جاستىق كەشۋى
I
جاستىق جىلداردىڭ اۋمالى-توكپەلى، بەيجاي كۇندەرى — ەلەۋسىز ءبىر دۇنيە. مەنىڭ كوزىمە جاستىق شاقتىڭ تەك قانا جىلى شۋاقتى، تاماشا كەزەڭدەرى ەلەستەيدى. بەيكۇنا بالالىق، شاقتىڭ ەبەدەيسىز، ءساتسىز ءھام بەيمازا كۇندەرىنىڭ ءوزىن مەن دايىن تۇرعان باقىتقا ەشقاشاندا ايىرباستاماعان بولار ەدىم...
مىڭ توعىز ءجۇز قىرىق ەكىنشى جىلدىڭ اۋىر ايلارى ءىلبىپ ءوتىپ جاتتى. سوعىس جىلدارىنىڭ قىتىمىر، كوڭىلسىز كۇندەرى وكپەگە تۇسكەن قۇرتتاي تىرشىلىكتىڭ اجارىن العان. انشەيىندە بۋداقتاپ تۇراتىن اۋىل وتتارى بۇل كۇندەرى جالقاۋ كولەڭدەيدى، ءسونىپ بارا جاتقانعا ۇقسايدى. اربالاردىڭ دوڭعالاعى قيرالاڭداپ جولدىڭ ىستىق شاڭىن اسپانعا كوتەرەدى. وعان جەگىلگەن ارىق اتتار اياقتارىن سىلبىر باسىپ، جۇرە ۇيىقتايدى. مايدانعا كەتكەن ەرەسەكتەردىڭ اۋىر كەتپەنى جاس وسپىرىمدەردىڭ يىعىنا باتتى. ءبىرى تارى سۋىرىپ، ءبىرى ماقتا باپتاپ، اركىم ءوز ىسىمەن ابىگەر. ەسىك-تەرەزەسى اڭعال-ساڭعال يەسىز مەكتەپتى كولەڭكەلەپ سيىرلار تۇر.
كوشە بويلاپ جۇرە قالساڭىز، كوڭىلسىز جايتتەرگە تاپ بولاسىز: قىر-قىر ەتكەن قول ديىرمەننىڭ مىلقاۋ ءۇنى، كەلى-كەلساپتىڭ تاق-تۇق ەتكەن قاتقىل داۋسى قازان باسىنىڭ، جومارت داستارقاننىڭ ءسانىن كەتىرىپ، قالىڭ اۋىل-ايماقتى قۇلازىتىپ جىبەرگەن. جۇرتتىڭ قورەگى شاي مەن جۇگەرى تالقان، قارا تەنتەك، قالا بەردى بىلامىق...
كولحوز كلۋبىندا ءجيى-جيى بولىپ تۇراتىن كومسومول جينالىسى، ماجىلىس-كەڭەس ويىن-ساۋىق ءبىرجولا تىيىلدى. ايلى تۇندە سىزىلا شىعاتىن جاستار اۋەزى بۇل كۇندە ەستىلمەيدى. جاستىقتىڭ ءومىرشىل داۋسىن، ماحاببات ءانىن اسپانداعى جۇلدىزدار دا ساعىنعان ءتارىزدى.
كارى-قۇرتاڭ، بالا-شاعا ەككەن ەگىندەر دە ماردىمسىز. تىربىق جۇگەرىلەر سارعايىپ، اۋرۋ بالاداي كۇنباعىستاردىڭ سيراعى ءدىرىل قاعادى. سيرەك شىققان قوزانى قۇماي باسقان. اينەگى سىنعان تەرەزەنىڭ كوزدەرىن كەيبىرەۋلەر ەسكى شاپانمەن تىعىنداعان. كەشكى مەزگىلدە ءاربىر تەرەزەدەن پاپيروستىڭ شوعىنداي ءالجۋاز وتتار كورىنەدى. قوماعاي قاراڭعىلىق لەزدە ونى دا جۇتىپ قويادى. ەسىك الدىنداعى اعاش يتاياقتار جۋىندى قۇيىلماعاندىقتان كۇنگە قاقىراپ كەتكەن. دالادان سۋىر، كور تىشقان اۋلاپ، اشىققان يتتەر دە ءوز قامىنا كىرىسكەن.
كوكتەم شىعا كوك ءشوپ ۇستىندە جانتايىسىپ، ەسكى شەجىرە، توي-كوكپار جايلى اڭگىمە-دۇكەن قۇراتىن قاريالار توبى ەگىس دالاسىندا. ولاردىڭ عالامات قيمىل-ەكپىنى، كۇش-جىگەرى ءوز ۇلدارىمەن بىرگە قاندى مايدانعا شەرۋ تارتقانعا ۇقسايدى. العى شەپتە اتىلعان زەڭبىرەكتىڭ قورقىنىشتى ءۇنى بۇل اۋىلعا دا جەتىپ جاتتى. قيان-كەسكى ۇرىستاردا جاۋىنگەردىڭ كەۋدەسىنە قادالعان وق بۇل اۋىلدىڭ دا كەۋدەسىنە قادالعان سەكىلدى. «نەمىس فاشيست باسقىنشىلارىمەن كەسكىلەسكەن شايقاستا ءسىزدىڭ سۇيىكتى ۇلىڭىز ەرلىكپەن قازا تاپتى!».. دەگەن ازالى حابار تالاي انانى، تالاي اتانى «اھ» ۇرعىزدى. «ءسىزدىڭ، ەرىڭىز»... دەگەن سۋىق ءسوز تالاي جەسىردى زارلاتتى. بەسىكتەگى بوبەكتەردى جەتىم ەتىپ قالدىردى...
دەگەنمەن ءومىردىڭ وزىنە ءتان ازاپ-بەينەتى، سىباعالى مۇڭى، وزىنە جاراستى كۇلكىسى بار ەمەس پە؟! كوز جاسى مەن قۋانىشى ارالاس تىرشىلىك اقىرىن سۇيرەتىلىپ وتە بەردى. جۇرەگىن شەر باسقان حالىق ەڭسەسىن كوتەرىپ، كەتپەنىن نىعارلاي ۇستادى. ۇلى وتانعا ۇلكەن ءقاۋىپ ءتونىپ وتىرعاندىعىن مىقتاپ سەزىندى. جاۋدىڭ وسال ەمەس ەكەندىگىن دە بايقادى. تاۋەكەلگە بەل بايلاپ، قايراتقا مىنگەن قاتىن-قالاش، كەمپىر-شال، كۇنى-تۇنى ايانباي ەڭبەك ەتتى. ورىنسىز كۇيرەكتىكتەن، ابىروي اپەرمەيتىن اسالدىقتان بەزىنىپ، اقىل توقتاتىپ، كۇش-جىگەر جينادى. مايدانداعى ۇلدارىنىڭ جەڭىسپەن ورالۋىن سارعايا كۇتتى. وسى ءبىر كىشكەنتاي اۋىلدا، ءاربىر ۇيدە، ءاربىر جۇرەكتە ءۇمىتتىڭ ۇلكەن وتى جانىپ تۇردى.
II
وڭتۇستىكتىڭ شۋاقتى، اشىق كوكتەمى.
قالىڭ توڭ استىندا قىسىمەن قۇرىسىپ جاتقان قوڭىر جەر مارت ايىنىڭ باسىندا-اق، كۇلگە اۋناعان شۇبار تاۋىقتاي ءدۇر سىلكىندى. جەر-دۇنيە بۋسانىپ، قىلتيعان كوك شوپتەر جاپىراق، جايىپ، جەردىڭ جالاڭاش قىرتىسىن جاسىردى، سۋعا سالعان داندەي بورتىنە باستاعان جۇمساق جەر قوڭىنا سوقانىڭ بولات تىستەرى بويلادى.
اسپان كوكپەڭبەك. قىر جاسىل. جىرتىلعان ەگىستىك قوڭىر.
قىزىل تۇمسىق، ۇزىن تىرسەك، الا قانات دەگەلەكتەر ءماز-مايرام بوپ، تۇت باسىندا سىقىلىق اتادى. دەگەلەكتىڭ تاعاراداي ۇياسىن اينالسوقتاي پىرىلداپ ۇشقان سارى شىمشىقتار، سۋ بويىندا جورعالاعان ناۋىرىزكوكتەر — ءبارى دە جاڭا تۇسكەن جاس كوكتەمنىڭ حابارشىسى. الاي-تۇلەي، كول-كوسىر جاۋىننان كەيىن جاپىرلاي اشىلعان دالا قىزعالداقتارى — ارۋ كوكتەمنىڭ بەتىنە ويناپ شىققان القىزىل قان سيپاتتاس.
ءدال وسى ءبىر مەزگىلدە ءجۇرىپ جاتقان سوعىستىڭ قيامەت دۇربەلەڭى تابيعاتتىڭ بۇل سۇلۋلىعىنا ەشبىر اسەرىن تيگىزبەگەن ءتارىزدى. شىركىن، تابيعاتتىڭ ءباز-باياعى، سول ءبىر كەرەمەت سۇلۋ قالپى!
كۇرەڭ جابىنى تەپەڭدەتىپ كەلەم. الا قورجىنىمنىڭ ەكى باسىندا ەكى بيدون. اتىم جايسىز جورتاقتاسا سالدىر-گۇلدىر ەتىپ، اۋىل يتتەرىن ابالاندىرىپ، ىيۋ-قيۋ ابىگەرگە تۇسىرەدى. مەنىڭ توبەمدى كورسە بولدى، «مايشى بالا كەلە جاتىر»،— دەپ ايەلدەر توبى ءدۇر ەتە قالادى.
قۇربان شالدىڭ ۇيىنە بۇرىلدىم. قۇرەكەڭنىڭ كەمپىرى — تاتتىگۇل جۇگەرى قۋىرىپ جاتىر ەكەن. ىستىق قۇمعا جامباسى قىزعان جۇگەرى پاتىر-پۇتىر ەتىپ، ۇلكەن قازاننىڭ ەرنەۋىنەن ىتقىپ-ىتقىپ شىعادى. بۇرشاق سىقىلدى اپپاق بادىراقتى ىلميگەن ەكى بالا تەرىپ جەپ ءجۇر. كىندىگى شودىرايعان، جالاڭ بۇت كىشكەنتاي سارى بالانىڭ ەكى كوزى قازاندا. شەشەسىنىڭ كىر-كىر ەتەگىنە جارماسىپ، تاعات تاپپاي شىر-شىر ەتەدى.
كەلگەن شارۋامدى ايتىپ ەدىم، تاتتىگۇل اپاي ءبىر كۇرسىندى دە مۇڭىن شاقتى:
— سيىرىمىز الدەقاشان سۋالعان. سوڭعى كەزدە ءبىر كەسە ءسۇت بەرەتىن-دى، ونى دا قويدى. بەدىرەيىپ ماڭىنا جولاتپايدى. ەندىگى ەرمەگىمىز كوك ەشكى. ونىڭ ءسۇتى دە ماردىمسىز. سىرشاي قىپ ىشۋگە زورعا جەتەدى. جانۋار بيىل ءتورت لاق تۋعان عوي، سولاردان ءسۇت ارتىلادى دەيسىڭ بە؟ جالعىز سيىردىڭ قاتىق-سۇزبەسىنەن قانت-شايلىق ناپاقا ءتۇسىپ تۇراتىن-دى، ونى دا قۋداي كوپ كوردى. اس قاتىقتان قاعىلدىق. ءۇندى شايى بىلاي تۇرسىن، الما شايعا دا قولىمىز جەتپەيدى. جيەنجان-اۋ، كولحوزدىڭ گەداباي اتشوتى ءبىتتى مە؟ اۋانىستان ارتىلعان ەڭبەككۇنىمىزگە ەشنارسە بەرە مە، جوق پا؟..
الگى جالاڭ بۇت سارى بالا وشاق ماڭىنا شاشىراپ تۇسكەن جۇگەرىنى مىسە تۇتپاي، قولىن قازانعا سالا باستاپ ەدى، شەشەسى بايبالام ساپ، وجاۋ الا ۇمتىلدى.
— قازانعا ءتۇسىپ ولەمىسىڭ، اشقاراق سورلى نەمە؟!
كوڭىلسىز وقيعانىڭ كۋاسى بولعىم كەلمەي، مەن قايتۋعا ىڭعايلانا باستاپ ەم، تاتتىگۇل اپاي ءسوزىن جالعاستىرا جونەلدى:
— ءوزىڭ بىلەسىڭ، جيەنجان، ۇلكەن ۇلىم جاراقاتتانىپ، سارىات دەگەن قالادا كەسپەتالدا جاتىر. سو قالا قازاقستانعا جاقىن دەيدى، شالىما «بارىپ كەل»،— دەپ ەم، مىڭقىلداپ كونبەدى. و سورلىنىڭ دا كۇزەتتەن قولى بوسامايدى. اتىڭ وشكىر گيتلەر سالدى عوي لاڭدى. تەزىرەك كوزى جوعالسا ەكەن سو نايساپتىڭ!..
وسىدان ەكى اي بۇرىن مەن جەتى جىلدىق مەكتەپتە وقيتىن ەدىم. بۇل كاسىپكە كوشۋىمە مىناداي سەبەپتەر بولدى: اكەم ماگنيتوگورسك! قالاسىنا قارا جۇمىس ىستەۋگە كەتتى. ونىڭ ىزىنشە كەنجە اعام — الماس تا مايدانعا اتتاندى. ول اتتاناردا ماعان مىنا ءبىر جايتتەردى ەسكەرتكەن-دى.
— ەلجاس تورەم، وسى سەميانىڭ باسى-كوزى ەندى سەن بولاسىڭ. اپامنىڭ سىرقات ەكەنى وزىڭە ايان. سوندىقتان وقۋىڭدى ۋاقىتشا تاستا دا، مەنىڭ مىنا الا قورجىنىم مەن ەكى بيدونىمدى قابىلداپ ال... كۇرەڭ جابىنىڭ باسىن بوس قويا بەرسەڭ ، ول ءوزى بىلەدى قاي ۇيگە كىرەرىن... تاعى ءبىر ايتار اقىلىم— سىپايىگەرشىلىكتى ۇمىتپا! حالىقتى رەنجىتپە. ءوز ىسىڭە ءادىل بول!
سودان بەرى قاراي «مايشى بالا» اتاندىم. ءا دەگەندە ۇيالىڭقىراپ ءجۇردىم دە ۇيرەنىپ كەتتىم. الدىمەن توركوز شىت كويلەگىمنىڭ ومىراۋى، سوسىن جەڭدەرى مايلاندى. ەكى-ۇش، اپتادان كەيىن-اق كەپكامنىڭ كۇڭقاعارى قارال باستادى. ماي سىڭگەن ءبوز شالبارىمنىڭ بالاعى تەڭبىل-تەڭبىل بوپ، شاڭ اتاۋلىنىڭ ءبارىن وزىنە جيىپ الدى. «ءۇش تانكيست» «ەگەر ەرتەڭ سوعىس بولسا» ولەڭدەرىنىڭ ءسوزىن بىلمەسەم دە، وزىمشە ىڭىرسىپ، ءانىن ايتقان بولام قىزا-قىزا قاتتى-قاتتى ىسقىرىپ جىبەرگەنىمدە استىمداعى كۇرەڭ جابىنىڭ قۇلاعى ەلەڭ ەتە قالادى. وسى كوڭىلدىلىگىمە قاراعاندا، ەپتەپ وڭەشىم دە مايلانىپ قالعان-اۋ، دەپ ويلايمىن!..
تاتتىگۇل اپايدىڭ ۇيىنەن شىققان سوڭ، قارا مولدانىڭ شارباعىنىڭ ات باسىن تىرەدىم. ءبىر ساتتە قورا ىشىنەن ايقاي-شۋ ەستىدىم، تاجىگۇل جەڭگەي قولىنا ايىر الىپ، ەسەكتەي الاي مويناق توبەتتى تىرقىراتىپ قۋىپ ءجۇر. ءيتتىڭ باسىنا ۇلكەن قىزىل قاۋاق كەپتەلىپ قالىپتى. ول قاشىپ قۇتىلاتىن باعىتتى باعدارلاي الماي، شىرق كوبەلەك اينالادى. ارقاسىنا تاياق باتقان سايىن جان ساۋعالاپ، شارق ۇرادى. تەمىر ايىر ءدوپ تيسە كەرەك، ءبىر كەزدە قىزىل قاۋاق قاق ءبولىندى. قاۋاقتىڭ اۋىز جاعى يت موينىندا كەتتى. سول ءبىر زامات قويۋ ايرانعا مالىنعان ءيتتىڭ الا-قۇلا تۇمسىعى كورىندى. اپ-ساتتە جان-جاعىن باعدارلاپ العان اككى توبەت شارباقتىڭ تەسىگىنە زىپ بەردى دە، اشىق سۇدىگەرمەن زىتا جونەلدى.
تاجىگۇل ەنتىگە دەم الىپ، قولىنداعى قيسىق ساپتى ايىرىن سۇيرەتىپ، الگى الا مويناق توبەتتى جەر-جەبىرىنە جەتكىزە قارعاپ-سىلەپ، بەرمەن قاراي كەلە جاتتى.
— قاپ، قۇداي-اي!.. بالالارىمنىڭ اۋزىنان قاعىپ، ءبىر تاۋلىك جيناعان قاتىعىمدى تاپا تالتۇستە ءىشتى دە كەتتى-اۋ، جالماۋىز يت!.. بۇيرەكتەي بوپ ۇيىعان ايران ەدى. وبالداعى-اي، وبالداعى-اي!..
بۇل ءۇيدىڭ ەكى ساۋىندى سيىرى بار. باسقالاردان گورى اۋقاتتى تۇرادى. سەميا باسى — قارا مولدا كوك ەسەگىن جورتاقتاتىپ، ەل قىدىرۋمەن كۇنىن وتكىزەدى. ولگەندەرگە قۇران وقىپ، ۇيلەنگەن جاستاردىڭ نەكەسىن قيىپ، وپ-وڭاي ناپاقا تاباتىن ەتى ءتىرى، ىلدىم-جىلدىم كىسى. ءار اۋىلدىڭ ءبىر تەنتەگى بار دەمەكشى، قارا مولدا — وسى اۋىلدىڭ يمامى.
تاجىگۇل جەڭگەي مەنى كورمەگەنسىپ، اباجاداي قىزعىلت كۇبىنى كۇمپ-كۇمپ پىسە بەردى. كوگىلدىر شىت كويلەگىنىڭ ەتەگى ىشقىرلىعىنا قىستىرىلعان. مەن جاققا كوزىن الارتا قارايدى. اۋزى سىلپىلداپ، وزىنشە كۇڭك-كۇڭك سويلەپ، ماعان ەستىرتە بىلاي دەپ سوقتى:
— وسى ءبىر بالادان-اق كۇيدىم-اۋ! تەمىر بوشكەسىن داڭعىرلاتىپ جەتىپ كەلەدى دە تۇرادى. بەرەكەمىز قاشتى عوي، تۇگە! سۇمىرەيىن ەل كەزگەنشە، قولىنا كەتپەن الىپ، ەركەك ادامعا ءتان جۇمىس اتقارماي ما ەكەن؟!
اپ-ادەمى اۋىزدان شىققان ناقۇرىس سوزگە جۇرەگىم ءتۇيىلىپ قالدى. قاسقىر كورگەن قوزىداي، بەيكۇنا بالا سەزىم ۇركە شەگىنىس جاسادى. تاس ءتۇيىلىپ، اتىلعالى تۇرعان اشۋ-ىزا تۇلا بويىمنىڭ قالشىلى ارقىلى ءبىرتىن-بىرتىن قارا بۇلتتاي ىدىراي باستادى. جۇمساق مىقىندى وسقالى تۇرعان ءۇش ورمەلى قامشىعا تۇتقيىلدان اقىلدى سابىر ارا ءتۇستى. مەن اتىمنىڭ باسىن شورت بۇردىم.
بۇدان كەيىن جولىم بولمادى. شىلعاۋبايدىڭ ۇيىنە كىرىپ ەم، ايەلى جاي-جاپسارىن ايتىپ، ءبىر ساعاتقا جۋىق بەزىلدەدى.
وزىڭە ءمالىم، بيىل قىس قاتتى بولدى عوي، قاراعىم. اينالدىرعان جالعىز سيىرىمىزعا ءشوپ تاۋىپ بەرە المادىق. جوڭىشقانىڭ ءبىر باۋى — بەس سوم! ونداي اقشا قايدان كەلسىن بىزگە؟ اقىرى، نە كەرەك، پىشاققا ءىلىندى جانۋار. ەتى دە كوك باقا ەكەن، سورپا-سۋعا زورعا جارادى... الگى الا ەشكىمىز تۋىپ ەدى.
كەشە لاعى ەمىپ قويىپتى. جۇدىرىقتاي لاق، قالىڭ ماتادان تىگىلگەن جەلىنقاپتى شايناپ تەسىپ جىبەرىپتى... ءسويتىپ، مىنە بۇگىن سۇتتەن قاعىلدىق. قۇر سۋ ءىشىپ وتىرعانىمىزدىڭ ءمانىسى دە سول، شىراعىم... سوگە جامانداما، تورەم، بار بولسا، سەنەن ايايدى دەيسىڭ بە؟..
راسىندا دا كولحوزشىلاردىڭ ءال-تۇرمىسى اناۋ ايتقانداي ەمەس-تى. شايتان شىراقتاي قىلپ-قىلپ ەتىپ وتىرعان ايتەۋىر ءبىر ولمەس تىرلىك. قاندى سوعىستىڭ اۋىرتپالىعى الىستاعى مومىن اۋىلدىڭ دا جۇرەگىن سىزداتتى. «ءسىزدىڭ ۇلىڭىز ەرلىكپەن...» دەگەن سۋىق حابار كۇن سايىن ەستىلىپ جاتتى. سوڭعى كەزدە «وي باۋىرىمداعان» زارلى داۋىس انا جەردەن ءبىر، مىنا جەردەن ءبىر تام-تۇمداپ، ءجيى-جيى ەستىلە باستادى. مايداننان كەلگەن قارا دا قايىرىمسىز قاعاز تالايلاردى جىلاتىپ، سىقتاتتى. كوزدەن دومالاعان ىستىق جاس تۇلا بويدى مۇزداتىپ، كەۋدەگە وق بولىپ قادالادى. كۇڭىرەنىپ وتىرعان ازالى ۇيگە «ماي تولەڭىز»،– دەپ كىرىپ بارۋدىڭ ءوزى – ۇلكەن مەحنات. ءار ادامنىڭ مىنەز-قۇلقى ءار قيلى. ءبىرى اق كوڭىل، ءبىرى داۋكەس. ءبىرى سىپايى، ءبىرى قاتال. بارىمەن بىردەي ورتاق ءتىل تابىسىپ، مامىلەگە كەلە بەرۋ قيىن-اق. ونسىز دا جان كۇيزەلىسىنە ۇشىراعان شارۋاگەرلەر كەيدە كوڭىلگە قاياۋ دا سالادى. امال بار ما؟ قىزمەتتىڭ اتى – قىزمەت!
كەيدە مەن وزىمە قاتتى رەنجيمىن. كەيبىر قىلىقتارىمدى ۇناتپايمىن. ماسەلەن بىرەۋمەن سويلەسكەندە سىزىلىپ تۇرىپ الۋ، اسا جۇمساق سويلەۋ، از سويلەپ، از قيمىل جاساۋ، ءحالى مۇشكىل ادامدى مۇسىركەۋ، وي دۇنيەسىنە شەكتەن تىس بەرىلۋ... وزىمە ءتان تابيعي وسى ءبىر جايتتەردى بىلە تۇرسام دا، استە ءبىر ارىلا المادىم. مەنىڭ مىنا قىزمەتىمە العىرلىق، وجەتتىك تىم قاجەت-اق سياقتى. مەنىڭ اسكەرگە كەتكەن اعالارىم البىرت، قايسار، شەتىنەن قاسقىر جىگىتتەر ەدى. سوندىقتان عوي قازەكەڭنىڭ: «بالام پىسىق»،— دەپ كورشى-قولاڭعا ماقتاناتىنى.
«شىج» ەتپەسى تاۋسىلىپ، وڭەشى قۋراپ وتىرعان جۇرت تۇرمىس ءحالىنىڭ ءمان-جايىن ايتىپ، مۇڭىن شاعادى. حالىق دەگەن شەشەن عوي! تىڭداپ تۇرساڭ — ءبارىنىڭ دە ءسوزى ءجون. ەرىكسىز يلاناسىڭ. كوبىك شاشقان اساۋ وزەن كەرى قاراي اقپاسقا بولار. سو تۇرعىلاس سەبەپتى نارسەگە قاتالدىق وتپەيدى ەكەن. شىركىن، كەلىسىم-ماملەگە نە جەتسىن؟!
باتىس جاقتىڭ قاباعى تۇيىلە باستادى. اق جاڭبىردىڭ ۇزىن، قيسىق سيراقتارى جەر تەپكىلەپ تۇر. قارا بۇلتتىڭ ءار جاعىنان «مەن مۇندالاپ» كۇننىڭ بولىمسىز ساۋلەسى عانا كورىنەدى. مەن اتىمدى شاۋجايلاپ، اسىعا ءجۇرىپ كەلەم. كۇنى بويى جۇزدەگەن ۇيگە كىرىپ، جۇزدەگەن ادام جۇرەگىنىڭ مىڭداعان سۇرلەنگەن سىرىن ەستىدىم. قانشاما ايتىلعان اقيقات ارىز، قانشاما شارۋاگەر مۇڭى تابانىما قادالعان شوڭگەدەي جانىمدى جەپ بارادى. ولاردىڭ ايانىشتى ءۇنى قۇلاعىمنان كەتەر ەمەس. ولاردىڭ ەڭبەككەر بەينەسى كوز الدىمدا. قورجىنىمداعى ايلاپ جيناعان سارى ماي — حالىق جۇرەگىنىڭ ءبىر بولشەگى سىقىلدى. مەن ونى ءقادىر تۇتامىن. توكپەي-شاشپاي «ماسلو-پرومعا» تاپسىرۋىم كەرەك.
كۇرەڭ جابىنى قامشىلاپ كەلەم. مىنە اۋدان ورتالىعىنا دا ءىلىندىم. شەتكى ۇيلەردىڭ يتتەرى ۇرە باستادى. جورتىپ كەلە جاتقان استىمداعى اتىم الدەنەدەن ۇركىپ، كىلت توقتاي قالعاندا، مەن ۇستىنەن قالپاقتاي ۇشىپ ءتۇستىم. ەسىمنەن تانىپ بىرەر مينۋت جاتىپ الدىم. سول جاتقاننان جاتا بەرەر مە ەدىم، الدە قايتەر ەدىم، ەگەر جاس سابيلەردىڭ ءۇنى قۇلاعىما كەلمەگەندە. ولار ءوزارا اڭگىمەلەسىپ وتىر-اۋ، دەپ جورامالدايمىن. ءبىرى تۇرىپ: «ءبىزدىڭ ۇيدە ماي كوپ»،— دەيدى. ال، ەكىنشى قىز بالانىڭ داۋسى: «ءبىزدىڭ مايىمىز جوق»،— دەيدى. الگى ۇل بالا وجەتتەنىپ: «وندا سەن مىنا بيدوندى ۇيىڭە كوتەرىپ اپار»،— دەيدى. ەكىنشىسى: «اعام ويانىپ كەتسە ۇرسادى عوي!»، دەپ جاۋاپ قاتتى. «ءوي، قورقاق»،— دەپ، مازاقتادى ونى ەر بالا. ماسەلە سارى ماي جونىندە بولعان سوڭ، ەسىمدى بىرتىندەپ جيا باستادىم. وڭ جامباسىم قاقساپ اۋىرادى. باسىمدى كوتەرەيىن دەسەم، ءتىپتى، مۇرشام كەلمەيدى. ونە بويىم سىرقىراپ تالىقسىپ بارام. ەپتەپ كوزىمدى اشتىم؛ جۇگەنىن اياعىمەن باسىپ كۇرەڭ جابى تۇر جول ۇستىندە مۇلگىپ. جول شەتىندەگى ارىق ىشىندە ءبىر بيدونىم جاتىر اقتارىلىپ. ەكىنشى بيدونىمنىڭ قاقپاعى اشىلماپتى. ىشىندەگى دۇنيەسى ايتەۋىر امان-ەسەن. الگى اقتارىلعان بيدوننىڭ قاسىندا ەكى ءبۇلدىرشىن وتىر. اۋزى-باستارى ساتالاق-ساتالاق. توگىلگەن مايعا ساۋساقتارىنىڭ ءىزى ءتۇسىپتى. بىلەكتەرىنەن تەمەن قاراي اققان مايدى جالاپ-جالاپ قويادى. ەكەۋىنىڭ دە ەش نارسەمەن ءىسى جوق، كوكەسىنىڭ تويىندا وتىرعانداي — ماز-مەيرام. مەن باسىمدى ازەر- مازەر كوتەردىم. «ءاي!»— دەپ داۋسىمدى قاتتىراق شىعاردىم. ەكى بالانىڭ كوزى بادىرايىپ كەتتى. ورىندارىنان تۇرىپ، ۇيلەرىنە قاراي زىتا جونەلدى.
مەن ەڭبەك ءقادىرىن العاشقى رەت سەزىندىم. زايا كەتكەن ەسىل ەڭبەگىمە كۇيىنىپ، تۇڭعىش رەت سولقىلداپ تۇرىپ ەركىن جىلادىم. بۇل ساتتە مىڭداعان ادام جۇزىمە قاراسا دا ۇيالمايتىن ەدىم. يا، يا ۇيالمايتىن ەدىم! بۇل جىلاۋ — شىن جىلاۋ! كول-كوسىر اقتارىلعان سارى مايداي، ومىراۋىمدى ىستىق جاس جاۋىپ كەتتى...
وسى ءبىر كوڭىلسىز وقيعادان كەيىن مەن كۇرەڭ جابىمەن، الا قورجىنمەن جانە... «ءۇش تانكيست» ولەڭىمەن ءبىرجولا قوش ايتىستىم...
III
ناۋقان كەزى. جۇمىس قولى جەتىسپەيدى. سەلتەڭدەپ جۇرە بەرۋ، مۇندايدا تىم ىڭعايسىز-اق. اپاممەن اقىلداسىپ، كولحوزدىڭ ءبىر قورا قويىن قابىلداپ الدىم. ەندى مەن «قويشى بالا» اتاندىم. الايدا، قوي باعۋ دا وڭاي جۇمىس ەمەس ەكەن. انشىگە داۋىس قانداي قاجەت بولسا، شوپانعا دا داۋىس دەگەن سونشالىقتى قاجەت. داۋسىمنىڭ جۋان بولماعانىنا قاتتى وكىندىم. «ىررىت!» دەگەنىمدە، بۇكىل بەل-بەلەس، كەڭ شاتقال، تاۋلى ولكە جاڭعىرىعىپ كەتسە، شىركىن!.. مايشى بوپ جۇرگەنىمدە بوستان-بوس ىسقىراتىنمىن. ال، بۇل جەردە ىسقىرىق تا كادەگە استى. شەبەر ىسقىرا بىلمەگەن شوپان، شوپان بوپ پا، ءتايىر-اي؟!
ساق بولماساڭىز، قوي ەكەڭ دە ميمىرت، ءونىمسىز جۇرىسپەن ءبىرتالاي جەرگە بارىپ قالادى ەكەن. مەن كىتاپتىڭ قىزىعىنا دەن قويا باستاعانىمدا، قويلارىم كوك ەگىسكە ءتۇسىپ كەتىپ، كولحوز قورىقشىسى قۇربان شالدان تالاي-تالاي كورەسىنى كوردىم-اۋ! «قويشىلىق قولىنان كەلمەيدى»،— دەپ، ول كولحوز باسقارماسىنا قايتا-قايتا شاعىم ايتىپ جۇرەتىن.
ءبىر كۇنى قويلارىمدى قايىرىپ تاستاپ، جاڭا ورىلعان پىشەن ۇستىندە كىتاپ وقىپ جاتىر ەدىم، جالاڭاش بالتىرىما سەگىز ورمەلى قامشى سارت ەتە قالدى. بۇرىلىپ قاراسام، كولحوز باستىعى مىرقى تايقىبايەۆ ەكەن. ەكى كەزى قىپ-قىزىل، جيرەن مۇرتى جىبىر-جىبىر ەتەدى.
— نەمەنە، اكەڭە قۇران ءتۇسىرىپ وتىرسىڭ با؟.. قويلارىڭ قوزانىڭ ىشىندە ءجۇر عوي، وڭباعان!..
جۇرەگىم سۋ ەتە قالدى. اكەمنەن كۇنى كەشە حات العانمىن. «ساۋ-سالاماتپىن»،—دەپ جازعان-دى. ال، مىناۋ نە كوكىپ تۇر ءوزى؟ قۇرانى نەسى؟..
باستىق قىرىقتاردى القىمداعان قايراتتى كىسى. سوعىس باستالعاندا مايدانعا كەتىپ، ىزىنشە ەلگە قايتا ورالدى. ول تۋرالى — «سول الاقانىن ءوز مىلتىقپەن اتىپ جاراقاتتاپتى» دەگەن سىبىس بۇكىل ارانشاعا تاراپ كەتكەن-دى. ونىڭ پىشىرباي قىرسىق سوزىنە ىزالانعان مەن، وسى ءبىر ءجايتتى بەتىنە باسىپ سالدىم.
— مەنىڭ اكەم ءسىز سياقتى قورقاق ەمەس،— دەپ ورنىمنان اتىپ تۇردىم.
مىرقىنىڭ ءجۇزى سۇرلانىپ كەتتى. بەت-اۋزى تۇتىگىپ، قالش-قالش ەتكەن بويى ماعان جاقىنداي ءتۇستى.
— بالا، اۋزىڭا ىقتيات بول، امەسە سوتتالىپ كەتەسىڭ!
ءبىزدىڭ اڭگىمەمىز وسىمەن ءبىتتى. باستىق اتىنا ءمىنىپ، جونەپ قالدى. كەلەسى كۇنى باسقارما شاقىرىپ جاتىر دەگەن سوڭ، كەڭسەگە بارسام، مىرەكەڭ جالعىز ءوزى وتىر ەكەن. ەسەپ-شوتتى قايتا-قايتا قاعىپ قويىپ، جەلكەسىن قاسيدى. الدەنەلەردىڭ ەسەبىنە جەتە الماي جاتقان ءتۇرى بار سىقىلدى. جيرەن مۇرتىن ساۋساعىمەن شيراتا ءتۇسىپ، قالىڭ ويعا باتادى.
سالەم بەرىپ، تاياۋ بارعامدا عانا ول مەنى بايقادى. ورىندىق ۇسىنىپ، ەلپەكتەپ جىلى امانداستى.
— ءيا، تورەم، ءحالىڭ جاقسى ما؟ قويلارىڭ كۇيلى مە؟ شەشەڭ بايعۇستىڭ «ساقيناسى» ۇستاعان جوق پا؟ قوش كەلىپسىڭ؟ جارايدى، جارايدى...
كەشەگى اڭگىمەدەن سوڭ مەن مۇنداي جاعدايدى كۇتپەگەن ەدىم. باستىعىمنىڭ كوتەرىڭكى كوڭىل كۇيىنە، اق جارقىن كەيپىنە تاڭ قالىپ، ءۇن-تۇنسىز وتىرمىن.
— تورەم، نەشىنشى كلاستى ءبىتىرىپ ەڭ؟
— جەتى جىلدىق ءبىلىمىم بار.
— وتە جاقسى!.. ءبىز سەنى وسىرمەكپىز. سەنى كولحوز اكتيۆتەرى قاتارىنا قوسپاقپىز. ياعني ادام ەتپەكپىز. ەرتەڭ بيداي وراعى باستالادى. بۇگىننەن باستاپ سەن قىرمانداعى استىق ەسەپشىسى بوپ تاعايىندالدىق. نەگىزگى مىندەتىڭ: كومبايننان بيداي قابىلدايسىڭ. مەملەكەتكە استىق تاپسىراسىڭ. ەپتەپ كولحوز قويماسىنا دا ءدان تۇسىرەسىڭ. شاۋقار اتتى ەرتتەپ ءمىنىپ ال. ەرتەڭ قىرمان باسىندا بول!.. قويلاردى قۇربان شالعا وتكىز...
مىرەكەڭنىڭ مىنا ءسوزى قاتتى ويلاندىردى. نە سەنەرىمدى، نە سەنبەسىمدى بىلمەي اڭىرىپ تۇرىپ قالدىم. قۇداي-اۋ، كەشە عانا ورىستە بەت جىرتىسىپ ايرىلىسپادىق پا؟ بۇل جاي انشەيىن تالكەگى بولار باسەكەڭنىڭ...
ەسەپشىلىك جۇمىس قولىمنان ءايبات كەلسە دە، ءبىر جاعىنان جۇرەگى قۇرىماعىر بەت باقتىرماي وتىر. ءبىزدىڭ جاقتىڭ قىز-كەلىنشەكتەرى ءازىلقوي، قىلجاقباس كەلەدى. كەيدە ويىنعا اينالدىرعانسىپ، تۇرپايى، وعاش ارەكەتتەر جاساي سالادى. وسىدان ەكى جىل بۇرىن تابەلشى بولىپ جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىمدە وڭشەڭ داۋكەس، ادۋىن كەلىنشەكتەر مەنى قاۋمالاپ قالماسى بار ما! نە قىلار ەكەن دەپ باقسام، ءما ساعان بەزگەلدەك، بىرەۋى بىلەگىن سىبانىپ جىبەرىپ، ىشقىرلىعىما قولىن سالىپ جاتىر.
— وسى قاينىمدى جۇرتتىڭ ءبارى «سۇندەتكە وتىرماعان» دەسەدى، كورەيىنشى، راس پا، وتىرىك پە؟..
سول ءبىر قاتەرلى شاقتا قايىس بەلدىگىمنىڭ ۇشىن قولىما وراپ الىپ «كەلىنشەكتەر قورشاۋىنان» ارەڭ بوسانعان جايىم بار. ەگەر بريگادير جىگىت كومەكتەسپەگەندە، ابدەن ماسقارا بولاتىن ەدىم.
وسى وقيعا ەسىمە ءتۇسىپ كەتتى دە:
— قالاي بولار ەكەن؟— دەپ، مىڭگىرلەدىم.
باسقارما قىزىنا سويلەدى:
— «قالاي بولارى» نەسى؟.. ءوي، ىنجىق نەمە!.. جۇرت العى شەپتە وتان ءۇشىن قان توگىسىپ جاتقاندا، ساعان جول بولسىن!.. مەن ەڭبەك مايدانىنداعى قولباسشىمىن. سەن سولداتسىڭ. بۇيىرامىن — باراسىڭ! شەشىم وسى. جونەل!..
ەندى بىردە انامنىڭ ايانىشتى ءحالى ەسىمە ءتۇستى. سول جىلدارى ءۇشىنشى بريگاداعا تابەلشى بولىپ ىستەپ جۇرگەن شاعىمدا، تۇسكى تاماق كەزىندە كولحوزشىلارعا گازەت وقىپ بەرۋ ءۇشىن ءىس باسىنا باردىم. جۇرتتىڭ ءبارى ءبىر داستارقاننان شاي ءىشىپ وتىر ەكەن. كوپشىلىكتەن ءبولىنىپ وعاش وتىرعان بىرەۋدى كەردىم. قاسىنا بارسام — مەنىڭ اپام — مىرزاقىز. الدىندا جۇگەرى تالقان. اۋزىنا ۋىستاپ-ۋىستاپ بۇرقىراتىپ قۇيادى دا ىزىنشە ىستىق شايدى ۇرتتاپ جىبەرەدى. مەنى كوردى دە:
— كەل، شىراعىم!— دەدى.
ماسەلەگە تۇسىنە قويدىم: جۇرتتىڭ ءبارى تۇسكى شايعا دەپ ۇيلەرىنەن تاندىرعا جاپقان نان الىپ شىققان ەكەن. اپام بايعۇس جۇگەرى تالقانىن كوپشىلىك داستارقانىنا سالۋعا ءتۇبى نامىستانسا كەرەك. جەكە وتىرىپ شاي ءىشۋىنىڭ ءمانىسى دە سول ەكەن. جوقشىلىقتىڭ ق ۇلى بولعان قايران اپام-اي!..
مەن قىرمانعا ەسەپشى بولسام، بۇكىل استىق مەنىڭ قولىمنان وتەدى. ءار ءداننىڭ ەسەبى مەنىڭ كىشكەنتاي الاقانىمدا تۇرادى. ول جەردە قول ەمەس، باس ىستەۋى كەرەك! تاۋ-تاۋ بولىپ ۇيىلگەن شىركىن، قىزىل بيداي-اي، ناعىز بايلىقتىڭ ءوزى ەمەس پە؟!.. ارينە، اپامنىڭ مۇشكىل تۇرمىسى دا وزگەرەدى؛ كۇن سايىن تاندىرعا نان جابادى. تاندىردان جاڭا شىققان ىستىق، قىزىل شىرايلى كۇلشەلەردى بەلىنە مىقتاپ ءتۇيىپ الىپ، جۇمىسقا ەرتەمەن باراتىن بولادى. انە سوندا مەنىڭ اپام بۋى بۇرقىراعان ىستىق ناندى جومارتتىقپەن ورتا داستارقانعا توگىپ كەپ تاستايدى!.. ۇيالىپ، نامىستانۋدىڭ ورنىنا جۇرتقا ماقتانىشپەن قاراماي ما، مەنىڭ اپام!..
IV
قىرمان باسىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىمە، مىنە، ءبىر جەتىدەي بولىپ تا قالدى. ەسەپشىمىن دەپ تارازى باسىندا شىرەنىپ تۇرۋعا ادام ۇيالادى ەكەن. كەز كەلگەن جۇمىسقا كيلىگە كەتەم؛ ماشينادان قىرمانعا ءدان ءتۇسىرىپ، ارباعا قاپ تيەۋشى دە ءوزىم. ۇلكەن قازاقى قاپتاردى قىز-قىرقىندارمەن قولداسقاندا، تالاي جۇمىر بىلەكتەرگە ۋىسىم تولدى-اۋ!.. قوڭىرقاي وڭدەس، تولىق قىز بىلەگىن بوساتقاننان كەيىن، شالداردىڭ قابارعان، قاتقان ساۋساقتارىن ۇستاۋعا مۇلدە زاۋقىم سوقپايتىن-دى. كومباين جۇرگىزۋشى جىگىتتەردى، قىرمان ەڭبەككەرلەرىن ءدامدى تاعاممەن، سالقىن سۋسىنمەن قامتاماسىز ەتەتىن دە ءوزىم. استىقتىڭ ىسىراپسىز جينالۋىنا، تالان-تاراجعا سالىنباۋىنا قىراعىلىقپەن باقىلاۋ جۇرگىزۋشى دە ءوزىم. مانساپ كىشكەنتاي بولسا دا، باستىق بولۋعا نە جەتسىن، شىركىن!..
قىزداردىڭ بىلەگىنە قىزىعىپ، ءا دەگەندە قاتتى ۇرىنىپ قالىپپىن. تۇلا بويىم سىرقىراپ تۇنىمەن ۇيىقتاي الماي ءجۇردىم. مويىن، يىق، بىلەك، بالتىرلارىم ءبىرتىن-بىرتىن زىرقىراۋىن دوعارىپ، ەڭبەك-اتامەن ىمىرا-سازدىعى ۇيلەسىپ، اينىماس اشىنا بوپ كەتتى.
كولحوز قويماشىسى — قورتىقباي دەگەن ءبىر كۇنى مەنەن استىق قابىلداپ الىپ جاتىپ، بىلاي دەدى:
— بۇگىن كومبايننان قانشا استىق قابىلدادىڭ؟
— ون بەس توننا.
— وردەرگە قانشا دەپ جازدىڭ؟
— ون بەس،— دەپ.
— نەمەنە، باسىڭدى جالماعالى ءجۇرسىڭ بە، سورلى بالا؟— دەپ كورتىقباي ماعان دۇرسە قويا بەردى.— ول ءونىمنىڭ جارتىسىنان كوبى سابان عوي، جازعان-اۋ! تازا بيداي دەپ سەن قالايشا قابىلداپ الاسىڭ؟ كەم دەگەندە سەن بەس تونناسىن شىعارىپ تاستاۋىڭ كەرەك. ەرتەڭگى كۇنى قىرمانداعى بيدايىڭ وردەرگە جازعانىڭمەن مەن بالانس جاساماسا قۇرىپ كەتەسىڭ!.. تاس تۇرمە دەگەنىڭ سول بولار، شىراعىم!..
ءجون ءسوز. مەن ساسايىن دەدىم. قىزداردىڭ جۇمىر بىلەگى دە كوز الدىمنان عايىپ بولا باستادى.
قورەكەڭ مەنىڭ ابىرجىعان ءتۇرىمدى كورىپ، قۋلانا كۇلىمسىرەپ، دەمەۋ بەرگەنسىپ كەسەك-كەسەك سوزدەر ايتىپ تاستادى.
— سەن بالا ساسپا! الدا ۋاقىت كوپ. ەرتەڭنەن باستاپ كومبايننان تۇسكەن ءونىمدى جارتىلاي قىسقارتىپ وتىر.
— قالايشا؟
— وتىز توننانى ون بەس توننا دەپ جازاسىڭ وردەرگە. قۋرايدىڭ ءدانى، تاس-توپىراق، ءشوپ-شالام... ۇعا بىلسەڭ، مۇنىڭ ءبارى وتحود!..
ول قۇلاعىما اقىرىن سىبىرلادى:
— قىرمانداعى ارتىق بيداي ءبىزدى تەسىپ شىقپايدى، بالا. مەنىڭ قويماما كۇن سايىن ارتىعىمەن اسىرىپ وتىر. قويماعا ءتۇستى دەگەنشە، قولعا ءتۇستى دەي بەر... تۇندەلەتىپ تاسىپ الامىز. تەك قانا ۇراڭدى تەرەڭىرەك قازعايسىڭ!..
ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالۋ دەگەن تۇبىندە وسى بولار.
قورتىقبايدىڭ الدىڭعى ەسكەرتپەسىنىڭ ءجونى بار سياقتى ەدى. ال كەيىنگى سوزدەرى ماعان ۇناڭقىرامادى. پالەدەن ساقتاندىرعانىن ماقۇل-اق دەيىن، ءبىراق كەيىنگى پىكىرىنە قوسىلا الماسپىن.
كەلەسى كۇنى قورەكەڭ مەنىمەن جىلى امانداستى. ول قىرمان سىرتىندا تۇرعان ماشينا كابيناسىنان ۇلكەن بۋما تۇيىنشەك الىپ جاتىپ:
— مىناۋ جەڭگەڭنىڭ ساعان دەگەن سالەمدەمەسى،— دەدى دە تۇيىنشەكتى ماعان قاراي ىسىردى.
مەن جەڭەشەمنىڭ سالەمدەمەسىن قۇشاقتاعان بويى جاتار باسپانامىز — شايلاعا كىردىم. اپىل-عۇپىل جىبەك ورامالدىڭ ءتۇيىنىن شەشىپ جىبەردىم. مىنە قىزىق، سۋ جاڭا كوستيۋم-شالبار! بوستون با، كوۆەركوت پا، ەزى؟!.. اق كويلەك گالستۋگىمەن... ءبىر تاقيا... قاپ-قارا جالتىلداق بوتينكاسى تاعى بار!.. جۇرەگىم جارىلىپ كەتە جازدادى. مۇنداي قىمبات كيىمدەردى ومىرىمدە ءبىرىنشى رەت كەرۋىم. قۋانىشىمدا شەك جوق. بۇل دۇنيەدە مەنەن باقىتتى ادام بار ما ەكەن، ءسىرا؟!
سول كۇننەن باستاپ قورەكەڭ ماعان دوس ادامداي بوپ كورىندى. مەن دە ودان قولىمنان كەلەر جاقسىلىعىمدى اياماسپىن. ونىڭ ايتقان اقىل-كەڭەسىن بۇلجىتپاي ورىنداي باستادىم. كومبايننان تۇسكەن بيدايدىڭ مارجانداي تازا بولمايتىنى قاق. قورەكەڭ دۇرىس ايتادى، ەلۋ پروسەنتىن شەگەرىپ تاستاۋ كەرەك. ءاي، قايدام، بۇل كوبىرەك بولار. ال، ۇشتەن ءبىرىن شىعىس ەتسەم؟.. مۇنىم — ناعىز دانىشپاندىق قوي دەپ ويلايمىن...
قارىن بولسا توق، قىرماندا وسىلاي ىستەپ جاتتىم. ەپتەپ ىسىلعان ءتۇرىم بار. قۋلانىپ تا بارام با، قالاي ءوزى؟.. كەشە «ءبىر قاپ ۇندى ءبىزدىڭ ۇيگە تاستاي سال»،— دەپ قورتىقبايعا دايىنداپ جىبەردىم. اپام بايعۇس «دوكەي بالامنىڭ سالەمدەمەسى»،— دەپ قۋانىپ تا قالعان شىعار. ءدال وسى ءسات، بالكىم، تاندىردى قىزدىرىپ، نان دا ءپىسىرىپ جاتقان بولار. اق نانعا ءبىر كەنەلەتىن بولدى-اۋ، ايتەۋىر! قارتايعاندا كورسىن اناشىم، ۇلىنىڭ كەرەمەتىن!.. ەگەر مەن ۇيدە بولسام، ەگىس دالاسىنا ءجۇرىپ بارا جاتقان اپاما: «ءبىر كۇلشە ەمەس، ونشاقتىسىن ال»،— دەر ەدىم. «ورتا داستارقانعا اياماي سال»،— دەر ەدىم. «جۇرتتىڭ كوزىنە ۇيالماي تىك قاراپ، كورسەت جومارتتىعىڭدى»،— دەر ەدىم. توقتا، تاعى نە ايتار ەدىم؟.. تالقانعا تۇيىلگەن قايران، انام-اي!..
«ءاربىر ءدان — جاۋعا وق!» «قىرماندا ءبىر دە ءدان قالماسىن!» ۇرانىمىز وسى. كۇنى-تۇنى مەملەكەتكە استىق تاپسىرىپ جاتىرمىز. كولىگىمىز ات-اربا. قالا بەردى تۇيە، وگىز، ەسەك.
تارازى باسى قىزۋ ەڭبەك. مارجانداي تاپ-تازا قىزىل بيداي لەزدە قاپقا قۇيىلادى. قامپىق قارىن الا قاپتاردىڭ اۋزىن بۇرمەلەپ، قىز-كەلىنشەكتەر كەندىر جىپپەن تىگىپ جاتىر. جۇمىر بىلەكتەردە كۇمىس بىلەزىكتەر جالت-جۇلت ەتەدى. تىرسيعان قاپتىڭ ءبىر بۇرىشىن يىقتاعان جاس كەلىنشەك:
— قاينىم، قولداسىپ جىبەرشى،— دەيدى سىزىلىپ.
وي، دۇنيە-اي! نەسىن ايتاسىز، تالاي-تالاي بالعىن بىلەكتىڭ قىزۋى مەنىڭ الاقانىمدا قالىپ قويدى-اۋ!..
V
جاڭا كوستيۋمدى كيىپ الىپ، شاۋقار اتتى تەپەڭدەتىپ، جەكسەنبى كۇنى ۇيگە باردىم. اپام شاي ءىشىپ وتىر ەكەن.
داستارقانعا كوزىم ءتۇسىپ كەتتى؛ اسقاباق قوسقان ساپ-سارى زاعارا نان (جۇگەرى ۇنىنان جاسالعان). مەن جىبەرگەن ءبىر قاپ بيداي ۇنى توردە تىرەلىپ تۇر. نەگە اۋزى اشىلماعان، قايرانمىن!..
سۋ جاڭا كيىنىپ، اپامدى قۋانتايىن دەپ كەلىپ ەم، ءبىراق ول سالقىن شىراي ءبىلدىردى. تاڭدانعان پىشىنمەن قاسىنا بارىپ وتىردىم. الدەنە بوپ قالدى؟ مايداننان سۋىق حابار كەلدى مە؟.. جۇرەگىم اتتاي تۋلايدى.
— ەلجاس!— دەدى اپام، ماعان شاي قۇيىلعان كەسەنى ۇسىنىپ جاتىپ،— ءۇش بىردەي اعاڭ بوتەن ەلدە جاۋمەن الىسىپ ءجۇر. اكەڭ بولسا زاۆودتا جۇمىس ىستەيدى. و دا بوتەن ەلدە. كۇندىز-تۇنى ءبىر اللادان سولاردىڭ ەسەندىگىن تىلەپ مەن وتىرمىن ۇيدە. سەن بولساڭ ەرجەتتىڭ. شۇكىر، قىزمەتىڭ دە جامان ەمەس. ءبىراق ادال بول، قاراعىم. ارامدىق جاساساڭ، اكەڭنىڭ، اعالارىڭنىڭ ەلگە ورالار جولىڭ بوگەيسىڭ. مۇنى ەسىڭە ساقتا، شىراعىم!.. قاي ءبىر كۇنى قورتىقباي بىزدىكىنە ءبىر قاپ ۇن تاستاپ كەتتى. «بالاڭنىڭ سالەمدەمەسى»،— دەيدى. بويىم مۇزداپ سالا بەردى. قورقىپ كەتتىم. كولحوز قامباسىنان ءبىر قاداق ۇن الساق تا، باسقارما «اۋانىسقا» دەپ رۇقسات قاعاز جازىپ بەرەتىن ەدى عوي. ال سەندەردىڭ بۇلارىڭ نە؟ نەمەنە، كەڭەس وكىمەتىنىڭ جولدا قالعان استىعى بار ما؟.. شىراعىم، سول قورتىقباي دەگەننەن اۋلاق بولشى!..
اپامنىڭ اۋزى كوپىرىپ، اپ-ساتتە بۇرقان-تالقان بولدى دا قالدى. مەن ونى جۇباتۋ ءۇشىن وتىرىك-شىنى ارالاس جىلپىلداق، قۇيرىعى قىسقا سوزدەردى مايمەڭكەلەتە جونەلدىم.
— اپا-ay، مەن جۇمىس ىستەپ ءجۇرمىن عوي. كۇنىنە ەكى ەڭبەككۇن تابامىن. سەبەبى تارازىبان دا، جۇكشى دە، اسپازشى دا، قىرمان كۇزەتشى دە ءوزىم. مىنا ۇندى اۆانسقا الدىم باسقارمانىڭ رۇقسات قاعازى قورەكەڭدە. نانباساڭىز سۇراڭىز وزىنەن.
مەنىڭ بۇرتيعانىمدى كورىپ، اپام جۋاسي تۇسكەن سىڭاي ءبىلدىردى.
—نەمەنە، ۇستىڭدەگى كوستيۋمدى دە كولحوزدان اۋانسقا الدىڭ با؟
— بۇل — قورتىقباي اعامنىڭ سىيى.
— قويشى بوپ جۇرگەنىڭدە نەگە ول سىيلامادى؟..
—باسە، نەگە سىيلامادى؟
مەن تۇنىمەن دوڭبەكشىپ ۇيىقتاي المادىم. قۇبىجىق ءتۇس كورىپ، ابدەن زىقىم شىقتى. اياعىم تايىپ كەتىپ، ۇلكەن قانار قاپتىڭ استىندا قالدىم. ايقايلايىن دەسەم ءۇنىم شىقپايدى. كەۋدەم قىسىلىپ، تىنىسىم تارىلىپ دەمىگىپ بارام... «ەلجاسجان!» — دەگەن اپامنىڭ داۋسىنان ويانىپ كەتتىم. ءىڭىرسىپ بارىپ، كەۋدەمدى كەرە، ەركىن دەم الدىم. وي، جانىم-اي!.. قانداي راقات!..
ەرتەڭگىسىن قويۋ ءسۇت قاتقان تارى كوجە ءىشىپ وتىرىپ، سالماقپەن اپاما بىلاي دەدىم:
— ءسىز مەنەن قام جەمەڭىز. ساۋاتىم بار. باسىم ىستەيدى. ال، مىنا ۇندى قازىردەن باستاپ پايدالاناتىن بولىڭىز. قامىر اشىتىپ، تاندىرعا مول ەتىپ نان جابىڭىز. بوسقا تۇرعانشا كادەگە اسسىن، اس بولسىن.
— اعالارىڭا حات جازدىڭ با؟
— شارۋا كوپ. ۋاقىت دەگەن وتە تىعىز. الدىمەن وزدەرى جازسىن. مايدانداعى ارميانىڭ ادرەسى قۇبىلمالى كەلەدى. شابۋىلداپ ىلگەرى جىلجىپ بارا جاتقان اعالارىما مەنىڭ ءۇش بۇرىشتى حاتىم ىلەسە الماس.
— ءاي، شىراعىم-اي، جالقاۋسىڭ-اۋ. بىلە-بىلسەڭ سەنىڭ ءبىر جاپىراق قاعازىڭ ولار ءۇشىن ۇلكەن دەمەۋ عوي. وسى ءبىر سەنىڭ تاس باۋىرلىعىڭ...
— ءقازىر، تىل دا مايدان! ۋاقىت تىعىز، اپا. الا قورجىندى اتقا سالىڭىز. مەن جۇرەمىن. قىرمانداعى قاۋىرت جۇمىستىڭ مەنسىز توقتاپ قالۋى مۇمكىن...
تاماقتانىپ العان سوڭ، كىرلەنگەن جەيدەلەرىمدى اۋىستىرىپ كيىپ، كوستيۋم-شالبارىمدى قايتا-قايتا شوتكەلەپ، اتقا قوندىم.
بەت الىسىم — تۇبەكتەگى كولحوز كىرەڭدەسى. (ءبىزدىڭ كولحوز وزبەك اعايىندارعا جىلدا ارەناداعا جەر بەرىپ، باقشا سالدىرادى).
بيىل كەلەستىڭ سۋى تايىز ەكەن. اتىمنىڭ سيراعىنان دا كەلگەن جوق. بالىق اۋلاۋعا وتە قولايلى. ءتىپتى، قولمەن ۇستاپ الۋعا دا بولادى.
وزەننىڭ ارعى بەتىنە ءوتىپ، كىرەندەشىلەر قۇجىراسىنا جاقىندادىم. سارى كىرپىك كۇنباعىستار كۇننەن كوزىن المايدى. جۇگەرى ساباقتارى بىلەكتەي-بىلەكتەي. قىزعىلت شاشاقتارى قۋراپ، ءدۇمبىل بولا باستاپتى. پۋشتادا تەڭكيىپ جاتقان قاربىزداردىڭ قارنىنان كۇن كورىنىپ تۇر. كەسەدەي قىپ-قىزىل پوميدورلار جاسىل جاپىراق اراسىنان سىعالايدى. قاۋىن سۋارىپ جۇرگەن الا تاقيالى ديحاننىڭ كەتپەنى جارق-جۇرق ەتەدى.
ەسىك الدىنا ىلىنگەن قاۋىن قاقتىڭ شىرنەسى جەرگە تامشىلاپ تۇر. الگىندە تىلىنگەن قاۋىن عوي دەيمىن. ءۇش قاتار ورىلگەن قاق ادامدى ەرىكسىز تامساندىرادى. شىركىن، قىستىڭ كۇنى ساپ-سارى تارى سوككە جانشىپ جەسەڭ! قاۋىن قاق دەگەن استىڭ قۇدايى عوي!
توبەسى جابىق، ءبىر قابىرعاسىنا شي تۇتىلعان، تىزە بويى سىپا ۇستىندە ءۇش-تورت ادام شاي ءىشىپ وتىر. سورەنىڭ ءار جەرىنە ىلىنگەن ون شاقتى تورقاباقتىڭ ىشىندە كەۋدەسى قىزعىلت قوراز بودەنەلەر «بىتپىرىق» اتادى. قىزعىلت ساتەن كويلەگىن دەنەسىنە قابىستىرا كيگەن، شاشىن قىسقا ەتىپ قيدىرعان ءبىر قىز كوزىمە وتتاي باسىلدى. اۋىلدىڭ ىنجىق قىزدارىنا مۇلدە ۇقسامايدى. سول قولىن كورپەشەگە تايانىپ، ءبىر جامباستاي وتىر. وزبەك ءتىلىن اجەپتاۋىر بىلەتىن ەدىم، اتىمدى قازىققا بايلاپ، مەن ولارمەن وزبەكشە امانداستىم.
— جوراباي اكا، ءىشلار مىقتويمى؟
— ەلياش ۋكا، كەلينگ، كەلينگ!.. ءتاپاڭيزنى قورگانيمعا ءيۋدا ءھام حۋرسانتمان!..
قىسقا اماندىقتان سوڭ، ءبىز سورپا ىشۋگە كىرىستىك. ءوزاعاڭنىڭ سورپاسى كەرەمەت! بوتەگەسى جۇدىرىقتاي سەمىز ون شاقتى بودەنەنى اسقان ەكەن. مايلى سورپاعا قاسىعىمىز ەرسىلى-قارسىلى سۇڭگيدى. ءدامدى تاعام ءتىلدى ءۇيرىپ بارادى انشەيىن.
الگى بەيتانىس قىز دارىگەر بوپ شىقتى. اتى — زويا. متس-تە ىستەيدى ەكەن. مۇندا قاۋىن-قاربىز جەگەلى كەلىپتى.
الا قورجىنىما ءۇش-تورت قاۋىن سالىپ اپ، مەن كەتۋگە ىڭعايلاندىم. شاۋقار اتتىڭ تىزگىنىن شەشىپ، ەرگە اسىلا بەرىپ ەم، دارىگەر قىز ەتەگىمنەن ۇستاي الدى:
— جولداس، مەنى دە الا كەتىڭىز.
— قايدا باراتىن ەدىڭىز؟
— ءسىزدىڭ كولحوزعا — «راحاتقا».
— جايشا ما؟
— ادام جاي جۇرە مە ەكەن؟ ارينە، قىزمەت بابىمەن.
تەڭىزگە لاقتىرعان تاستاي، قىز كوزىنە باتىپ بارام، باتىپ بارام... و، جالعان-اي! مۇنداي سيقىرلى كوز بولادى ەكەن-اۋ؟
ەردىڭ ۇستىندەگى جۇقا كورپەشەنى الىپ، ەردىڭ ارتىنا سالدىم.
— ال، وتىرىڭىز!
زويا ەرگە مىقشيىپ وتىرىپ الدى. مەن وعان قاتتى ىزالاندىم.
— ءسىز ارت جاعىنا وتىرىڭىز. جىگىت ادام ەرگە وتىرادى.
— راقمەت قۇرمەتىڭىزگە، ەزىڭىز وتىرىڭىز.
سۇيكىمدى قىزدىڭ تۇرپايى مىنەزىنە، وجارلىعىنا تۇسىنە الماي اڭ-تاڭ بوپ تۇرىپ قالدىم.
— مىنگىڭىز كەلمەي مە؟ مەن وندا كەتتىم،— دەدى دە قۇرمەتتى دارىگەر شاۋقار اتتىڭ ساۋىرىنا قامشىنى ءبىر-اق باستى.
نە شارا؟ قىز ارتىنان وڭكەڭدەپ جۇگىرىپ وتىرۋعا تۋرا كەلدى. ول كەشۋگە جەتكەندە عانا اتىنىڭ باسىن تەجەدى.
— ءمىنىڭىز جىلدام!
امال قانشا؟ ءبىز مىنگەستىك. بىرەۋ-مىرەۋ كورىپ قويار ما ەكەن دەپ، جان-جاعىما الاق-جۇلاق قارايمىن. اۋىلدى جەردە قىزعا جۇگەن ۇستاتىپ، ءوزىڭىز ارتىنا وتىرىڭىز، ماسقارا بولدىم دەي بەرىڭىز!..
ءبىر قىزىق وقيعا مەنىڭ ەسىمە ءتۇستى؛ ءبىزدىڭ اۋىلدا تالقانباي دەيتىن سىلقىم جىگىت بولدى. ول ورىس ءتىلىن مۇلدە بىلمەيتىن ەدى. ءوزى اربەكەش بولعاندىقتان «نو» دەگەن ءسوزدى شەبەرلىكپەن ناقىشىنا كەلتىرىپ ايتاتىن-دى. سو جىلى ءبىزدىڭ كولحوزدىڭ ماقتاسى جاقسى ءوستى. الماتىدان جۇزگە جۋىق كومەكشى قىزدار كەلدى. شاكىر دەگەن ءبىر قۋ جىگىت بار ەدى. سوعان الگى تالقانباي كەلىپ: «قىزدارمەن تانىساتىن ورىسشا ءسوز ۇيرەتشى» دەپ قولقالاپ بولماعان سوڭ، شاكىر تۇرىپ «پايدوم كلەبر، پايدوم كلەبر»... دەپ، جوڭىشقاعا قاراي سۇيرەي بەر!..» — دەپتى. شاكىر ەكىنشى كۇنى كوزى كوگەرگەن تالقانبايدى توقتاتىپ الىپ: «نە دەپ ايتتىڭ؟» — سۇراعان ەكەن، اشۋلانعان تالقانباي قولىن ءبىر سىلتەپتى جۇرە بەرىپتى...
كەشۋدىڭ ارعى بەتىن سۋلاپ، ات قايقاڭداپ ورگە شىعا بەرگەندە، ەرىكسىز قىز بەلىنەن قاپسىرا قۇشاقتاي الدىم.توپ-تومپاق نارسەگە ۋىسىم تولىپ، كوزىم قاراۋىتىپ كەتتى. جۇپ-جۇمساق. باسىم اينالىپ، بۇكىل الەمنىڭ راقاتى مەن قىزىعى قۇشاعىما تولعانداي بولدى! «مەن ءسىزدىڭ قاسىڭىزدا كەمپىرمىن عوي»،— دەگەن قىز سوزىنەن قىمسىنىپ، ەسىمدى ارەڭ دەگەندە جيدىم. ۇيالعانىمنان قولىمدى جالما-جان تارتىپ الدىم. بەت اشىلماعان شاقتا ماحاببات ۇياتى قىلمىس ىستەۋدەن دە قيىن عوي! ۇيات دەگەن ماحابباتتىڭ كيىمى ءتارىزدى. تۇيمەسىن اعىتۋدىڭ ءوزى اقىرەت!
زويانىڭ الگى ءسوزىن ەستىگەندە، ەكى بەتىم دۋ ەتە قالدى. ماحاببات شەكاراسىن بۇزىپ وتكەن ارسىزداي ۇيات الدىندا ساسقالاقتاپ، كىرەرگە جەر تاپپادىم. مەنىڭ بۇل ارەكەتىم قيسىنسىز، بەيباستىق بولسا دا، جۇرەگىمە وشپەستەي ءبىر ساۋلە ءتۇسىرىپ كەتتى. سول ساۋلە وسى كۇنگە دەيىن كەۋدەمدە ءباز-باياعى قالپىنداي ويناپ تۇر. بويىمداعى قانىم دەنەمدى ميلليون رەت اينالىپ شىقسا دا، سول ساتتەگى ءلاززاتتى ۇمىتار ەمەس!
ءبىز ءۇن-تۇنسىز كەلەمىز، كوكپەڭبەك جوڭىشقا ىشىندە بودەنەلەر تىنىمسىز سايراپ جاتىر. ءبىر جامانى — الدىمىزدا كەشۋ جوق. اتتىڭ باسىن بۇرىپ، الگى كەشۋدەن ءجۇز قايتارا وتسە دە جالىقپايتىن ەدىم مەن. جۇمىرتقانىڭ قىرىنداي زويانىڭ اپپاق بالعىن موينى ەكى كوزىمدى ويىپ جەپ بارادى. قىزعىلت كويلەكتەن ايەل حالقىنىڭ سۇيكىمدى ءيىسى اڭقىپ تۇر. «ولەڭسايدىڭ» ەڭىسىنەن قۇلاي بەرگەندە، الگى اپپاق قىز مويىنى اۋزىما تاقالىپ قالدى. قۇشىرلانا ءسۇيىپ-سۇيىپ الدىم... بۇل جولى قىز ۇندەگەن جوق...
VI
مەنىڭ ەسىم ەرتە كىردى. جۇمىرتقا جارىپ شىققان بالاپانداي، اقىلىم تولىسقان سايىن، تاپ-تار اياداي دۇنيە كەڭىپ سالا بەردى. كيىز ءۇيدىڭ تۇڭلىگىنەن سىعالاعان جۇمباق جۇلدىزدار جىلاعان شاعىمدا سان رەت كوز جاسىمدى تىيدى. جىم-جىرتتىق باسقان ءسابي سەزىمنىڭ تۇپ-تۇنىق تايىز ايدىنىنا سول جۇلدىزدار تاس لاقتىرىپ، تەمىر قانات قيال-ويىمنىڭ قاۋىرسىنىن جەتىلدىردى. گۋىلدەپ سوققان جەل، سۋدىرلاعان جاپىراق، شەلەكتەپ قۇيعان جاڭبىر، الاپات اسپاننىڭ كۇركىرى ءبارى-بارى دە وي-دۇنيەمنىڭ تەرەزەسىن قاعىپ تۇرىپ الدى.
ادام بالاسى اۋرۋدان نەمەسە كەزدەيسوق سان قيلى اپاتتان قازا تاباتىندىعىنا اقىلىم جەتكەندە قاتتى قايعىردىم. سەبەبى، ءولىم دەگەن جوق دەپ ويلاۋشى ەدىم. انامنىڭ جەرگە قاراپ موليگەن قاس-قاباعىنان، اكەمنىڭ كۇڭكىل بەيمازا داۋسىنان — تۇرمىس-جايدىڭ ناشارلىعىن، قاپتىڭ ءتۇبى قاعىلعاندىعىن ەركىن اڭعاراتىنمىن. ءزاۋى كەلىپ، كەيدە مەن ولارعا «مەنى قايدان الدىڭدار؟» دەگەن سۇراق قويعانىمدا، ولار: «ءبىز سەنى جولدا جاتقان كەبەجەنىڭ ىشىنەن تاۋىپ الدىق»،— دەپ مىرس-مىرس كۇلەتىن. انا قۇشاعىنداعى جىلاۋىق نارەستەلەردى كورىپ، مەن كەيىنىرەك، ءوزىمدى سونداي ءبىر انا تۋعاندىعىن مويىندادىم.
اۋىل ادامدارى مەنى «ىنجىق»،— دەيتىن. كوپ سويلەۋ مەن ءۇشىن — اۋىر جۇمىس. كەيبىر سوتقار بالالار تيىسە قالعاندا، اشۋىم كەپ ايتار ءسوزىمنىڭ ەڭ تاڭداۋلىسى — «اقىماق!» تىمىرايىپ وزىمشە ءجۇرۋدى قالايمىن. جۇرتپەن جۇعىسا كەتۋ، داۋ-جانجالعا كيلىگۋ، اق سالدەلى كىسىلەرمەن جىلپىلداپ امانداسۋ — شىنىمدى ايتايىن، مۇنداي قاسيەتتەن مۇلدە جۇردايمىن. «ءباتشاعار، نەگە سالەم بەرمەيسىڭ؟» — دەگەن قاريا ادامداردىڭ تالاي ەسكەرتپە سوزدەرى ماعان ايتىلىپ تا جاتاتىن-دى.
مەن كىتاپتى ءسۇيىپ وقيتىنمىن. كىتاپتاردى وقىعان سايىن ءومىردىڭ تار سوقپاعى ۇلعايا ءتۇسىپ، شىركىن دۇنيە وتە سۇلۋلانىپ كەتەتىن-دى. ءبىر بالاعا بەس داپتەر پارا بەرىپ، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «جۇمباق جالاۋىن»، — ءۇش كۇنگە ازەر سۇراپ العانىم ءالى ەسىمدە. اباجاداي قالىڭ كىتاپتى ءۇش تاۋلىكتىڭ ىشىندە وقىپ ءبىتىردىم دە!..
تۇيىقتاۋ بولعانىممەن، مىنەزىم تىكتەۋ ەدى مەنىڭ.
بۇل دۇنيەدە زورلىق-زومبىلىق پەن ادەپسىزدىكتى جەك كورەتىنمىن. ءبىزدىڭ اۋىلدا بازارباي دەگەن ساۋداگەر كىسى بولدى. كاسىبى الىپ-ساتار، پايداكۇنەم. بىلايشا ايتقاندا ارىق-تۇرىق مالدى سەمىرتىپ، ەكى ەسە پايداسىنا ساتادى. جامان كەبىسىن سۇيرەتىپ، جۇرتقا ۇنەمى اقىل ايتىپ جۇرەدى. ءوزىنىڭ اسپازدىق ونەرى دە بار. ولگەندەرگە اس بەرۋ، توي-دۋمان بولا قالسا، بۇل كىسى قازان باسىنان شىقپايدى. ارشىعان جۇمىرتقاداي باسىن كۇنگە جالتىراتىپ، سارى ءسابىز، مايلى پالاۋدى كاكپىرمەن اۋدارىستىرىپ جاتادى. نارتايدىڭ ۇيلەنۋ تويىندا وسى كىسى اس جاسادى. ءبىراق مەن ول پالاۋدى جەگەم جوق. سەبەبى مىناۋ: بازەكەڭ اس جاساپ جاتقاندا، جالتىر باسىنان تەر سورعالاپ پالاۋعا تامعانىن كوزىم شالىپ قالدى. قاسىنا جۇگىرىپ بارىپ، قولىنان ۇستاي الدىم:
— بۇل — حالىق جەيتىن اس. ءسىزدىڭ ارام تەرىڭىز بىزگە ءدارى ەمەس!— دەدىم قاتۋلانىپ.
جۇرت وپىر-توپىر جينالىپ قالدى. ءبارى دە اڭ-تاڭ. ماسەلە مانىنە تۇسىنە قويعان كەيبىرەۋلەر اسپازعا الا كوزىمەن قارادى. بازەكەڭ قىپ-قىزىل بوپ كەتتى. ءبىراق ءوز ايىبىن مويىنداعان جوق.
قىزتالاق، نە دەيسىڭ-ەي؟ كوزىڭە قوس كورىندى مە، قايداعى تەر؟— دەپ ماعان باجىرايا ءبىر قارادى دا، جۇمىسىنا قايتا كىرىستى...
...زويامەن كەزدەسكەننەن كەيىن، مەنەن ۇيقى قاشا باستادى. قيىي-قىستاۋ ۇزاق جولمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، شارشاپ-شالدىعىپ بارىپ تاتاتىن ءومىر سىباعاسىن مەن توتەلەي سوعىپ، توبەسىنەن ءبىر-اق ءتۇسىپ، وپ-وڭاي تاتتىم. از ساتتىك ءناپسى قۇمارلىق، جۇرەكتىڭ كىرشىكسىز تازا ماحابباتىنا زاقىم كەلتىردى. بۇل ماسەلەنى كەيىن اڭعاردىم.
اسقا تابەتىم سوقپاي جۇدەپ بارامىن. قىرماپ جۇمىسىنا ەتەنەلىك — سۋي باستادى. كوز الدىمدا تارازى سيفرلارى تايراڭداپ، اريفمەتيكالىق ءتورت امالدىڭ ەرەجەسى ميىمدا تۇرمايتىن بولدى. سوڭعى كەزدە ماعان پايدا بولا باستاعان ۇمىتشاقتىق، الاڭعاسارلىق، از ءسات جالت ەتە عاپ سونگەن ءساتسىز ماحابباتسىماقتىڭ كەسىرى عوي دەپ ويلايمىن.
زويانىڭ جۇمىرتقاداي بالعىن مويىنى كوز الدىمنان كەتپەي قويدى. «قويشى جانىم» دەگەن جالىنىشتى ءۇنى قۇلاعىما قورعاسىنداي قۇيىلىپ قالسا كەرەك، وسى ءبىر بيازى ءۇندى كۇندىز-تۇنى ەستيمىن دە تۇرامىن.
جۇمىستى تاستاپ، ونىڭ ىستەيتىن مەكەمەسىن قىرىندايتىندى شىعاردىم. مىنە، تەرەزەدەن كەز الماي تەلمىرىپ وتىرمىن. مەنىڭ اياۋلى دارىگەرىم ناۋقاس ادامداردى قاراپ جاتىر. بىرەۋدىڭ اۋزىن اشىپ كورىپ، باعزى ءبىرىنىڭ جالاڭاش كەۋدەسىن نازىك ساۋساقتارىمەن ۇرعىلاپ قويادى. تاني كەتتىم، سول باياعى ءوزىم قىسىپ ۇستاعان جىلتىر، ادەمى ساۋساقتارى. اق بوتانىڭ وركەشىندەي ءوزىم سۇيگەن سول مويىن!.. بايقايمىن، سابىرىم مۇلدە تاۋسىلىپ بارادى. ادامدار سايابىرلاعان شاقتا پار تاۋەكەل دەپ كىرىپ باردىم. زويا الدەنەلەردى قاعازعا جازىپ وتىر. قالام ۇشى سىر-سىر ەتتى. زويا مەنى بايقاماعان سياقتى، باسىن استە كوتەرەر ەمەس. سابىرىم ابدەن تاۋسىلدى. جايلاپ جوتكىرىپ قويدىم. ول ۇندەمەيدى، جازىپ وتىر، جازىپ وتىر... ەكىنشى رەت قاتتىراق جوتەلگەنىمدە بارىپ، زويا جازۋىن دوعاردى. ءبىراق باسىن كوتەرمەي، تازا ءبىر انكەتانى الدى دا:
— فاميلياڭ كىم؟— دەدى قاتقىل ۇنمەن.
— توقمىرزايەۆ.
— اتىڭ؟
— ەلجاس.
— قاي جەرىڭ اۋىرادى؟
مەن نەندەي جاۋاپ ايتارىمدى بىلمەي قاتتى ساستىم. ول نىعارلاپ قايتا سۇرادى.
— قاي جەرىڭ اۋىرادى دەيمىن؟
— ءىشىم... دەي سالدىم.
ول باسىن كوتەرمەگەن بويى ءبىر ءتىلىم قاعازعا رەسەپت جازدى دا ماعان ۇستاتتى.
اۋداندىق اپتەكادان الاسىڭ. كۇنىنە ءۇش تابلەتكادان استىڭ الدىندا ءۇش رەت پايدالاناسىڭ. ال، جۇرە بەر... سلەدۋيۋششيي؟..
مەن سۇمىرەيگەن بويى تەرلەپ-تەپشىپ، تىسقا شىقتىم. ۋھ!.. شىنىمەن-اق ول مەنى تانىماعانى ما؟ الدە تانىسا دا سىر بەرگىسى كەلمەدى مە؟.. تانىماۋى مۇمكىن ەمەس... سەنبەيمىن، سەنبەيمىن!.. وندا نەگە جىلى امانداسپادى؟ نەتكەن قاتال جان ءوزى! ويپىرماي، ويپىرماي، دارىگەرلەر دە وسىنداي تاسباۋىر بولادى ەكەن-اۋ!..
كۇن تومەن قاراي قۇلديلاپ بارادى. سوندا دا ىسسى —اسپان اينالىپ جەرگە تۇسكەندەي. مەن ۇيگە قاراي كوڭىلسىز جاياۋ قايتىپ بارامىن. قالىڭ ويدامىن. ماحابباتقا وسىلاي قاراۋعا بولا ما ەكەن؟ بۇل نە دەگەن سۇمدىق!.. شىركىن، قىز جىبەك پەن تولەگەن، قوزى كورپەش — بايان سۇلۋلار-اي! ارماندارىڭ، جۇرەكتەرىڭ كىرشىكسىز نەتكەن تازا ەدى! ماحابباتتارىڭ نەتكەن ىستىق ەدى! عاشىقتىق وتىنا ءتۇسىپ ورتەنگەن ەسىل بوزداقتارىم-اي!.. قازىرگى جاس ۇرپاقتارعا سۇيىسپەنشىلىكتى تەك سەندەردەن ۇيرەن دەر ەم. ءبىراق، ءبىراق... ول زۇلىمات قاتىگەز زاماننىڭ زاڭى ءبىر باسقا ەدى عوي. سول كەزدەگى ماحاببات تراگەدياسى تەڭسىزدىكتەن تۋعان جوق پا؟.. ال، ءقازىر دارقان ومىرگە ارقا سۇيەپ، ەركىندىكتى بۇلداپ، ادام بالاسىنا ءبىر-اق رەت بەرىلگەن ماحابباتتى قورلاۋعا بولا ما؟.. ادامنىڭ ەڭ اسىل، ەڭ شىنايى تۇنىپ تۇرعان ءمولدىر سەزىمىنە تاس لاقتىرۋ — ۇلكەن قىلمىس ەمەس پە؟!
قالىڭ ويعا كەتسەم كەرەك، ارتىمنان موتوسيكلدىڭ بەي جاي سيگنالى قايتا-قايتا ەستىلدى. جول شەتىندە ودىرايىپ تۇرا قالدىم. رۋلدە وتىرعان ەگدەلەۋ ەركەك. ارتقى ەرىندە — ايەل. تاني كەتتىم — زويا! قاسىمنان «دىرر» ەتىپ وتە شىقتى. سىقىلىق اتقان ايەلدىڭ ۋىتتى كۇلكىسى، مەنىڭ العاشقى بالا ماحابباتىما بىلش ەتكىزىپ تۇكىرىپ جىبەرگەندەي بولدى. شاڭ استىندا قالدىم. ۇستىمىزدەگى جاڭا كوستيۋمگە جيىركەنە قارادىم.
جارق ەتكەن نايزاعايداي الگى كۇلكى وڭمەنىمدى تۇيرەپ ەتتى. موتوسيكل ۇزاپ بارادى. زويانىڭ كوگىلدىر ورامالىن قويۋ شاڭ اپ-ساتتە جۇتتى دا قويدى. الىستان ەستىلگەن موتور ءۇنى مەنىڭ جۇرەگىمدى سۋىرىپ الىپ بارا جاتقانداي بولدى.
VII
ءبىر قاسىق بالدان سوڭ ۋ سىمىرگەندەي بولدىم مەن. كۋلاگين قايشىلاپ، اساۋ ارعىماقتاي تىپىرشىعان، شىركىن كوڭىلدىڭ دە ايران-اسىر اپتىعى باسىلدى. ارناسىنان اسىپ لىقسىعان ىستىق قان ەكپىنىنەن ايرىلىپ، ورتايا ءتۇستى. قۇپيا دۇنيەنى قىزىقتاپ، جولبارىس ناپسىگە تابىنۋ — بيشارالىق جاعداي ەكەنىن مىقتاپ سەزىندىم.
سول ءبىر جاستىق كەزدەسۋى، از ساتتىك ىستىق ءلاززات وعاشتاۋ بولسا دا، مەنىڭ العاشقى ماحابباتىمنىڭ تەرەزەسىن اشتى. قىزدىڭ تۇراقسىز، ويناقى، سالقىن ماحابباتىنان مەن عالامات ىستىقتىق الدىم. ول سەزىنە بىلمەگەن راحاتتى مەن سەزىنە ءبىلدىم.
«ماحاببات دەرتىنەن» ايىققان سوڭ ءوز جۇمىسىما الاڭسىز ارالاسىپ كەتتىم. ۋاقىت قاۋىرت. جۇپ-جۇمىر قوڭىرقاي بىلەكتەردى كۇنىنە ءجۇز ۇستاپ، ءجۇز بوساتتىم. شىلدەنىڭ بەل ورتاسى. كۇن شىجىپ تۇر. اينالا قاپىرىق. شىلدە قوڭىزدارى تولاسسىز جىڭىلداپ قۇلاقتى جەپ بارادى. ۇلكەن سورە استىندا، بەتىمدى داپتەرمەن جەلپىپ، شالاپ ءىشىپ وتىرمىن. يىعىمنان بىرەۋ تۇرتەدى. جالت قاراسام،— قورتىقباي.
— بالا، ءحالىڭ قالاي؟— دەپ الاشا ۇستىنە جانتايا كەتتى.
قىسىق كوزىنىڭ كىرپىكتەرى مۇلدە قاعىلمايدى. سۋ ۇرتتاعان ادامداي ۇرتىن بۇلتيتىپ العان. اق كيتەلىنىڭ ءتوس قالتاسىندا قارىنداش دەگەن تولىپ تۇر. اۆتورۋچكانىڭ التىن ساپتىسى دا، كۇمىس ساپتىسى دا ءبارى دە بار. قالام ساپ، بلوكنوت، كوزىلدىرىك تاعى باسقا زاتتار قۇرەكەڭنىڭ ومىراۋىن مۇلدە تومپيتىپ جىبەرگەن. جىڭعىل ساپتى قامشىسىمەن ەتىگىنىڭ قونشىن قايتا-قايتا ۇرعىلايدى. ءبىر جاڭالىق ايتايىن دەگەن سىڭاي بىلدىرەدى. اۋزىنداعى ناسىبايىن تۇكىردى دە، ءسوزىن باستاپ كەتتى.
— كەشە، سەن جوقتا باسقارما كەلدى. قىرمانعا كوزىن سالدى دا بۇرقان-تالقان بولدى. اۋزىنان كوبىگىن شاشىپ: «سەندەر قىرماندا ەكى ءجۇز توننا استىق قالدى»، — دەپ سىقپىرتىپ اقبار بەرەسىڭدەر، ءىس جۇزىندە مۇندا ءۇش ءجۇز تونناعا جۋىق بيداي بار، — دەيدى. مەن «قايدان بىلەيىن»، — دەپ قويا سالدىم.
مەن ابىرجىپ قالدىم.
— ءۇش ءجۇز تونناعا جەتۋى دە ىقتيمال.
— شىراعىم-اۋ، استىق وراعى اياقتالىپ بارادى، ورىلماعان ەگىستىك كوپ بولسا ءجۇز-اق گەكتار شىعار. ءجۇزىڭنىڭ ءار «گاسىنان» ون بەس سەنتنەردەن دەيىك، سوندا ءبارى جينالىپ ءجۇز ەلۋ توننا ءدان بولماقشى. وسىعان قىرمانداعى قالدىقتى قوسىپ كورشى... ءا، باللە!.. ءۇش ءجۇز ەلۋ توننا استىق!.. ال، ارتىعىن قايتپەكسىڭ؟..
— اعاتاي-اۋ، قايتەمىز؟
— سەن بىلاي ەت، — دەدى ول سابىرمەن ماعان جاقىنداپ، — ەسەپتە جوق ارتىق ءداندى جاسىرىن تۇردە مەنىڭ قويماما وتكىز...
— قالايشا؟ زاڭعا سىيمايدى عوي...
— سەنىڭ مىنا پودلوگىڭ زاڭعا سىيا ما؟.. ۇكىمەت ءبىلىپ قويسا، قىرشىنىڭنان قيىلاسىڭ، جولداس توقمىرزايەۆ!.. مەنىڭ ساعان جانىم اشىپ وتىر...
— نە ىستەۋ كەرەك؟
— مەن سەنەن بۇگىن وردەر بويىنشا ون توننا استىق قابىلداپ الامىن. كەلىسىم بويىنشا سەن بەس توننا استىقتى ۇستەمەلەپ قوياسىڭ. ونى ەكەۋمىز عانا بىلەتىن بولايىق. قويماعا تۇسكەن سوڭ ەسەبىن تابامىز... ءبىراق سوڭعى بەس توننا وردەردە كورسەتىلمەسىن! وسى ادىسپەن كۇن سايىن سەن ماعان ەكى-ۇش توننانى جەڭ ۇشىمەن اسىرىپ تۇر!.. ۇقتىڭ با؟..
— ءيا، ۇقتىم، — دەدىم اۋزىمدى بەت ورامالىمەن ءسۇرتىپ جاتىپ.
قىرمانعا ارتىق بيداي قايدان كەلدى؟
وراق باستالاردا قورەكەڭنىڭ ايتقان اقىلى ەسىمە ءتۇستى. «كومبايننان تۇسكەن ءداننىڭ ەلۋ پروسەنتىن ەسەپكە الما، شىعىس ەت!.. قۋرايدىڭ ءدانى، تاس-توپىراق، ءشوپ-شالام»... تاعى نە دەپ ەدى؟ «قىرمانداعى ارتىق بيدايدى ماعان اسىر»... ايتپاقشى، سوسىن ول بىلاي دەپ تە بوسكەن ەدى-اۋ: «ۇراڭدى تەرەڭىرەك قازعايسىڭ»... جارايدى، قازايىن. ءبىراق سول ۇراعا ءوزىم ءتۇسىپ جۇرمەسەم يگى ەدى؟!..
قورەكەڭ سىيلاعان سۇر كوستيۋمدە ءبىر گاپ بار ەكەنىن جاڭا عانا ۇقتىم. ءتىس قاققان سۇر بويداقتار كوڭىلى كەتكەن قىز-قىرعىندارعا جىبەك ورامال، اينا تاراق، ءيىس ماي، تاعى باسقا زاتتاردى جەڭگەسى ارقىلى نەمەسە وزدەرى وڭاشادا سىيلايتىن ەدى عوي... ويلاپ كورسەم كوستيۋم ماسەلەسى دە تاپ سونىڭ ءوزى. مەنىڭ ۇستىمدەگى كيىم — قۇرۋلى تۇرعان قاقپاننىڭ جەمتىگى ەكەن. بالالىق اڭعىرتتىقتىڭ سالدارىنان مەن وسىلايشا قاقپانعا ءتۇستىم.
«بالام، ادال بول! قورتىقبايدان اۋلاق ءجۇر»،— دەگەن اناشىمنىڭ اقيقات سوزدەرىنە ءمان بەرمەگەنىمە قاتتى وكىندىم.
قورتىكبايدىڭ ايتقان پىكىرىنە قوسىلماۋدى ويلاستىرىپ قاراپ ەم، ەشبىر امال تابىلاتىن ەمەس. «اربا سىنادى، وگىز ولەدىنىڭ» كەبى. قىرمانداعى استىقتىڭ ارتىق ەكەنى راس. قانشاما توننا استىقتى ۇكىمەتتەن جاسىرۋ — قىپ-قىزىل قىلمىس. ال، وردەرسىز كولحوز قامباسىنا اسىرۋ — و دا قىلمىس!
ورمەكشىنىڭ تورىنا تۇسكەن شىركەيدەي، قيلى-قيلى ويلارعا شىرمالدىم. كۇندەلىكتى گازەت حابارىنا قاراعاندا، ءبىزدىڭ ارميا شەگىنىس جاساۋدا. ۇلى وتانىمىزعا ۇلكەن ءقاۋىپ ءتونىپ تۇر. توقىمداي جەر ءۇشىن كەسكىلەسكەن ۇرىستار بولىپ جاتىر. مۇمكىن، مەنىڭ سۇيىكتى اعالارىم ءدال وسى ءبىر شاق العى شەپتە — وكوپ ىشىندە ءتۇيىر نانعا زار بولىپ وتىرعان شىعار؟.. ءوز تۋعان كوكەلەرىمنەن باسقا دا قانشاما اعالارىم، ساقالدى اتالارىم، اپالارىم، جاۋمەن الىسىپ مايداندا ءجۇر؟!.. بارىنە دە نان كەرەك! . نان!..
ءبىرىنشى كلاستان باستاپ شىندىقپەن دوستاسقان اق جۇرەگىم الابۇرتىپ، كەۋدەمنەن سۋىرىلىپ شىعىپ، بۇكىل الەمگە بار اقيقاتتى ايتۋعا ءازىر تۇر. الايدا كىرلەنگەن ءوز ارىمدى تازارتىپ جۋۋ كەرەك بولدى. ءبىراق ءقايتىپ؟.. ءبىزدىڭ ارميانىڭ شەگىنىسىنە جالعىز مەن عانا سەبەپكەر بولعاندايمىن... وتان الدىندا، حالىق الدىندا ءوزىمنىڭ ايىپكەر ەكەنىمدى سەزىندىم. مەن ءوزىمدى ءوزىم سوتتاۋىم كەرەك!..
VIII
بەلگىسىز جۇمباق، كوزگە كورىنبەيتىن ازىرەيىلدەي ءبىر كۇش تىشقانمەن ويناعان مىسىقتاي مەنى كۇن سايىن جابىرلەدى. ار الدىندا مەن قاتتى قورلاندىم. ءوزىنىڭ بويىن تازا ۇستاۋ ءۇشىن ار كەيدە ادامدى دارعا يتەرمەلەيدى. ار مەن داردىڭ ورتاسىندا بەزەك قاققان قانعىباس ءبىر بيشاررا سياقتىمىن. اۋىزدان ءدام كەتىپ، ۇيقى قاشتى. ءبىر كەزدە كوزىمە جىلى ۇشىراعان جۇلدىزدار ءقازىر سالقىن، سۋىق. تەرەزەمنەن تەلمىرگەن سول جۋاس جۇلدىزدار ءدال وسى ءبىر شاق ۇشكىر بىزبەن مەنىڭ ءتانىمدى وقسىلاپ-وسقىلاپ العانداي. مەيلى، جۇلدىزدار مەنى وسقىلاي بەرسىن، بىلگەنىن ىستەسىن. تەك قانا تان، اپتاسا ەكەن. وسىلاي، اۋىل ءۇستىن قاراڭعىلىق باسىپ تۇرا بەرسە ەكەن!.. اي، جىل دەگەندەرىڭ جىلدامىراق وتسە ەكەن. مەنىڭ قىلمىسىم تەزىرەك ەسكىرسە ەكەن!..
اپام كيىز ۇستىندە توسەكتە ۇيىقتاپ جاتىر. اي نۇرىمەن شاعىلىسىپ، قولىنداعى بىلەزىگى جارقىرايدى. تىستان اربانىڭ سىقىرى ەستىلدى. ءاقتوستىڭ ابالاپ ۇرگەنىنە قاراعاندا، ءبىزدىڭ قوراعا بىرەۋ كىرگەنگە ۇقسايدى. الدەكىم تەرەزەنى تىرس-تىرس شەرتكەندەي بولدى. مەن ءمان بەرگەم جوق جاتا بەردىم. الگى وجەت ساۋساقتار اينەكتى قايتا شەرتتى. جەتى تۇندە اش قاسقىرداي جورتىپ جۇرگەن بۇل كىم ءوزى؟.. مازالاي بەرگەن سوڭ مەن ورنىمنان تۇرىپ، شاپان جامىلىپ، سىرتقا شىقتىم. قورباس-قورباڭ ەتىپ كەلە جاتقان بىرەۋ قولىمنان ۇستاي الدى. جۇزىنە ۇڭىلسەم — قورتىقباي! جانىم باشايىمنىڭ ۇشىنا تىعىلدى. بۇل سۇمىراي تۇندەلەتىپ قايدان ءجۇر؟ ايتەۋىر تىنىشتىق بولعاي. ول مەنى اربانىڭ جانىنا ەرتىپ اپاردى.
قانە، بالا، مىنا استىقتى جىلدام تۇسىرەيىك. كورشى-قولاڭ كورىپ قويماسىن... ۇرا قازدىڭ با؟ قامباڭ قايدا؟..
زىرك-زىرك ەتكەن قورتىقبايعا مەن سىزدانا قاراپ، تاپجىلماي تۇرمىن. مەنىڭ بۇل كۇيىمدى اڭعارعان ول:
— نەمەنە، تەگىن ولجادان باس تارتقىڭ كەلە مە؟— دەپ باقشاڭدادى،— قىرۋار ءداندى ماعان زاڭسىز وتكىزىپ، ءوزىڭ تاپ-تازا بوپ شىعا كەلمەكسىڭ عوي، ءا؟.. بۇل قۋلىعىڭ ىسكە اسپاس. ابايلا، بالا!
وي، سۇمدىق-اي! مىناۋ نە دەيدى ءوزى؟ مەملەكەت قازناسىن مەنىمەن ساناسپاي-اق وسىندا تاستاپ كەتپەك پە؟ بۇ قالاي؟ تۇبىندە، پالەقورلىق دەگەنىن وسى بولار.
— مەن ءبىر ءدان دە المايمىن. ۇيىمنەن اۋلاق كەت!
— ءا-ا، سولاي ما؟..
— سولاي.
— كومسومولدىعىڭ ۇستاپ كەتكەن ەكەن عوي، ءا؟.. جارايدى!..
— مەن ىستەگەن قاتەلىگىمدى مويىندايمىن. ەرتەڭ ءوزىم-اق سوتقا بىلدىرەم!
— ارينە، ساعان ەشنارسە ەمەس،— بويداقسىڭ. سوندا، سەن مەنىڭ سەگىز بالامنىڭ وبالىنا قالماق ويىڭ بار ما؟
ۇزاقتىڭ بالاپانىنداي كوشەنى شاڭداتىپ ويناپ جۇرگەن ءبىر توپ قارا دومالاق بالالار كوزىمە ەلەستەپ كەتتى... العاشقى وجەتتىلىگىمنەن ايرىلىپ بارام با قالاي، كەيىنگى سوزدەرىم ءتىپتى، بولجىراڭقىراپ بارادى. الدەنەگە كوڭىلىم جابىعىپ، بىقى-تىقى جان كۇيزەلىسىنە ۇشىرادىم. اۋزىمنان شىققان قاتقىل سوزدەر اپ-ساتتە جۇمسارا ءتۇسىپ، قايراتىنان ايرىلدى.
— جارايدى،— دەدىم مەن مىڭگىرلەپ،— بۇل ماسەلە تەك ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا عانا قالسىن. ەسەپتە جوق، ارتىق استىقتى جەتىم-جەسىرلەرگە، تۇرمىسى ناشار، سيىرى جوق كەمباعال ۇيلەرگە ۇلەستىرىپ بەرەتىن بولىڭىز. قۇپيا تۇردە بولسىن. ەشكىم دە سەزبەسىن!..
باسقارما سەزىپ قويسا كەرەك،— دەدى قورتىقباي ۇرەيلى پىشىنمەن،— «ريەۆيزيا جاسايمىز»،— دەيدى. سەن تىم بولماسا تورت-بەس قابىن السايشى.
— اتاماڭىز، ءبىر ءدان دە المايمىن!
— سورىڭ قۇرعىر-اۋ، ەرتەڭگى كۇنىڭدى ويلاسايشى! اشارشىلىق بولۋى دا ىقتيمال. زامانعا ادام سەنەتىن ۋاقىت پا؟..
— ولاي دەسەڭىز، مەم العاشقى پىكىرىمە قايتا كوشەمىن.
قورەكەڭ قولىن ءبىر سىلتەدى دە، اربانىڭ ساتىسىنا قاراي جارماستى. ارباعا جەگۋلى، مۇلگىپ تۇرعان اتتارعا: «شۋ»، — دەدى دە ءوزىنىڭ ۇيىنە قاراي تارتتى. اي ساۋلەسى تۇسكەن ارباداعى ون شاقتى قاپ الدەكىمدەردىڭ تومپيعان قابىرىنە ۇقسايدى.
تاڭ بوزارىپ كەلەدى. اۋىل اتەشتەرىنىڭ جۇمىسى قىزعان شاق. ۇيگە كىرگەن بويى مەن كەرەۋەتكە قۇلادىم. ۇيقى پالۋان — جاۋىرىنىمدى جەرگە تيگىزدى. ءا دەمەي-اق قور ەتە ءتۇستىم.
ابىر-دابىردان شوشىپ وياندىم. كۇن ەداۋىر كوتەرىلگەن. بولمە ىشىندەگى زاتتاردىڭ ءبارى دە ءوز بوياۋلارىمەن كوزگە شاپشاڭ شالىنادى. ساعات ون ەكىگە تايانىپتى. اۋىزعى ۇيدەن سىبىر-سىبىر دىبىس ەستىلەدى. ەكى ادام سويلەسىپ وتىر. ءبىرى — اپام. ال، ەكىنشىسى... ە، الگى بازاربايدىڭ «جۇيرىك اۋىز» بايبىشەسى. وقتا-تەكتە شايلارىن ءبىر ۇرلەپ قويىپ، ءبىر ماسەلەنى ءبىتىرىپ تاستاپ، ەكىنشى ءبىر بوگدە اڭگىمەگە كيلىگەدى. كەزەك «جۇيرىك اۋىزعا» تيگەن سياقتى.
— جازعان-اۋ، ۇيىندە ءتۇيىر ءدانىڭ جوق، نەڭە بۇلداناسىڭ؟ بالاڭ بولسا شۇكىر، «دوكەيلەر» ساپىنا قوسىلدى. قاپ-قاپ استىقتى تىرەپ قويمايسىڭ با تەرىنە؟ كولحوز دەگەن جارىقتىق ءبىر مايلى كەمىك عوي... ارالاسىپ جۇرگەن سوڭ، ەسەبىن تاۋىپ ەكى اساۋعا نە جەتسىن!.. «قىرمانعا قاراۋىل»، — بول دەپ، ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قوجايىنىنا الا جازداي قاقسادىم. جوق، بەدىرەيىپ تۇرىپ الدى. ءقايتسىن، ساۋدا ادامى ەمەس پە!
«جۇيرىك اۋىز» اپايدىڭ مىنەزىندەي مىنەز بۇكىل الەمدە بىرەۋ-اق قوي دەپ ويلايمىن. ءاربىر عاسىردا «قابىلەتتى» ءبىر-اق وسەكشى تۋاتىن بولسا، سونىڭ ءبىرى — وسى اپاي! اۋزىن سىلپىلداتىپ نە بولسا سوعان تاڭدانا كەتەدى. ارىق قويان سويىلىپ جاتسا دا «ءتۇۋ»، جارىقتىقتىڭ سەمىزىن-اي!» دەپ وتىرىك تامسانادى. كىم قايتىس بولدى؟ پالەنشەنىڭ كەلىنشەگى قانداي تاعامعا جەرىك؟ كىمنىڭ سيىرى تۋدى؟ انە ءبىر تۋ بيە قاشان توقتاعان؟.. ءبارىن دە سو كىسىدەن سۇراڭىز. تابجىلماي ايتىپ بەرەدى. شارتىقبايدىڭ كۇرىك بولعان شۇبار تاۋىعى قانشا جۇمىرتقا باسىپ جاتىر؟ مۇدىرمەي، تابان اراسىندا ونى دا ايتىپ بەرەدى. «راحات» كولحوزىنىڭ ءىشى-سىرتىن، بۇل اپاي بەس ساۋساعىنداي تۇگەل بىلەدى. ءبىراق و كىسى ءوزىنىڭ تۋعان كۇنىن بىلمەيدى ەكەن. «قاي جىلى تۋدىڭىز!» — دەپ سۇراي قالساڭىز، «جانتاق گۇلدەگەندە» دەي سالادى.
بىلايشا سوزشەڭ بولسا دا، «جۇيرىك اۋىز» اپاي كولحوزدىڭ ءبىر ماجىلىسىندە سويلەي الماي قاتتى قىسىلىپتى. ۇيالعانىنان بەتىن باسىپ، مىنبەدەن ءتۇسىپ جۇرە بەرىپتى. ەكىنشى رەت كوشەدە — قۇدىق باسىندا ۇلكەن جينالىس بولىپتى. جۇرتتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بازەكەڭنىڭ بايبىشەسى سول جينالىستان ءوشىن مىقتاپ تۇرىپ السا كەرەك. قۇدىقتىڭ شىعىرىنا سۇيەنىپ، دەم الماي، سۋ ۇرتتاماي، ۇدايى ءتورت ساعات سويلەپتى. باسقارمانىڭ قوڭىراۋىنا پىسقىرىپ تا قاراماپتى...
اۋىز ۇيگە قۇلاعىمدى قايتا توستىم. اپامنىڭ داۋسى شىعادى. (وعان دا كەزەك ءتيىپتى-اۋ، ايتەۋىر!)
— قىرماندا ىستەپ جۇرگەندە، بالام ءبىر قاپ ۇن جىبەرگەن ەكەن، قاپتىڭ اۋزىن زورعا اشتىم. «اۋانىسقا الدىم» دەگەن سوڭ عانا بارىپ كوڭىلىم جاي تاپتى. تورت بىردەي ازاماتىم الىستا ءجۇر... قيىن عوي، بىزبيكە-اۋ...
— ءوي، جاسىق نەمە. نەسى بار، جۇلمالاپ جەي بەر!.. جەمەيتىن — جەر استىندا. كولحوز دەگەن مايلى...
اپام ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
— ايتپاقشى، ۇلىڭدى اتتاندىرىپ سالدىڭ با؟
— شىراعىمنىڭ كوزى اۋىرىپ ءجۇر عوي. ۆوەنكومات پاۋەسكەسىن تاعى بىردە جىبەرەر.
بىزبيكەنىڭ ەلامان دەيتىن جالعىز بالاسى بار-دى. مەنەن ءبىر جاس ۇلكەن. ەكەۋمىزدىڭ دە فاميليامىز — توقمىرزايەۆ. ول شوڭ اكەسىنىڭ فاميلياسى بويىنشا جازىلادى. ەلامان قاعىلەز، پىسىق، وتە قۋ بالا ەدى. ءبىزدىڭ مەكتەبىمىز «راحاتتان» بەس-التى شاقىرىم جەردە بولاتىن. ءار قايسىمىز بىر-بىردەن قاۋىن الا شىعامىز. جولشىباي وتىرا عاپ، ونى جارىپ جەيمىز. ءبىر رەت قاۋىن سويۋدى ەلامانعا جۇكتەدىك. ول قالتاسىنان باكىسىن الدى. اسىقپاي باكىسىن اشىپ، جولدا جاتقان مالدىڭ قۇرعاق تەزەگىنە سۇيكەپ-سۇيكەپ جىبەردى دە، بارلىق قاۋىندى ايىرىپ، ءتىلىپ-تىلىپ تاستادى. ءبىزدىڭ كوزىمىزدى باقىرايتىپ سويىلعان قاۋىندى ەلەكەڭ جەپ وتىر، جەپ وتىر... ءاپ ساتتە قارنى قامپيىپ شىعا كەلدى. بەلدىگىنىڭ توعاسىن اعىتتى دا قايتا كىرىستى. ءبىز ءبىر-بىر تامسانىپ، ورنىمىزدان تۇرىپ، الگى ءتاتتى قاۋىننان اۋىز تيمەي جۇرە بەردىك. ەلامانعا ەكىنشى رەت قاۋىن سويعىزبايتىن بولدىق.
قىزىق جىگىت ەدى-اۋ ەلامان! ..
IX
ادام ءوز ءومىرىنىڭ شۋاقتى، كوڭىلدى، قىمبات، كۇندەرى ەسىنە تۇسكەندە ءبىر جاساپ قالادى ەمەس پە! مەن وتكەن ءومىرى مە كوز جىبەرسەم، بالالار ۇيىندە جۇرگەندى ساناماعاندا، قىزىقپەن وتكەن كۇندەرىم مۇلدە از سياقتى، — ءبوسۋ... سوعىس!.. ءومىر شىركىن، جومارت قوي! كۇلىمكوز كۇندەردى، جىلۋى مول جىلداردى قاعاناقتاي ءبىر باسىنا ءۇيىن تاستايدى. سول ەركىندىكتى كەيدە ءبىز پايدالانا المايمىز. الدىڭعى كۇندى توسىرقاپ، وتكەنگە وكىنەمىز.
وتكەن ومىرىمە تاعى ءبىر ۇڭىلسەم، شۋاقتى كۇندەر، ادەمى قاقتىعىستار ەسىمە ءتۇسىپ، ءىشىم جىلىپ سالا بەردى. ال سوراقى بەيمازا ءجايتتار جۇرەگىمە تىكەندەي قادالادى. سونىڭ ءبىرى — قىرمانداعى قىرسىق. بۇل زويانىڭ «قاسىرەتىنەن» دە اۋىر سوقتى ماعان. باسىڭنان كەشكەن جاعىمسىز قۇبىلىستاردى تەزىرەك ۇمىتقىڭ كەلەدى. ءبىراق ۇمىتا المايسىڭ. جۇمساق جەرىڭە شىققان شيقانداي سىزداتا بەرەدى، سىزداتا بەرەدى... ارينە، قاتەلەسپەيتىن ادام بولمايدى. ءبىراق، ول ءيتتى بىلمەي جاساساڭ مەيلى عوي، ال، بىلە تۇرىپ جاساۋ... مىنە، بارىنەن دە سول جامان عوي دۇنيەدە!
قىلمىسكەر ادامعا، اتىپ كەلە جاتقان ارايلى تاڭ قانداي قورقىنىشتى دەسەڭىزشى! بۇكىل جارىق دۇنيە ماعان لاعنات ايتىپ تۇرعانداي. دۇنيەدەگى ناقۇرىس ادام جالعىز-اق مەن عوي دەپ ويلايمىن. نەسىن ايتاسىز، مەنىڭ قاسىمدا قارا مولدا دا، الىپساتار بازارباي دا اجەپتاۋىر ادامدار!..
نە ىستەۋ كەرەك؟ قىلمىس قىسىمىنا شىدايتىن ەمەسپىن. «ءوزىڭدى ءوزىڭ سوتتا!» — دەپ جۇرەك ءامىر ەتەدى. تىزىلگەن قازداي بوپ، وي دەگەنىڭ ءوتىپ جاتىر كوز الدىمنان... توقتاي قال، مىنا ءبىرى قالاي ەكەن؟.. بۇل — تابىلعان اقىل، كەرەمەت وي!.. «جۇيرىك اۋىز» اپاي نەدەن ەدى، قۇداي-اۋ؟.. ە-ە، الگى ەلاماننىڭ كوزى اۋرۋ دەدى عوي. دەمەك، ول ۆوەنكوماتقا بارعان جوق. اپاسى دا سولاي دەپ ايتپادى ما؟! ءيا-يا!.. تابىلعان اقىل. وتە جاقسى. تاماشا!.. ءبىر عاجابى ەلامان ەكەۋمىزدىڭ فاميليامىز ءبىر عوي. و دا، مەن دە — توقمىرزايەۆ!.. الايدا، مەن ونىڭ ارمياعا شاقىرۋ قاعازىن قولىما ءتۇسىرۋىم كەرەك. بۇل ىسكە قازىردەن باستاپ كىرىسەتىن بولايىن...
كەلەسى كۇنى اپاما «قاۋىنشىداعى ناعاشىلارىما بارامىن»،— دەپ، جول قامىنا كىرىستىم. جيناپ جۇرگەن ءبىراز اقشام بار ەدى، ونى ىشكى جاقتاعى «ۇرى» قالتاما تىققىشتادىم. بار دۇنيەم كىشكەنتاي قول چەمودان عانا. كۇن ارقان بويى كوتەرىلگەندە مەن دە جولعا شىقتىم.
قوڭىر كۇز. سەنتيابردىڭ سالقىن تاڭى جولدىڭ بۇرقىلداق توپىراعىنا دىم بۇركىپ تاستاپتى. قۋاڭ تارتقان ءشوپ باسىندا تۇرىپ قالعان اپپاق ميزام جىپتەرى ءۇلپ-ۇلپ ەتەدى. كۇز اسپانى وكپەشىل بالاداي تومسارىپ تۇر.
سۇمبىلەنىڭ اۋاسى تازا بولعانمەن، بۇلىڭعىر اسپانى كوڭىلدى كۇيزەلتىپ جىبەرەدى.
ۇلكەن جولعا شىققان سوڭ، ايالداپ تۇرعان ماشيناعا كەز بولا كەتتىم. كۋزوۆىنا اق ماقتانى ىڭقىتىپ ارتقان ەكەن. ايقىش-ۇيقىش تارتىلعان ارقاننان ۇستاپ، توبەسىنە شىعىپ، قوديىپ وتىرىپ الدىم. شوفەر جىگىت سەزگەن دە جوق. ماشينا قوزعالدى. جول بويىنداعى تىپ-تىك وسكەن تەرەكتەر ۇزىن ساتى سياقتى. سول ساتىمەن ءبىز جوعارى قاراي ورلەپ بارامىز.
جيىرما بەس شاقىرىمدى ارتقا تاستاپ، ساسكەدە كوكتەرەككە جەتتىك. كوكتەرەك — ءبىزدىڭ اۋداننىڭ ورتالىعى. ۆوەنكومات تا سوندا. اۋاتكومنىڭ الدىنان ءوتىپ بارا جاتىر ەدىم، بىرەۋ:
— ەلجاس!— دەپ داۋىستادى.
جالت قاراسام،— مىرقى. وتە كوڭىلدى. ول كەردەڭ-كەردەڭ باسىپ كەلدى دە، ماعان جۇمساق ساۋساقتارىن ۇسىندى.
— ءيا، جول بولسىن؟
— ناعاشىمنىڭ ۇلكەن بالاسى ارمياعا جۇرمەك ەكەن، مەنى «كەلسىن» دەپ سالەم ايتىپ جىبەرىپتى.
— تۇسىنىكتى... تورەم، سەن وبلىستىق گازەتتىڭ بۇگىنگى نومەرىن وقىدىڭ با؟
— وقىعام جوق.
— وندا ءبىزدىڭ «راحاتتى» ماقتاپ جازىپتى؛ مەملەكەتكە استىقتى ارتىعىمەن تاپسىردى دەپ. ياعني ەكى ءجۇز پروسەنت!.. تورەم، اكەلشى قولىڭدى، سەنى دە قۇتتىقتاپ قويايىن. ايتىپ-ايتپاي نە كەرەك، ەڭبەك سەنىكى عوي... مىنا جامان اعاڭدى، جاڭا، رايكوم سەكرەتارىنىڭ ءوزى جەر-كوككە سيعىزباي، ءجۇدا، مىقتاپ تۇرىپ ماقتادى!.. الماتىدان كەلگەن تىلشىلەر جولىمدى بوگەپ، فوتواپپاراتتارىن شىرتىلداتتى دا ءجۇردى. مىنبەدە سويلەپ تۇرعانىمدى دا باسىپ الدى... ءوي، نەعىپ تۇرمىز؟.. ءجۇر، رەستورانعا بارايىق. وسىنداي قۋانىشقا ءبىر-بىر توستاقتان شاراپ ءىشىپ جىبەرۋگە تاپ بۇگىن ابدەن قاقىمىز بار، تورەم!..
— راحمەت، اعا! وتە اسىعىسپىن... ناعاشىم بۇگىن جۇرمەك ەكەن.
— جىلدامىراق ورال، تورەم. ماقتا ناۋقانى عوي ءقازىر... مەن سەنى وزىمە تۇبەگەيلى سەكرەتار قىلىپ الامىن. كوك جورعاعا مىنگىزىپ قويام. جۇرەسىڭ، ءدۇيىم جۇرتتى باسقارىپ... كەلىستىك قوي؟ ال، جولىڭ بولسىن!..
بۇل قۋانىشقا اناۋ ايتقانداي مەنىڭ ءىشىم جىلىمادى. ارعا تامعان قىلمىس كىرىن بۇل قۋانىش ەشقاشان دا تازارتىپ جۋا المايدى. ونىڭ ەمى باسقا. جۇرەك امىرىنە بوي ۇسىنۋ كەرەك.
اۋداندىق سوعىس كوميسسارياتىنىڭ ماڭى ىعى-جىعى، وپىر-توپىر. ەسىك الدىنداعى اعاشقا ات، تۇيە، ەسەكتەر بايلانعان. بالالارىن شىعارىپ سالۋعا كەلگەن كەمپىر، شالدار دا ەرسىلى-قارسىلى جۇگىرىپ، تولاسسىز ءبىر ابىگەرگە تۇسكەن. كەيبىر جاس كەلىنشەكتەر ۇيلەرىنەن ەت اسىپ اكەلىپ، تال تۇبىندە كۇيەۋلەرىن سىيلاپ جاتىر. كۇيكى، بولىمسىز كۇلكى مەن جىلاۋ-سىقتاۋ ارالاسقان ابىر-دابىر ءبىر دۇنيە.
مەن تىركەۋشى وفيسەرگە كىرىپ، كەلگەندىگىم جايلى باياندادىم. ول الدىنداعى تىزىمگە شۇقشيا قارادى دا:
— اتىڭدى قايتا ايتشى؟— دەدى.
— ەلجاس.
— مۇندا ەلامان دەپ جازىلعان عوي.
— سىزدەردىڭ نيكولايىڭىز كوليا بولعاندا، ەلاماننىڭ ەلجاس دەپ اتاۋعا قاقىسى جوق پا؟.. سو سياقتى ماسەلە عوي.
— دۇرىس!.. ءقازىر بار دا، مەدكوميسسيادان ءوت. ءۇشىنشى كابينەت.
اۋىزعى بولمەدە، تىرداي جالاڭاش ءۇش-تورت بالاڭ جىگىت كەزەك كۇتىپ وتىر ەكەن. مەن دە شەشىنە باستادىم. ءبىر كەزدە مەنىڭ اتىم اتالدى. ىشكە كىردىم؛ اپپاق كيىنگەن وڭشەڭ دارىگەرلەر. تىنىس تىڭداۋ، اۋىز اشىپ كورۋ، اعاش بالعامەن تىزە سوعۋ... قويشى، ايتەۋىر بارىنەن ءوتتىم. مامانداردىڭ كوزقاراسىنان سەزگەنىم،— «وگىزدەي مىقتى، دەنى ساۋ، جارايدى!..»
قارتاڭداۋ، جالتىر باس دارىگەر «كىر» دەگەندەي تاعى ءبىر كابينەتتى مەڭزەدى. ەسىكتى اشتىم دا، سوستيىپ تۇرىپ قالدىم... زويا نيكولايەۆنا!.. سول باياعى «ولەڭسايداعى» زويا. ماڭدايىنا بايلاعان دوڭگەلەك ءبىر نارسەسى جارق-جۇرق ەتەدى. ول ماعان ۇزاق قارادى. كوگىلدىر كەزىندە مۇڭ بار سياقتى. مەن يمەنە بۇگىلىپ، قىزارىپ كەتتىم. كەۋدەمدە ۇيات دابىلى قاعىلدى. زويا كوزىمدى كورە باستادى. دەمەك، ول كوز دوكتورى. مۇنىسىنا دا شۇكىر...
كورىپ بولعان سوڭ زويا نيكولايەۆنا ءبىر تاراق قاعازعا الدەنەنى جازدى دا، ماعان ۇسىندى:
— كوزىڭىزدىڭ مۇكىسى بار. ەمدەلۋ كەرەك. اسكەرگە جارامايسىز.
ءتاۋبا! مىناۋ نە دەپ ساندىراقتاپ تۇر ءوزى. ءجۇز مەتردەگى ميشەننىڭ ىلعي وندىعىنا تيگىزەتىن بۇ كوز... بۇل قالاي؟..
جىلدام كيىنىپ تىسقا شىقتىم. جان كۇيزەلىسىنە تاعى دا ۇشىرادىم. ويعا شومىپ كەلەم. ويپىر-اي، زويا مەنى تانىدى ما ەكەم؟ كوز قاراسىنان بايقايمىن، اۋرۋحاناداعى قابىلداۋداي ەمەس. بۇل جولعى كەزدەسۋدىڭ سالماعى اۋىر ءتارىزدى.
سونىمەن، شىنىمەن-اق اققۇلاعا شىققانىم با؟ ءوزىم ءوز بولعالى كوزىم اۋىرىپ كورگەن جان ەمەس ەدىم، مۇنىسى عاجاپ ەكەن. تاعى قانداي ءدارى ءىش دەيدى؟ رەسەپىن وقىپ كورەيىنشى. «ەلجاس! كەشكى ساعات سەگىزدە جازعى باققا كەل. توسامىن. زويا».
زويانىڭ تالكەگى مە، بۇل نەمەنە؟ كەشە ول موتوسيكلدىڭ ۇستىندە بىرەۋدى قۇشاقتاپ بارا جاتپادى ما! «وتىرىك اۋىرىپ» بارعانىمدا كوزىنىڭ قيىعىن دا سالماپ ەدى، بۇل جامپەڭدەۋى قاي جامپەڭدەۋ؟ ءتىپتى، ەلجىرەپ «كەل»، «توسام» دەيدى... تاپقان ەكەنسىڭ اقىماقتى! مەن سەنىڭ...
X
زويانىڭ زاپيسكاسىن جىرتىپ-جىرتىپ تاستادىم.
سونىمەن نە كەرەك، جولىم بولماي اۋىلعا قايتتىم. جەكسەنبى كۇنى ەدى، جولشىباي جاڭابازارعا سوقتىم. بازار قايناپ تۇر ەكەن. ۇلكەن قورانىڭ ءىشى ىعى-جىعى ادام. قىبىر-قىبىر ەتكەن — الا شاپان، تۇيەجۇن شەكپەن، الا تاقيا، اق قالپاق، قىزىل ساپتى قامشى، سارى باجالاق ورامال، بۇرمەلى شىت كويلەك، دوقابا كامزول، جىلت-جىلت ەتكەن امىركەن ءماسى... قارنىن ىشىنە تارتىپ، اقىرعان ەسەك. كىسىنەگەن ات... بازار ءىشى — ارانىڭ ۇياسىنداي گۋ-گۋ. سوناۋ شەتكى شايحانادا ۇلكەن سارى ساماۋىر گۇج-گۇج ەتەدى. الا تاقيالى شايحاناشى جاس جىگىتتىڭ قولدارى لىپىلداپ، ءوزى زىر جۇگىرەدى. شەكەسىن ورامالمەن شورت بايلاعان بىرەۋلەر قويۋ شايدى ءبىر ۇرتتاپ قويىپ، كوزىن جۇمىپ، كايىپ ءسۇرىپ، مۇلگىپ وتىر. ءبىر بۇرىشتا شوعىرلانعان بودەنەپازدار دا قىزۋ ءىس ۇستىندە. بودەنەلەرىنىڭ باسىن قاقپايلاپ، «باق-باق» ەتكىزىپ، بىرىن-بىرىنە ايداپ سالادى. قاباعى تۇكسيىپ، مويىپ ءجۇنى تىكىرەيگەن تۇلەك پەن شوجەلەر جۇتىنىپ تۇر انشەيىن. «مەنى قويا بەرشى» دەگەندەي جەر تەپسىنىپ، دىكىرىك اتادى. ويپىر-اي، ءبىرىن-بىرى جەپ قويا ما، قايتەدى؟!
شايحانادان شىعىپ، مالبازارعا قاراي اياڭداپ بارا جاتىر ەدىم، كەنەت، بىرەۋمەن سوقتىعىسىپ قالدىم. ەكەۋمىز دە ۇشىپ تۇستىك. جالما-جان ورنىمنان تۇردىم. ءىىىاڭدانعان شالبارىمدى قاققىلاي باستادىم.
— ءۇيباي-اي، مىناۋ ءبىزدىڭ مىرزاعا عوي!—دەپ ءبىر سەمىز قاتىن وڭ قولىمەن جەر تايانىپ، شوقيىپ وتىر. تاني كەتتىم — تاجىگۇل. ءوزىمىزدىڭ قارامولدانىڭ بايبىشەسى. ونىڭ اياق جاعىندا ءبىر قارىن سارى ماي اقتارىلىپ جاتىر.
وسىنداي قىستالاڭ ۋاقىتتا ادامنىڭ ويىنا نە بولسا سول كەلە بەرەدى ەكەن. قايداعى ءبىر شىتىرمان ۋاقيعالار ەسىمە ءتۇسىپ كەتىپ، مەن اڭگىمەنى تەرەڭنەن قوزعادىم.
— «ماي تولەمەيمىن. تەمىر بوشكەڭدى داڭعىرلاتپاي، ءارى جوعال!»—دەپ ەدىڭىز-اۋ، باياعىدا، جەڭەشە؟.. مەن و كەزدە مايدى سوعىستاعى قىزىل اسكەرلەر ءۇشىن جينادىم. مەملەكەتتىك قىزمەتتى ورىنداپ ءجۇردىم. ال، ءسىز مىنا قارىنداعى سارى مايدى كىم ءۇشىن جينادىڭىز؟ كۇيەۋىڭ قارامولدا تامام ەلدەن زەكەت سۇراپ، «ءلايلاحا يللاۋلا» دەپ، كىم ءۇشىن دۇنيە جيناپ ءجۇر؟..
ءدال وسى كەزدە ميليسيونەردىڭ شىرىلداعان ىسقىرىعى بىزگە قاراي جاقىنداي ءتۇستى. تاجىگۇلدىڭ كوزى باقىرايىپ كەتتى. قولىنداعى ءبىر قارىن مايىن قايدا تىعارىن بىلمەي، قاتتى ساستى.
— ەندى ءقايتتىم، مىرزاعا-اۋ؟! مىنا قىزىل شاپكىدەن قۇتقارشى مەنى، باي بولعىر!..
جۇرت تا قىزىق-اۋ! مەن ونىڭ ارامتاماق — ساۋداگەر ەكەندىگىن بەتىنە باسىپ، اشكەرەلەپ ايتىپ وتىرسام، ول مەنى قۇتقار»، — دەيدى تاپقان ەكەنسىڭ اقىماقتى!.. ميليسيونەر تاجىگۇلدى الىپ كەتتى. سوسىن، ەلامانمەن كەزدەستىم. ول «راحاتتاعى» جاڭالىقتى سىپقىرتىپ ايتىپ جاتىر:
— كەشە كولحوزدا جالپى جينالىس ءوتتى. مەملەكەتكە جوسپاردان تىس استىق تاپسىرىلعاندىعى جونىندە تاڭقىبايەۆ ءسوز سويلەدى. ول سەنى مىقتاپ ماقتادى، باۋىرىم. قىرمان كۇزەتشىسىنە، كومباينشىلارعا زاتتاي سىيلىق بەردى. سەن دە قۇر الاقان ەمەسسىڭ، تامىر. ساعان پاتەفون ءتيدى. قۇتتىقتاۋعا رۇقسات ەت، دوستىم. جانە، سول ماجىلىستە سەنى كولحوز پرەدسەداتەلىنىڭ حاتشىسى ەتىپ تاعايىندادى. ەكى بىردەي قۋانىشقا ورتاقپىن!..
ول ەلپەلەكتەپ، مەنىڭ قولىمدى قىستى.
ءاي، اڭقىلداعان اق كوڭىل بايعۇسىم-اي! مەنىڭ كەۋدەمدەگى ساپىرىلىسقان ۇمار-جۇمار تارتىستى بىلسەڭ نەتتى. سەن ونىڭ ءبارىن دە بىلمەيسىڭ. ءاي، بالا-اي، قايتەيىن! مەن سياقتى وڭباعان ادامدى نە دەپ ماقتايدى؟ ونداي ماقتاۋ سوزگە مەن تەڭ كەلەم بە؟ قورتىقبايداي ناعىز قىلمىسكەردى قورعاۋشى، ءوز قارا باسىن ساۋعالاعان مەندەي قورقاق پەندەگە پاتەفوندى نە دەپ بەرىپ ءجۇر جۇرت؟ بۇل سىيىنا جول بولسىن؟.. مەن حالىق الدىندا كىنالىمىن. كەشىرىمسىز اعاتتىق جاسادىم. كولحوزدىڭ مايلى قوڭىنا سۇلىك بوپ قادالعان اككى الاياققا، ناعىز جەمقورعا ىقپال تيگىزدىم. ول قاسكويدىڭ كۇڭگىرت، جىمىسقى ىستەرىن كورە تۇرىپ، كوز جۇمبايعا سالدىم. جۇرتشىلىققا ايان ەتۋدىڭ ورنىنا، ونىڭ بىلعانىش ىس-ارەكەتتەرىن كورەر كوزگە بۇركەمەلەپ وتىردىم. تۇيىردەي جەمتىككە ءناپسىم شاۋىپ، قورتىقبايداي سۇمنىڭ قارماعىنا ىلىكتىم... جوق، جوق! مەنى بەكەر ماقتاعان. مەنى جازالاۋ كەرەك، مىقتاپ تۇرىپ جازالاۋ كەرەك!..
ەلامان مەنىڭ كوڭىلسىز تۇرعانىمدى بايقاپ:
— مەن ساعان ءبىر قىزىق جۇمىس تاپسىرايىن با؟— دەدى.
— ول قانداي جۇمىس؟
— مەنىڭ نەمەرە اعام جولداسبەك كەلىنشەك ءتۇسىردى، ەستىدىڭ بە؟.. سەن سوعان بەتاشار جاز. بۇل — سەنىڭ قولىڭنان كەلەتىن ءىس. باياعىدا، جىگىتتەرمەن تانىسقىسى كەلگەن سىلقىم قىزدار ساعام ولەڭ جازدىرتىپ الاتىن ەدى عوي، ەسىندە مە؟.. جالقاۋلاردى، الىپساتار ساۋداگەرلەردى سىلەيتە ءبىر تۇيرەشى، باۋىرىم!
— ماسەلەن، كىمدەردى؟
— قارامولدانى سىنايسىڭ، جۇرتتان «ءپىتىر» الادى دەپ.
— سوسىن؟
— سوسىن؟..
ەلامان كىبىرتىكتەپ قالدى. مەن ونىڭ جۇزىنە تىكە قاراي، «قايتەر ەكەن» دەگەن پىكىرمەن:
— بازەكەڭ مەن بىزەكەڭدى شە؟— دەدىم.
— مەيلى، مەيلى، و جاعىن ءوزىن ءبىل،— دەپ ەلامان قىزاراقتاپ قالدى، ايتەۋىر، جۇمساقتاۋ بولسىن. قارتتاردى اشۋلاندىرىپ المايىق... كەلىستىك قوي؟
— جارايدى!..
كەلەسى كۇنى ازانعى ساعات ون بىردە ەلامان ارسالاڭداپ، ءبىزدىڭ ۇيگە جەتىپ كەلدى. قوس تاناۋى دەليىپ، كەلە سالا ءوز شارۋاسىن ايتتى:
— كەشەگى تاپسىرما دايىن با؟
— دايىن!
— كەتتىك،— دەدى ول مەنىڭ قولىمنان سۇيرەلەپ.
ءبىز كوشە بويلاپ كەلەمىز. مىنە، جولداسبەكتىڭ ۇيىنە دە جەتتىك. قوس كيىز ءۇي تىگىلگەن. ەسىك الدى ىعى-جىعى ادام. تۇلىمدارى جەلكىلدەگەن قارا دومالاق بالالار اسىر سالىپ ويناپ ءجۇر. ءنان قوس قازان اسۋلى. قازان باسىندا كادىمگى ءوزىمىزدىڭ بازەكەڭ! ءسابىزى مول پالاۋدى كاكپىرمەن تەرلەپ-تەپشىپ ارالاستىرىپ جاتىر. قازىققا بايلانعان اتتار وقىرانىپ قويادى. قىزىل، جاسىل، سارىالا بوياۋ توگىلگەندەي اينالام تولعان ىبىر-جىبىر جۇرت:
تورت تەرەزەسى جارقىراعان، توبەسى قامىسپەن جابىلعان قوڭىر ۇيدەن ءبىر توپ قىز-كەلىنشەكتەر توبى شىقتى. قاق ورتاسىنداعى بىرەۋدىڭ بەتى ۇلكەن اق عىجىم ورامالمەن جابىلعان. جاڭىلماسام، جاڭا تۇسكەن كەلىنشەك وسى بولار. ورتا بويلى، كەڭ يىقتى قىز ەكەن. جاسىل بارقىت كويلەگىنىڭ ەتەگى امىركەن ءماسىسىنىڭ قونىشىنا ءتۇسىپ ءتۇر. ماسى-كەبىسى جالت-جۇلت ەتەدى. جان-جاعىنداعى نوكەر قىزدار كەلىنشەكتىڭ قولتىعىنان ۇستاپ، دەمەپ كەلەدى. مەن ونى ەلەڭدەتىپ، ءجۇز مەتردەي جەردەگى جەلباۋلارى وڭىپ كەتكەن، كونەتوز كيىز ۇيگە كىرگىزۋىم كەرەك.
ەلامان جۇگىرىپ كەلدى دە، قولىما ءبىر تاياقشانى ۇستاتا سالدى. تاياقشاعا ورامال بايلانعان. ورامالدىڭ ءبىر ۇشىندا تۇيىنشەك بار. شاماسى تيىن-تەبەن بولار.
— ال، باستا! — دەدى ول.
مەن كەلىنشەكتىڭ قارسى الدىندا تۇرمىن. ەكەۋمىزدىڭ ارامىز ءبىر-اق مەتر. ءبىر جوتكىرىپ الدىم دا، ەلەڭدەتە جونەلدىم. جىر مازمۇنى: جاس كەلىنشەككە اقىل-ناسيحات ايتۋ. كوپشىلىك ءقادىر تۇتار اۋىل اعالارىمەن تانىستىرىپ ءوتۋ... ولاردىڭ قۇرمەتىنە كەلىنشەك ءيىلىپ سالەم بەرەدى.
تاياعىمدى قاقشاڭداتىپ، كيىز ۇيگە قىزدى-قىزدىمەن تاياۋ بارىپ قالىپپىن. ءجۇرىسىمدى باسەڭدەتىپ، ساتيرالىق جانرعا كوشتىم:
بازارعا ايران ساتقان، سۇزبە ساتقان،
الا جازداي ماي جيناپ، كۇزدە ساتقان.
بويىندا ون كىسىلىك كۇش بولسا دا،
بىردە-بىر ەڭبەگى جوق تۇزدە تاپقان.
قولىندا ۇلكەن قاسىعى،
اۋىلىمىزدىڭ ماسىلى —
تاجىگۇل جەڭگەيگە ءبىر سالەم!
كەتپەن شاپسا، القىنادى جۇرەگى،
اياعىنان اۋزى جىلدام جۇرەدى،—
بىزبيكە اپايعا ءبىر سالەم!
جۇرت دۋ ەتە قالدى. كول-كوسىر كۇلكى. تۇس-تۇس جاقتان دەم بەرۋشى كوتەرىڭكى داۋىستار شىعىپ جاتتى:
— وي ءپالى!
— تۇيرە سولاي!
— از-زا-ما-تىم!..
— قايدا تاجىگۇل؟ ۇقسىن مۇنى دۇرىستاپ... قولپاشتاۋ سوزگە ءماز بولىپ، تۇيدەك-تۇيدەك شىمشىما، ۋىتتى ولەڭدەردى توكتىم كەپ.
سكلادى — تەمىردەن،
ارپانى جەپ سەمىرگەن،—
قورىقبايعا ءبىر سالەم!
تاعى دا قوشتاۋ سوزدەر، تولاسسىز كۇلكى. اسىرەسە قازان باسىنداعى جالتىر باس بازارباي ءماز. شالقايا قارق-قارق كۇلەدى. ەلامان نە دەسە، و دەسىن، شارۋام جوق. ونىڭ اكەسىنىڭ مىنەز-قۇلقى تۋرالى بىلاي دەدىم:
بار ءومىرى ۇيدە وتكەن،
جىرتىق كەبىس سۇيرەتكەن.
سورپالىق ەت اپ قالار.
اسپانداعى ۇيرەكتەن!
جالداپشىلىق كاسىپكە
تامام شالدى ۇيرەتكەن،—
بازارباي قايناعاڭىزعا ءبىر سالەم!
قويدىڭ باسىن ءمۇجىپ وتىرعان اق سالدەلى قارامولداعا كوزىم ءتۇستى. پىشاقتاي سوزدەردى جىلمىڭداتىپ، ەلدى سورعان ارامزانى اجاۋالاي جونەلدىم:
ميتىڭداتىپ ەسەگىن،
جەۋدىڭ تابار ەسەبىن.
ءپىتىر جيناپ كەڭ جۇرتتان
قۇران وقىپ ەل قۇرتقان،—
قارامولداعا ءبىر سالەم!
ورامال بايلانعان تاياقشامدى شولتاڭداتىپ، كەلىنشەكتى كيىز ۇيگە ەندىردىم-اۋ، ايتەۋىر! مەن ءوز مىندەتىمنەن قۇتىلدىم.
ءۇي سىرتى ابىر-دابىر. مەنىڭ اتىما ايتىلعان ماقتاۋ سەزدەر ءسىرا دا تولاستار ەمەس.
— وي، بارەكەلدى!
— وركەنىڭ ءوسسىن!
— ولمە، توقمىرزا جاكەمنىڭ بالاسى!..
XI
مەن كەڭسەشىل بولىپ الدىم. مىرەكەڭ ءوز سوزىندە تۇردى. ول ماعان كولحوزدىڭ حاتشىلىق قىزمەتىن تاپسىردى. استىمدا كوكجورعا ات. شايقالتىپ اندا بارام، مۇندا بارام. «ىرريت» دەپ قوي قايىرۋدان گورى، تاپىرىقتاعان جورعا ۇستىندە شالقاقتاۋ انشا ءايبات كورىنەدى. تاماق قۋراپ، جەيدە تەرگە مالشىنىپ، شاڭقيعان اپتاپ استىندا، كۇن مەن شاڭنىڭ ءيسى اڭقىعان قىزىل بيدايدى قاپتاۋ ەمەس بۇل. مەن كازىر تاجىگۇل ساراڭ ايتقانداي، «تەمىر بوشكەسىن داڭعىرلاتقان» مايشى بالا ەمەسپىن. ءۇش جۇزگە جۋىق كولحوزشىنىڭ ەڭبەككۇنىن جازامىن. ىستىق استىڭ دا، اۆانستىڭ دا ءتىزىمىن جاسايتىن مەن. بۇگىن قانشا ادام جۇمىسقا شىقتى؟ كىم قانشا كيلوگرامما ماقتا تەردى؟ ۇكىمەتكە قانشا توننا «اق التىن» تاپسىرىلدى؟.. ءبارى مەنىڭ الاقانىمدا. اۋىل كەڭەسكە كۇندەلىكتى اقباردى تەلەفون ارقىلى سىپقىرتىپ ايتىپ تۇرامىن. جۇمىس باسىنا بارىپ، ماقتاشىلارعا سوۆينفورم بيۋرونىڭ كۇندەلىكتى حابارىن وقىپ بەرەمىن. «ءبىزدىڭ اسكەرلەر ن. قالاسىن الدى»،— دەگەن سويلەمدى سالتاناتتى تۇردە، تاماعىمدى قىرناڭقىراپ، داۋسىمدى ءبىر كوتەرىپ تاستايمىن.
«بەس مىڭعا جۋىق نەمىس ءفاشيسى تۇتقىنعا الىندى. جاۋدىڭ ءجۇز ەلۋ تانكىسى قيراتىلىپ، وتىز سامولەتى اتىپ ءتۇسىرىلدى»...— دەيمىن. ايىنا ەكى رەت قابىرعا گازەتىن جارىققا شىعارۋ دا مەنىڭ مىندەتىم. جاتىپ ىشەر جالقاۋ، بازارعا قۇرت-ماي، سۇزبە-قاتىق ساتقان پايداكۇنەم جەڭگەيلەردى شىمشىما ولەڭمەن اياۋسىز تۇيرەيمىن. ال، وزات ەڭبەككەرلەردى، ساۋىنشى، ماقتاشىلاردى ماداقتاپ جازامىن. بارلىق ماقالالاردىڭ اۆتورى دا، كوركەمدەۋشىسى دە، گازەتتىڭ باس رەداكتورى دا ءوزىم! قويشى، ايتەۋىر، بارلىق شارۋانى ويداعىداي ەتىپ تىندىرۋشى ەدىم. تەك قانا ءبىر جۇمىسقا زاۋقىم سوقپايتىن. ون بەستىك شىراقتىڭ شيشاسىن شۇبەرەكپەن ءسۇرتىپ، تۇعىر ساۋىتىنا كەروسين قۇيۋ — مەن ءۇشىن اقىرەت ەدى. كولحوز باسقارماسىنىڭ ۇزاققا سوزىلاتىن تۇنگى ءناريادى ماي شامسىز بىتپەيتىنى اركىمگە ايان.
كەيدە مىرەكەڭ: «انانى اكەپ بەرشى»، «پالەنشەنى شاقىرا قويشى»،— دەپ قۇلاعىمنىڭ ەتىن جەيتىن. مەن ءبىر لىپىلداعان قولبالا. ءا دەگەندە باستىقتىڭ: «اندا بار، مۇندا بارى»، نامىسىما ءتيىپ، كەجەگەمدى كەيىن تارتىپ ءجۇردى. سوڭىنان كوندىگىپ كەتتىم. بارىنەن دە و كىسىنىڭ الدىندا تۇرعان شي قالپاعىن نۇسقاپ: «بەرى ۇزاتىپ جىبەرشى»،— دەگەنى كۇيدىرەدى-اۋ، مەنى!..
بۇگىن دە مىنە، باسەكەڭ سول ادەتىنە باسىپ وتىر. ول بۇكىل دەنەسىمەن ماعان قاراي بۇرىلدى دا:
— شىراعىم، قورتىقبايدى شاقىرىپ كەلە قويشى،— دەدى.
مەن ەسەپشوتىمنىڭ سوڭعى تاسىن سارت ەتكىزىپ قاتتى قاعىپ جىبەردىم دە، ورنىمنان كوتەرىلدىم.
تىسقا شىقسام اۋىل ازان-قازان. سيىرلار موڭىرەپ، بۇزاۋلارىن جوقتاپ، وڭكەڭدەپ بارادى. كوگىلدىر بەلگە تۇمسىعىن تىرەگەن قىپ-قىزىل كۇن ءوز شەڭبەرىنەن لىقسىپ اسىپ كەتەتىندەي تولىقسيدى. كوگىلدىر بەلەڭ بەينە ءبىر كوك داريا. ال، كۇن بولسا جىراقتان جول سابىلتىپ كەلىپ سول دارياعا باس قويىپ، سۋىن ءسىمىرىپ جاتقان ءتارىزدى.
ىمىرت ۇيىرىلە باستادى. كوگىلدىر جوندار، بوز تۇتىندەر، جاسىل تۇت اعاشتارى، ماڭقيعان قاسقا جولدار... ءبارى دە كۇڭگىرتتەنىپ، ءبارى دە ءبىر تۇستەس بوياۋمەن بويالعانداي، ءبىرتىن-بىرتىن جوعالىپ بارادى. تەك اسپانداعى القىزىل، قاۋدىراق، جۇقا بۇلتتار عانا كۇن ساۋلەسىنىڭ ەتەگىنەن مىقتاپ ۇستاپ، جىبەرمەي تۇر.
قورتىقبايدىڭ ءۇيى ورتالىق كوشەنىڭ باتىس تاراپىندا ەدى. ۇيىنە جاقىنداي بەرىپ ەم، سورپ-سورپ ەتىپ شەلەككە قۇيىلعان ءسۇت ءۇنى قۇلاعىما شالىندى. ايەلى سيىر ساۋىپ جاتىر ەكەن. ءوزى بولسا ءۇش-تورت اداممەن بيىك سورەنىڭ استىندا كارتانى سوعىپ وتىر. كەبەجەدەي قارنىن الاقانىمەن باسىپ، ىرق-ىرق ەتىپ، ىرجاقتاپ كۇلەدى.
— ءاي، ءيتتىڭ بالاسى-اي!— دەپ مامىق جاستىقتى قولتىعىنىڭ استىنا قاربي ءتۇستى ول.
مەن تاندىردىڭ كولەڭكە تۇسىن پانالاپ، تۇرا قالدىم.
كىمدى ايتاسىڭ؟— دەدى قورتىقبايدىڭ وڭ جاعىندا وتىرعان ءبىر كىسى.
— ە، الگى ەلجاس جۇگەرمەكتى ايتام دا... مارجانداي تاپ-تازا التى قاپ بيدايدى ۇيىنە اپارىپ-اق بەرىپ ەدىم — المادى ءباتشاعار. نە دەگەن اقىماق ەدى ءوزى؟!.
الماسا الماداي ۇشسىن. ونىڭ نەسىنە كۇيىنەسىڭ؟— دەدى الگى كىسى.
كۇيىنىپ جاتقان مەن جوق، — دەدى قورتىقباي ءبىر كارتانى ىتقىتىپ جىبەرىپ، ەلجاستىڭ شەشەسى ۇيمە-ۇي كىرىپ تىلەنىپ ءجۇر. مانا ءبىزدىڭ ۇيدەن ءبىر كەسە ءۇن الىپ كەتتى. بۇيتكەن كۇنى قۇرسىن. قارشاداي باسىمەن اق جۇرەك بوپ نە بىتىرەم دەيدى ەكەن، بەيشارا؟!
— جولداسبەكتىڭ تويىندا، قورەكە، ەزىڭىزدى مىقتاپ تۇرىپ سويىپ سالدى-اۋ،— دەدى ەكىنشى ءبىر يتيگەن قىسىق كوز جىگىت،— «سكلادى تەمىردەن، ارپانى جەپ سەمىرگەن»،— دەي مە؟.. قالاي، ءا؟..
جاقتىرماعان پىشىنمەن قورتىقباي قولىن ءبىر سىلتەدى.
— ءوي، ءسوزى قۇرسىن سو جامان بوق مۇرىننىڭ! قىپىعى كوپ، مال جەيتىن ارپانى مىنا كوكەڭ جەمەيدى ەشقاشاندا. جەسەم كولحوزدىڭ اق بيدايى قۇرىپ قاپ پا؟! كازىردىڭ وزىندە، قويمادا جيىرما تونناعا جۋىق، كولحوز ەسەبىندە جوق ارتىق استىق بار. قالاي جۇمسايمىن دەسەم دە ءوز ەركىمدە. ءبىلدىڭ بە؟! ەلجاس جەگەن قارا تالقان مەنىڭ وڭەشىمە كەپتەلىپ تۇرىپ قالماي ما؟ قۇداي ساقتاسىن ودان. ال، مەنىڭ ءوز كەڭىردەگىمنەن وتكەن مايلى اس ەلجاستىڭ اسقازانىنا بارىپ تۇسپەيدى. سوندىقتان جەۋ كەرەك، جەۋ كەرەك!.. شىركىن، ىشىپ-جەگەنگە نە جەتسىن! جەمەيتىن ادام — قارا جەردىڭ استىندا...
ولار كەسەلەرىن ءسۇزىستىرىپ اراق ءىشتى.
قورتىقباي اۋزى-باسىن ءسۇرتىنىپ ايقاي سالدى:
— ءقاتىن-اي، ەتىڭ ءپىستى مە؟ اكەل، جىلدام!..
ول قارق-قارق كۇلىپ، ساباسىنا ءتۇسىپ، ىقىلىق اتتى.
— قۇدا قالاسا، پىسكەن كىرپىشتەن سەگىز بولمەلى يمارات سالدىرامىن. لەككاباي ماشيناسىن الىپ قالۋىم دا ىقتيمال. قول ءجۇرىپ تۇرعاندا، دۇرىلدەتپەسكە نە؟! مىركەم ەكى تيىن بۇل جالعان وتەدى دە كەتەدى. وي، دۇنيە-اي، ىشىپ-جەگەنگە پە جەتسىن! باسىڭدا دارىنىڭ بولماسا دا، سيپايتىن قارىنىڭ بولسىن... ىح، ىح!..
قورتىقبايدىڭ اڭگىمەسىن ودان ءارى تىڭداۋعا مەنىڭ ءداتىم شىدامادى. مەن كەلگەن ىزىممەن ارتىما بۇرىلىپ، جىلدام باسىپ، ءجۇرىپ كەتتىم. ءتىسىمدى قىشىرلاتىپ، قاتتى ىزالاندىم. جۇرەگىم اساۋ اتتاي تەبىنىپ تۇر. بويىمداعى ىستىق قان جۇرەگىمە تىعىلعان بۇكىل اشۋىمدى «تارس» ەتكىزىپ جارىپ جىبەرەردەي. سول ءدۇمپۋدىڭ كۇشىمەن، بەتالدى جۇگىرىپ كەلەم، جۇگىرىپ كەلەم. ابالاعان يتتەرگە، «بۇل كىم ءاي؟» دەگەن الدەكىمنىڭ ۇيقىسىراعان داۋسىنا ءمان دە بەرگەم جوق. قورتىقبايدىڭ جەكسۇرىن كۇلكىسى، جيىركەنىشتى ىقىلىعى، ماعان تۇستالىپ ايتىلعان ونىڭ دورەكى سوزدەرى مەنى قۋىپ كەلە جاتقانعا ۇقسايدى. تارىداي شاشىلعان اسپانداعى جۇلدىزدار دا قاشىپ بارادى. مەن دە قاشىپ بارام. تەك اي عانا قاراكوك بۇلتتىڭ قوينىنان سىعالايدى.
مەن اۋىلدان ۇزاپ كەتىپپىن. باياعى «ولەڭسايدىڭ» سازى. زويا ەكەۋمىز ات شالدىرعان جەر. العاشقى ماحابباتتىڭ كىندىگى كەسىلگەن جەر. بۇكىل التىنى اقتارىلعان قازىنادان گورى وسى ءبىر كىندىكتەي جەر ماعان اسا قىمبات ەدى! اي ساۋلەسىن سىمىرگەن مىنا ءبىر بوزاڭ شوپتەر دە تاپ كازىر ماعان سونداي ءقادىرلى!..
قىلپ-قىلپ ەتكەن، اۋىلدىڭ بولىمسىز وتتارى بىرتىندەپ سونە باستادى. كەڭسەنىڭ ون بەستىك لامپاسى ءالى جانىپ تۇر. ءدال وسى ءبىر زامات باسقارمانىڭ ارقاسى قوزىپ، قىزىنا سويلەپ جاتقان بولار. «زاۆحوزدى شاقىرىپ كەلمەدى»،— دەپ، بالكىم، مەنى دە سىباپ العان شىعار؟ مەيلى، ۇرىسسا ۇرسا بەرسىن! بارىنەن دە مىنا قورتىقبايدىڭ قورلىعىن ايتسايشى!.. قاپ، شوشقا-اي، مەن سەنى اياپ جۇرسەم...
XII
شايناپ بەرگەن اس بولمايدى دەمەكشى، كەيدە ۇلكەندەردىڭ ايتقان اقىل-كەڭەسى جاس ادامنىڭ ميىنا قونا بەرمەيدى. «شىراعىم، ۇيگە ەڭكەيىپ كىر، باسىڭدى ەسىككە ۇرىپ الاسىڭ»،— دەپ، اجەم بايعۇس قانشاما قاقساسا دا، مەن توبەمدى ماڭدايشاعا ۇرىپ الىپ جۇرەتىنمىن. شەكەمدى كۇپتەي عىپ ءىسىرىپ العاننان سوڭ عانا بارىپ ساقتانىپ جۇرەتىن بولدىم. ءتىپتى، ۇلكەن داربازادان كىرسەم دە، باسىمدى بۇعىنىپ كىرۋ ادەتكە اينالىپ كەتكەن-دى. ءومىردىڭ تابيعي كەزدەيسوق قاقتىعىستارىندا جاس ادام شىڭدالادى شيراي تۇسەدى. سانا-سەزىمىنىڭ كوزى اشىلىپ، شالعايعا، العا تالپىنادى! جاستىق شاقتاعى ەبەدەيسىزدىك، اڭعىرتتىق — ونىڭ ەزى سۇلۋ ءبىر دۇنيە! قاتەلەسۋ — ءومىر ءسۇرۋ دەگەن ءسوز. بار ماسەلە قاتەلىكتى دەر كەزىندە تۇزەۋدە عوي. ءبىراق مەن...
سوڭعى كەزدە ماعان ءبىر ۇرەي پايدا بولدى. كەڭسەگە بەيتانىس بىرەۋ كىرىپ كەلسە، تۇلا بويىم قالشىلداپ، جۇرەگىم لۇپىلدەپ، وزىمنەن-وزىم ابدىراپ، قاتتى بۇلىنەمىن. كوشەدە جان-جاعىما الاق-جۇلاق قارايمىن. سوڭىمنان الدەكىم اڭدىپ كەلە جاتقانعا ۇقسايدى. ۇيدە شاي ءىشىپ وتىرسام دا ەلەڭدەپ وتىرامىن. تام ارتىندا بىرەۋ، جوتەلە مە؟ الدەكىم ەسىك قاعا ما؟.. تۇسىنسەم قۇداي ۇرسىن! وزىمنەن-وزىم قۋىستانىپ، بىرەۋمەن سويلەسە قالسام داۋسىمدى زورعا شىعارامىن. ىشكى دۇنيەم الاي-تۇلەي بولادى دا تۇرادى، «ءبىر جەرىڭ اۋىرىپ ءجۇر مە، قالقام؟» — دەپ كوڭىلىمدى سۇراعان اپاما «جۇمىس اۋىر عوي» دەي سالام. ۇرلىق ىستەگەم جوق، ادام ولتىرگەم جوق، مەنىكى دە قىزىق-اۋ!..
تۇنىمەن دوڭبەكشىپ ۇيىقتاي المادىم. قايداعى ءبىر قورقىنىشتى بەيمازا تۇستەر قامالاپ، ءيت-راسۋامدى شىعاردى. ءجۇرىپ كەلە جاتىپ، ۇلكەن اپانعا ءتۇسىپ، كەتەم دە، شوشىپ ويانامىن. كەي-كەيدە «كىم بەيشارا؟» دەپ توسەگىمنەن ىرشىپ تۇرامىن. جەگەن تاماعىمنىڭ ءدامى قانداي، ونى مۇلدە سەزبەيمىن. قارنىم اش پا، توق پا، ونى دا بىلمەيتىن حالگە جەتتىم. كۇندەلىكتى كۇيكى بولمىستان تۋعان ىشىمدەگى الاساپىران شاتاق دۇنيە، وزەگى شىقپاعان شيقانداي بۇكىل ءتانىمدى سىزداتىپ بارادى. بۇل اسقىنعان دەرتكە نەندەي ەم-دەم قولداناتىنىمدى دا بىلمەيمىن.
ءتۇن ورتاسى. تىستا داۋىل سوعىپ تۇر. تەرەزەمنىڭ تۇسىنداعى اق تەرەكتەردىڭ سارىنى بىرەسە ۇلعايا ءتۇسىپ، بىرەسە جىم بولىپ تىنشي قالادى. قاراقوشقىل بۇلتتار شىعىسقا قاراي جوڭكىپ بارادى. جۇلدىزدار كورىنبەيدى. ولار دا قالعىپ كەتكەن ءتارىزدى.
ءبىر ءسات جەل باسىلدى دا، ءۇيدىڭ توبەسىندە بىرەۋ جۇرگەندەي — شاتىر تىسىرلاپ كەتتى. باداناداي-باداناداي جاڭبىردىڭ العاشقى تامشىلارى تىرس-تىرس ەتىپ، تەرەزەنى ۇرعىلاي باستادى. سوسىن ۇدەرە ساتىرلاپ، كىر اينەكتىڭ بەتىن جۋىپ جىبەردى.
سىعىرايعان ماي تام جىلت-جىلت ەتەدى. مەن ستولدىڭ جانىندا وتىرمىن. جاي وتىرعام جوق، جازىپ وتىرمىن. ايلاپ جينالعان دەرت قاعازعا توگىلگەن سايىن، ونەبويىم جەڭىل تارتىپ، جابىققان كوڭىلىم سەرگىپ بارادى انشەيىن. جۇمىرتقانى جارىپ شىققان بالاپانداي قاۋىرسىنىمدى جازىپ، كەڭ تىنىس الا باستادىم. ار كوتەرە الماعان اۋىر جۇكتى قاعاز شىركىن كومبىس تۇيەدەي كوتەرىپ-اق كەتتى! نە كەرەك، ءبارىن جازدىم. ءوزىمنىڭ اڭعىرتتىعىمدى، قورتىقبايدىڭ قۋلىق-سۇمدىعىن، كولحوز قويماسىندا ەسەپتە جوق جيىرما تونناعا جۋىق ارتىق استىق بار ەكەندىگىن...قويشى ايتەۋىر، ءبىرىن دە قالدىرماي تۇگەل جازدىم. كونۆەرتتىڭ سىرتىنا ۇلكەن ارىپپەن —«اۋداندىق پروكۋراتۋراعا» دەپ ايقايلاتىپ قويدىم.
ءتۇنى بويى قالام كەمىرىپ، بەس-التى بەت ەتىپ جازعان ارىزىمدى ەرتەڭگىسىن متس-كە بارىپ «كۇردەلى حات» تاڭباسىمەن پوچتاعا سالىپ جىبەردىم.
كەڭسەگە قاراي كەلە جاتىر ەدىم، قورتىقبايدىڭ كىشى بالاسى — زاۋكەن كەزدەسە كەتتى. اياعىما ورالىپ، جىبەرەتىن ەمەس. تاناۋىن جەڭىمەن ءسۇرتىپ:
— كوكە، قايدان كەلەسىز؟— دەدى.
— متس-تان.
— ماعان شاشاق قانت اكەلدىڭىز بە؟
— ۇمىتىپ كەتىپپىن، جانىم.
— ماعان پاپام ءۇش دوڭگەلەكتى شايتاناربا ساتىپ اپەرەدى. ءمىنىپ الىپ، سوسىن، بالالاردىڭ كوزىن قىزدىرام...
— قوي، وتىرىك ايتپا. شايتانارباعا اقشالارىڭ جەتپەيدى.
— ءيا، ساعان! جەرتولەدەگى ون قاپ بيدايدى قايتەسىڭ؟
بالانىڭ اتى بالا ەمەس پە، بار شىندىقتى ايتىپ سالدى. «مىناعان كامپيت الىپ جە»،— دەپ، مەن وعان ءبىر سوم اقشا بەردىم. ول ەكى بوربويىن قولىمەن سابالاپ، قۋانىشى قوينىنا سىيماي جۇگىرىپ كەتتى.
مەن ويعا قالدىم. ەرتەڭ عوي، قورتىقبايدىس ءىسى قارالادى. جەرتولەدەگى ون قاپ بيداي كولحوزدىڭ ەسەبىنە كوشەدى. قويماداعى ارتىق استىق تا ورتا قورعا تۇسەدى. قورەكەڭنىڭ ءوزىن ميليسيونەر ايداپ اكەتەدى. ونى اباقتىعا جابادى. سوسىن مىنا شيەتتەي كوگەن كوزدەر نە ىستەمەكشى؟ «پاپام شايتاناربا اپەرەدى»،— دەگەن زاۋكەننىڭ دامە-ارمانى نە بولماق؟! تەمىر توردىڭ ارجاعىنان پاپاسىن كورىپ، ولار بوتاداي بوزداماي ما؟ «پاپامىزدى ەلجاس قۇرتتى»،— دەپ مەنى قارعاپ-سىلەمەي مە؟ اكەسىنىڭ قىلمىسىن ولار تۇسىنە قويا ما ەكەن؟ اقىلى تولىسپاعان بالدىرعاننىڭ اقيقاتپەن شارۋاسى قانشا؟ شۇپىرلەگەن، كۇناسىز، شەرمىك قارىن بوبەكتەردى ءتىرى جەتىم ەتىپ قالدىرۋ ارينە وبال! مەن بۇل ءجايتتى باستا نەگە اڭعارمادىم ەكەن؟.. نەتكەن قاتالدىق!..
مەن كوكجورعاعا جىلدام ءمىندىم دە، متس-قا قاراي شابا جونەلدىم. اتىمدى بايلاپ، اسىپ-ساسىپ پوچتاعا كىردىم. قارا كەلىنشەك تاڭدانعان پىشىنمەن، جۇزىمە سۇزىلە قارادى.
— جايشا ما؟
— ماناعى حاتتى جىبەرىپ قويدىڭىز با؟
— يا، جىبەرىپ قويدىم.
— قاپ!..— دەدىم دە، وتىرا كەتتىم تابالدىرىققا.
XIII
گەوگرافيالىق كارتادا مۇلدە كورسەتىلمەگەن، اينالاسى ات شاپتىرىم اياداي اۋىلدىڭ وزىندە قانشاما دۇربەلەڭ تارتىس، شىتىرمان وقيعالار بار دەسەڭىزشى!.. سول ابىگەر، سول ءومىر — توقىمداي جەردىڭ ۇستىندە عانا وتەدى.
مەنىڭ اتا-بابالارىم وسى الاقانداي-اق وڭىردە ءومىر ءسۇردى. مال باقتى. ەگىن ەكتى. شابىندىققا تالاسىپ، سۋ ءۇشىن توبەلەستى. ولار اۋىلدان اتتاپ شىققان پەندە ەمەس. كۇلگە اۋناعان تاۋىقتاي، ءۇي كۇشىك بوپ، بۇكىل ءومىرىن سول اۋماقتا تىرتىڭداپ ءجۇرىپ وتكىزدى. انا جاعى — قاۋىنشى. مىنا جاعى — جاڭابازار. سونداعى ەن الىس ساپارى — جيىرما بەس-اق شاقىرىم ەكەن. مەنىڭ بابام زامانىندا قىلشىلداعان جىگىت بوپ، قارتايا كەلە بەتىنە ءاجىم ءتۇسىپ، بەلى شويىرىلىپ، ءوزىنىڭ سول ۇيرەنشىكتى قۋىسىندا كوزىن جۇمدى. انادان «شىر» ەتىپ ءتۇستى... ءولدى. تۋۋ مەن ءولۋدىڭ اراسىنداعى ءومىر — ءومىر ەمەس، تەك، راقاتى جوق كۇيكى تىرشىلىك قانا. بورشالانىپ ىرسيعان جاراقات دەنەسىمەن، قابارعان الاقانىمەن، كۇس-كۇس تىربيعان ساۋساقتارىمەن، بايدىڭ بورىشىن وتەي الماي مەنىڭ بابام سول توقىمداي جەردىڭ ءبىر توبەشىگىنە كومىلدى. ولاردىڭ ەڭ الىس جولى، سوڭعى ساپارى، اۋىلدان ەكى-اق شاقىرىم جەردەگى — قاراتوبە. ولار سول جەرگە كومىلدى. اق شاڭداق الاسا مولانىڭ ۇستىندە شوقيىپ قۇزعىن قارعا وتىر.
ءبىر ساڭعىپ، و دا ۇشا جونەلدى. تومپيىپ-تومپيىپ جاتقان مولالار سويلەمەيدى، كۇلمەيدى، جىلامايدى... مەنىڭ ءازيز اتالارىم پوەزبەن نەمەسە اۆتوبۋسپەن قىزىق-قىزىق شاھارلارعا ساپار شەككەن جوق. ۋاقىت قۇدايى — سامولەتپەن ۇشقان جوق. ولاردىڭ تاقىمىنا ميمىرت ءجۇرىستى ەسەك تە تيگەن جوق. سول بابالارىمنىڭ ءومىرىنىڭ جالعاسى بون، مەن جارىق دۇنيەگە كەلدىم. ولاردىڭ ىستەمەگەنىن ىستەۋ ءۇشىن، كورمەگەنىن كورۋ ءۇشىن، تاتپاعانىن تاتۋ ءۇشىن كەلدىم. مىنبەگەن كولىگىن ءمىنۋ ءۇشىن، بىلمەگەنىن ءبىلۋ ءۇشىن كەلدىم. مەنىڭ سىباعام — ومىردە تولىپ جاتىر!..
بۇل دۇنيەدە ەگەر ارمان بولماسا، مەن ومىرگە كەلمەگەن بولار ەدىم. ارمان دەگەن، تاستاي قاراڭعى بولمەنىڭ ءتورت قابىرعاسىنداعى كەڭ جارىق دۇنيە عوي! ارمانى جوق ادامدار — گ ۇلى جوق دالامەن تەڭ!..
مەن بەسىكتە جاتقان شاعىمدا-اق ارمانداي باستادىم. قازان استىنداعى مازداعان وت تا، اسپانداعى جىمىڭداعان جۇلدىزدار دا، ءوزىم ەمگەن انامنىڭ ماماسى دا ءبارى دە ارمان! انادان تۋعان وسى كۇنگى نارەستەدەي، مەن دە العاش دۇنيە تابالدىرىعىن اتتاعانىمدا — جىلاعام. سوندا، ءومىردىڭ مۇنشاما عاجايىپ ەكەندىگىن بىلگەن بولسام جىلاماس ەم!
شىركىن، ءومىر قىزىق قوي! كوز جاسى مەن كۇلكىسى، ازابى مەن راقاتى، قايعىسى مەن باقىتى، تارتىسى مەن تىنىشتىعى، ءبارى دە داپ-دايىن تۇرادى. مىنە، ءومىردىڭ قىزىقتىعى دا سومدا جاتىر.
بەسىككە بايلانعان مونشاقتى سىلدىرلاتىپ ويناۋ، كەرەگەدەن ۇستاپ قاز-قاز تۇرۋ، ءتاي-تاي باسىپ ءجۇرۋ... و دا ارمان! ارماننىڭ ءبۇرى ەرتە جارىلىپ، ەرتە گۇلدەيدى.
ءومىر ساتىسى تايعاق تا، قيلى-قيلى.
...جازدا ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ دالىزىنە قارلىعاش ۇيا سالعان-دى. بۇل شىناشاقتاي ىسكەر قۇستىڭ ۇيا سالۋى دا تىم قىزىق. اۋزىن تولتىرىپ ساز بالشىقتى الىپ كەلەدى دە، ونى ماقتانىڭ شيتىندەي ەتىپ قۇسادى، سوسىن ءۇيدىڭ قابىرعاسىنا جىمداستىرىپ قويادى. ۇيانىڭ بەرىكتىگىن ويلاپ، بالشىقتىڭ اراسىنا قۇرعاق ءشوپ قوسىپ وتىرادى. اقىلدى قۇستىڭ بۇل شەبەرلىكتى قايدان ۇيرەنگەنىنە قايرانمىن! ۇيا سالىنىپ ءبىتتى. ۇيانىڭ جيەگىنەن سارى اۋىز بالاپاندار كورىنەتىن بولدى. بەسەۋ. اۋىزدارى قاتارىنان تۇگەل اشىلعاندا «ويپىر-اي، بۇل جالماۋىزداردى قالاي اسىرايدى»،— دەپ ويعا قالىپ ءجۇردىم. سول جايىن اۋىزدار جەمتىك بەرگەن ەنەسىنىڭ باسىن كەيبىر شاق جۇتىپ جىبەرە جازدايدى. ءار ون مينۋت سايىن ەنەسى بالاپاندارىنا شەگىرتكە اكەپ بەرەدى. بىرەۋىنىڭ اۋزىنا تىعا بەرمەي، كەزەگىمەن بەرەدى. ءوزىنىڭ قوماعاي سارى اۋىزدارىن وسىلاي ماپەلەپ ءوسىرۋ — ەرەسەك قارلىعاشتاردىڭ بىردە-بىر اسىل بورىشى سىقىلدى. ءبىر عاجابى — ولار بالاپاندارىن ءوزىنىڭ ادال ەڭبەگىمەن اسىرايدى.
بالاپاننىڭ باتىلداۋ بىرەۋى ۇياسىنان ۇشىپ شىعىپ، اۋلاداعى سىمعا قوندى. قۇلاپ كەتە جازدادى، زورعا-زورعا قوندى. جايعاسىپ العان سوڭ ول الدىمەن اسپانعا قارادى، كۇنگە قارادى. سوسىن جەرگە قارادى. وعان ءبارى دە قىزىق!..
قارلىعاشتىڭ سول ۇياسى كازىر بوس قاڭىراپ تۇر. بالاپاندارىن الدەقاشان ۇشىرىپ اكەتكەن. ءبىر كەزدەگى تەمىر قانات، سارى اۋىز بالاپاندار، مەنىڭ بابالارىم اسپاعان بەل-بەلەستەن، اسقار تاۋلاردان اسىپ، نەبىر شەكسىز-شەتسىز كوكالا مۇحيتتاردى ەمىن-ەركىن شارلاپ، ۇشىپ جۇرگەن بولار... قانات ءبىتىپ، مەن دە ۇشسام، شىركىن!..
كۇن باتار شاقتا سول ءبىر ەسكى ۇياعا قاراسام،— كوڭىلىم كۇيزەلىپ، قاتتى قامىعامىن. كەيدە بويىمدى قىزعانىش بيلەيدى. قۇس ەكەش قۇس تا ۇشىپ كەتتى-اۋ! مەن قالدىم بابالارىم قوي جايعان توقىمداي جەردىڭ ۇستىندە شوقيىپ... دەگەنمەن، وسى ءبىر كىشكەنتاي، شالعاي تۇكپىردەگى ءومىردىڭ ءوزى قانداي كۇردەلى، قانداي عاجاپ!.. جاستىق شاقتىڭ اڭعىرتتىعىنا، وسىنداي «قيقۋى» مول ءومىر — ۇلكەن ەم. ءوز قارنىن ويلاعان قورتىقبايلاردىڭ كوكەسى نەمەسە جيەنى قاي قالادا، قاي اۋىلدا جوق دەيسىز؟!.
شىركىن، جاستىق شاق!
سەنىڭ كەشۋىڭ كەڭ. سىلدىرلاپ اققان تاپ-تايىز، جۋاس سۋىڭ كەي كەزدە كوككە شاپشيدى. اساۋ تولقىن كەمەرىڭدى سوعادى. اشۋىڭ دا الاپات! ال، كەي كەزدە موماقانسىپ اعاسىڭ. سەنىڭ تايعاق جاعاڭدا، مەن سان رەت قۇلادىم. ارتقا سالىپ بالالىق بال ءداۋىردى، وتە شىقتىم اپ-ساتتە سەنىڭ سول قۇبىلمالى كەشۋىڭنەن. قۇمعا تۇسكەن بالاڭ ىزدەرىمدى، قىڭىر تولقىندارىڭ الدەقاشان شايىپ تا ۇلگىرىپتى...
جاستىق كەشۋىنەن ءوتتىم مەن. ارمىسىڭ ۇلكەن ءومىر!
قارلىعاشتار، قارلىعاشتار!.. سەندەر ىستىق جاققا، بەيبىت ولكەگە ۇشىپ بارا جاتىرسىڭدار. تاعى دا ۇيا سالىپ، بالاپاندارىڭدى جەتىلدىرىپ، ءتاتۋ-تاتتى ءومىر سۇرەسىڭدەر. سەندەر سياقتى مەن دە شۋاقتى كۇندەرگە عاشىقپىن. مەن سول تىنىشتىق ءومىردى، قىزىعى مول ءومىردى فاشيزم جەندەتتەرىنەن اراشالاپ قالۋ ءۇشىن، قان مايدانعا اتتاندىم.
You Might Also Like
-
ادەبيەت ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى ماتانوۆ ماقاشتىڭ ەپتەپ جازاتىن دا ونەرى بار-دى. جالاقىسىن تۇگەلدەي اكەپ بەرىپ، ال قالاماقىسىن جىمقىرىپ «سىرا سايرانعا» سالىپ ءجۇردى. ۇيگە ءجيى-جيى ماسايىپ، كەشەۋى...
-
ارينە، اركىم ءوز كاسىبىن جاقسى كورەدى، ءوز شارۋاسىنىڭ ىلگەرى قاراي جىلجۋىن قالايدى. ماسەلەن، كوشەدە كەتىپ بارا جاتساڭىز، كوگىلدىر ۇيشىكتەگى مۇرتتى ەتىكشى جىگىت، ءسوزسىز اياعىڭىزعا قارايدى. ساعات شەبەرى...
