جاس ۆاگانوۆتىڭ ازابى
زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ تۇلەگى، اۋداندىق پروكۋراتۋرانىڭ جاس قىزمەتكەرى گەورگيي كونستانتينوۆيچ ۆاگانوۆتىڭ تاڭەرتەڭنەن بەرى كوڭىلى كوتەرىڭكى ەدى. كەشە عانا وعان حات كەلدى... جاس جىگىتتىڭ ومىردەن كۇتكەنى كوپ بولعانىمەن، تاپ مىنا حاتتى كۇتكەن جوق-تى. بادەنى تۇزىك، مىنەزى تارپاڭ ماييا ياكۋتينا مۇنىمەن ءبىر كۋرستا وقىعان. سول كۋرستا جۇرگەندە دە، ودان سوڭ دا، ءقازىر دە گەورگيي ماييانى ەسكە الىپ كوز الدىنان كەلتىرەر بولدى-اق: ماييا حاس شەبەر جاساپ شىعارعان اعاش قۋىرشاققا ۇقسايدى دەگەن جابىسقاق، جەكسۇرىن تەڭەۋ قىر سوڭىنان قالماي-اق قويدى. ءبىراق وسىنىڭ ءوزى، ونىڭ قۋىرشاققا، جۇتىنعان قۋىرشاققا ۇقساستىعىنىڭ ءوزى ول بورشش ءپىسىرۋدى بىلەتىن، باسقانىڭ قولىنان كەلمەيتىن قۋانىش سىيلايتىن ايەل ياعني ايەل اتتى قانداي بولسا ول دا سونداي ايەل، ونىڭ ۇستىنە قۋىرشاقتاي سۇيكىمدى ايەل دەگەن تۇيسىككە جەتەلەيدى. گەورگيي وسىنىڭ ءبارىنىڭ بايىبىنا بارماق بولدى، ءبىراق بۇل ارادا ولايشا تۇبەگەيلەپ جاتاتىن نە بار: ماييا ياكۋتينانى بۇل سۇيەدى. كۋرستا بىرگە وقىپ جۇرگەن كەزدەرىندە وعان ءتورت جىگىت عاشىق بولعان، سونىڭ ءبارى دە دات دەپ قالىپ قويدى. ماييا سوڭعى كۋرستا جۇرگەندە، جۇرتتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ءبىر تالانتتى فيزيككە تۇرمىسقا شىققان. سولاردىڭ ءبارى دە: جاپ-جاقسى، ولەرىن بىلەتىن قىز دەسكەن. ولاردىڭ سولايشا جاپ-جاقسى بوپ كەلەتىنى قانداي! ءبىراق ۆاگانوۆ ماييانى كىنالاپ نەمەسە وعان وكپەلەي المادى: بىرىنشىدەن، بۇعان ونىڭ ەشقانداي قاقى دا جوق، ەكىنشىدەن، كىنالارداي ونىڭ جازىعى قايسى؟ ماييا تەڭ ەمەس ەكەنىن ۆاگانوۆ اۋەل باستان بىلەدى. ارينە، وكىنىشتى-اق، ءبىراق... بالكي، وكىنۋگە دە بولماس، مۇنىڭ اقىرى جاقسىلىققا باستاپ تۇرعان بولار. ماييانى تاعدىردىڭ تارتقان سىيى دەپ قولىنا قوندىرا قويدى-اق، ول كوپ كەشىكپەي سول سىيىمەن قوسا سۋ تۇبىنە كەتپەك كەرەك. ول دەرەۋ ناعىز بۇرالقىنىڭ ءوزى بوپ شىعا كەلىپ: قالايدا قالادا قالىپ قويۋعا، كىشى دە بولسا ءبىر تورەنىڭ ورنىنا وتىرا كەتۋگە جان سالا كىرىسەر ەدى... ءجىپسىز بايلانىپ، ماييانى توڭىرەكتەپ قىڭسىلاۋمەن جۇرگەن بولار ەدى. جوق، نە ىستەلسە دە ءبارى جاقسىلىققا دەپ دۇرىس ايتىلعان. ۆاگانوۆ ماييانى ءوڭى تۇگىل تۇسىندە دە كورە المايتىنىنا كوزى ابدەن جەتكەننەن كەيىن بارىپ وسىنداي تاۋبەگە كەلدى. ياعني تاۋبەگە كەلگەن سياقتى بولدى. ءبىراق بۇل ىستە تاۋبە دەگەن بولمايدى ەكەن. كەشە وزىنە حات كەلگەندە ونىڭ ماييادان ەكەنىن ءتۇسىندى دە، العاشىندا ءوز كوزىنە ءوزى سەنە المادى. ءيا، حات ماييادان بولاتىن. جۇرەگى اتتاي تۋلاپ قويا بەرگەن ەدى، شىنىمەن: "ادامنىڭ تالىپ قالاتىنى وسىندايدان ەكەن عوي" دەپ ويلادى. ول بۇدان دا شوشىعان جوق، ءۇي يەسىنىڭ بولمەسىنەن شىعىپ، ءوزىنىڭ بولمەسىنە باردى.
ءتاتتى ءۇمىتتىڭ اسەرىمەن كۇيىپ-جانىپ حاتتى وقىدى. ايالاي سيپادى. جارىققا دا ۇستاپ قارادى، تەك سۇيگەن جوق ەت قىزۋىمەن ونى سۇيۋگە وقتالعانىمەن ۇيالدى. ۆاگانوۆ دەريەۆنيادا قاتال مىنەزدى اكەمەن بىرگە ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن تىزە بۇكپەي جۇمىس باققان شەشە قولىندا تاربيەلەندى، ەركەلىك دەگەندى بىلگەن ەمەس، ءوزىن ەركەلەتە قالسا، اسىرەسە، ءوزىن سۇيەر بولسا، بۇدان ول قاتتى ۇيالاتىن.
ماييا حاتىندا وتباسى جاعدايىم "سىزات الىپ تۇر"، ءقازىر قولىم بوس، دەمالىس كەزىندە از دا بولسا ەلىمدى ارالاپ كورگىم كەلەدى دەپ جازىپتى. وسىمەن بايلانىستى: "اياۋلى جورا، ەسكى دوستىقتى ۇمىتپاي، مەنى ستانسادان قارسى ال جانە ءبىر اپتاداي ۇيىڭدە ايالداۋعا مۇرسات بەر مەن سول ولكەدە بولىپ قايتۋدى كوپتەن ارمان ەتەتىن ەدىم. جاراي ما؟" دەپتى. ودان ءارى ءوز ءومىرىن، اينالاسىندا بولىپ جاتقان تىرشىلىكتى جەرىنە جەتە تارازىلاۋعا مۇمكىندىك تاپقانىن، سونداي-اق جوركانىڭ وقۋداعى تاباندىلىعىن، وسى سياقتى يت ارقاسى قيانعا بارۋعا جورانىڭ كەلىسە سالعانىن كۇنى بۇگىن جاقسى تۇسىنەتىنىن ايتقان... "سابىر، سابىر، پەرىشتەم، سابىر ەت، — دەپ ويلادى ۆاگانوۆ اساتپاي جاتىپ قۇلدىق دەمەگىن".
جاس ۆاگانوۆ حاتتى پورتفەلىنە سالىپ الىپ جۇمىسىنا كەلە جاتتى. رەتى كەلسە، جۇمىستا نەمەسە كەشكىسىن ۇيدە مايياعا جاۋاپ قايتارۋ كەرەك. ول ءوزىنىڭ حاتىنا، كىشىپەيىلدىلىكپەن تارتىمدى دا پاراساتتى جازىلعان حات بەتىنە تۇسۋگە لايىق ايشىقتى سوزدەر ىزدەستىردى. ونداي سوزدەردى تاپتى دا. ءبىراق ۇناتپادى، تاعى ءىز — دەدى. ولاردى جۇرەك قابىلداماي جاسىنعا جىبەرە بەردى: "شىنىمەن-اق ول مەندىك بولماق پا؟ شىن مانىندە، ەلدى ارالاماق ەمەس قوي ول، جوق...بۇل جاقتىڭ وعان كەرەك بولاتىن سەبەبى..."
ءوز تاعدىرىنىڭ وسى ءبىر تەبىرەنىستى جۇمباعىن شەشۋگە بۇتىندەي بەرىلگەن ۆاگانوۆ كابينەتىنە كەلىپ، بىرنەشە پاراق قاعازدى بىردەن الىپ، حات جازۋعا ازىرلەندى. ءبىراق سونشا بولعان جوق، ەسىك سىقىر ەتە ءتۇستى... شاشىن تىقىرلاپ الدىرعان بىرەۋ ەسىكتەن باسىن سۇعا قالدى، مۇنىڭ دالىزدەگى ديۆاندا وتىرعانىن الگىندە عانا ۆاگانوۆ سىرتىنان كورگەن بولاتىن.
— كىرۋگە رۇقسات پا؟
ۆاگانوۆ ءا دەگەن بەتتە نە دەرىن بىلمەي بوگەلىپ قالدى، ونىڭ كەلگەنىن جاقتىرماسا دا:
— كەلىڭىز. — دەدى.
— سالەمەتسىز بە؟ — جاسى ەلۋدىڭ ار جاق-بەر جاعى، ءجۇزى توتىققان ۇزىن بويلى كىسى سالالى قولىن قايدا قويارىن بىلمەگەندەي سيپاقتاپ تۇر.
— وتىرىڭىز. — دەدى ۆاگانوۆ ۇستەل ۇستىندەگى قاعازدارىن ءبىر جاعىنا ىسىرا ءتۇسىپ.
— مەن وسىندا... مىنا ءبىر... مىنەزدەمەنى اكەلگەن ەدىم. — دەدى كەلگەن ادام. ءسويتتى دە ىزدەگەنىن تاپقانداي قۋانىپ، بەشپەتىنىڭ ىشكى قالتاسىنا قول سالىپ، الگىدە عانا ءوزى ايتقان مىنەزدەمە دەگەن بىردەڭەسىن الا باستادى.
— قانداي مىنەزدەمە؟
— ايەلىمە. ولار مەنىڭ ۇستىمنەن ءىس قوزعاماق... ال مەن سىزگە سونىڭ جايىن تۇسىندىرمەك ەدىم...
— ءسىز، پوپوۆسىز با؟
— اعا.
— نەنى تۇسىندىرمەكسىز سوندا؟ نەگە توبەلەستىڭىز، سونى ايتىڭىزشى. ايەلىڭىزدى، كورشىڭىزدى نەگە سابادىڭىز؟ بۇل ارادا مىنەزدەمەنىڭ كەرەگى قانشا؟
پوپوۆ مىنەزدەمەسىن قولىنا الىپ بولمەنىڭ ورتاسىندا تۇر. زامانىندا وتە بادەندى بولعانعا ۇقسايدى. قازىردە دە ادەمى: اشىق ءجۇزدى، يمەكتەۋ كەلگەن قوڭقاق مۇرىن، جازىق ماڭداي، جانارى اشىق تا جايدارى. ءبىراق ءسال سامارقاۋ قيمىلدايدى، كەشە مىقتاپ ىشكەن بولاتىن، تاڭەرتەڭ ءاتۇستى قىرىنىپ، اپىل-عۇپىل جۋىنىپ-شايىنعان-دى...
— كانەكي، مىنەزدەمەڭىزدى بەرە تۇرىڭىزشى؟ — پوپوۆ داپتەردىڭ ەكى پاراعىنا جازىلعان مىنەزدەمەنى ۆاگانوۆقا بەردى دە، ءوزى ۇستەل جانىنان كەيىن شەگىنىپ بارىپ تۇردى. ۆاگانوۆ قاعاز بەتىندەگى ويقى-شويقى جازۋدى كوز جۇگىرتىپ وقىپ شىقتى... ول قاراپايىم ادامداردىڭ ءار-الۋان تۇسىنىكتەمەلەرى مەن شاعىمدارىن وقىپ قىزىقتايتىن ادەتتەن اۋلاقتاپ كەتكەن ەدى. ولار ويلاسىپ جازادى، ءمان-ماعىنا جاعىنان نەبىر جىلميعان جالعان جازۋدان ول كەم تۇسپەيدى، ەڭ ابزالى ولاردان الدەقايدا ادال كەلەدى. ۆاگانوۆ وقىپ بولدى.
— پوپوۆ... مۇنىمەن ءىستىڭ باعىتى وزگەرمەك ەمەس. — دەدى ول.
— قالايشا وزگەرمەيدى؟
— وزگەرمەيدى. مۇندا سەن ايەلىم انداي ەدى، مۇنداي ەدى، جامان ەدى دەپ جازاسىڭ. مەن ونىڭا سەنەيىن-اق، سوندا ودان نە شىقپاق؟
— نە شىقپاعىڭىز قالاي؟ — دەپ تاڭىرقادى پوپوۆ. — ول مەنى قاساقانا وتىرعىزدى ەمەس پە؟ ون بەس تاۋلىككە. مەنى وتىرعىزدى دا، ءوزى اناۋمەن... مەن بىلەمىن عوي. ماعان كولكا كوروليەۆ باستان-اياق ايتقان-دى. جانە ءتىپتى كولكاسىز-اق ءوزىم دە بىلەمىن. ايەلىمنىڭ ءوزى دە ايتقان بولاتىن.
— ايتقانى قالاي؟
— ايتتى! — دەدى پوپوۆ بۇكپەستەن. — سەنى وتىرعىزامىن دا، ءوزىم ميشامەن بولامىن دەگەن.
— قويىڭىزشى، تاپ سولاي دەپ اشىق ايتتى ما؟
— ويباي-اۋ، اڭگىمە سوندا عوي! — پوپوۆ داۋىستاپ جىبەردى. اڭگىمە رەسمي تۇردەن كادىمگى ەركەكتەر اراسىندا بولاتىن جايباراقات تۇرگە اينالا باستاعاندا-اق ول وتىرا قالدى. — سەنى وتىرعىزىپ، ال ءوزىم ساعان ەرەگىسكەندە ميشامەن تۇرامىن — دەدى ەمەس پە!
— باسە، "ەرەگەسپەن" ايتا سالعان بولار؟
— قايداعى ەرەگىس! مەن ونىڭ جايىن بىلەمىن عوي!.. الگى ميشا دەگەندى دە بىلەمىن ءومىر-باقي باسقانىكىنەن باس تارتپايتىن قۋ. وسىنداعى جازعاندارىمنىڭ راستىعىنا باسىممەن جاۋاپ بەرەمىن. جۇرەدى، يتتەر! كەلەسى كۇنى-اق جۇرە باستاعان. ولاردى كولكا كوروليەۆ ءبىر جولى ۇستاپ تا العان...
— قايدام، بىلە المادىم...جاس ۆاگانوۆتىڭ بۇل ارادا نە ىستەرىن بىلمەي دال بولىپ وتىرعانى دا شىن ەدى، باسە نە ىستەۋ كەرەك، جىگىت بار شىندىقتى ايتىپ وتىر جاعداي وسىلاي بولعاننان كەيىن اجىراسۋ كەرەك شىعار؟
— اجىراسقاندا قايدا بارماقپىن؟ ءۇيدى سوت وعان كەسىپ بەرەدى ەمەس پە؟ بەرەدى. بالالار بولسا شيەتتەي جاس سولاردى ايايمىن.
— بالا نەشەۋ ەدى؟
— ۇشەۋ. ەڭ كىشىسى جەتىدە، ءوزىم جانىمداي جاقسى كورەتىن ەدىم... بۇلارسىز جەردە ماعان تىرشىلىك قاراڭ. — ءىشىپ كەتەمىن.
— ءسىزتىڭداڭىزشى!.. — دەدى ۆاگانوۆ، شامدانعانداي بوپ. — ءسىز ءوزىڭىز نەمەنە... سال اۋرۋداي-اق "تىرشىلىك قاراڭ"، "ءىشىپ كەتەمىن" دەيسىز بە-ay. ال سوندا نە ىستەۋ كەرەك؟ ءسىز ارىز ايتۋ ءۇشىن باستىققا كەلگەن جوقسىز... جولداسقا كەلدىڭىز عوي. — ءيا، مەن سىزگە جولداسپىن، ال قانداي كەڭەس بەرەرىمدى بىلە دە الماي وتىرمىن. بۇل وقيعادان كەيىن ايەلىڭمەن تۇرا الاتىن بولساڭ تۇر. تۇرا المايدى ەكەنسىڭ...
— تۇرا الامىن، — پوپوۆ كەسىپ ايتتى. — ازار بولسا ول قۇيرىعىن بىرەر رەت بۇلاڭداتقان شىعار... مەيلى، تەك قايتالاماسا بولدى. مەنىڭ ءوزىم دە بۇعان كىنالىمىن: اقىرىپ-زەكىرە بەرەمىن، سىلاپ-سيپاۋدى بىلمەيمىن... ەگەر مەن وعان جىلىشى رايمەن قاراعان بولسام، بالكي ول مۇنداي جولعا تۇسپەگەن دە بولار ەدى.
— وندا قوسىل
— قوسىل دەيدى... ولار مەنى وتىرعىزعالى جۇرگەن جوق پا. وتىرعىزادى دا، كۋالەرى كوپ. ەكەۋى دە دارىگەرلىك ساراپتامادان وتكەن.. كەم دەگەندە ءۇش جىلدى قۇيرىعىما بايلايدى...
— سەنىڭ ويلاعانىڭ نە سونداعى، تۇسىنە المادىم؟
— انالار ءىستى قىسقارتسا ەكەن دەيمىن.
— ولاي بولسا مىنەزدەمەنىڭ نە قاجەتى بار؟
— ولارعا قارسى مەن دە قاعاز ايداپ قويايىن دەگەنىم عوي. بالكي، وقىپ كورگەن سوڭ وزدەرىنىڭ دە ايدارىنان جەل ەسىپ تۇرماعانىن سەزىپ، ءىستى جاپتىرار. بارلىق جاعىنان بىردەي، ولاردىڭ وزدەرى كىنالى. كوردىڭىز بە، بىرەۋدى وتىرعىزىپ قويىپ، ءوز باسى... ال ەندى وسىدان سوڭ بۇل ايەلدى ناعىز قاسكۇنەم دەمەي نە دەرسىڭ!
— كەلىستىرە ساباپ پا ەدىڭ؟
— قايداعى كەلىستىرگەن! جەگەن تاياعىنان ايعاي-قيقۋ بايبالامى اسىپ ءتۇسىپ جاتسا...
— ۇرماساڭ وتىرا المايسىڭ با؟
پوپوۆ مويىنداعانداي باسىن تومەن سالىپ، جاپ-جالپاق الاقانىمەن ەكى تىزەسىن سيپالاي بەردى.
— توزە المادىم... — دەدى.
— تاعى دا توزە المادىڭ، ءا! وي، ءتاڭىرى-اي! نەتكەن توزبەستەر بولىپ كەتكەن ەدىك! ۆاگانوۆ ۇستەل باسىنان تۇرىپ كەتىپ، كابينەتتە ارلى-بەرلى جۇرە باستادى. شاعىم يەسىنە اشۋلى، ءبىر جاعىنان ونى ايايدى. ال مەنى اياسا ەكەن دەپ وتىرعان اناۋ جوق، تاجىريبەسى از دا بولسا ۆاگانوۆ مۇندايدى الداي بىلەدى: اياسا ەكەن دەيتىندەر ادەيى مايموڭكەلەپ، كەيدە ونىسىن وتە شەبەر دە جۇرگىزەدى. — ەگەر سەن تابان تىرەپ، اجىراسۋ جونىندە سوتقا بەرگەن بولساڭ، سەندەرگە قانداي تورەلىك ايتۋ جايىن ويلاستىرعان بولار ەدىم عوي، بالكي، ءتىپتى... ءبىراق ەندى ول تۋرالى نە ايتا قويارسىڭ؟
— ءيا، سولاي. — پوپوۆ قۇپتادى.
ءبىرازعا دەيىن ەكەۋى بىرىنە-بىرى ءتىل قاتىسپاي وتىردى.
"سونىمەن، ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ — دەپ ويلادى ۆاگانوۆ — بۇل اقىماقتى وتىرعىزادى عوي. ءىستى قالاي جۇرگىزسەڭ، ولاي جۇرگىز، ءبارىبىر... اتتەگەن-اي!"
— ءتۇۋ باستا قالاي ۇيلەنگەن ەدىڭىزدەر؟
— نە قالايى بار؟ كادىمگىدەي. مەن سوعىستان قايتىپ كەلدىم. ول وسىنداعى سەلپودا ساتۋشى بولىپ ىستەيتىن. سونىمەن قوسىلدىق. مەن ونى بۇرىننان بىلەتىنمىن.
— ءسىز وسى ارانىكىسىز بە؟
— ءيا. تەك مۇندا مەنىڭ تۋىستارىمنان ەشكىم قالعان جوق: اكەم مەن شەشەم سوعىستان بۇرىن دۇنيە سالعان ءيىس ءتيىپ ولگەن-دى، ەكى اعايىم سوعىستا قايتىس بولدى، ەكى جەڭگەم قالعان ەدى، ولار دا و دۇنيەلىك بولىپ كەتتى. قالادا تۇراتىن نەمەرە ىنىلەرىم بولاتىن، ولاردىڭ ءقازىر قايدا ەكەنىن دە بىلمەيمىن.
— ءقازىر ايەلىڭ قايدا؟
پوپوۆ تەرگەۋشىگە ءدۇدامالدانا قارادى.
— جۇمىستى قايدا ىستەيدى دەگەنىڭىز بە؟ سول سەلپودا.
— ءقازىر جۇمىستا ما؟
— جۇمىسىندا.
— ساعان مىنەزدەمە جازۋدى كىم ۇيرەتتى؟
— ەشكىم دە ەمەس، ءوزىم. ايتپاقشى، ولاردىڭ ايىپتاۋىنا قاراما-قارسى داۋ ايتىپ قاعاز ايداۋ كەرەك دەستى وسىنداعى جىگىتتەر. ايداعانى نەسى دەپ ويلادىم مەن. سونان كەيىن وسىنى جازدىم.
— جارايدى، مۇنىڭدى ماعان قالدىرا تۇر. ءوزىڭ جۇرە بەر. مەن ايەلىڭمەن سويلەسىپ كورەيىن.
پوپوۆ ورنىنان تۇردى... بىردەڭە ايتقىسى نەمەسە سۇراعىسى كەلگەندەي بولعان ەدى، ءبىراق سوندا دا ۆاگانوۆقا قاراپ باسىن يزەدى دە، جاي باسىپ شىعىپ كەتتى.
وڭاشا قالعان ۆاگانوۆ ەسىككە قاراپ ۇزاق تۇردى. سونان سوڭ وتىرىپ، حات جازۋعا ازىرلەپ قويعان قاعازدارىنا قارادى.
— قالاي، ماييا؟ نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ — دەي سالا جۇرەكتە ءلاززاتتى سەزىم ويانىپ جالىن اتار بولار دەپ كۇتكەن ەدى، ءبىراق الدەقالاي جالىن اتپادى. — ءتۇۋ، سايتان العىر! — دەپ قىنجىلدى ۆاگانوۆ. ودان ءارى: كەشكە جازارمىن دەگەن ويعا كەلدى.
پروكۋراتۋراداعى ءۇي سىپىرۋشى ايەل پوپوۆانى شاقىرا سەلپوعا بارىپ قايتتى. ءۇي اراسى تاياۋ ەدى.
ۆاگانوۆ وعان دەيىن پوپوۆتى ايىپتاۋشى "قاعازداردى" قاراپ شىقتى. ءيا، بۇل جۇرت دەگەن پوپوۆتى قالاي دا وتىرعىزۋعا ءتوندىرىپ اكەلگەن ەكەن. باستان-اياق قانداي وتكىر، قانداي ساۋاتتى جازىلعان دەسەڭىزشى! جازعىش تا تابىلعان-اق ەكەن. ۆاگانوۆ پوپوۆتىڭ مىنەزدەمەسىن الدىنا قاراي جىلجىتىپ، تاعى ءبىر وقىپ شىقتى. ادام جايلى كۇلەرلىك تە، ءارى ايانىشتى قۇجات... دالىرەك ايتقاندا بۇل مىنەزدەمە دە ەمەس، بولعان وقيعانى شىندىقپەن بايانداۋ. "قىرىنىپ-شايىنىپ كەلسەم، قۇس توسەكتىڭ ۇستىندە جاتىر ەكەن، اجداھاشا ارباپ. كانە، سويلە، مەن جوقتا تاعى دا سالداقىلىعىڭا باقتىڭ با — دەدىم. ءىستىڭ ناسىرعا اينالىپ بارا جاتقانىن كورگەن سوڭ ول شاپتىعىپ قويا بەردى. ايعايلاما دەپ جەلكەدەن ءتۇيىپ قالدىم. سول-اق ەكەن قولىمنان جۇلقىنىپ شىعىپ باسقا جاققا ەمەس، تۋىستارىنا دا ەمەس تاعى دا ميشكاعا قاشا جونەلدى: سول ارادا جۇرەگىم قىسىلىپ، نە بولعانىمدى بىلمەدىم..."
پوپوۆا جاسى قىرىقتاعى، ساتۋشى دەگەن اتتى ارقالاناتىن پىسىق ايەل، ءوزىنىڭ زاڭ بىلەتىندىگىن، زاڭ مەنى قورعايدى دەپ سەنەتىنىن بىردەن تانىتتى.
— ۆاگانوۆ جولداس، سەنەر بولساڭىز، تىرشىلىك ەتۋدەن قالدىق، ءىشىپ الدى-اق، كەلە ويران سالادى. وسىنداعى ءبىر ميشكا دەگەننەن مەنى قىزعانادى!.. بەتىمەن كەتكەن اقىماق دەمەي نە دەرسىڭ مۇنى؟
— ءيا-يا... — ادۋىن ايەلدىڭ كوكىرەگىندە پىسكەن ناننىڭ ءيىسىن الا قويعان ۆاگانوۆ ونى ارى قاراي جەتەلەي ءتۇستى. — ەسالاڭ نەمە دەسەڭشى. بۇل جاعىنا ءقازىر زاڭنىڭ قاتتى قارايتىنىن بىلمەي مە ەكەن! ۇمىتقان عوي.
— بۇل دۇنيەدەگىنى ول تۇگەل ۇمىتقان! تۇرا تۇرسىن، بالەم، كەشىكپەي ءبارىن دە ەسىنە تۇسىرەتىن بولادى. ءۇش جىل بەرسە تاۋبەسىنە كەلەدى. كورەمىز اۋسەلەسىن.
— تەك مىنا بالالار بولماسا... اكەسىز دەگەنىم عوي جەتىمسىرەپ جۇرمەسە؟
— ەشتەڭە ەتپەيدى. ءبارى دە ەسەيىپ قالدى. مۇنداي اكەنىڭ بارىنان جوعى.
— ول ءوزى اۋەل باستان-اق وسىنداي ما ەدى؟
— قاندايىن ايتاسىز؟
— بۇزىقتىق ىستەپ، توبەلەسە بەرەتىن بە ەدى؟
— جوق، بۇرىن دا ىشەتىن، ءبىراق جاي جۇرەتىن. مەنى ميحايلودان قىزعانادى. وتكەن جىلدان باستالدى. ونىمەن دە تۇرماي قورقىتادى! ەكەۋىڭدى دە جارىپ ولتىرەمىن دەيدى.
— سولاي، سولاي دەڭىز. بۇل ميحايلو دەگەنىمىز كىم ءوزى؟
— ءوزىمىزدىڭ كورشىمىز، ءتايىرى! مۇندا وتكەن جىلى كەلگەن. سەلپودا شوپىر بولىپ ىستەيدى.
— ول ءوزى جالعىز تۇرا ما؟
— ولار مۇندا كەلۋىن كەلسە دە، ونداعى ءۇيىن ءالى ساتا قويعان جوق. ايەلىنىڭ بۇل جاققا كەلگىسى كەلمەيدى، ميحايلونىڭ بۇل ارادان كەتكىسى جوق. ول بالىقشى، ال مۇندا بالىق اۋلاۋعا قولايلى. ءسويتىپ ەكەۋى ەكى جاقتا تۇرادى. مۇندا دا، وندا دا باقشا ەككەن. ايەلى كەلىپ-كەتىپ جۇرەدى، ەكى باقشاعا دا سول يە. قىسقاسى، بارىپ تۇرعان قۋسا قۇمالاق تۇسپەستىڭ ءوزى.
— ءيا... ءيا... — پوپوۆتىڭ ادال ەكەنىنە: ايەلى ونىڭ كوزىنە ءشوپ سالىپ جۇرگەنىنە ۆاگانوۆتىڭ كوزى ابدەن جەتكەندەي بولدى. ونىمەن دە تۇرماي، ايەلى ۇيات-اياتسىز، داندايسىپ كەتكەن. — مىناۋ ارادا ول بىلاي دەپ جازىپ وتىر. ءسىز وعان اشىقتان اشىق: "سەنى وتىرعىزامىن دا، ءوزىم ميشامەن تۇرامىن" دەپسىز.-"مىنەزدەمەدە بۇلاي دەپ جازىلماعان، ال ۆاگانوۆ پوپوۆتان اۋىزەكى ەسىتكەن بۇل ءسوزدى جورىتا قولىنداعى قاعازدان وقىپ تۇرعان بولدى — بۇل راس پا؟
— سولاي دەپ جازعان با؟! — پوپوۆا كۇيىنە داۋىستاپ جىبەردى. — ءتۇۋ، بەتسىز-اي! قاراي گور!ايەل كۇلىپ تە جىبەردى. — مۇنداي دا ارسىزدىق بولادى ەكەن!
— وتىرىك پە؟
— وتىرىك ايتادى.
"ءيا، وزىنە-وزى سەنىمدى ساپالاق، — دەپ ويلادى ۆاگانوۆ ءتىسىن قايراپ. — جو-وق، جىگىتتى مەن ساعان وپ-وڭاي بەرە قويمان".
— دەمەك، وتىرعىز دەيسىز عوي؟
— وتىرعىزۋ كەرەك، گەورگيي كونستانتينوۆيچ، باسقا لاج جوق. وتىرىپ كورسىن.
— جانىڭىز اشىماي ما؟ — دەپ قالدى ۆاگانوۆ. پوپوۆا ەلەڭ ەتىپ، قۇلاعىن تىگە قالدى... جاس تەرگەۋشىگە ءدۇدامالدانا قاراپ، تاعى نە دەر ەكەن دەگەندەي، جىميا ەزۋ تارتتى.
— مۇنىڭىزدى قالاي تۇسىنسەم ەكەن؟ — دەپ سۇرادى ول
— جاي، انشەيىن ايتقانىم عوي، — ۆاگانوۆ جالتاردى. — ەندى بارا بەرۋىڭىزگە بولادى. ايەلگە تەسىلە قارادى.
ايەل "اعا" دەپ ورنىنان تۇردى دا، ەسىككە جەتە بەرە، ويىندا بىردەڭە بارداي-اق، توقتاي قالىپ ارتىنا قارادى. ۆاگانوۆ ودان كوز المادى.
— مەن سىزدەن سۇراۋدى ۇمىتىپ بارادى ەكەنمىن، ءسىز بالانى نەلىكتەن كەش كوتەردىڭىز؟
ايەل قاتتى ابىرجىپ قالدى. ول الگىندەيىن سۇراقتان ەمەس، ءوزىنىڭ كوز الدىندا تەرگەۋشىنىڭ ءسوز مانەرىنىڭ، قاباعىنىڭ وزگەرە قالعانىن بايقاپ ابىرجىدى. ساسقانىنان ۇستەل باسىنا قايتىپ كەلىپ، الگىندە عانا ءوزى وتىرعان ورىندىققا وتىرا كەتتى.
— ەكىقابات بولا قويمادىم. — دەدى ول. — نەگە ەكەنىن قايدام، بالا كوتەرگەنىم جوق، ايتارىم سول. — ال كەيىنىرەكتە بالا كوتەردىم. وندا نە تۇر؟
— جاي، انشەيىن سۇراعانىم عوي، بارا بەرىڭىز! — دەدى ۆاگانوۆ تاعى دا. سونان سوڭ قولىن "قاعازدىڭ" ۇستىنە قويدى. — ءبارىن دە، وسى "بارىندەنى" نىقتاپ ايتتى، — اۋدارا قاراپ، اقتارا تەكسەرىپ انىقتايمىز. سوتتىڭ ۇلگىلى ءارى قاتال بولۋى ىقتيمال: كىم ايىپتى بولسا، سول جاۋاپقا تارتىلادى. قوش-ساۋ بولىڭىز.
ايەل ەسىككە قاراي بەتتەدى... كەلگەندەگىسىندەي ەكپىندى ەمەس، دەسى قايتقانداي.
— ايتپاقشى. — دەدى تەرگەۋشى ويىنا ءبىر نارسە تۇسە كەتكەندەي بوپ، — كىم ەدى... الگى؟..ۇمىت بولعان كۋانىڭ ءاتى-جونىن پوپوۆتىڭ "قاعازىنان" ىزدەستىرگەن بولىپ، ال مۇندا ونداي ادامنىڭ ءاتى-جونى جازىلماعان بولاتىن نيكولاي كوروليەۆ دەگەن كىم ءوزى؟
— قۇداي-اۋ، ساقتاي گور! — دەدى ايەل ەسىك كوزىندە تۇرىپ. — كوروليەۆ دەيدى؟ ءبىزدىڭ سابازدىڭ بوتەلكەلەسى، وعان كىم سەنە قويماق! — ايەل ەشنارسەنىڭ بايىبىنا بارا الماي، شاتاسىپ قالدى. داۋىسى دا باسەڭسي باستاعان.
— ول ىشكىشتەر ساناتىندا تىزىمگە الىنعان با ەدى؟ كوروليەۆتى ايتامىن؟
ايەل ۇستەل باسىنا تاعى دا قايتىپ كەلىپ، كوروليەۆ تۋرالى باستان-باقاي باجايلاپ ايتىپ بەرمەك بولدى: ءوزىنىڭ باسقا شاۋىپ، توسكە ورلەۋ باعىتىنداعى ەڭ ءبىر تالماۋ جەرى وسى ەكەنىن ول تۇسىنە باستاسا كەرەك.
— ۆاگانوۆ جولداس-اۋ، ولاردى مۇندا تىزىمگە كىم الىپ وتىرماق! ول ءبىزدىڭ كىسىمەن دوس. سوعىستا بىرگە بولعان...
— جارايدى، جاقسى، بارا قويىڭىز. ءبارىنىڭ دە اقيقاتىنا جەتەمىز.
ونىڭ كوزى باعانادان بەرى ءوزىن كۇتىپ جاتقان اق قاعازدارعا ءتۇستى... وسى قاعازدارعا كوز جىبەرە وتىرىپ، ويعا كەتتى. ماييا... الىستاعى ەسىم، بالاۋسا ەسىم، اياۋلى ەسىم. ەندى جۇرەكتەن شىققان نەبىر ىستىق، نەبىر سۇلۋ سوزدەردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن توعىتا جازۋعا بولادى! بۇگىن تاڭەرتەڭنەن بەرى ول، وتىرا قالىپ جازسام-اۋ دەگەن ءتاتتى ۇمىتپەن كەلدى. ەندى ساداقتىڭ وعىنداي ادەمى دە قاناتتى سوزدەرمەن الىستاعى ماييانىڭ ءمۇسىندى تۇلعاسىن شاباقتاپ باعادى. ماييا توتەننەن كەلگەن ماحابباتقا ەلىتىپ ايعايلاپ جىبەرگەنشە شاباقتايدى... ونىڭ اعاش جۇرەگىن پارشالاپ، قالتقىسىز سۇيدىرەتىن جاندى جەرىن تاپپاق-تى. ەندى مىنە، مىناداي جايباراقات، ءارى اپ-ايقىن ويعا كەلدى: "ول وزدىگىنەن-اق يلىكپەس پە ەكەن؟ سولايشا سۇيۋگە بەيىم دە شىعار؟ "ال، ەگەر اپتىقپاي، تولعانا ويلانار بولساق، وزىڭە-وزىڭ: ءاي، قايدام دەپ، اسىقپاي، تولعانا جاۋاپ بەرۋىڭ دە كەرەك شىعار. ءبىراق ول بۇعان بەيىم وسكەن جان ەمەس، ولايشا تاربيەلەنبەگەن، مۇنداي تىرشىلىككە توسەلمەگەن. قايتكەنمەن دە ول، ارينە، بۇعان بارا المايدى. وسى احۋالعا تالانتتى فيزيك تە دۋشار بولدى... نە دەپ تە بولادى، ارينە! ەكىنشى جاعىنان العاندا، ادىلەت ءۇشىن، وسىنىڭ ءبارىن دە فيزيك تۋرالى دا، ولاردىڭ نەدەن باستاپ، نەمەن تىندىرعانىن دا جەرىنە جەتكىزە جەتە تۇگەل ءبىلۋ كەرەك قوي. "ە-ە،ءوزى جايلى قىنجىلا ويلادى ۆاگانوۆ، — باۋىرىم، سەن دە تۇرلاۋسىزدىقتىڭ جەتەگىنە ەرە باستاعانسىڭ. نە بوپ قالدى؟". سونشا بولعان جوق، قيۋى قاشقان تىرشىلىكتىڭ تاعى ءبىر ءباتۋاسىز وقيعاسى ونىڭ كوز الدىنان وتە شىقتى... ال؟ مۇندايلار بۇرىن كەزدەسپەپ پە، ءالى دە تالايى كەزدەسەتىن بولار! سونىڭ ءبارىن ءوز باسىڭنىڭ احۋالىمەن شەندەستىرۋ كەرەك پە؟ نە ءۇشىن؟ بۇل نە ماسقارا! ءوزىنىڭ كۇتكەنىندەي كۇردەلى دە ورەلى ومىردە مۇنداي ءىستى شەشۋىنە تەك ءوزىنىڭ دارمەنسىزدىگىن عانا بىلەتىن ادام، سونداي-اق ءوزىنىڭ قورعاۋشىسى مىقتى ەكەنىن ارقالانىپ داندايسىعان ارسىز ايەلى، اتاپ ايتقاندا، كۇندەلىكتى تىرشىلىكتە ءوز باستارىن الىپ جۇرە الماعان وسى سياقتى شالاعايلار ساباق بولۋعا ءتيىس پە ەكەن! الايدا، پوپوۆتاردىڭ وقيعاسىنان كەيىن ۆاگانوۆتىڭ الىستاعى ماييانى سوزبەن "اتقىلاعىسى" كەلمەدى. تاڭەرتەڭگى ساۋلەلى جەلپىنىستى كولەڭكە باستى. شيىرشىق اتقان بۇكىل ىشكى تولعانىس تەرەزەدەن لاقتىرعان تاستاي زىمىراپ جوق بولدى... "حاتتى كەشكە جازارمىن. — دەدى ۆاگانوۆ. — جاستىقتىڭ اسەرى جەكە باستىڭ اۋەنىن جۇمىسپەن ۇشتاستىرۋ بىلمەستىك بولماق. ىرگەنى اۋلاق سالۋ كەرەك. ەلەۋسىز ءجۇرىپ تىندىرعان جون".
ۆاگانوۆ كەشكىلىكتە بولمەسىن ىشىنەن جاۋىپ الىپ، راديونى ءوشىردى دە ۇستەل باسىنا وتىرىپ جازۋعا كىرىستى. ءبىراق ايىپتى پوپوۆ پەن ونىڭ كوكايىل ايەلى تاعى دا كوز الدىنا كەلە قالدى. مۇنى توتەنشە كەلگەن ساتسىزدىك، اقىلدان شاتاسۋدىڭ الدى دەسەڭ دە بولار... ۆاگانوۆ كەيىستى سوزدەرمەن ءوزىن-وزى سوگىپ تە الدى سويتە تۇرا اقىلعا جەڭدىرىپ، ءبارىن دە بايسالدىلىقپەن ويلاستىرماق بولدى. جوق! بۇل ادامدار كوز الدىنان كەتەر بولمادى تۇرىپ الدى. ۆاگانوۆ بۇلاردى امبە ەسىندە ساقتاپ كەلگەنىمەن، ولاردىڭ ءوزى دە ەمەس مۇنىڭ الدىندا وسىلار جايىپ سالعان شىندىق، وي-سەزىمدى شاتاستىرىپ تۇرعان دا وسى. "ال جارايدى، — ۆاگانوۆ وزىنە-وزى كەيىدى. — ەگەر سەن قورقاق ەكەنسىڭ سولايمىن دەپ شىن مويىندا. اقىرى بىلاي بوپ شىقتى: پوپوۆا الدەبىر سيقىرمەن سەنىڭ شىن مانىندە ماييا دا، سونداي دانىگىپ العان جەبىر، دۇنيەقوڭىز، تەك بۇلاردىڭ ءبىرى قارا ءدۇرسىن، توپاس قيمىلداسا، ەكىنشىسىنىڭ قولىنان ءبارى كەلەدى، ەپتى دە دەگەن ىشكى قۇپيا ويىڭدى شەگەلەي ءتۇستى. ولاي بولسا بۇل ودان دا وتكەن پالە، جانىڭدى قيناپ ولتىرەتىننىڭ ءدال ءوزى. مىنەكي، سەن مۇندا وسىندايىن قاتەر بار ەكەنىن ۇقتىڭ. ەندەشە حاتتى جازباي تۇرىپ: "بۇلاردىڭ وڭىپ تۇرعانى جوق!" دەپ تۋرا ايت تا، سونىمەن دوعار. سونان سوڭ، قورقا بەر، كەسىپ-پىشە بەر سوندا قاۋىپتەن ارىلاسىڭ. كەڭسەڭنەڭ شىقپا!"
ۆاگانوۆ ۇستەل باسىندا تىرپ ەتپەستەن ۇزاق وتىردى. ول شىن جاپا شەگۋدە. ءبىر پاراق قاعازدى الدىنا قاراي تارتا ءتۇسىپ، تاعى وتىردى... جو-جوق، جازۋعا قول بارار ەمەس، كوڭىل ەركىن داۋالامايدى. مۇنىڭ بىلمەستىك ەمەس ەكەنىنە، ال مۇندا: ءبىر پالەگە قالىپ جۇرمەسەك جارار ەدى!دەگەن سۇيەككە بىتكەن قورقاقتىق بار ەكەنىنە كوزى جەتپەيدى. ادالىنا، انىعىنا كەلگەندە، مىنەكي، ءبارى دە وسىعان تىرەلىپ تۇر. ەندەشە، "جالاڭاش باتىردىڭ ءوزىسىڭ!" قايدان شىقسا ونان شىقسىن، بۇزا-جارا قيمىلدا. ءومىردىڭ مۇنداي قات-قابات قالىڭ تورىن ءتورت تاعانداپ ءجۇرىپ بۇزا المايسىڭ! نەنى دە بولسا اقىلمەن پايىمداۋدان ايىرىلما، جالعان ەلەسكە ىلەسپە، ال انا-مىنانىڭ ىزىنە تۇسە بەرسەڭ... ول دا بەيشارالىق، ۇساقتىق بولماق. ونداي پاقىرشىلىقپەن قايدا بارماقسىڭ. ودان دا جازالىق. داستان دا جازبالىق، الىستاعى مايياعا ساداق تا تارتپالىق، وعان: الماقتىڭ دا، قاراعىم، سالماعى بار دەلىك. سۇيتەلىك""
...تاڭعى ساعات تورت شاماسىندا ۆاگانوۆ سالا قۇلاش حات جازىپ ءبىتىردى. كوشەگە تاڭعى ساۋلە ءتۇسىپ، جارىق بولا باستاعان. اشىق تەرەزەدەن تاڭەرتەڭگى سالقىن سامال سوعىپ تۇر. ۆاگانوۆ تەرەزەنىڭ جاقتاۋىنا سۇيەنە تۇرىپ، شىلىم تارتتى. ول حات سوڭىندا وتىرىپ شارشاعان دا ەدى. حاتتى ون ەكى رەت باستاپ جازىپ، قاعازدارىن قايتا-قايتا جىرتۋمەن، كۇيىپ-پىسىپ ابدەن تيتىقتاعان. شارشاعانى سونشالىق، ەندى ونى قايتا وقىپ شىعۋعا دا بەتتەر ەمەس. مۇنىسى شارشاعاندىقتان دا ەمەس، وقۋعا قورقىپ وتىر: ويتكەنى حاتتا ەشقانداي ءباتۋا دا، وي توقتاتار ءتۇيىن دە جوق. حاتتى جازۋ ۇستىندە مۇنى دا، سونداي-اق ءوزىنىڭ تىم ءدىلمارسىپ كەتكەنىن دە ۆاگانوۆ سەزگەن-دى... ول شىلىمىن تەز تارتىپ بولىپ، ۇستەل باسىنا كەلىپ وتىردى دا حاتتى وقي باستادى:
"ماييا! سەنىڭ حاتىڭنىڭ مەنى تولعاندىرعانى سونشالىق، مىنەكي، بۇگىن ەكىنشى كۇن ەسىم شىعىپ، وي تولعاۋدامىن. مەن وزىمنەن: مۇنىم نە دەپ سۇرايمىن، ءبىراق جاۋاپ تابا المايمىن. ەندى سەنەن سۇرايىنشى: مۇنىڭ نە، ماييا-اۋ! ويىڭ بىزدىكىندە ءبىر اپتا تۇرۋ بولسا قوش كەلدىڭ دەمەكپىن. ال مەنىڭ سەنەن: مۇنىڭ نە دەپ سۇراپ وتىرعانىمنىڭ ءوزى دە وسى جاي. مەنىڭ ساعان دەگەن ىقىلاسىمنىڭ قانداي ەكەنىن ءوزىڭ بىلەسىڭ... سول ىقىلاس، الىم-بەرىم جۇرەگىمنىڭ سەزۋىنشە، بۇرىن قانداي بولسا، ءقازىر دە سول كۇيىندە: مەن سەنى سۇيەمىن. اتاپ ايتقاندا، وسى احۋال ءقازىر ماعان سەن تۋرالى ويىمدى ايتۋىما، سۇراۋىما ەركىندىك بەرەدى. ءوزىم تۋرالى دا وسىنى ايتپاقپىن. ماييا، مۇنىڭ نە، ءوز ۇيىڭنەن قاشىپ شىققانىڭ با؟ ولاي بولعان كۇندە نەسى بار... كەل دە تۇرا بەر! ال سوندا ءوزىمنىڭ ۇيىمنەن مەن قايدا قاشىپ كەتپەكپىن؟ مەندە بارار جەر جوق. ءيا، قاشۋ كەرەك، مەن مۇنى انىق بىلەمىن. سوندىقتان سەنەن تاعى دا سۇرايىنشى (جاۋاپ الىپ وتىرعان كىسىشە!): مۇنىڭ نە، ماييا-اۋ؟ جالىنامىن ساعان، قىسقاشا تاعى ءبىر حات جازىپ، "مۇنىڭ نە، ماييا؟" دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەر. ۆاگانوۆ ءوزىنىڭ سالا قۇلاش حاتىن وسىلايشا باستادى. حاتتى ءبىر جاعىنا قاراي ىسىرىپ قويا تۇرىپ، ەندى قولىن تايانا قالدى. ءوزىنىڭ وسىنداي كەششەلىگىن، دارمەنسىزدىگىن ويلاپ، جۇرەگى سىزداپ كەتتى. "توتى دەرسىڭ! مۇنىڭ نە، ماييا دەي بەرىپپىن! تفۋ!.. جاڭعالاق". بۇل شىن قاسىرەتكە اينالعان تياناقسىزدىق ەدى. ۆاگانوۆتىڭ ءوزى ءوز بولىپ، ەكى اياعى كوكتەن كەلگەن جەرى دە وسى ەدى... و، جاراتقان، نە ىستەۋىم كەرەك؟ نە ىستەسەم ەكەن؟" قانداي دا بولسىن كەڭەس بەرەر ەشكىم جوق پا ەكەن؟ — بۇل وعان بارۋعا دا ءازىر مۇنى دا ويلاستىرىپ كوردى، ءبىراق ەشكىم ەسىنە تۇسە قويمادى، ءوزىنىڭ شەككەن جاپاسىن ۇيالماي ايتىپ بەرەردەي، سەنەردەي ەشكىم قولىنا تۇسە قويمادى: ونىڭ ەسىنە تەك... پوپوۆ، ونىڭ قالتقىسىز ادال بەينەسى، جازىق ماڭدايى ءتۇستى... نەسى بار؟ "نەسى بار، ماييا؟ — دەپ ول كۇيىنە كەكەدى. — مۇندا تۇرعان ەشتەڭە جوق، ماييا. مەن كادىمگى جاڭعالاقتىڭ ءوزىمىن، ماييا". ول حاتتى ۋماجداپ-ۋماجداپ تەرەزەدەن باقشا ىشىنە لاقتىردى. ءسويتتى دە توسەگىنە بارىپ جاتتى، بالا كەزدەگىدەي-اق، قانداي دا بولسىن ءبىر كەلەڭسىزدىك كەزدەسكەندە سونى تەزىرەك ۇمىتۋ ءۇشىن كوزىن تارس جۇما قالدى.
تاڭەرتەڭ جۇمىسقا كەتىپ بارا جاتىپ، ۆاگانوۆ ءوزىنىڭ ابدەن شارشاعانىن سەزدى. ونىڭ زەڭگىگەن باسىندا قايدان ساپ ەتە قالعانى ءمالىمسىز: "مەن تارتامىن گارموندى، وتكەن-كەتكەننىڭ الدىندا..." دەگەن ىرعاق قۇيىنداي ۇيتقىدى. ۆاگانوۆ حات جازۋدى ازىرگە قويا تۇرماق بولدى. باعدار بايقالسىن، ءوزىنىڭ قولىنان ەشتەڭە كەلە مە، نەمەسە ول ءوزىن-وزى وسىندايىن ىلكىمدى، اقىل يەسى ەتىپ قولدان جاسامادى ما، بولماسا باسقالار ايداپ سالىپ، اقىماق ەتىپ ءجۇر مە الدىمەن وسىعان ءوزىنىڭ كوزى جەتەر بولسىن. وسى جاعى قاپىسىز ايقىندالىپ بۇدان بىلاي ءوز تاراپىنان ەشقانداي ەسەكدامە، جاڭساقتىق بولماسىن. ازىرگە ءبىر عانا نارسە اقيقات: ول ماييانى سۇيەدى، ال ونىمەن جاقىنداسۋعا قورقادى.
جاۋاپكەرشىلىكتەن، باسىن بايلاۋدان قورقادى، ونىمەن بىرگە تۇرسام، ىسكەر، كۇشتى ازامات بولا المايمىن، كەلەشەگىمە بوگەت جاسالادى دەپ قورقادى. "ال ەندى كورەلىك.
سەنىڭ قالاي قانات قاعارىڭدى. ىسكەر نەمە، — دەپ ويلادى ول وزىنە-وزى ىزا بوپ. — تۇرا تۇرالىق، كورەلىك".
جۇمىستى ول پوپوۆتى شاقىرۋدان باستادى.
كەشىكپەي پوپوۆ تا كەلدى، تاعى دا ەپتەپ ەسىكتەن باسىن سۇعىپ قاراپ تۇر.
— كىر! — ۆاگانوۆ ۇستەل باسىنان تۇرىپ بارىپ، پوپوۆتىڭ قولىن الىپ امانداستى دا ورىندىققا وتىرعىزدى. ءوزى ونىڭ جانىنا كەلىپ وتىردى.
— سەنىڭ اتىڭ كىم ەدى وسى؟
— پاۆەل
— انا جاقتا نە بوپ جاتىر؟.. ءۇي جاعىڭدا؟
پوپوۆ ۇندەمەدى... تەرگەۋشىگە كوكشىل كوزىن تىگە قارادى. مۇنىڭ كوزدەرى سونشالىق ادام تاڭ قالارلىقتاي ولشەۋسىز جايدارى دەپ تە، بايسالدى دەپ تە ايتا المايسىڭ. جاس بالانىڭ كوزىندەي جايناپ تۇر، نە كورمەگەن كوز دەيسىڭ بۇل: ءولىمدى دە، قايعىنى دا كورگەن، ءوز باسى دا ازاپ شەگىپ باققان... ادامعا ءتان توزىمدىلىك، مىعىم كۇش دەگەنىمىز وسىندا ەمەس پە ەكەن؟ قالعاندارىنىڭ ءبارى دە ارسىزدىق، جەبىرلىك، قاتالدىق ەمەس پە ەكەن؟
— جايشىلىق... نە ايتپاق ەدىڭىز؟ — دەدى پوپوۆ.
— ايەلىڭمەن سويلەسكەن جوقسىڭ با؟
— ونىمەن تىلدەسپەگەلى ءبىر اپتا بولدى.
— بايقامادىڭ با، وندا ەشقانداي وزگەرىس جوق پا ەكەن؟
— بايقاعانىم جوق، — پوپوۆ ەزۋ تارتتى. — كەشە كەشكىسىن ماعان قاراپ تۇرىپ-تۇرىپ: "تەرگەۋشىدە بولدىڭ با؟ — دەدى،"بولدىم. نەمەنە، وندا تەك سەنىڭ عانا بارۋىڭ كەرەك پە ەدى — دەدىم؟
— ول نە — دەدى؟
— باسقا ەشتەڭە ايتقان جوق. ۇندەمەدى. مەن دە ۇندەگەنىم جوق.
— ولار ارىزىن قايتىپ الادى — دەدى ۆاگانوۆ. — تاعى دا ءبىر رەت،كەرەك بولسا، بىرنەشە رەت شاقىرىپ سويلەسەمىن. مەنىڭ ويىمشا قايتىپ الار دەيمىن.
— ءتىپتى، جاقسى بولار ەدى، — دەپ قالدى پوپوۆ. — اباقتىدا وتىرىپ نەم بار، پالەسىنەن اۋلاق. جاس ەمەسپىن...
— پاۆەل، — ۆاگانوۆ ءوزىن جۇيكەلەتىپ جۇرگەن باستى ماسەلە جايىندا ءسوز باستادى، — سەنىمەن اقىلداسپاق ەدىم... — ۆاگانوۆ قابىرعاسىمەن كەڭەستى: جاس بالاداي-اق اعادان اقىل سۇراعانىم ۇيات بولماس پا ەكەن؟ كۇلكىگە قالىپ جۇرمەيمىن بە؟ جوق، مۇندا ۇيات تا، كۇلكى دە بولماسقا ءتيىس. مۇندا كۇلكى بولارداي نە بار! مەندە ءبىر ايەل بار، پاۆەل.، جوق ولاي ەمەس ەكەن عوي. وسى دۇنيەدە ءبىر ايەل بار، مەن ونى سۇيەمىن. بۇرىن كۇيەۋدە بولعان ەدى، ءقازىر ونىمەن ايىرىلىسقان، سول ماعان...تەك وسى ارادا عانا ۆاگانوۆ اڭگىمەنى ءوزىنىڭ وراشولاق باستاعانىن سەزىپ ءسال ۇيالعانداي بولدى. — ءبىر سوزبەن ايتقاندا بىلاي: ول ايەلدى مەن جاقسى كورەمىن، ءبىراق ونىمەن بايلانىس جاساۋدان قورقامىن.
— نەلىكتەن قورقاسىڭ؟ — دەپ سۇرادى پوپوۆ.
— سول، قورقامىن، ول دا... سەنىڭ ايەلىڭ سياقتى.. ونىمەن وتاسسام، سۋ تۇبىنە كەتەم بە دەپ شوشيمىن. ولاي بولعان سوڭ-اق تەك سول ءۇشىن عانا سونىڭ قىزىقتى، كوڭىلدى، ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن عانا جۇمىس ىستەۋىم كەرەك... قىسقاسى، ءوزىمنىڭ وي-نيەتىمدى دالادا قالدىرىپ، تەك سونى توبەمە كوتەرۋگە ءتيىس بولاتىن شىعارمىن.
— نەگە، ونىڭ رەتى جوق قوي. — پوپوۆ قۇپ الا قويمادى. — ءتاتۋ-تاتتى ءومىر ءسۇرىپ، قايعى-قاسىرەت، قۋانىشتى بىرگە كورۋ كەرەك قوي.
— توقتاي تۇر، نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن بىلەمىن! ءبارىن دە بىلەمىن.
— وندا نە جەتپەيدى؟
ۆاگانوۆ اڭگىمەنى بۇدان ءارى سوزعىسى كەلمەدى. الدەكىمگە كەيىگەن سىڭايى بار.
— قالاي بولۋ كەرەك ەكەنىن مەن بىلەمىن. ادامنىڭ قالاي تۇرۋى كەرەك ەكەنىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. ال ەگەر مەن ونى سۇيەتىنىمدى جانە ونىڭ... ەشۋاقىتتا دا شىن جاناشىر دوس بولمايتىنىن دا بىلەدى ەكەنمىن، سوندا مەن نە ىستەۋىم كەرەك؟ سەنىڭ ايەلىڭ وزىڭە دوس پا؟
— مەنىكىن قويشى سول!
— "مەنىكىن قويشىڭ" قالاي؟ ادامنىڭ ءبارى بىردەي، ءبارىنىڭ دە جاقسى تۇرعىسى كەلەدى... ساعان ومىرلىك دوس كەرەك ەمەس پە ەكەن؟
— مەنىڭ ايتارىم مىناۋ، ۆاگانوۆ جولداس. — پوپوۆ اقىرى تۇسىنگەندەي بولدى. — ول جاقتان، ايەلدەر جاعىنان ەشنارسە كۇتۋگە بولمايدى. ول بارىپ تۇرعان الداۋ-ارباۋ. بۇل جاعىن مەنىڭ دە ويلانىپ كورگەنىم بار... جۇرت نەلىكتەن وتاسىپ تۇرا المايدى؟ قاراپ وتىرساڭ، قاي وتباسىنى الساڭ دا داۋ-جانجال، قىرقىس، اجىراسۋ. بۇل نەلىكتەن؟ نەگە دەسەڭ قاتىننان ەشقانداي قايىرىم كۇتپە... قاتىننىڭ اتى قاتىن.
— وندا ءبىز نەسىنە ۇيلەنەمىز؟دەپ سۇرادى ۆاگانوۆ، بۇل سياقتى ىرگە تەۋىپ قالعان فيلوسوفياعا تاڭىرقاعانداي بوپ.
— بۇل باسقا ماسەلە پوپوۆ شەشىلە سويلەدى، شىنىندا، بۇل جايىندا ويلانسا كەرەك قالاي دەگەنمەن دە ادامعا وتباسىن قۇرۋ قاجەت. وتباسىنسىز ادامنىڭ بارىنان جوعى. ءبىز بالانى نە ءۇشىن جاقسى كورەمىز؟ ايەلدىڭ جاعىمسىز مىنەزىنە توتەپ بەرەر كۇشىمىز بولۋ ءۇشىن...
— نەگە... ءجىبى ءتۇزۋ، جوندەمدى وتباسىلار بار عوي!
— قايداعى بار؟! ولار كورەر كوزگە عانا. سىرتقا بىلگىزبەيدى. ال وزدەرى وتباسىندا... قىرقىسىپ-اق جاتقانى.
— نە دەيدى بەتىم-اۋ! — ۆاگانوۆ ودان بەتەر قايران قالدى. — بارىپ تۇرعان دوزاق دەسەيشى. قالايشا عانا تىرشىلىك ەتپەكسىڭ سوندا؟
— سوعان كونەسىڭ، بەلدى بەكەم بايلاپ تۇرا بەرەسىڭ. ءوزىڭدى-وزىڭ الداما. ايەل قايدان دوس بولماق، بۇل نە دەگەنىڭ؟ ايتەۋىر بالا تاۋىپ بەرەدى سونىسىنا راقمەت... سونىسى ءۇشىن دە ولارعا وكپەلەپ تونىڭدى وتقا سالما ولاردىڭ جاراتىلىسى سولاي. وكپەلەيتىن نەسى بار؟ وزىنىكىنىڭ شىندىق ەكەنىنە پوپوۆ سەنىمدى، الاڭسىز. ۆاگانوۆتىڭ باس-اياعى تۇگەل، تولىق شىندىق ىزدەيتىنىنە كوزى جەتكەن سوڭ سول شىندىقتى جايىپ سالدى. وسىدان سوڭ ول جاس جىگىتكە دوستىق، ءتىپتى كوڭىلدى شىرايمەن قارادى، قوبالجىعان جوق.
— ءيا، ءيا، — دەدى ۆاگانوۆ جايمەن. — جوق، ولاي ەمەس، پوپوۆ. بۇل سەنىڭ ىشتەگى قايعىڭنىڭ، باسىڭنان كەشكەن ساتسىزدىكتىڭ ءسوزى. مۇنىڭ ءبارى بىردەي سولاي ەكەن دەپ قۇپتاۋعا بولمايدى.
پوپوۆ يىعىن ءبىر قيقاڭ ەتكىزدى دە قويدى.
— ءسىز مەنەن سۇرادىڭىز، مەن ويىمداعىنى ايتتىم.
— سولاي ەكەنى راس. مەن داۋلاسپايمىن. بۇل جونىندە داۋلاسا بەرسەك، وعان ءومىرىڭ دە جەتپەيدى تەك... انشەيىن...
— ارينە، اۋەل باستان-اق اركىم سولايشا ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. سول كەزدە ماعان: "پاشكا ۇيلەنبە، قاتەلەسەسىڭ" دەسە. مەن قايتەر ەدىم؟ مەن بۇل اقىلشىنى ايداپ شىعىپ، ءوزىمنىڭ ويعا العانىمدى ىستەي بەرەر ەدىم. سولاي بولىپ تا كەلەدى.
— سولاي، سولاي، — ۆاگانوۆ مويىندادى. — مۇنىڭ دۇرىس. جارايدى، سولاي-اق بولسىن،ول ورنىنان تۇردى. پوپوۆ تا تۇرەگەلدى. قوش، پاۆەل. — مەنىڭشە، ولار ارىزىن قايتىپ الادى. تەك سەن الگى...
— جوق، ويباي، الاڭ بولماڭىز، ۆاگانوۆ جولداس! — پوپوۆ ۋادە بەردى. — ول جاعى ەندى قايتالانبايدى، ۋادە بەرەمىن. ەسۋاستىق قوي ول. — ولاردى قاعىپ-سوققاننان نە پايدا؟ ۇيالسا وزدەرى ۇيالسىن. داۋ-جانجال شىعارعانىم ءۇشىن ءوزىم دە ۇيالىپ ءجۇرمىن. جۇرگەن ءتۇرىم مىناۋ، پالە-جالا قۋىپ —بۇل ۇيات ەمەي نە؟
— جارايدى، cay بول
— قوش، cay بولىڭىز.
پوپوۆ ەسىكتەن شىعىسىمەن ۆاگانوۆ ۇستەل باسىنا وتىرا قالىپ، جازۋعا كىرىستى. ول پوپوۆپەن سويلەسىپ وتىرعان كەزىندە-اق مايياعا مىناداي جەدەلحات جولداماق بولعاندى:
"كەل. مەندە باسپانا جوق. بارىمدى وزىممەن بىرگە ارقالاپ ءجۇرمىن. قارسى الامىن. گەورگيي".
ول وسىلاي دەپ جازدى... وقىپ شىقتى. وسى سياقتى تاۋىپ ايتىلعان سوزدەرگە قاراپ وتىرىپ باياعى "تارتامىن گارمون قىزىعا..." اۋەنىن ىسقىرا اندەتتى. قاعازدى بابىمەن بولشەكتەپ جىرتىپ، سەبەتكە اپارىپ سالدى. سەبەتكە تونە قاراپ ءبىراز تۇردى... تىنىمىن تاپقان مەڭىرەۋ تىنىشتىق جانىن جاي تاپتىرعانداي ەشقانداي كۇيىنىش تە، قامىتۋ دا جوق. ءبىراق ول بۇگىن جۇمىس ىستەي الماستاي دا ەدى. ۆاگانوۆ ۇستەل باسىنا كەلدى دە، ۇلكەن قاعازدىڭ بويىنا ءىرى ارىپتەرمەن: "سىرقاتپىن. ۇيگە كەتتىم" دەپ جازدى.
قىزمەتتەستەرىنىڭ بىرەۋ-مىرەۋىمەن جۇزدەسىپ سويلەسۋگە دە بۇگىن مۇرشاسى جوق. ول ۇيىنە قايتتى. جول-جونەكەي ىڭىلداپ اندەتىپ كەلە جاتتى:
مەن وينايمىن سىرنايىمدى،
تىڭدايدى جۇرت مۇنى دا.
تۋعان كۇنىڭ امال قانشا،
ءبىر-اق رەت جىلىنا!
كۇن جاقسى ەدى ىستىق ەمەس، جايماشۋاق، جىلى. شاڭتوزاڭسىز، جازدىڭ العاش باستالعان شاعى. ءالى دە بولسا ءوسىپ جەتىلە قويماعان كوكورىمدەردىڭ ءبىرى جەر استىنان تىرشىلىككە كەرەكتى ءنارلى شىرىن تارتىپ اينالانى گۇل جايناتىپ تۇرسا، ءبىرى جاڭا عانا بۇر جارا باستاعان، ەندى ءبىرى جاڭا عانا گۇلدەپ بولعان. ال گۇلدەرى ۇشقان جەرلەردە جۇپ-جۇمساق جاندى ءتۇيىن بولاشاق ءدان پايدا بولعان. جانعا راقات، اياۋلى شاڭ! كۇننىڭ قىسقارا باستاعانى دا ۋايىم ەمەس، بۇگىنگى كۇننىڭ ءوزى دە جاڭا باستالدى.
ۆاگانوۆ پوشتاعا قاراي بۇرىلدى. كەلدى. تەسىكتەن جەدەلحات بلانكاسىن الدى دا، ۇستىنە سيا توگىلىپ اپتەر-تاپتەرى شىققان كىشكەنتاي ۇستەلدىڭ شەتىن الا وتىرىپ، ماييانىڭ مەكەن-جايىن جازدى. ءسوز جازاتىن قاعاز سىزىعى ۇستىنە قالامۇشىن توندىرە ۇستاپ، ءبىراز تۇردى دا... "كەل!" دەپ جازدى.
بۇدان سوڭ وسى ءبىر جۇرەك سىزداتار سوزگە تەسىلە قاراپ، ۇزاق تۇرىپ قالدى. ءبىر مەزەتتە بلانكانى الىپ ۋماجداپ-ۋماجداپ سەبەتكە اتتى.
— نەگە اينىدىڭىز؟ — دەپ سۇرادى تەلەگرافتاعى ايەل
— تۇراعىن ۇمىتىپپىن، — ۆاگانوۆ وتىرىك ايتا سالدى. دالاعا شىقتى دا سول بەتىمەن الاڭسىز ۇيىنە قايتتى.
"وتىرىك ايتۋدى دا ۇيرەنىپپىز! — دەدى ول، مۇنى ءوزى ەمەس، باسقا بىرەۋ ايتقانداي-اق، بويىن اۋلاق سالىپ،بەت-اۋزىم شىلپ ەتسە نە دەيسىڭ".
دالادا پىشەن ءيىسى شىعا قويماعان، ءشوپ شابۋ ءالى باستالعان جوق-تى.
You Might Also Like
-
دەمالىپ قايتۋ ءۇشىن ايەلى مەن قىزىن ەرتىپ اگافيا جۋراۆليەۆا كەمپىرگە بالاسى كونستانتين يۆانوۆيچ كەلدى.
