنىڭ اقىماقتىعىم، — دەدى ول جەردى ونان سايىن تۇيگىشتەپ، — مەن كەشە شەشەمدى ءولتىرىپپىن، شەشەمدى، ويباي.
مەن جىلان شاققانداي ىرشىپ ونىڭ ارقاسىندا جاتقان قولىمدى تەز جۇلىپ الدىم:
— نە دەيسىڭ؟ — دەگەن داۋىسىم دا قاتتىراق شىقتى. ول بەتىن جەردەن كوتەرمەستەن ءالى ەڭكىلدەپ جاتىر. الدە نەنى ايتىپ بىلدىرلايدى، مەن تۇسىنە الماي قۇلاعىمدى ونىڭ اۋزىنا جاقىنداتا تۇسەمىن. كوپ بىلدىردىڭ ىشىنەن شالا-پۇلا ۇققانىم: ونىڭ شەشەسى جۇرەك اۋرۋى بار ادام ەكەن. بالاسىنىڭ «مەنىڭ قولىمنان» قازا بولعان حابارىن ەستىگەندە اۋرۋ جۇرەگى شىداماي ءولىپ كەتۋى مۇمكىن ەكەن، ول سونى ايتىپ ەڭىرەۋدە. مەن ونىڭ بىلدىر سوزىنەن وسىنى ۇقسام دا ءوزىمنىڭ نە دەرىمدى بىلمەي.
— ەي، جامان قاتىندارشا باقىرا بەرمەي باسىڭدى كوتەر دە جوندەپ ايتشى، — دەپ ەدىم، ول باسىن كوتەرمەستەن:
— مەن ءجون ايتۋدى بىلمەيمىن، — دەدى دە، ەسىنە الدە نە كەنەت تۇسكەندەي اتىپ تۇرىپ شوكەسىنەن وتىرا قالدى. — جالىنامىن، اعاتاي، مەنىڭ شەشەمدى ءوزىڭىزدىڭ ەنەڭىز كورەتىنىڭىز راس بولسا سول سورلى شەشەمنىڭ كوز جاسى ءۇشىن، سامالىڭىز ەمگەن اق ءسۇتى ءۇشىن مەنى وسى جەردەن قايتارىڭىز، اعاتاي. مەن جاياۋ بولسام دا قۇستاي ۇشىپ سايمارانداردان بۇرىن جەتىپ شەشەمدى ءتىرى الىپ قالايىن، جالىنامىن، اعاتاي، بوساتىڭىز...
ونىڭ بۇل ءسوزى، ءسوزى ەمەس-اۋ شەشەسى ءۇشىن شەككەن زارى مەنى ويلاندىرىپ تاستادى. جوپپەلدەمدە نە دەرىمدى بىلمەي شالقامنان ءتۇستىم. كوزىم تاڭ شاپاعىنان سيرەي باستاعان توبەدەگى جۇلدىزداردا، ويىم استان-كەستەن. كەيدە جەر-كوكتى بىردەي كەزگەن قيالىم سول جۇلدىزداردان دا ءارى اسىپ كەتەدى. «دۇلەي» اتالىپ، مىلقاۋ كەرىنگەن ءسالىمىم باسقا ادام بولىپ شىقتى. اسىرەسە ونىڭ اناسى ءۇشىن بۇكىل دۇنيەنىڭ مالىن دا، بارلىق پاتشالاردىڭ ءتاجى مەن تاعىن دا تالاق ەتەتىندەي كورىنگەن مىناۋ ادامشىلىعى مەنى بيلەپ الدى. ءبىراق، ونىڭ ءوز تىلەگىنە جىبەرەتىن ەمەسپىن. سول ويمەن وعان «وتىرىك ايتا بىلەسىڭ بە؟» دەپ ەدىم، ول «جوق» دەپ باسىن شايقادى.
— وندا مەن سەنى جىبەرە المايمىن.
مەنىڭ مۇنى نە ويمەن ايتقانىمدى سەزگەن جوق.
— اعاتاي-اي، — دەپ اياعىمدى قۇشاقتاي الدى، — مۇمكىن ايتا بىلەرمىن، نەندەي وتىرىك ەكەنىن ايتىڭىزشى، اعاتاي. ۇيرەنىپ الايىن.
ونىڭ بۇل سوزىنە كۇلكىم كەلدى، ءبىراق قايداعى ءبىر كۇدىكتى ويلار قيقۋلاپ كەلىپ كيلىكتى دە كۇلە المادىم. ەگەر سايماراندار ەلىنە مۇنان بۇرىن جەتىپ، بۇل جەتكەنشە شەشەسى ول دۇنيەگە كەتىپ قالسا ءبارىنىن دە زايا كەتكەنى ەمەس پە؟
وسى كۇدىگىمدى ونىڭ وزىنە ايتىپ ەدىم، ول باسىن شايقادى:
— جوق، ولار مەنەن بۇرىن جەتە المايدى. سەبەبى ولار قامالعان سارايدىڭ قابىرعاسى قالىڭ، ەسىگى بەرىك، ونى ولار بۇزا المايدى. سايماراننىڭ جاۋلىعىنان جاسقانىپ ونىڭ قىستاۋىنا جان بالاسى بارمايدى. ەندى ەكى كۇننەن كەيىن پىشەنشىلەر كەلەدى، سولار كەلىپ قۇتقارعانشا ول مىرزالار قامالىپ جاتادى. جالىنامىن، اعاتاي، الگى وتىرىگىڭىزدى ۇيرەتىڭىزشى.
بۇل ەكى ارادا مەن ءوزىمنىڭ ويىما بەكىنىپ، وعان ايتار ءسوزىمدى سايلاپ تا ۇلگىرگەن ەدىم، ونىڭ «وتىرىگىڭىزدى ۇيرەتىڭىزشى» دەگەن سوزىنە كۇلە، باسىمدى كوتەردىم.
— مەنىڭ كەشەگى ايتقانىم بۇگىن دە ايتقان، كەشەگى سىيلاعانىم بۇگىن دە سىيلاعان، قايتار بولساڭ وسى سىيلىعىمدى تۇگەل الىپ قايتاسىڭ. سوندا سەن سايمارانعا وسىنىڭ ءبارىن قالاي الىپ كەتتىم دەيسىڭ؟
ول مەنىڭ بۇل سوزىمە سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي تەسىلە قاراپ از وتىردى دا:
— جەر جاھانداعى سىيلىقتىڭ بارلىعىن ءسىزدىڭ سامالىڭىز، ءوزىمنىڭ لاعىلىما سىيلادىم، امان-ەسەن اپارىپ قولىنا تاپسىرۋ سىزگە امانات. ماعان تەك مىنا ەكى ارعىماقتىڭ ءبىرىن قيساڭىز بولدى.
مەن ويدا وتىرمىن. بايلاردىڭ جانى دا، ارى دا مالى. مالىنان ايرىلسا عانا ولاردىڭ جانى قينالادى. ولاردىڭ جانى قينالسا عانا مەنىڭ جانىم راحاتتانادى. ونى مىنا بايعۇس سەزەر ەمەس، بار كوكسەگەنى شەشەسىنە تەز جەتۋ. مەن ونىڭ مىناۋ تامۇق وتىن كەشكەن قايىرشى تىرشىلىگىنە قارلىعاشتىڭ قاناتىنان سەبىلگەن تامشى سۋداي بولسا دا، ءبىر سەپتىگىمدى قالاي تيگىزۋدى ويلاۋدامىن. ءبىر جاعىنان بۇل بارعان كەزدە سايماراننىڭ ولگەنى تىرىلگەندەي قۋانعان ءتۇرىن ەلەستەتىپ ءىشىم ورتەنەدى. سايماران سياقتى بايلاردان دۇنيەدە باردىڭ ءبارىن، ولىمنەن باسقانىڭ ءبارىن قىزعاناتىن ادەتىم. سول ادەتىم جىبەرمەي قينالۋدامىن. قينالعانمەن امال جوق، انا ءۇشىن ءوزىمدى-وزىم قيناۋعا بەكىندىم دە:
— اتتاردى جەكشى، — دەدىم. كۇشىمنىڭ بار جەتكەنى سونى ايتۋ عانا. مەنىڭ نەندەي ويعا بەكىنگەنىمدى ول سەزگەن جوق، اۋىق-اۋىق ماعان جاۋتاڭداپ قاراي ءجۇرىپ اتتاردىڭ كىسەنىڭ اشتى. ءۇن قاتپاستان ءجۇرىپ قوس كۇرەڭدى ارباعا جەگە باستادى. مەن ورمانشى دوسىمنىڭ كيىمدەرىن قورجىنىما سالىپ، ءوزىمنىڭ كونەتوز بولسا دا كوز تارتاتىن تىگىسى سۇلۋ كيىمدەرىمدى كيىپ الدىم. مۇنىڭ ءبارى — قارا لاقتىڭ جىلبىسقا ەلتىرىسىنەن ىستەلگەن بوركىمنەن باسقاسى — قيسىق تابان ەتىگىم دە، قيسىق جارالى كويلەگىم دە، شي بارقىت بەشپەنت-شالبارىم دا، تۇيە ءجۇنى شەكپەنىم دە — ءبارى-بارى ءوزىم تىككەن كيىمدەر. ولاردان العانىم مىلتىق قانا. ونىڭ پاترون تولى وقشانتايىن بەلىمە ىشتەن بايلادىم دا مىلتىقتى يىعىما سالدىم. ول ەكى ارادا ءسالىم اتتاردىڭ ارباعا جەگىلەتىندەرىن جەگىپ، جەتەككە بايلاناتىندارىن بايلاپ تا ۇلگىردى. مەن وعان اتتاردى جولعا سالىپ ارقان بويى جۇرگەننەن كەيىن كەرى بۇرۋدى بۇيىردىم. ول ايتقاندارىمدى بۇلجىتقان جوق، ءبىراق نەگە ەكەنىن ءالى تۇسىنگەن جوق، جولعا تۇسكەننەن كەيىن ارقان بويى ءجۇرىپ باردى دا اتتاردىڭ باسىن كەرى بۇردى. مەن ونىڭ قاسىنا كەلدىم دە يىعىنان ۇستاي الىپ بەتىنە قارادىم. كورمەسەم دە شەشەڭنىڭ ناعىز ادام ەكەنىن بىلەمىن. ەگەر سول شەشەدەن تۋعانىڭ راس بولسا مەنىڭ قازىرگى ايتقاندارىمدى تۇگەل جاتتاپ ال دا ءبىر ءسوزىن بۇزباستان ايتاتىن بول. ەكىنشىدەن، قانداي قىسىم كورسەڭ دە مەنىڭ كىم ەكەنىمدى ايتۋشى بولما. وسىعان انت ەت، — دەپ ەدىم ول شيرىعىپ الدى.
— اللانىڭ اتىمەن، انامنىڭ اق سۇتىمەن انت ەتەمىن.
بۇل ونىڭ شىن ءسوزى ەكەنىن سەزدىم دە سەندىم.
— سەن بارىپ قاقپانى اشقان شاقتا ولاردىڭ كوزىنە قۇدايدان سوڭعى زور بولىپ كورىنەسىڭ. ۇشەۋى بىردەي يەسىنە ەركەلەگەن يتتەي بولىپ ارسالاڭدايدى، مالايىڭ بولىپ مايماڭ قاعادى. وسىنداي ەسەڭگىرەگەن كەزدەرىندە بار وتىرىكتى سوعىپ قال، نە ايتساڭ دا سەنە بەرەدى. سونداعى ايتاتىنىن مىناۋ: «ول قاراقشى بۇل ماڭايدىڭ جولىن بىلمەيدى ەكەن. بىلاي شىعا بەرە: مەن سەنى يت، قۇستىڭ ەمەس، بالىقتاردىڭ جەمى ەتەمىن. ەلسىزدى كەزىپ سۇرلەۋ جولمەن تارت تا قاراقوجادان كەلەتىن جولدى كەسىپ ال. قىلپ ەتسەڭ باسىپ سالامىن دەدى دە، مىلتىعىن جەلكەمە تىرەپ تۋ سىرتىمدا وتىرىپ الدى. مەن اتتاردى سەمەيگە ءشوپ تاسىعانداردىڭ سۇرلەۋ جولىمەن، اعاش-اعاشتىڭ اراسىمەن ايداي بەردىم. تۇنىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ تاڭ اتا «قايىق قالعانعا» جەتتىك. سول جەردە ايالداپ ءوزىمىز تاماقتانىپ الدىق. قايتا جولعا ءتۇسىپ جۇرە بەرىپ ەدىك، قاق قاسىمىزداعى سۋعا ءبىر توپ ۇيرەكتىڭ كەلىپ قونعانى. سونى كورە سالا ول تۇرا جۇگىردى. ءوزى عاجاپ مەرگەن ەكەن، ءبىر اتقاندا ءۇش ۇيرەكتى قابات ءتۇسىردى، ءبىراق ۇشەۋى دە سۋدىڭ قاق ورتاسىندا قالدى. سونى العالى ول وزەنگە قويىپ كەتتى. وزەننىڭ جاعاسى ساياز بولعانىمەن ورتا تۇسى تەرەڭ ەكەن، ءبىر كەزدە ول: «ەي، اياعىمنىڭ ءسىڭىرى قۇرىسىپ قالدى، قۇتقار، قۇتقار» دەپ ايعاي سالدى. ول بىرتە-بىرتە سۋعا باتىپ بارا جاتتى. مەن: «سەنىڭ تۇتىلعانىڭ مەنىڭ قۇتىلعانىم» دەدىم دە قاشا جونەلدىم. قالاي، وسىنى بۇلجىتپاي ايتا الاسىڭ با؟ — دەپ ەدىم، ول «ايتا الامىن، ءبىراق ءسىزدى ايدالاعا تاستاپ كەتە المايمىن. تىم بولماسا الداعى بەكەتكە جەتكىزىپ كەتەيىن»، دەپ، مولتەڭدەي باستادى. ونىڭ ايتىپ تۇرعان بەكەتى ماعان تانىس. ول بەكەتتىڭ بەر جاعىندا بەس-التى شاقىرىمداي جەردە اققايىڭ دەيتىن پوسەلكە بار. وندا وزىممەن سەمەي تۇرمەسىنىڭ ءدامىن ەكى اي بويى بىرگە تاتىسقان ۆاسيليي دەيتىن دوسىم بار. سوعان جەتسەم سەمەيگە دە جەتكەنىم. ويتكەنى ونىڭ ءداۋ كەر اتى ەرتىستىڭ وسى تۇستاعى پريستانىنا ەكى ساعاتتا تالاي جەتكىزگەن-دى. سول جەردەن پاروحودقا ءبىر ىلىكسەم، ىلديدا جاتقان سەمەيگە لەزدە جەتىپ بارامىن. سالىمگە مۇنىڭ بىردە-بىرىن ايتقانىم جوق. «بوس ءسوزدى قوي دا، جاڭاعى ايتقانىمدى قايتالا» دەدىم. ول ءبىر ەمەس، ەكى قايتالادى، ءبىراق ءسوزىمدى قانشا قايتالاسا دا وزىمە سەنە الماي كوزى جاۋتاڭ-جاۋتاڭ ەتەدى. ول جاۋتاڭداعان سايىن مەنىڭ سايمارانعا دەگەن قىزعانىشىمنىڭ وتى قىزا تۇسەدى. كەنەت ءوز ويىمنان ءوزىم شوشىنعانداي سەلك ەتتىم. وسى مەنىڭ ەسىم ساۋ ما؟ نە ىستەپ تۇرمىن؟ كىمگە نەنى قيعالى تۇرمىن. سايماران سياقتى قان سورعىشتاردى شاتتاندىرۋ مەنىڭ شاريعاتىمدا جوق ەدى عوي. بۇل شۇلەندىگىم مىنا ءمۇساپىردى مۇسىركەۋ بولسا، وعان مىنا بايلىقتان جارتى ءتيىن دە تيمەيدى. ونان دا مەن نەگە مۇنى ءوزى سۇراعان ارعىماقتاردىڭ بىرىمەن جىبەرمەيمىن؟ نەگە مەن مۇنشا بايلىقتى ەن دالاعا سىيعىزا المايتىن بولسام زاتوننىڭ جۇمىسشىلارىنا اپارىپ شاشپايمىن؟
اقىرى وسى ويعا بەكىندىم. بەكىندىم دە سونى ايتقالى سالىمگە بۇرىلدىم. ءدال وسى كەزدە ءبىر توپ ۇيرەك زۋىل قاعىپ توبەمنەن وتە شىقتى دا، اناداي جەردەگى جالپاق سۋدىڭ بەتىنە بارىپ قوندى. اندى كورسەم ءوزىمدى-وزىم ۇمىتىپ كەتەتىن ادەتىم ەدى، سول ادەتىم جەڭدى دە، يىعىمداعى قورجىندى تاستاي سالىپ، وزەنگە جەتتىم. وزەن بەتى ۇيرەكتەن كورىنبەيدى، سولاردىڭ قالىڭ تۇسىن نىساناعا ەندى الا بەرگەنىمدە ارت جاعىمنان اربانىڭ سالدىرى، اتتاردىڭ تۇياق ءدۇرسىلى ەستىلدى. جالت قاراسام ءسالىم ءتورت اتتى كەزەك سابالاپ شىعىسقا قاراي قۇيىنداتىپ بارادى ەكەن. مەن نە ىستەرىمدى بىلمەي از تۇردىم دا:
— ەي، شەشەڭە سالەم ايت، — دەپ ايعاي سالدىم. ول دا بىردەڭە دەپ ايعايلادى، نە دەگەنىن ۇققانىم جوق، ءسىرا سامالعا سالەم ايتقان بولار.
سول كەتكەننەن مول كەتىپ، زىم-زيا جوعالدى. قايدا، نەندەي كۇيدە، ءولى مە، ءتىرى مە، سايماران نە ىستەدى؟ ونىڭ بىردە-بىرىن بىلمەيمىن. بار بىلەرىم سول: قاسقىرعا ىستەگەن جاقسىلىعىڭ قايتسا قايتار، بايلارعا ىستەگەن جاقسىلىعىڭ قايتپايدى. سول ءبارىڭىزدىڭ دە ەستەرىڭىزدە بولسىن. ءبىراق ولاردىڭ بىزدەيلەرگە سالعان جاراسى جازىلماي قالمايدى. وعان دا يماندارىڭىز كامىل بولسىن.
— ءامين... ءامين.
— تاڭ اتتى، مەنىڭ سىرقاتىمنىڭ جىرى وسىمەن ءبىتتى. بۇل ءومىردىڭ ەڭ شاتتاندىرار شاعى دا جەتتى.
ءمادي سونى ايتتى دا جاستىعىنا سىلق ەتتى.
* * *
ارادا ءۇش كۇن ءوتتى. قۋعىن-سۇرگىنسىز وتكەن بۇل ءۇش كۇننەن ءماديدىڭ كۇتكەنى كوپ ەدى، بار ءۇمىتى زايا كەتتى. سايدالى باستاعان توپتىڭ ارەكەتى جاقسى باستالىپ، حالىقتىڭ كوزىن بولىستاردىڭ زىمياندىعىنا جەتكىزگەنىمەن، وزدەرىنىڭ بىرىنە-بىرىنىڭ سەنىمى جەتپەدى. سونىڭ سالدارىنان قايسىبىرەۋلەر جان ساۋعانىڭ قۋلىعىنا باسسا، ەندى بىرەۋلەر ەرلىككە اپاراتىن بىرلىكتەن قاشتى. «الاڭسىز اتتانۋ ءۇشىن مەكەنىمىزگە ەرتەرەك جاقىنداپ، ارتىمىزدا قالاتىن بالا-شاعامىزعا قىس قامىن جاساپ بەرەيىك» دەستى دە، بىرىنەن سوڭ ءبىرى شۇباپ كوشە باستادى.
بۇل حاباردى ەستىگەندە ءمادي قولىن ءبىر-اق سىلتەدى. ءوڭى دە سەرمەلگەن سەمسەرگە ۇقساپ سۇستانىپ كەتتى.
— اھ! — دەدى ساڭق ەتىپ، باسقا ءسوز ايتقان جوق.
جارالى سۇڭقار قاناتى قاۋساپ كەۋدەسىمەن جەر سوعىپ جاتسا دا، سامعاۋدى اڭساپ اسپاننان كوز المايتىن، ءمادي دە سول جارالى سۇڭقاردىڭ كۇيىنە تەز ءتۇستى. ونىڭ سول كەۋدەدەن جالىن اتىپ «اھ» ۇرعانى: ەلىنە — وكپە-نازى، وزىنە اينىماس انتى ەكەن. سول كۇننەن باستاپ ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرىنە دەيىن ول ەشقانداي شايقاسقا شىققان جوق.
You Might Also Like
