جاۋىنگەر اقىن - جىراۋلار
مۋزىكا 3 سىنىپ
جاۋىنگەر اقىن - جىراۋلار
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. قازاق حالقىنىڭ اقىن – جىراۋلارىمەن تانىسىپ، ولاردىڭ شىعارماشىلىعى جونىندە كەڭىنەن ءبىلىم بەرۋ، بالالاردى قازاقتىڭ اقىندىق، جىرشىلىق ونەرىنە تارتىپ، ولاردىڭ مازمۇندى دا كولەمدى شىعارمالارعا قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ.
2. وقۋشىلاردىڭ تەرمە، جىر جونىندەگى تۇسىنىكتەرىن ودان ءارى اقىن – جىراۋلاردىڭ شىعارماشىلىعىمەن تانىستىرا وتىرىپ دامىتۋ.
3. حالقىمىزدىڭ مۋزىكالىق جانە پوەتيكالىق شىعارماشىلىعىنا بالالاردىڭ سۇيىسپەنشىلىگىن وياتىپ، ونى قۇرمەتتەۋگە جانە ءوز حالقىنىڭ ادەت - عۇرپى مەن سالت - داستۇرلەرى جونىندە تۇسىنىكتەرىن قالىپتاستىرىپ، ەستەتيكالىق ءلاززات، اسەر الۋعا تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىگى: سلايدتتار
جابدىعى: مۋزىكالىق ورتالىق، دىبىس كۇشەيتكىش قۇرالدار
ءادىسى: بايانداۋ، سۇراق - جاۋاپ
ءپانارالىق بايلانىس: ادەبيەت، تاريح
ءجۇرىسى: 1. ۇيىمداستىرۋ
2. ءۇي جۇمىسىن تەكسەرۋ
ا)- تەرمە دەگەنىمىز نە؟
ءا) - تەرمە نەشە بۋىندى جىر ۇلگىسىندە بولادى؟
ب) - تەرمەنى ورىندايتىن ادامدى كىم دەپ اتايمىز؟
ۆ) - بابالارىمىز ءوز جىر - تەرمەلەرىندە نەنى جىرلاپ، وسيەت ەتتى؟
گ) - تەرمەنىڭ اۋەنىن قالاي اتايمىز؟
د) - تەرمە قالاي ورىندالادى؟
ج) - تەرمەنى ورىنداۋشى تەرمەنى قانداي اسپاپپەن ورىندايدى؟
ز) - حالىقتىڭ ”ون ءۇش جامان” تەرمەسىندە قانداي جامان قاسيەتتەردەن اۋلاق بولۋعا شاقىرادى؟
3. جاڭا ساباق: بالالار، جاڭا ساباعىمىزدى باستاماس بۇرىن ءبىز جىر دەگەنىمىز نە سوعان توقتالايىق.
وقيعاسى ەل، حالىق ومىرىنەن الىنعان، ۇزاق ولەڭ، تەرمە تۇرىندە باياندالاتىن اڭگىمەلەر – جىر دەپ اتالادى.
جىراۋ – اقىن، ول ولەڭ، جىر شىعارىپ ايتادى، ونىڭ سۋىرىپ سالما شەشەندىك قاسيەتى بار.
جىرشى – اقىن ەمەس، سەبەبى ءوز جانىنان ولەڭ، جىر شىعارمايدى. ول نەگىزىنەن دايىن ولەڭدى تاراتۋشى.
ءان سياقتى جىردىڭ دا ءوز اۋەنى بولادى، ونى جىردىڭ سارىنى دەيدى.
يا، بالالار جىراۋ جىرشى ەمەس. ويتكەنى جىرشىنىڭ ءبارى بىردەي اقىن بولا بەرمەيدى. جىراۋ - ءارى اقىن، ءارى شەشەن. ەڭ الدىمەن، ىرعاعى بار، ۇيقاسى بار بەلگىلى ولشەمگە جاتاتىن ولەڭدڭ جىراۋلاردىڭ وزدەرى شىعارۋى شارت. ەكىنشىدەن، جىراۋدىڭ سوزدەرى تەرەڭ ماعىنالى، سىرتى سۇلۋ شەشەن سوزدەر، ناقىل سوزدەرمەن كەلۋى كەرەك. ۇشىنشىدەن، الەۋمەتتىك ومىردە كەيىنگىلەرگە ۇلگى بولارلىقتاي تەرەڭ ويلى پىكىر ايتۋى قاجەت. سوندا عانا ول شىن مانىندەگى جىراۋ اتاعىنا يە. سونداي جىراۋلاردىڭ ءبىرى XIII عاسىرداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى بۇقار جىراۋ قالقامان ۇلى. بۇقار جىراۋ بولىپ قانا قويماي، ابىلاي حاندىق قۇرعان زاماندا ونىڭ ۇنەمى قاسىندا ءجۇرىپ، ەلدىڭ ىشكى، سىرتقى ساياساتىنا ارالاسقان. جاس شاعىنان ابىلايدان كوپ ۇلكەن بۇقار ءوزىنىڭ بۇكىل ءومىر تاجىريبەسى مەن ونەرىن حاننىڭ ەل بيلەۋ ىسىمەن ۇشتاستىرعان. بۇقار جىراۋ 1723 جىلدارداعى «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» دەپ اتالعان تاريحي وقيعا تۇسىندا ءومىر سۇرگەن جاۋىنگەر جىراۋ. ول ءوز جىرلارىمەن ەل قورعاعان باتىرلارعا جاۋىنگەرلىك رۋح بەرىپ وتىرعان. بۇقاردىڭ جىرلارى ىلعي تولعاۋ. جىرشى - جىراۋلار تەك قانا جىر شىعارىپ قويماي، سونىمەن قاتار تەرمە، تولعاۋلار دا شىعارعان.
جاڭا تەرمين
تولعاۋ - جىراۋ زامانىنداعى الەۋمەتتىك ءىرى ماسەلەلەردى قامتي الاتىن، جىراۋدىڭ ىشكى ويىن، سەزىمىن، ومىرگە، تابيعات قۇبىلىستارىنا كوزقاراسىن بىلدىرەتىن ۇگىت - ناسيحاتقا تولى ولەڭدەر.
تولعاۋ “ تولعانۋ ” دەگەندى بىلدىرەدى
جىراۋلار باتىرلار ەرلىگىن جىرلاۋمەن قاتار سول كەزدەگى قوعامدىق ماسەلەلەردى شەشۋگە قاتىسقان.
كەلەسى تانىس بولاتىن اقىن - تەرمەشىمىز ول – ماحامبەت وتەمىس ۇلى، بالالار. ماحامبەت – ساۋاتتى، وقىعان - توقىعانى، كورگەن – بىلگەنى مول، قاتارىنان وزىق ازامات بولۋمەن بىرگە اقىندىق، جىراۋلىق، كومپوزيتورلىق قابىلەتى دە جەتىك، ۇزدىك ونەر يەسى. ونىڭ اقىندىق، كۇيشىلىك قابىلەتىنىڭ دامۋىنا تۋىپ - وسكەن ورتاسى، قالىڭ ەل اسەر ەتتى، سەبەبى، بۇل جەردەن قۇرمانعازى، دينا، داۋلەتكەرەي ءتارىزدى دارىندى كۇيشى - كومپوزيتورلار شىققان. ول 1836 - 37ج. ج. ۇلت - ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ باسشىسى، جارلى - جاقىباي، جەتىم - جەسىردىڭ قاقى ءۇشىن باسىن بايگەگە تىككەن جاۋىنگەر اقىن. ەندى ءقازىر بالالار، ماحامبەتتىڭ «ادىرا قالعان نارىندا» اتتى تەرمەسىنەن ءۇزىندى تىڭدايىق. تەرمە جىلدام، جىگەرلى ورىندالادى، نەگىزگى اۋەن قايتالانىپ، ءماتىننىڭ مازمۇنىنا قاراي داميدى.(مۋزىكا تىڭداۋ)
جاۋىنگەر اقىن - جىراۋلار
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. قازاق حالقىنىڭ اقىن – جىراۋلارىمەن تانىسىپ، ولاردىڭ شىعارماشىلىعى جونىندە كەڭىنەن ءبىلىم بەرۋ، بالالاردى قازاقتىڭ اقىندىق، جىرشىلىق ونەرىنە تارتىپ، ولاردىڭ مازمۇندى دا كولەمدى شىعارمالارعا قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ.
2. وقۋشىلاردىڭ تەرمە، جىر جونىندەگى تۇسىنىكتەرىن ودان ءارى اقىن – جىراۋلاردىڭ شىعارماشىلىعىمەن تانىستىرا وتىرىپ دامىتۋ.
3. حالقىمىزدىڭ مۋزىكالىق جانە پوەتيكالىق شىعارماشىلىعىنا بالالاردىڭ سۇيىسپەنشىلىگىن وياتىپ، ونى قۇرمەتتەۋگە جانە ءوز حالقىنىڭ ادەت - عۇرپى مەن سالت - داستۇرلەرى جونىندە تۇسىنىكتەرىن قالىپتاستىرىپ، ەستەتيكالىق ءلاززات، اسەر الۋعا تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىگى: سلايدتتار
جابدىعى: مۋزىكالىق ورتالىق، دىبىس كۇشەيتكىش قۇرالدار
ءادىسى: بايانداۋ، سۇراق - جاۋاپ
ءپانارالىق بايلانىس: ادەبيەت، تاريح
ءجۇرىسى: 1. ۇيىمداستىرۋ
2. ءۇي جۇمىسىن تەكسەرۋ
ا)- تەرمە دەگەنىمىز نە؟
ءا) - تەرمە نەشە بۋىندى جىر ۇلگىسىندە بولادى؟
ب) - تەرمەنى ورىندايتىن ادامدى كىم دەپ اتايمىز؟
ۆ) - بابالارىمىز ءوز جىر - تەرمەلەرىندە نەنى جىرلاپ، وسيەت ەتتى؟
گ) - تەرمەنىڭ اۋەنىن قالاي اتايمىز؟
د) - تەرمە قالاي ورىندالادى؟
ج) - تەرمەنى ورىنداۋشى تەرمەنى قانداي اسپاپپەن ورىندايدى؟
ز) - حالىقتىڭ ”ون ءۇش جامان” تەرمەسىندە قانداي جامان قاسيەتتەردەن اۋلاق بولۋعا شاقىرادى؟
3. جاڭا ساباق: بالالار، جاڭا ساباعىمىزدى باستاماس بۇرىن ءبىز جىر دەگەنىمىز نە سوعان توقتالايىق.
وقيعاسى ەل، حالىق ومىرىنەن الىنعان، ۇزاق ولەڭ، تەرمە تۇرىندە باياندالاتىن اڭگىمەلەر – جىر دەپ اتالادى.
جىراۋ – اقىن، ول ولەڭ، جىر شىعارىپ ايتادى، ونىڭ سۋىرىپ سالما شەشەندىك قاسيەتى بار.
جىرشى – اقىن ەمەس، سەبەبى ءوز جانىنان ولەڭ، جىر شىعارمايدى. ول نەگىزىنەن دايىن ولەڭدى تاراتۋشى.
ءان سياقتى جىردىڭ دا ءوز اۋەنى بولادى، ونى جىردىڭ سارىنى دەيدى.
يا، بالالار جىراۋ جىرشى ەمەس. ويتكەنى جىرشىنىڭ ءبارى بىردەي اقىن بولا بەرمەيدى. جىراۋ - ءارى اقىن، ءارى شەشەن. ەڭ الدىمەن، ىرعاعى بار، ۇيقاسى بار بەلگىلى ولشەمگە جاتاتىن ولەڭدڭ جىراۋلاردىڭ وزدەرى شىعارۋى شارت. ەكىنشىدەن، جىراۋدىڭ سوزدەرى تەرەڭ ماعىنالى، سىرتى سۇلۋ شەشەن سوزدەر، ناقىل سوزدەرمەن كەلۋى كەرەك. ۇشىنشىدەن، الەۋمەتتىك ومىردە كەيىنگىلەرگە ۇلگى بولارلىقتاي تەرەڭ ويلى پىكىر ايتۋى قاجەت. سوندا عانا ول شىن مانىندەگى جىراۋ اتاعىنا يە. سونداي جىراۋلاردىڭ ءبىرى XIII عاسىرداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى بۇقار جىراۋ قالقامان ۇلى. بۇقار جىراۋ بولىپ قانا قويماي، ابىلاي حاندىق قۇرعان زاماندا ونىڭ ۇنەمى قاسىندا ءجۇرىپ، ەلدىڭ ىشكى، سىرتقى ساياساتىنا ارالاسقان. جاس شاعىنان ابىلايدان كوپ ۇلكەن بۇقار ءوزىنىڭ بۇكىل ءومىر تاجىريبەسى مەن ونەرىن حاننىڭ ەل بيلەۋ ىسىمەن ۇشتاستىرعان. بۇقار جىراۋ 1723 جىلدارداعى «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» دەپ اتالعان تاريحي وقيعا تۇسىندا ءومىر سۇرگەن جاۋىنگەر جىراۋ. ول ءوز جىرلارىمەن ەل قورعاعان باتىرلارعا جاۋىنگەرلىك رۋح بەرىپ وتىرعان. بۇقاردىڭ جىرلارى ىلعي تولعاۋ. جىرشى - جىراۋلار تەك قانا جىر شىعارىپ قويماي، سونىمەن قاتار تەرمە، تولعاۋلار دا شىعارعان.
جاڭا تەرمين
تولعاۋ - جىراۋ زامانىنداعى الەۋمەتتىك ءىرى ماسەلەلەردى قامتي الاتىن، جىراۋدىڭ ىشكى ويىن، سەزىمىن، ومىرگە، تابيعات قۇبىلىستارىنا كوزقاراسىن بىلدىرەتىن ۇگىت - ناسيحاتقا تولى ولەڭدەر.
تولعاۋ “ تولعانۋ ” دەگەندى بىلدىرەدى
جىراۋلار باتىرلار ەرلىگىن جىرلاۋمەن قاتار سول كەزدەگى قوعامدىق ماسەلەلەردى شەشۋگە قاتىسقان.
كەلەسى تانىس بولاتىن اقىن - تەرمەشىمىز ول – ماحامبەت وتەمىس ۇلى، بالالار. ماحامبەت – ساۋاتتى، وقىعان - توقىعانى، كورگەن – بىلگەنى مول، قاتارىنان وزىق ازامات بولۋمەن بىرگە اقىندىق، جىراۋلىق، كومپوزيتورلىق قابىلەتى دە جەتىك، ۇزدىك ونەر يەسى. ونىڭ اقىندىق، كۇيشىلىك قابىلەتىنىڭ دامۋىنا تۋىپ - وسكەن ورتاسى، قالىڭ ەل اسەر ەتتى، سەبەبى، بۇل جەردەن قۇرمانعازى، دينا، داۋلەتكەرەي ءتارىزدى دارىندى كۇيشى - كومپوزيتورلار شىققان. ول 1836 - 37ج. ج. ۇلت - ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ باسشىسى، جارلى - جاقىباي، جەتىم - جەسىردىڭ قاقى ءۇشىن باسىن بايگەگە تىككەن جاۋىنگەر اقىن. ەندى ءقازىر بالالار، ماحامبەتتىڭ «ادىرا قالعان نارىندا» اتتى تەرمەسىنەن ءۇزىندى تىڭدايىق. تەرمە جىلدام، جىگەرلى ورىندالادى، نەگىزگى اۋەن قايتالانىپ، ءماتىننىڭ مازمۇنىنا قاراي داميدى.(مۋزىكا تىڭداۋ)
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: بوياۋمەن سۋرەت سالۋ كەزەڭدەرى. قۇمىرا مەن جەمىستەردەن قۇرالعان ناتيۋرمورتتى بەينەلەۋ.
