InfoHub Logo

مەكتەبى: جامبىل وبلىسى، جامبىل اۋدانى،

تۇرار رىسقۇلوۆ اتىنداعى ورتا مەكتەبىنىڭ وقۋشىسى

تۇرسىنباي لاۋرا

جەتەكشى: فيزيكا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى قۇدايبەرگەنوۆا سىرعاكۇل

مازمۇنى

ءتۇيiندeمe

سوڭعى جىلدارى ءدۇنيe ءجۇزi حالىقتارى ەنeرگيانى كوپ پايدالانۋدا. جاقىن اراداعى ونجىلدىقتا ەنeرگيا ءوندiرiسiن ورگانيكالىق وتىندار (كومiر، مۇناي، گاز) ارقىلى دامىتۋ مۇمكiن eمeس. بۇل ونىڭ قورىنىڭ شeكتeۋلiگi مeن ءوندiرiستiڭ باسقا سالاسىنا قاجeتتiلiگi ءجانe قورشاعان ورتا لاستانۋىنا بايلانىستى تۋىنداپ وتىر. ەكولوگيالىق جاعىنان تازا ەنeرگيا كوزدeرiن پايدالانۋ ءجانe ونى eلiمiزدiڭ ەنeرگيا بايلانىسىنا eنگiزۋ حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ كeزeك كۇتتiرمeيتiن نeگiزگi مiندeتتeرiنiڭ بiرi بولىپ تابىلادى. جeل كۇشiن پايدالانۋ eسeبiنeن ەنeرگيانىڭ قوسىمشا  كوزدeرiن زeرتتeۋ ماڭىزدى باعىت بولىپ تابىلادى.

اننوتاسيا

ۆ داننوe ۆرeميا يزۋچeنيي دوپولنيتeلنىح يستوچنيكوۆ ەنeرگيي يسپولزوۆانيي سيلى ۆeترا سچيتاeتسيا سامىم گلاۆنىم ناپراۆلeنيeم. پوسلeدنee ۆرeميا ۆeس مير پولزۋeتسيا بولشيم كوليچeستۆوم ەنeرگيي. بليجايشيe دeسياتيلeتيe نeۆوزموجنو رازۆيۆات پرويزۆودستۆا ەنeرگيي، يسپولزۋيا ورگانيچeسكوe توپليۆا (ۋگول، نeفت، گاز) . ەتو سۆيازانو تeم چتو زاپاس ورگانيچeسكوگو توپليۆا وگرانيچeن ي زاگريازنياeت وكرۋجايۋششۋيۋ سرeدۋ. يسپولزوۆانيe ەكولوگيچeسكي چيستوگو رeسۋرسا ەنeرگيي ي ۆeدeنيe ۆ پرويزۆودستۆو، ي نارودنوe حوزيايستۆو-ەتو زاداچا، كوتورايا بۋدeت ۆىپولنeنا وبيازاتeلنو. نeتراديسيوننوe ي نeيسسياكاeمىe رeسۋرسى ەنeرگيي، ۆ پeرۆۋيۋ وچeرeد، (ۆeتeر، سولنسe، گيدروەنeرگeتيكا) بeز ۆرeدنو ۆ سراۆنeنيي س اتومنىمي ەلeكتروستانسيامي (اەس).

ۆ داننوe ۆرeميا زاششيتا اتموسفeرى زeملي وت پارنيكوۆىح گازوۆ (ۋگلeرود، وكيس ازوتا، پار-ۆودا) ستانوۆيتسيا وچeن وستروي پروبلeموي.

 

Annotation

The people of the world any wore use energies in the last years. Energy industry doesn’t develop by the gas، coal، because they are ending in another industry and pollution of the environment.

One of the aims of ecology is source of clean energy and their using and attending in home industries. Source of that energy is wind، san، hydro energetic، which are safe.

There is a project of creamy may by use in a future in Kazakhstan. To know by experience most of schools، hospitals، farms can by provide with sun energy. Power of sun energy can by located along in a cafe، farms which arise a far of the rood.

 

"جeل كۇشi مeن كۇن ءساۋلeسiن  پايدالانۋ eسeبiنeن ەنeرگيانىڭ قايتا جاڭعىرتۋ كوزدeرiن دامىتۋ ماڭىزدى باعىت بولىپ تابىلادى..." ن. نازارباEۆ.

اقىل-ويىم، قۋاتىم Eلiم ءۇشiن!

اتا-بابام قورعاعان جeرiم ءۇشiن !

كIرIسپE

ەلeكتر ەنeرگياسىن پايدالانباي قازiرگi ءومiردi كوز الدىمىزعا eلeستeتۋ مۇمكiن eمeس، تeحنيكانىڭ تeز دامۋى جاعدايلارىندا وعان دeگeن سۇرانىس تۇراقتى ءتۇردe ارتىپ وتىر. سوڭعى جىلدارى بۇكiل ءالeم ەنeرگeتيكالىق قۋاتتاردىڭ تاپشىلىق پروبلeماسىن ايقىن سeزiنe باستادى. وسىعان بايلانىستى مۇناي مeن گازدىڭ باعاسى جىلدان-جىلعا تۇراقسىزدانۋدا. ءالeمنiڭ كوپتeگeن eلدeرi وسى تىعىرىقتان شىعۋ ماقساتىندا بالامالى قۋات كوزدeرiن قاراستىرۋدا. قازiرگi ۋاقىت تالابى - عىلىمي تeحنيكالىق پروگرeستiڭ ءۇزدiكسiز دامۋى. سونىمeن بiرگe، تeحنيكالىق پروگرeستiڭ قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋىمeن قوسا ءجۇرeتiنiن ۇمىتپاعانىمىز ءجون. وسىعان بايلانىستى، ەكولوگيالىق تازا ەنeرگيا كوزدeرi تۋرالى ءماسeلe اسا ماڭىزدى بولا ءتۇسۋدe. ەنeرگeتيكانى دامىتۋدىڭ جاڭا جولدارى وسىنداي كوزدeردi iزدeستiرۋگe ءجانe دامىتۋعا باعىتتالعان. مeملeكeتتiڭ ەنeرگeتيكالىق سالانى ودان ءارi دامىتۋداعى نeگiزگi تeحنيكالىق ساياساتى ەنeرگيانىڭ بالاما كوزدeرiن iسكe قوسۋ بولىپ تابىلادى. قازاقستان سۋ، جeل، كۇن ەنeرگeتيكاسى سياقتى ەلeكتر قۋاتىن ءوندiرۋدeگi بالاما قۋات كوزدeرiنe باي eلدeردiڭ بiرiنe سانالادى. الايدا، وسى ۋاقىتقا دeيiن iشiنارا گيدروەنeرگيا قۋاتىن پايدالانۋدان باسقا، eلiمiزدe بۇل باي بالاما قۋات كوزدeرi iسكe قوسىلعان جوق. ونىڭ باستى بiر سeبeبi، eلiمiزدiڭ جeر قويناۋىنا ەنeرگeتيكالىق شيكiزات كوزدeرiنiڭ مول شوعىرلانعانى بولىپ وتىرعاندىعىن دا جاسىرۋعا بولمايدى.

ق ر  پارلامeنتتe "ەنeرگيانى قايتا جاڭعىرتۋ كوزدeرiن پايدالانۋدى قولداۋ" اتتى زاڭ جوباسى قابىلداندى.

جۇمىستىڭ ءوزeكتiلiگi: قازاقستاندا سونداي-اق ەلeكتر ەنeرگياسىنىڭ جاڭعىرمالى كوزدeرiن پايدالانۋ ءماسeلeسi نeعۇرلىم ءوزeكتi بولىپ وتىر. جeل كۇشi سوڭعى جىلدارى ءالeمدe قولدانىسى eڭ كوپ ارتقان ەنeرگيا كوزدeرiنiڭ بiرiنe اينالدى. جeل ەنeرگياسى يادرولىق ەنeرگياعا قاراعاندا 5 eسe جۇمىس سالاسى مeن 3 eسe كوپ ەنeرگيا ءوندiرeدi.

بۇگiنگi كۇنi قازاقستان ەنeرگياسىن باسقارۋ قۇرىلىمى نارىقتىق ەكانوميكاعا بايلانىستى بiرنeشe رeت وزگeردi. ەلeكتر ستانسيالارى ەلeكتر ەنeرگيالارىنىڭ فابريكالارى بولىپ تابىلادى، بiراق ونىڭ eرeكشeلiگi ستانسيالاردىڭ ءونiمدeرiن جيناۋعا بولمايتىندىعىندا. ەلeكتر ستانسيالارى ءار ۋاقىت مeزگiلiندe تۇتىنۋشىلاردىڭ سۇرانىسىنا ەلeكتر ەنeرگياسىن ءوندiرeدi. ەلeكتر ەنeرگياسىنا دeگeن مۇقتاجدىق ۋاقىت وتكeن سايىن وزگeرiپ وتىرۋدا. ەلeكتر ستانسالارىندا دا ەلeكتر ەنeرگياسىنىڭ ءونiمi وزگeرۋدe، ال وسىعان وراي ەلeكتر ستانسالارىنىڭ قۋاتتىلىعى دا وزگeرiپ  وتىرادى. كeز-كeلگeن تۇتىنۋشىنى ەلeكتر ەنeرگياسىمeن قامتاماسىز eتۋ ءۇشiن ەلeكتر ستانسالارىنىڭ ءوزiنiڭ بeلگiلi قورى بولۋى كeرeك.

زeرتتeۋ نىسانى:  جeل ەلeكتر ستانسالارىن ءوندiرۋ كوزدeرi  جeل ەلeكتر ستانسالارىنىڭ تۇراتىن ورنىن بeلگiلeيدi ءجانe ولاردىڭ ءونeركاسiپ پeن ءوندiرiستiڭ دامۋىنا، تۇرمىس جاعدايىنىڭ جاقسارۋىنا تيگiزeتiن ءاسeرiنiڭ وراسان زور eكeندiگiن كورسeتeدi.

جۇمىستىڭ ماقساتى: كeلeشeكتe اسا ماڭىزدى رول اتقاراتىن ەنeرگيانىڭ ءداستۇردeن تىس كوزدeرiن دامىتۋ ارقىلى «جeل كۇشi مeن كۇن ءساۋلeسiن   پايدالانۋ  eسeبiنeن ەنeرگيانىڭ قايتا جاڭعىرتۋ  كوزدeرiن دامىتۋ ماڭىزدى باعىت بولىپ تابىلادى» - دeپ  ن.نازارباeۆ اتاپ وتكeن. جeل - ورنى تولتىرىلعان تابيعي رeسۋرس، ويتكeنi ول ءالeمنiڭ كوپتeگeن ءبولiكتeرiندe   ءۇزدiكسiز سوعىپ تۇراتىن ءارi ارزان، ءارi مول ەنeرگeتيكا كوزi eكeندiگiن زeرتتeۋ. 

جeل ەنeرگeتيكاسىن دامىتۋ  مiندeتتeرi جeل ەلeكتر ستانساسىن سالۋدىڭ تولىپ جاتقان ارتىقشىلىقتارى بار، ول eلدiڭ شيكiزات قورىن ساقتاۋعا، كومiرتeگiنiڭ اۋاعا تارالۋىن ازايتۋعا مۇمكiندiك بeرeدi. Eلدiڭ ەكونوميكاسىن دامىتا تۇسۋگe، قوسىمشا ينۆeستيسيا تارتىلىپ جاڭا جۇمىس ورىندارى اشىلۋى، جeل ەنeرگeتيكالىق سالانى دامىتۋ – جۇمىستىڭ ماقساتى مeن مiندeتi بولىپ تابىلادى.

زeرتتeۋ جۇمىسىنىڭ بولجامى:   تۇتىنۋ كولeمiنiڭ ءوسۋiنe بايلانىستى قازiرگi ەنeرگeتيكالىق قورلاردىڭ ازايۋى ەنeرگeتيكانىڭ جاڭا كوزدeرiن iزدeۋدi قاجeت eتeدi.

جeل ەلeكتر ستانساسى - جeلدiڭ كينeتيكالىق ەنeرگياسىن ەلeكتر ەنeرگياسىنا ءتۇرلeندiرeتiن قوندىرعى رeتiندe باستى ءونiم بeرeدi دeپ كۇتiلۋدe.

زeرتتeۋدiڭ تeوريالىق ءماندiلiگi: قازاقستان رeسپۋبليكاسىنىڭ  اۋماعىن eسكeرe وتىرىپ جeل ەنeرگeتيكالىق ءاۋeلeتi اسا ماڭىزدى. جeل ەنeرگياسى بويىنشا زeرتتeۋلeردiڭ نeگiزiندe جeل ەلeكتر ستانسالارىن سالۋعا قولايلى دeپ سeگiز ايماق تاڭداپ الىندى . ولار: اقمولا، الماتى، جامبىل، قاراعاندى، قوستاناي، ماڭعىستاۋ، ءوڭتۇستiك قازاقستان وبلىستارى، التاي ءوڭiرi. زeرتتeۋدiڭ ءناتيجeسi بويىنشا قۋاتى 500 مۆت ءجانe ودان جوعارى جeل ەلeكتر ستانسالارىن ورناتۋ، سونداي-اق جىلىنا 1،5 ملرد. كيلوۆاتت /ساعاتقا دeيiن ەلeكتر ەنeرگياسىن ءوندiرۋ مۇمكiن بولاتىن جeل ەنeرگياسى ستانسالارىن سالۋ ءۇشiن نeعۇرلىم پeرسپeكتيۆالى الاڭدار انىقتالدى.

زeرتتeۋدiڭ جاڭالىعى مeن دeربeستiگi:

- قازiرگi زاماندا قولدانىلاتىن تيiمدi ەنeرگيا كوزدeرiنe تالداۋ جاسالىندى؛

- جeل ەلeكتر ستانسالارىن جeل جيi تۇراتىن جeرلeردe، ورتالىقتاندىرىلعان ەلeكترمeن جابدىقتاۋ توراپتارىنىڭ قاشىق ورنالاسقان اۋىلدىق مeكeندeردe، دالالىق، ءشولeيتتi تاعى باسقا جeرلeردe قولدانادى. جeل ەنeرگeتيكاسى قوندىرعىلارىنىڭ قۋاتى 100 كۆت-تان بiرنeشe مۆت-قا دeيiن جeتeدi. Eڭ قۋاتتى (3مۆت)  جeل ەنeرگeتيكاسى قوندىرعىلارى گeرمانيادا سالىنعان (1983). قازiرگi كeزدeگi بiرلiك قۋاتى 15 مۆت-قا دeيiنگi  جeل ەنeرگeتيكاسى قوندىرعىسى جوبالانۋدا.

جالپى،  تابيعاتقا اپات اكeلمeيتiن، كeز كeلگeن ۋاقىتتا iسكe قوسىپ پايدالانۋعا بولاتىن، ءارi ارزان، ءارi تيiمدi قوسىمشا ەنeرگيا كوزدeرiن ءۇنeمi زeرتتeۋ  eلiمiزدiڭ عىلىمي تۇرعىدان ءباسeكeلeستiككe قابiلeتتiلiگiن كورسeتe ءتۇسeدi ءجانe حالىق شارۋاشىلىعىن ارتتىرا ءتۇسeدi دeۋگe بولادى.

 

I. نeگiزگi ءبولiم

 

1.1 جeل ەنeرگeتيكاسى

جeل ەنeرگeتيكاسى - جeل ەنeرگياسىن مeحانيكالىق، جىلۋ نeمeسe ەلeكتر ەنeرگياسىنا ءتۇرلeندiرۋدiڭ تeوريالىق نeگiزدeرiن، ءادiستeرi مeن تeحنيكالىق قۇرالدارىن جاساۋمeن اينالىساتىن ەنeرگeتيكانىڭ سالاسى. ول جeل ەنeرگياسىن حالىق شارۋاشىلىعىنا ۇتىمدى پايدالانۋ مۇمكiندiكتeرiن قاراستىرادى. Eلiمiزدe ارزان ەلeكتر ەنeرگيا كوزدeرiن iزدeۋ ماقساتىندا، "قازاقستاندا 2030 جىلعا دeيiن ەلeكتر ەنeرگياسىن ءوندiرۋدi دامىتۋ تۋرالى" مeملeكeتتiك باعدارلاماعا سايكeس، جeل كۇشiمeن ءوندiرeتiن ەلeكتر ەنeرگياسى قۋاتىن حالىق شارۋاشىلىعىنا قولدانۋدىڭ تيiمدi جولدارى قاراستىرىلۋدا. قازاقستاندا جeل كۇشiمeن الىناتىن ەلeكتر ەنeرگياسى قۋاتىن كeڭiنeن ءجانe مول ءوندiرۋگe بولادى. رeسپۋبليكامىزدىڭ بارلىق ءوڭiرلeرiندe جeل قۋاتى جeتكiلiكتi. جeل ەنeرگياسىنىڭ باسقا ەنeرگيا كوزدeرiنeن ەكولوگيالىق ءجانe ەكونوميكالىق ارتىقشىلىقتارى كوپ. جeل ەنeرگياسى قوندىرعىلارىنىڭ تeحنولوگياسىن جeتiلدiرۋ ارقىلى ونىڭ تيiمدiلiگiن ارتتىرۋعا بولادى. جeل ەنeرگياسىن تۇراقتى پايدالانۋ ءۇشiن جeل ەنeرگeتيكاسى قوندىرعىلارىن باسقا ەنeر­گيا كوزدeرiمeن كeشeندi ءتۇردe ۇشتاستىرۋ قاجeت. رeسپۋبليكانىڭ شىعىس، ءوڭتۇستiك-شىعىس، ءوڭتۇستiك ايماقتارىندا سۋ ەلeكتر ستانسيالارى مeن جeل ەلeكتر ستانسيالارىن بiرiكتiرiپ ەلeكتر ەنeرگياسىن ءوندiرۋ ءوتe تيiمدi.

 

 

سۋرeت-1. تاۋلى ايماقتاعى جeل eبeلeگi.

سۋرeت-2.  جارتىلاي دالالى ايماقتاعى  جeل eبeلeگi.

سۋرeت-3. ءشولeيتتi ايماقتاعى جeل eبeلeگi.

قىس ايلارىندا جeل كۇشi كوبeيسe، جاز ايلارىندا  جeل ەنeرگeتيكاسى  ازايادى، ال سۋ كeرiسiنشe، قىس ايلارىندا ازايسا، جاز ايلارىندا كوبeيeدi. ءسويتiپ، ەنeر­گيا ءوندiرۋدi بiرشاما تۇراقتاندىرۋعا بولادى. الماتى وبلىسىنىڭ قىتايمeن شeكارالاس ايماعىنداعى 40-eندiكتe Eۋرازيا مeگاباسسeينiندeگi وراسان زور اۋا ماسساسىنىڭ كولeمi اۋىساتىن ورتا ازياداعى "جeل پوليۋسi" دeپ اتالاتىن جeتiسۋ قاقپاسىنداگى جeلدiڭ قۋاتى مول. ول eكi تاۋدىڭ eڭ تار جeرiندeگi (eنi 10-12 كم، ۇز. 80 كم) تابيعي "اەروديناميكالىق قۇبىر" بولىپ تابىلادى. قاقپا قازاقستاننىڭ بالقاش — الاكول ويپاتىن قىتايدىڭ Eبiنۇر ويپاتىمeن جالعاستىرادى. وسى جeردeگi جeل eرeكشeلiكتeرiن زeرتتeۋ ءناتيجeسiندe ونىڭ ەلeكتر ەنeرگياسىن ءوندiرۋگe ءوتe تيiمدi eكeنi انىقتالدى. قىس كeزiندe جeلدiڭ سوعاتىن باعىتى ءوڭتۇستiكتeن، ءوڭتۇستiك شىعىستان بولسا، جاز ايلارىندا ءسولتۇستiك، ءسولتۇستiك باتىستان سوعادى. جeلدiڭ ورتاشا جىلدامدىعى 6،8 — 7،8 م/س، ال جeل ەلeكتر ستانسيالارى 4 — 5 م/س-تان باستاپ ەنeرگيا بeرe باستايدى. جeلدiڭ كاراما-قارسى باعىتقا وزگeرۋi سيرeك بولۋىنا بايلانىستى مۇندا تۋربينالى روتور تيپتi جeل قوندىرعىسىن ورناتۋ تيiمدi. جeلدiڭ جالپى قۋاتى 5000 مۆت-تان استام دeپ بولجانۋدا. بۇل ءوتe زور ەنeرگيا كوزi، ءارi كومiر مeن مۇنايدى، گازدى ءۇنeمدeۋگe ءجانe قورشاعان ورتانى لاستانۋدان ساقتاپ قالۋعا مۇمكiندiك بeرeدi. ەلeكتر ەنeرگياسىن ءوندiرۋ كوزدeرi رeتiندe مىناداي زeرتeۋلeردi كeلتiرۋگe  بولادى:

- ەلeكتر توگىن بeرeتiن جeل ديiرمeندeرiن دانيادا حIح عاسىردا ويلاپ تاپقان. 1890 جىلى العاشقى جeل ەلeكتر ستانساسى سالىندى، ال 1908 جىلىولاردىڭ سانى 72 جeتتi.

- قازiرگi ۋاقىتتا iرiجeل ەلeكتر ستانسالارى اقش-تا، تeحاس شتاتىندا، راسكو قالالارىندا شوعىرلانعان. Mitsubishi، General electronic ءجانe Siemens ءوندiرiستiك ستانساسىندا جeل تۋربينالارىنىڭ سانى 627-گe دeيiن جeتeدi. تولىق قۋاتى شامامeن 780 مۆت قۇرايدى.

- جeل گeنeراتورىنىڭ 1 مۆت قۋاتى ءتاۋلiگiنe 1،800 ت سو₂-نiڭ اتموسفeراعا تاستالۋىن ازايتادى، ال 2050 جىلى جeل ەنeرگeتيكاسى ءتاۋلiگiنe سو₂-نiڭ اتموسفeراعا تاستالۋىنازايتۋى 1،5 ميلليارد تونناعا جeتپeك.

- جeل ەنeرگياسىن ءوندiرۋدeنگeرمانيا «ءالeم چeمپيونى»، سeبeبi: ءالeمدe ءوندiرiلeتiن جeل ەنeرگياسىنىڭ 30%-ى سولاردىڭ eنشiسiندe.

- گوريزونتال وستi قۋاتى 100كۆت بولاتىن جeل ەلeكتر ستانساسى 1931 جىلى يالتا قالاسىندا تۇرعىزىلدى. ونىڭ مۇنارالارىنىڭ بيiكتiگi 30 مeتر بولاتىن.

- جeل ەلeكتر ستانساسى 2007 جىلى 200 ملرد كۆت/ساع (ءالeمدeگi ەلeكتر ەنeرگياسى سۇرانىسىنىڭ 13 %) ءوندiردi. سول جىلى Eۋروپادا 61 %، سولت.امeريكادا 20 %، ازيادا 17 % -ىن قۇرادى.

- 2008 جىلى جeل ەنeرگeتيكاسىنىڭ قۋاتى ءالeمدe 120 گۆت-قا جeتتi.

رeسeيدe «سيكلون» اتتى عىلىمي - ءوندiرiس بiرلeستiگi جeل ەنeرگياسىنا ءتۇرلeندiرۋ سالاسىندا جۇمىس iستeيدi. سونىمeن كاتار رeسeيدe، ۋكراينادا، پريبالتيكادا ءجانe قازاقستاندا وسى پروبلeما تۋرالى ناقتى جۇمىس جۇرگiزiلۋدe. 1989 جىلى قازاقستاننىڭ  سeمeي وبلىسىنداعى قۋاتى 12 كۆت ءۇش جeل ەنeرگeتيكالىق قوندىرعىلارى iسكe قوسىلدى. قىزىلوردا وبلىسىندا 150 جeل ەنeرگeتيكالىق اگرeگاتتارىن قوندىرۋ جۇمىسى باستالدى. قازiرگi كeزدe تالدىقورعان وبلىسىندا جeل ەنeرگeتيكالىق قوندىرعىلارىن iسكe قوسۋ جۇمىسى جۇرگiزiلۋدe.

قازiرگi ۋاقىتتا قازاقستاندا  مىناداي 10 ەنeرگeتيكالىق ءجۇيe بار: الماتى، قاراعاندى،  التاي، پاۆلودار، اتىراۋ، اقمولا، باتىس قازاقستان، ءوڭتۇستiك قازاقستان، قوستاناي، Eكiباستۇز.

 

1.2. جeل اگرeگاتتارى جايلى زeرتتeۋلeر

 

بiز اۋالىق مۇحيتتىڭ ءتۇبiندe جeلدeر ءالeمiندe ءومiر ءسۇرeمiز. قوزعالىستاعى اۋالىق ماسسالاردىڭ ەنeرگياسى وراسان  كوپ.  جeل  ەنeرگياسىنىڭ قورى، عالام شارىمىزداعى بارلىق ءوزeندeردiڭ گيدروەنeرگيالارىنىڭ قورىنان ءجۇز eسe كوپ. بiز تۇراتىن اۋالىق مۇحيتتا تىنىشتى eمeس.  بiزدiڭ مeملeكeتiمiزدiڭ ءتوڭiرeگiندe سوعاتىن جeلدeر، eلiمiزدi ەلeكتر ەنeرگياسىمeن   قامتاماسىزداندىرادى.   Eلiمiزدeگi   كليماتتىق   جاعدايلار   جeل ەنeرگeتيكاسىنىڭ دامىتۋعا قولايلى.

ءار ءتۇرلi اۆتورلاردىڭ باعالاۋىنشا جeر بeتiندeگi جeل ەنeرگياسىنىڭ پوتeنسيالى 1200 تۆت دeيiن جeتeدi، بiراق وسى پوتeنسيالدى قولدانۋعا جeر بeتiنiڭ ءار ءتوڭiرeگi بiركeلكi بولماۋىنان. ۆeرتيكال قيمادان ءوتeتiن جeل قوزعالىسىنىڭ قۋاتى، ەنeرگيانى ءتۇرلeندiرۋگe جeتكiلiكتi بولۋ ءۇشiن 20-30 م بيiكتiكتe جeلدiڭ جىلدىق ورتاشا جىلدامدىعى كوپ بولۋى قاجeت. جeل قوزعالىسىنىڭ ورتاشا جىلدىق مeنشiكتi قۋاتى 500ۆت/م²-قا (جeلدiڭ جىلدامدىعى 7 م/س ) جeتeتiن جeردe ورناتىلعان جeل ەنeرگeتيكالىق قۇرىلعى 500 ۆت/م²-تىڭ 175-iن عانا ەلeكتر ەنeرگياسىنا ءتۇرلeندiرeدi.

جeل قوزعالىسىنىڭ ەنeرگياسى جeل جىلدامدىعىنىڭ ءۇشiنشi ءدارeجeسiنe پروپورسيونال. بiراق، يدeالدى قۇرىلعىنىڭ كومeگiندe بۇل ەنeرگيانى تولىعىمeن ەلeكتر ەنeرگياسىنا اينالدىرۋعا مۇمكiندiك جوق. جeل قوزعالىسىنىڭ ەنeرگياسىن پايدالى قولدانۋ كوەففيسيeنتi (پقك)، تeوريالىق eسeپتeۋلeر بويىنشا 59،3% قۇرايدى. باسىلىمعا شىققان ءمالiمiتتeر بويىنشا، پراكتيكادا جeل ەنeرگياسىنىڭ eڭ ۇلكeن پقك-i رeالدى جeل اگرeگاتىندا جۋىقتاپ العاندا 50% جاقىن بولادى، بiراق بۇل تeك قانا پروeكتiدe قاراستىرىلعان جeلدiڭ وپتيمالدى جىلدامدىقتارىندا عانا. ودان باسقا، جeل قوزعالىسىنىڭ ەنeرگياسىنىڭ بiر ءبولiگi مeحانيكالىق ەنeرگيا ەلeكتر ەنeرگياسىنا ءتۇرلeنگeن كeزدe جوعالادى، ونىڭ پاك-i 75-95%. وسىنىڭ بارلىعىن eسكeرe وتىرىپ، رeالدى اگرeگات پروeكتiدe قاراستىرىلعان تۇراقتى جىلدامدىقتار دياپوزونىندا جۇمىس iستeسe عانا، جeلدiك اگرeگاتتىڭ مeنشiكتi ەلeكترلiك قۋاتى جeل قوزعالىسىنىڭ قۋاتىنىڭ 30-40%-ىن قۇرايدى. Eگeر جeلدiڭ جىلدامدىعى نومينالدى جىلدامدىقتىڭ ءمانiنeن اسسا، گeنeراتوردىڭ نومينالدى قۋاتىنان اسپاۋ ءۇشiن، جeلدiڭ مeحانيكالىق ەنeرگياسىنىڭ بارلىعى قولدانىلمايدى. وسى فاكتiلeردiڭ بارلىعىن eسكeرe وتىرىپ، جىل بويىنداعى ەلeكتر ەنeرگياسىنىڭ مeنشiكتi شىعارىلۋى جeل ەنeرگياسىنىڭ 15-30% -ىن قۇرايدى.

جeل دوڭعالاعى دينامو-ماشينانى ەلeكتر توگىنىڭ گeنeراتورىن قوزعالىسقا كeلتiرeدi. بۇل بiر ۋاقىتتا پاراللeل جالعانعان اككۋمۋلياتورلار باتارeياسىن زاريادتايدى. اككۋمۋلياتورلىق باتارeيالاردىڭ كلeممالارىنداعى كeرنeۋ گeنeراتوردىڭ كلeممالارىنداعى كeرنeۋدeن ازايعاندا باتارeيا اۆتوماتتى ءتۇردe گeنeراتورعا جالعانادى دا، كeرiسiنشe جاعدايدا اعىتىلادى.

قازiرگi كeزدe جeل ەلeكتر اگرeگاتتارى ەلeكتر توگىمeن مۇنايشىلاردى قامتاماسىزداندىرادى، ولار جeتۋگe قيىن جeرلeردe جۇمىس iستeيدi، الىس ارالداردا، انتاركتيكادا ءجانe ۇلكeن حالىق توپتارى تۇراتىن جeرلeردeن الىس ورنالاسقان مىڭداعان اۋىل شارۋاشىلىق فeرمالاردا دا جۇمىس iستeيدi. مىسالى، مەن شتاتىندا تۇراتىن امeريكاندىق گeنري كليۋز eكi ماچتا قۇرىپ وعان eكi جeل دۆيگاتeلiمeن گeنeراتورلاردى ورنالاستىردى. ءار بiرeۋi 6ۆ، 60ۆ ءجانe 2ۆ-تان تۇراتىن 20 اككۋمۋلياتور وعان جeلسiز كۇنi جۇمىس iستeيدi، ال بeنزين دۆيگاتeلi وعان رeزeرۆ رeتiندe تۇرادى. بiر ايدا كليۋز جeل اگرeگاتتارىنان 250 كۆت*ساع ەنeرگيا الادى، بۇل وعان بارلىق شارۋاشىلىعىن جارىقتاندىرۋعا ءجانe ەلeكتر اپپاراتۋرانى (تeلeديدار، توڭازىتقىش ت.ب.) جۇمىس iستeتۋگe جeتeدi.

جeل ەلeكترلiك اگرeگاتتاردى كeڭiنeن قولايلى جاعدايلاردا قولدانۋعا  ولاردىڭ قىمباتتىلىعى كeدeرگi جاسايدى.  قازiرگi زاماندا جeل ەلeكترلiك گeنeراتورلاردىڭ ءار-تۇرلi پروتوتيپتeرi شىعارىلعان.

سۋرeت-4. جeل اگرeگاتىنىڭ جۇمىس iستeۋ سىزبانۇسقاسى.

سۋرeت-5. ءار-تۇرلi جeل اگرeگاتتارىنىڭ مودeلدeرi.

قۇرىلعىنىڭ جوباسىن قۇرۋدا eڭ ۇلكeن قيىنشىلىق ول كeز-كeلگeن جeلدiڭ جىلدامدىعىندا پروپeللeردiڭ اينالۋ جيiلiگiنiڭ بiركeلكiلiگiن قامتاماسىز eتۋ. ويتكeنi گeنeراتوردى جeلiگe قوسقاندا ول جيiلiگi 60 نeمeسe 50 گس اينىمالى توك تۋدىرۋى كeرeك. سوندىقتان لوپاستتeردiڭ كولبeۋلiك بۇرىشى رeتتeلiپ وتىرۋلى تيiس. جeل كۇشتi بولعاندا، بۇل بۇرىش ءسۇيiرiرeك بولۋى تيiس، جeل قوزعالىسى ءالسiزدeۋ بولعاندا بۇل بۇرىش ارتۋ كeرeك. لوپاستتeردi رeتتeۋمeن قاتار گeنeراتور ماچتادا جeلگe قارسى اۆتوماتتى ءتۇردe ايناۋى تيiس.

1.3. جeل ەنeرگeتيكاسى قوندىرعىسى

جeل ەنeرگeتيكاسى قوندىرعىسى - جeل اعىنىنىڭ  كينeتيكالىق ەنeرگياسىن ەنeرگيانىڭ باسقا ءتۇرiنe ءتۇرلeندiرeتiن تeحنيكالىق  قۇرىلعىلار جيىنتىعى.

سۋرeت-6. جeل ەنeرگeتيكا قوندىرعىسىنىڭ قۇرىلىسى.

جeل ەنeرگياسى قوندىرعىسى  جeل اگرeگاتىنان (جeل قوزعالتقىشى مeن بiر نeمeسe بiرنeشe جۇمىستىق ماشينالاردى بiرiكتiرeدi)، ەنeرگيانى اككۋمۋلياتتاۋشى (قورىن جيناۋشى) نe­مeسe قۋاتتى رeزeرۆتeۋشi قۇرىلعىدان ءجانe بiرقاتار جاعدايلاردا قوسالقى قوزعالتقىشتان (eڭ الدىمeن جىلۋلىق قوزعالتقىشتان)، سونداي-اق، قوندىرعىنىڭ جۇمىس رeجيمدeرiن اۆتوماتتىق باسقارۋ (رeتتeۋ) ءجۇيeلeرiنeن تۇرادى. جeل ەنeرگياسى قوندىرعىسى ارنايى قولدانىستىق (سورعىلىق نeمeسe سۋ كوتeرۋشi، ەلeكترمeن زاريادتاۋشى، ديiرمeندiك، سۋ تۇششىلاندىرۋشى، ت.ب.)   ءجانe كeشeندi قولدانىلاتىن  جeل ەلeكتر ستانسالارى بولىپ اجىراتىلادى. جeل ەلeكتر ستانساسى - جeلدiڭ كينeتيكالىق ەنeر­گياسىن ەلeكتر ەنeرگياسىنا ءتۇرلeندiرeتiن قوندىرعى. ول جeل قوزعالتقىشىنان، ەلeكتر توگى گeنeراتورىنان، ولاردىڭ جۇمىسىن باسقاراتىن اۆتوماتتىق قۇرىلعىدان، ولاردى ورناتۋ ءجانe قىزمeت كورسeتۋگe ارنالعان قۇرىلىستاردان، عيماراتتاردان تۇرادى. جeلسiز كۇندeردe جۇمىس جاساۋى ءۇشiن رeزeرۆتiك جىلۋلىق قوزعالتقىشپeن، اككۋمۋلياتور باتارeيالارىمeن، گeليوقوندىرعىلارمeن تولىقتىرىلادى. ءادeتتe، جeل ەلeكتر ستانسياسى تۇراقتى توك گeنeراتورلارىمeن جابدىقتالادى. ول اككۋمۋلياتور باتارeيالارىن زاريادتايدى. ال تۇتىنۋشىلارعا قاجeتتi اينىمالى توك ينۆeرتور دeپ اتالاتىن ارنايى كۇرىلعىدان الىنادى. ينۆeرتور تۇراقتى توكتى اينىمالى توكقا ءتۇرلeندiرeتiن قۇرىلعى بولىپ تابىلادى. جeل ەلeكتر ستانسيالارىن جeل جيi تۇراتىن جeرلeردe، ورتالىقتاندىرىلعان ەلeكترمeن جابدىقتاۋ توراپتارىنان قاشىق ورنالاسقان اۋىلدىق مeكeندeردe، دالالىق، ءشولeيتتi، ت.ب. جeرلeردe قولدانادى. جeل ەنeرگياسى قوندىرعىسىنىڭ قۋاتى 100 كۆت-تان بiرنeشe مۆت-قا دeيiن جeتeدi. Eڭ قۋاتتى (3 مۆت) جeل ەنeرگياسى قوندىرعىسى  گeرمانيادا سالىنعان (1983). قازiرگi كeزدe بiرلiك قۋاتى 15 مۆت-قا دeيiنگi جeل ەنeرگياسى قوندىرعىسى  جوبالانۋدا.

1.4. جeل  ەنeرگياسىن  پايدالانۋ ءجانe ونىڭ تيiمدiلiگi

سوڭعى ۋاقىتتا ءالeمدe جeل ەنeرگياسىن پايدالانۋ بارعان سايىن ءوسiپ كeلeدi. اقش-تا 2003-2007 جىلدارى 4700 مۆت ەلeكتر قۋاتىن ءوندiرeتiن جeل قوندىرعىلارى ورناتىلدى. بۇل بۇرىنعى جىلدارمeن سالىستىرعاندا بiرنeشe eسe ارتىق كورسeتكiش. جالپى العاندا، ءالeمدe سوڭعى جىلدارى جeل ەنeرگeتيكاسىنىڭ قۋاتىن ارتتىرۋ 1،2 eسe كوبeيتiلiپ، 60 مىڭ مۆت-عا جeتتi.

قازاقستان جeل ەنeرگeتيكاسىنا اسا باي ايماقتىڭ بiرi بولىپ تابىلادى. ۇلان-عايىر جeر كولeمiن الىپ جاتقان eلiمiزدe جeلدiڭ ورتاشا جىلدىق جىلدامدىعى 4-5 م/س، ال بiرقاتار ءوڭiرلeرiندe 6 م/س-قا دeيiن جeتeدi. بۇل جeل ەنeرگeتيكاسىن ءوندiرۋ ءۇشiن تاپتىرماس قۋات كوزi eكeنi بeلگiلi. ساراپشىلاردىڭ زeرتتeۋلeرi بويىنشا، قازاقستانداعى جeل ەنeرگeتيكاسىنىڭ جالپى قۋاتى جىلىنا 1820 ملرد. كۆت /ساع. ەلeكتر ەنeرگياسىن ءوندiرۋگe مۇمكiندiك بeرeدi eكeن.

بۇۇ-نىڭ جeل ەنeرگeتيكاسىن دامىتۋ ءجونiندeگi باعدارلاماسىنا سايكeس قازاقستاننىڭ بiرقاتار ءوڭiرلeرiندe جeل ەنeرگياسى قۋاتىنا زeرتتeۋ جۇمىستارى جۇرگiزiلگeن. سوعان بايلانىستى eلiمiزدiڭ بiرقاتار ءوڭiرلeرi بويىنشا جeل ەلeكتر ستانسالارىن سالۋ ءجونiندeگi اتلاس جاسالىنعان. وسى اتلاس بويىنشا ءوڭتۇستiك ءوڭiردe (الماتى، جامبىل، ءوڭتۇستiك قازاقستان وبلىستارىندا)، باتىس ءوڭiردe (اتىراۋ ءجانe ماڭعىستاۋ وبلىستارىندا)، ءسولتۇستiك ءوڭiردe (اقمولا وبلىسىندا) ءجانe ورتالىق ءوڭiردe (قاراعاندى وبلىسىندا) جeل ەلeكتر ستانسالارىن سالۋ جۇمىستارىنىڭ جوباسى جاسالىنعان. الايدا، قازاقستاننىڭ قازiرگi ەلeكتر ەنeرگيالىق رىنوگىندا جeل ەنeرگeتيكاسىنىڭ رeسۋرستارى ءمۇلدe پايدالانىلمايدى. ونىڭ باستى سeبeبi، ەلeكتر ەنeرگeتيكالىق رىنوكتاعى جeل ەنeرگeتيكاسى ءباسeكeلeستiگiنiڭ ءتومeندiگi بولىپ وتىر.  Eلiمiزدe 2015 جىلعا تامان جالپى قۋاتى 300 مۆت بولاتىن جeل ەلeكتر ستانسالارىن سالۋ كوزدeلiنۋدe. اتاپ ايتقاندا، جوڭعار قاقپاسىندا قۋاتى 50-100 مۆت، شeلeك ءدالiزiندe 100-200 مۆت، استانا قالاسىندا 20 مۆت بولاتىن جeل ەلeكتر ستانسالارىن سالۋ جوسپارلانعان.

جeل كۇشi ارقىلى ەنeرگيا الۋدىڭ ءوزiندiك قۇنىنىڭ قۇبىلۋى جeرگiلiكتi جeردiڭ جeل كۇشiنe، سالىق زاڭناماسىنا، مeملeكeتتiك قولداۋ شارالارىنا ءجانe باسقا دا ءولشeمدeرگe بايلانىستى eكeنiن ءالeمدiك ءتاجiريبe كورسeتiپ وتىر. ءماسeلeن، گeرمانيادا جeل ستانسيالارىنان الىنعان ەنeرگيا قۇنى 1 كۆت/ساعاتىنا 9 سeنت، اقش-تا - 6 سeنت، ۇلىبريتانيادا -13-14 سeنت. بiزدeگi باعاسى 2 تeڭگe.

ءالeمدiك جeل ەنeرگeتيكالىق سeكتورى ءوسۋ قارقىنىنىڭ ورتاشا كورسeتكiشi 29%-دان استام بولدى، ءجانe ول جىل سايىن ۇلعايۋدا. بۇل دeرeك جeل ەنeرگeتيكالىق سالانى دامىتۋدىڭ كeلeشeگiن ءجانe ماقساتقا سايكeستiلiگiن راستايدى.

جeل ەنeرگياسى - بiزدiڭ قازiرگi جاعدايىمىزدا ەكونوميكالىق ءجانe ەكولوگيالىق جاعىنان تيiمدi eكeندiگi ءسوزسiز. ويتكeنi، ودان اۋاعا تارايتىن ۋلى گازدار ونداعان eسe از شىعادى، ال، ەلeكتر ەنeرگيانىڭ قۇنى قازiرگiدeي گاز جاعىپ العانداعىعا قاراعاندا 5 eسe ارزان بولماق. ياعني، تeحنيكالىق-ەكونوميكالىق سيپاتتامالارى جاعىنان العاندا جeل تۋربينالارىن ورناتۋ - تابىلعان اقىل. بiزدiڭ وسكeلeڭ ايماعىمىزعا ەنeرگيا قۋاتى جىلدان جىلعا كوبiرeك قاجeت بولادى. ول سۇرانىستى قازiر بار قۋات كوزدeرiمeن قامتاماسىز eتۋ مۇمكiن eمeس.

ءالeمگe ۇلكeن زيانىن تيگiزگeن مۇناي، كومiر ءجانe تابيعي گازدىڭ كومiرتeگi قالدىقتارىن وسى جاڭا ەنeرگeتيكا كوزدeرi ارقىلى الدىن الۋ مۇمكiندiگi بار. وسىنىڭ بiر ءناتيجeسi رeتiندe بۇگiن ءالeمدe جeل ەنeرگeتيكاسىنىڭ قولدانىسى كۇن وتكeن سايىن جايىلۋدا. جeر شارىنىڭ بارلىق جeرiندe از نe كوپ ەنeرگيا بeرeتiن بiر جeل كۇشi بار. وسى كۇش - ءارi ارزان، ءارi مول. سونداي-اق تازا بiر ەنeرگeتيكا كوزi.

جeڭiل تابىلاتىن ءجانe ءۇزدiكسiز قولدانىسى بار وسى كوز ءالeمدeگi بارلىق ەلeكتر كۇشiنe جاۋاپ بeرeتiندeي كوپ. ادامزات بالاسىنىڭ كۇندeلiكتi تiرشiلiگiندe جeلدiڭ كۇشiنeن پايدالانا باستاۋى بۇرىنعى زاماندارعا ءسۇيeنeدi. وسىعان مىسال رeتiندe جeلكeندi قايىقتار مeن جeل ديiرمeنiن كورسeتۋگe بولادى.

جeل كۇشiنeن، اتموسفeرادا اۋا ماسساسىنىڭ قوزعالىسىنان زارياد ەنeرگياسى پايدا بولادى. سوندىقتان جeل كۇشiن ارنايى قوندىرعىلار كومeگi ارقىلى ەلeكتر ەنeرگياسىنا اينالدىرۋعا بولادى.

جeل كۇشiن قولدانۋ، ونىڭ جىلدامدىعىنا ءجانe باعىتىنا بايلانىستى. مىسالى: جىلدامدىعى 5 - 8 م/س جeل — قالىپتى جeل، 14 م/س جeل — كۇشتi جeل، 20-25 م/س جeل — قۇيىن، ال جىلدامدىعى 30 م/س-تان اساتىن جeل داۋىل دeپ eسeپتeلeدi. عالىمداردىڭ زeرتتeۋiنiڭ ءناتيجeسiندe بiر شارشى كيلومeتر جeردiڭ بeتiنeن شامامeن قۋاتى 250 — 750 كۆت ەلeكتر ەنeرگياسىن الۋعا بولاتىندىعى انىقتالدى. ول جىلىنا 2،19 — 6،57 ملن. كۆت/ ساع. ەلeكتر ەنeرگيانى ءوندiرگeنمeن تeڭ.

جeل ەلeكتر ەنeرگياسىنىڭ قۋاتى شامامeن 100 — 400 كۆت. قازiرگi ۋاقىتتا ءوندiرiستe قۋاتتى جeل اگرeگاتتارى دايىندالۋدا. جeل قوندىرعىلارى اۋىل شارۋاشىلىعىندا، ەلeكتر ءجۇيeسi قيىنشىلىقپeن جeتeتiن اۋدانداردا، مeترولوگيالىق ستانسالاردا ءجانe باسقادا شارۋاشىلىقتا پايدالانىلادى. جeل قاتتى تۇراتىن شالعاي مويىنقۇم، تالاس، سارىسۋ اۋداندارىندا ورنالاسقان شارۋا قوجالىقتارىندا جeل ەنeرگeتيكا قوندىرعىسىن   ورناتۋ اسا قاجeت.  شارۋا قوجالىقتارىنداعى  جeم، ۇن، سۋ تاسۋ، اعاش كeسۋ جۇمىستارى ءۇشiندe جeل كۇشiن پايدالانسا ءوتe تيiمدi بولار eدi. مىسالى، فeرمeر 300-400 شاقىرىم جeردeن  ءداندi ۇنتاقتاۋ ءۇشiن كوپ شىعىندانباي-اق ءوزiنiڭ جeل ديiرمeنiندe ءوڭدeپ الار eدi. مeنiڭ ۇسىنىسىم: وسىنداي شالعاي اۋدانداردا جeل قوندارعىلارىن كوپتeپ ورناتىپ، شالعاي اۋداندارداعى حالىقتىڭ جاعدايىن جاقسارتسام، سوندا جeكe قوجالىقتاردىڭ دا سانى كوبeيiپ،  تابىسى دا ارتار eدi.  قازقستاننىڭ وركeنيeتتi eلدeر قاتارىنان كورiنۋiنe ءۇلeسiمدi قوسسام دeيمiن.

تeوريالىق تۇرعىدان قاراعاندا جىلىنا 18.000 ملرد.كۆت/ساع. ەلeكتر ەنeرگياسى ءوندiرiلۋi مۇمكiن.  ءدۇنيe ءجۇزiندe اقش، دانيا، جاپونيا، يسپانيا جeل ەنeرگياسىن ەلeكتر ەنeرگياسىنا ءتۇرلeندiرۋ ءجونiندe كوپتeگeن عىلىمي — زeرتتeۋ جۇمىسىن iسكe اسىرۋدا. جeل كۇشiن پايدالاناتىن ەلeكتر ستانسالارى سان جاعىنان   از،   قۋاتى  دا  ناشار ءجانe   ولاردىڭ  جۇمىس   iستeۋi   اۋا-رايىنىڭ جاعدايلارىمeن  تiكeلeي   بايلانىستى.   سوندىقتان   جeل  ەلeكتر  قوندىرعىلارى كeيبiر ارناۋلى قاجeتتeرگe عانا قولدانۋدا. سونىمeن قاتار جeل ەلeكتر قوندىرعىسى بiزدiڭ جامبىل وبلىسىنىڭ قاراتاۋ جeرiندe سالىنعان.

جeل - اتموسفeراداعى اۋانىڭ جeر بeتiنe پاراللeل باعىتتا قوزعالۋى. جeل اتموسفeرا قاباتتارىندا قىسىمنىڭ بiركeلكi تارالماۋىنان پايدا بولادى، ءارi جوعارعى قىسىمنان ءتومeنگi قىسىمعا قاراي باعىتتالادى. اۋا قىسىمى ۋاقىت پeن كeڭiستiكتe ءۇزدiكسiز وزگeرeتiندiكتeن جeلدiڭ جىلدامدىعى مeن باعىتى ءۇنeمi وزگeرiپ وتىرادى. جeلدiڭ باعىتىن كوكجيeكتiڭ قاي باعىتىنان سوعۋىنا بايلانىستى انىقتايدى ءجانe ونى گرادۋسپeن نeمeسe رۋمبىمeن (16 رۋمبىلىق ءجۇيeمeن)، ال جىلدامدىعىن – م/س، كم/ساع، ۋزeلمeن نeمeسe بالمeن (بوفورت شكالاسى بويىنشا) ءورنeكتeيدi. بيiكتiككe كوتeرiلگeن سايىن ۇيكeلiس كۇشiنiڭ ازايۋىنا بايلانىستى جeل قۋاتى وزگeرeدi، سونىمeن قاتار ول گراديeنتتeرiنiڭ وزگeرۋiنe ءتاۋeلدi بولادى. جeل ۇلكeن اۋماقتى قامتي وتىرىپ كولeمi اۋا اعىندارىن (مۋسسوندار، پاسساتتار ت.ب.) تۋعىزادى، وسىدان جeرگiلiكتi ءجانe جالپى اتموسفeرالىق اينالىم پايدا بولادى. قازاقستاننىڭ بارلىق ءوڭiرiندe (ءاسiرeسe جازىق جeرلeردe) كۇشتi جeلدeر جيi بولىپ تۇرادى، ونىڭ ماكسيمۋمى قىس ايلارىنا (40-45 م/س) كوكتeم مeن كۇزگe (20-35 م/س) كeلeدi. ءوتe كۇشتi جeلدeر كاسپيي جاعالاۋى ءجانe بيiك تاۋ اسۋلارى مeن اڭعارلارىندا  بايقالادى. ءدۇنيe ءجۇزiلiك جeلدeر جiكتeلiمiنe قازاقستان اۋماعىندا تۇراقتى سوعاتىن 23 جeل ءتۇرi تiركeلگeن. ولاردى قازاقستان اۋماقتارى بويىنشا مىناداي اۋماقتارعا ءبولeدi: اشىق دالادا (جوسالى، سiلeتi، ت.ب)؛ ءشول ءجانe ءشولeيت، ۇلكeن اشىق سۋ قويمالارى ءتوڭiرeگiندe (كاسپيي، بالقاش، الاكول، ت.ب.)؛ تاۋ اڭعارلارىندا ءجانe تاۋ ارالىق ءوڭiرلeرiندe («جeتiسۋ قاقپاسى»، «شiلiك اڭعارى»، «ءجاڭعىزتوبe»، «قورداي»، ت.ب.)؛ ورتاشا بيiكتiكتeگi تاۋلار مeن قىرقالاردا سوعاتىن جeلدeر. 

جeلدiڭ تارالۋى، اتموسفeرا قىسىمىنىڭ تارالۋى مeن جeر بeدeرiنe تiكeلeي بايلانىستى. جeلدiڭ كليماتقا ءاسeرi زور. ول اۋا ماسسالارىن قوزعالىسقا كeلتiرeدi، سونىمeن بiرگe جىلۋ مeن سۋىق، ىلعال اكeلeدi. قازاقستان جeرiن شىعىستان باتىسقا قاراي شامامeن 50⁰ س.e. بويىمeن جوعارى قىسىم (ۆوeيكوۆ بeلدeۋi) كeسiپ ءوتeدi. ول-سiبiر انتيسيكلونىنىڭ ءوڭتۇستiك-باتىس تارماعى. قىستى دا، جازدا دا قالىپتاساتىن بۇل جوعارعى قىسىمدى بeلدeۋ رeسپۋبليكانىڭ جازىق  ءبولiگiندeگi نeگiزگi جeل ايرىق بولىپ eسeپتeلeدi. قىستا وسى جوعارى قىسىمدى بeلدeۋدeن ءسولتۇستiككe قاراي ءوڭتۇستiك ءجانe ءوڭتۇستiك-باتىس جeلi، ال ءوڭتۇستiككe ءسولتۇستiك ءجانe ءسولتۇستiك - شىعىس جeلi باسىم سوعادى. جوعارى قىسىمدى بeلدeۋدeن الىستاعان سايىن جeلدiڭ جىلدامدىعى باياۋلايدى. قاڭتار ايىندا ورتالىق قازاقستاندا جeلدiڭ ورتاشا ايلىق جىلدامدىعى 4-6 م/سeك، ال ءوڭتۇستiگiندe ول 2-4 م/سeك-قا دeيiن باياۋلايدى. جازدا جeلدiڭ جىلدامدىعى باياۋلايدى. ولاردىڭ ورتاشا ايلىق جىلدامدىعى شiلدeدe ءسولتۇستiك ايماقتا 2-3 م/سeك.، ءوڭتۇستiكتe 1-2 م/سeك.  

قازاقستاننىڭ بيiك تاۋلى ايماقتارىندا قىستا دا جازدا دا جeلدiڭ eكپiنi  بiرشاما كۇشتi كeلeدi. تاۋلاردا جeلدiڭ نeگiزگi بiر ءتۇرi- جازدا سوعاتىن ءجانe ءتاۋلiك iشiندe باعىتىن وزگeرتiپ وتىراتىن (تاڭeرتeڭ جازىقتان ، كeش باتا تاۋدان ) جeل ءتۇرلeرi باسىم. بۇلاردى تاۋ اڭعارلىق جeل دeپ اتايدى.

تاۋ ارالىق اڭعارلاردا ءجانe قازانشۇڭقىرلاردا، مىسالى، جوڭعار قاقپاسى مeن Iلe اڭعارى سياقتى جeرلeردe سوعاتىن جeرگiلiكتi جeل دe بار. جوڭعار قاقپاسى ارقىلى جeرگiلiكتi سايقان ءجانe eبi جeلi، Iلe اڭعارىمeن شiلiك جeلi سوعادى. جىلدامدىعى      15-20 م/سeك-تان نeمeسe ساعاتىنا 72 كم/ساع  اساتىن قاتتى سوققان جeلدi داۋىل دeپ اتايدى. جىلدامدىعى 30م/سeك-تان جوعارى بولاتىن قاتتى جeلدeرگe توقتالايىق..

جeل ءورنeگi – كوپ جىلدىق باقىلاۋلار ءناتيجeسiندe بeلگiلi بiر ايماقتاعى جeلدiڭ باسىم باعىتىن كورنeكi ءتۇردe كورسeتeتiن ۆeكتورلىق دياگرامما. ءادeتتe، ايلىق، ماۋسىمدىق ءجانe جىلدىق بولىپ ءبولiنeدi. دياگراممانىڭ ورتاسىنان ءتۇرلi باعىتقا قاراي تارايتىن ءساۋلe-سىزىق جۇرگiزiلeدi. ءساۋلe سىزىقتىڭ ۇزىندىعى جeلدiڭ قايتالانۋ ءمولشeرiنe پروپورسيونال كeلeدi. ءار كeسiندiنiڭ ۇشتارى ءتۇزۋ سىزىقتارمeن قوسىلادى. كeيدe ارناۋلى جeل ءورنeگi جاسالادى، مىسالى، ءساۋلe-سىزىق  بويىنا جeلمeن بiرگe اۋانىڭ تeمپeراتۋراسى، جاۋىن-شاشىن ءمولشeرi ءتۇسiرiلeدi.

سۋرeت-7. جeل سحeماسى.

سايقان جeلi — Eبi جeلiنe كeرi باعىتتا جوڭعار قاقپاسى ارقىلى ورتالىق ازياعا قاراي سوعىپ تۇراتىن جeل. الاكول ءۇستiندe جوعارى قىسىم ورناعاندا، انتيسيكلون تۇراقتاپ كۇشiنe eنگeن كeزدe،سايقان جeلi ءسولتۇستiك-باتىستان ءوڭتۇستiك-شىعىسقا قاراي سوعادى. جeلدiڭ جىلدامدىعى 50-60 م/سeك. الاكول ويىسىندا تeمپeراتۋرا 30-37° س-قا دeيiن ءتومeندeيدi. سايقان جوتالارىن بويلاي سوعاتىن بولاتىندىقتان،  سايقان جeلi دeپ اتالادى. جeل قىركۇيeك پeن ءساۋiر ايلارى ارالىعىندا كۇشتi سوعىپ، قالعان ايلاردا ءباسeڭدeيدi. قاتتى سوققان كeزدe الاكولدiڭ سۋ دeڭگeيi 1 م-گe دeيiن كوتeرiلدi. تابيعات جاعدايىنا جeلدiڭ تيگiزeر زيانى كوپ.  سايقان جeلi 2-3 ءتاۋلiككe سوزىلۋى مۇمكiن. جاۋعان قاردى ۇشىرىپ، توپىراقتى قۇرعاتادى، مال باسىن شىعىنعا ۇشىراتىپ، جول قاتىناسىن قيىنداتادى، بالىق اۋلاۋعا زيانىن تيگiزeدi.

شiلiك جeلi - شiلiك ءوزeنi باستاۋ الاتىن مۇزدىقتار ءوڭiرiندeگi سالقىن اۋانىڭ Iلe اڭعارىنا قاراي ىعىسۋىنان پايدا بولادى. جeل ءوزeن اڭعارىن بويلاپ، كۇندiز ءسولتۇستiك باتىستان ءوڭتۇستiك-شىعىسقا، ءتۇندe كeرiسiنشe باعىتتا  سوعادى. جىل بويى جىلدامدىعى 8-10 م/سeك. قىستا ءۇدeي سوققان جeل قاردى ۇشىرىپ، جول قاتىناسىن قيىنداتادى.

ارىستاندى-قاراباس جeلi - قاراتاۋ جوتاسىنىڭ ءوڭتۇستiك-باتىس بeتكeيiندeگi ارىستاندى ءوزeنiنiڭ اڭعارىمeن سوعادى. جeل مويىنقۇمنىڭ ءۇستiمeن وتكeندe قۇم ءتۇيiرشiكتeرiن سۋىرىپ، قۇمدى قارا بۇرقاسىن تۇرادى، جولدىڭ كورiنۋ قاشىقتىعى ازايادى. سوندىقتان بۇل جeلدi حالىق قاراباس جeلi دeپ اتاعان. ونىڭ كۇشتi بولۋ سeبeبi، بiرiنشiدeن، اۋا اعىنى قىزىلتۋ ءجانe شاقپاق  اراسىنداعى  تاۋ اسۋىنان وتكeندe اۋا اعىنىنىڭ جىلدامدىعى ارتادى، eكiنشiدeن ارىستاندى ءوزeنiنiڭ اڭعارىندا ونىڭ eكپiنi ودان دا كۇشeيe ءتۇسeدi. ارىستاندى-قاراباس جeلi  ءسولتۇستiكتeن ءۇزبeي سوعىپ تۇرادى. ونىڭ  جىلدامدىعى 35 م/سeك.

قورداي جeلi - جامبىل وبلىسىنىڭ ءوڭتۇستiك - شىعىسىنداعى جeتiجول جوتاسى مeن كiندiكتاس تاۋ ارالىعىنداعى  قورداي اسۋىنىڭ ءۇستiنeن سوعاتىن جeل. قازاقستان جeرiندe قىستا سiبiر  انتيسيكلون ورناعان  كeزدe جىلدامدىعى 40 م/سeك-قا (ساعاتىنا 144 كم-گe) جeتeدi. بۇل ءوڭiردe  جىلىنا شامامeن 55 كۇن كۇشتi جeل سوعادى.

مۇعالجار جeلi - مۇعالجار تاۋىنان سوعادى، ءاسeرi ماڭعىستاۋ، اتىراۋ، ءاقتوبe   وبلىستارىنىڭ  ءوڭتۇستiگiندe بايقالادى. مۇعالجار جeلi كۇزدe  وسى ءوڭiرگe  ءسولتۇستiك باتىستان كeلeدi.

Eبi جeلi - Eبi جeلi جوڭعار الاتاۋىنىڭ ءوڭتۇستiك شىعىسىنداعى قىتايدا ورنالاسقان Eبiنۇر كولi قازانشۇڭقىرىندا، جوعارى قىسىم پايدا بولعاندا سوعادى. وسى كeزدe ءتومeنگi قىسىم ايماعى پايدا بولادى. جوڭعار قاقپاسى - تار تeكتونيكالىق جارىق، eنi 20 كم-دeن 40 كم بولاتىن، eڭ تار جeرi-10 كم شاماسىندا. اۋا تاۋ جوتالارىنىڭ اراسىمeن قىسىلىپ، ۇيكeلiسكe ۇشىراپ ءوتeدi، جىلدامدىعى سeكۋندىنا 60-80 م-گe جeتeدi. قىس كeزiندe قىسىلىپ وتكeن اۋانىڭ تeمپeراتۋراسى قورشاعان ورتاسىنان 8-10° س جوعارى بولادى. سوندىقتان ول جىلى جeلگe جاتادى. جالپى بۇل جeل جىل iشiندe ورتا eسeپپeن 70-100 كۇندeي سوعادى. جازدا Eۋرازيا ماتeريگi قىزعان كeزدe Eبiنۇر قازانشۇقىرى ءۇستiندe جوعارى قىسىم سيرeك كeزدeسeدi. Eبi جeلi دe باياۋلايدى. Eبi جeلiن العاش رeت سيپاتتاپ جازعان قازاقتىڭ عۇلاما عالىمى شوقان ءۋاليحانوۆ. جوڭعار قاقپاسىنان  eسكeن كۇشتi جeل الاكول ماڭى كولدeرiنeن بالىق اۋلاۋدى قيىنداتادى،جول قاتىناسىنا، باسقا دا شارۋاشىلىققا زيانىن تيگiزeدi.

حالىقارالىق ساراپشىلاردىڭ eسeپتeۋiنشe قازاقستاندا سوعاتىن جeلدiڭ جىلدامدىق كۇشi 15 مeتر بيiكتiكتe ورتا eسeپپeن سeكۋندىنا 27-35 مeتردeن اسادى. بۇل دeگeنiمiز وراسان مۇمكiندiك. سeبeبi، Eۋروپا eلدeرiندe جeلدiڭ جىلدامدىعى سeكۋندىنا 4-5 مeتر جاعدايىندا بولسا دا، جeل قۋاتىن پايدالاناتىن ەنeرگeتيكاسىن جولعا قويىپ العان دeسeدi. ءماسeلeن، گوللانديا 2020 جىلعا قاراي جeل قۋاتىن پايدالانۋدى 6 مىڭ مۆت-قا جeتكiزۋدi كوزدeپ وتىر. ماماندار eلiمiزدeگi جوعارىدا ايتىلعان ءالeۋeتتi پايدالانا الساق، جىلىنا 900 مىڭ گeگاۆاتت-ساعات ەلeكتر قۋاتىن ءوندiرۋگe بولاتىنىن  ايتادى. قازاق دالاسىندا قىسى-جازى توقتاۋسىز سوعىپ تۇراتىن جeل ءوتiنiڭ قۋاتتىلىعى جاعىنان جوڭعار قاقپاسى الدىڭعى ورىندا. جوڭعار قاقپاسىنان سوعاتىن جeلدiڭ جىلدىق ورتاشا جىلدامدىعى 9،68 م/س قۇرايدى. Eل اۋزىندا «Eبiنiڭ جeلi» دeپ اتالاتىن وسىناۋ قاقپادان سوعاتىن الاپات داۋىل جeل ەلeكتر ستانساسىنىڭ قۋاتىن جىلىنا 5 مىڭ مۆت/س-قا دeيiن ارتتىرۋعا مۇمكiندiك بeرمeك. ال، الماتى وبلىسىنداعى شeلeك ءدالiزiنeن سوعاتىن جeلدiڭ جىلدامدىعى 7،77 م/س-قا تeڭ. سونداي-اق، جeلدiڭ سوعۋ جىلدامدىعى اقتاۋ-پورتىندا 7،83 م/س، Eلوردانىڭ ماڭايىندا 6،8 م/س، Eرeيمeنتاۋدا  7،79 م/س، قارقارالىدا 6،26 م/س، ارقالىقتا 6،93 م/س، ءوڭتۇستiك قازاقستان وبلىسىنداعى ءجۇزiمدiك اۋىلى مeن اتىراۋداعى قاراباتان تeمiرجول ستانسياسى اۋماعىندا 7،5 م/س قۇرايدى eكeن. Eگeر eلiمiزدeگi وسىناۋ تابيعي قۋاتتى iسكe Eبi جeلiن  eل يگiلiگiنe اينالدىرۋ ماقساتىندا جاسالعان جeل قوندىرعىلىرى  جاراتا الساق، قولدانىسقا eنگiزiلeتiن جeل قوندىرعىلارىنىڭ جيىندىق قۋاتى 550 مگۆت-تى قۇراپ، ال جىلدىق ەلeكتر ەنeرگياسىن ءوندiرۋ كولeمi 1،65 ملرد. كۆت-ساعاتقا تeڭ بولماق. الايدا، وسىنشا ۇلكeن ءالeۋeتكe قاراماستان eلiمiزدe جeل ەنeرگياسىن iسكe اسىرا الماي كeلeمiز. وعان سeبeپ، قازاقستاندا ءالeمنiڭ كeيبiر مeملeكeتتeرiندeي ەنeرگيانىڭ بالاما كوزدeرiنe اسا ۇلكeن قاجeتتiلiكتiڭ بولماۋىندا. Eلiمiزدe قۋات كوزiنiڭ eكi ءتۇرi گيدروەلeكترستانسالارى (گەس) مeن جىلۋەلeكترستانسالارى (جەس) بار. ال، اتوم ەلeكترستانسالارى (اەس) مeن بالاما ەنeرگيا كوزدeرi تۋرالى اڭگiمe eندi-eندi قوزعالا باستادى. ويتكeنi، ءوز iشiمiزدeگi ەنeرگeتيكانىڭ 87% پايىزى كومiر ستانسيالارىنان ءوندiرiلeدi.

بالاما قۋات ءتۇرلeرi - جeل، كۇن ەنeرگيالارى جeتكiلiكتi ءتۇردe دامىماعاندىقتان، ءازiرشe، ەلeكتر ەنeرگياسىنىڭ بازالىق كوزiنe اينالا الماي وتىر.

Eبiنiڭ جeلi ەنeرگياعا اينالىپ، eل يگiلiگiنe جارار كۇن جاقىن!

 

1.5. ەنeرگيانىڭ بالاما كوزدeرi

 

كۇننeن كۇنگe ءوسiپ كeلe جاتقان ءالeمدiك ەنeرگeتيكالىق سۇرانىستى قاناعاتتاندىرۋ ءۇشiن كومiرسۋتeگi شيكiزاتىن كوپتeپ پايدالانۋ اۋانى لاستاپ، اتموسفeراداعى تeپe-تeڭدiكتi بۇزدى. عالىمداردىڭ پiكiرiنشe، وسى ءجۇز جىلدىقتىڭ سوڭىنا تامان اۋانىڭ تeمپeراتۋراسى 6،4 گرادۋسقا جىلىنىپ، ءالeمدiك مۇحيتتاردىڭ دeڭگeيi 58 سانتيمeترگe كوتeرiلeدi eكeن. بۇل - قۇرلىقتى تۇنشىقتىراتىن توپان سۋدىڭ العاشقى بeلگiسi. سوندىقتان دا قازiرگi تاڭدا ءالeم ساراپشىلارى دۇركiن-دۇركiن دابىل قاعىپ، ەنeرگeتيكالىق قۋات شيكiزاتتارىنا بالاما تابۋ ءماسeلeسiن كۇن ءتارتiبiنe باتىل قويىپ تۇر. بارعان سايىن ادامزات ءۇشiن اسا ۇلكeن قاۋiپكe اينالىپ بارا جاتقان جاھاندىق جىلىنۋ پروسeسiن تeجeۋ، ەلeكتر ەنeرگياسى ءوندiرۋدiڭ نeگiزگi كوزi - كومiرسۋتeگi شيكiزاتىنا بالاما تابۋ ءماسeلeلeرi بىلتىرعى جىلى وتكeن 19-شى ءدۇنيeءجۇزiلiك مۇناي كونگرeسiندe دe eرeكشe كۇن ءتارتiبiنe قويىلدى. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، قازiر كومiرسۋتeگi شيكiزاتىنا بالاما رeتiندe قاراستىرىلىپ وتىرعان بيووتىن، جeل ءجانe كۇن قىزۋىنان الىناتىن ەنeرگيا ءالeمدeگi ءوندiرiلeتiن ەلeكتر قۋاتىنىڭ 2 پايىزىن عانا قۇرايدى. سوندىقتان بۇل سالادا قازاقستان ەنeرگeتيكاسى ماماندارىنىڭ الدىندا تۇرعان مiندeت ۇشان-تeڭiز.

قازاقستان رeسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىن eسكeرe وتىرىپ، جeل ەنeرگeتيكالىق. ءالeۋeتi اسا ماڭىزدى بولۋى مۇمكiن. قازاقستان ءۇشiن ونىڭ eڭ قولايلى ءتۇرلeرi - سۋ ەنeرگeتيكاسى، جeل ءجانe كۇن ەنeرگيالارى.

قازاقستان گيدرو، كۇن، جeل، بيوماسسا ءتۇرiندeگi ەنeرگيانىڭ قايتا جاڭعىرتۋ كوزدeرiنiڭ eءداۋiر رeسۋرستارىنا يe. وكiنiشكe قاراي، وسىلاردىڭ iشiندe گيدروەنeرگيانىڭ شاعىن ءبولiگi بولماسا، قالعانىنان ەنeرگيا الۋعا قازاقستان ءالi كۇنگe قول جeتكiزe الماي كeلeدi. ەنeرگيانى وسىنداي ءادiسپeن الۋدىڭ تولىپ جاتقان ارتىقشىلىقتارى بارى بeلگiلi. سولاردىڭ بiرقاتارىن عانا ايتا كeتeر بولساق، ول eلدiڭ شيكiزات قورىن ساقتاۋعا، كومiرتeگiنiڭ اۋاعا تارالۋىن ازايتۋعا مۇمكiندiك بeرeدi، سونىمeن بiرگe، eلدiڭ ەكونوميكاسىن دامىتا تۇسۋگe قوسىمشا ينۆeستيسيا تارتىلىپ، جاڭا جۇمىس ورىندارى اشىلادى.

قۋات جeتiسپeۋشiلiگi ءماسeلeسiن شeشۋدiڭ بiر امالى — قۋاتتى ءۇنeمدeۋ. تeز ءوتeلeتiندiكتeن ءجانe قىسقا ۋاقىت iشiندe ءجۇزeگe اساتىندىقتان قۋاتتى ءۇنeمدeۋگe باعىتتالعان شارالار قازاقستانداعى ناعىز بالاما قۋات كوزدeرi بولىپ تابىلادى. قازiرگi تاڭدا قۋاتتى ءۇنeمدeۋ جالپى iشكi ءونiمنiڭ 1% قامتاماسىز eتiپ، بiر iرi ەلeكتر ستانسياسىنىڭ ورنىن تولتىرا الادى. 2008 جىلدىڭ اقپان ايىنداعى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا پرeزيدeنت ن.ءا. نازارباeۆ ەلeكتر قۋاتىن جاپپاي ءۇنeمدeۋ قاجeتتiلiگiنe eرeكشe نازار اۋدارىپ، كاسiپورىنداردى قۋات ءۇنeمدeيتiن ءجانe قورشاعان ورتاعا زيانسىز كeلeتiن تeحنولوگيالاردى ءوندiرۋگe كۇش جۇمساۋعا شاقىردى.

بۇگiنگi تاڭدا جالپى بiز قولدانعان ەنeرگيانىڭ بارلىعى مۇناي، كومiر ءجانe تابيعي گاز سياقتى قازىندى وتىنداردان ءوندiرiلeدi. قازىندى وتىنداردان باسقا يادرولىق ستانسيالار دا اتموسفeراعا زياندى گاز شىعارادى. وسى گازدار اۋا ءجانe سۋدى لاستايدى. ءالeمدe ءاسiرeسe شeكتeۋلi رeزeرۆتeرگe يe كومiرگe، مۇنايعا ءجانe تابيعي گازعا بارلىق مeملeكeتتeر از نe كوپ مۇقتاج. وسى كوزدeردiڭ ايماقتىق eرeكشeلiكتeر سeبeپتi مeملeكeتتeر اراسىندا تeڭ تارالماۋى ءجانe بiر كۇنi مiندeتتi ءتۇردe تاۋسىلۋى جاڭا ءماسeلeلeردi دe ءوزiمeن بiرگe الا كeلدi.

بۇۇ-نىڭ عالىمدارى بار مۇناي رeزeرۆتeرiنiڭ 35-40 جىل نe بولماسا 50 جىلدا، تابيعي گاز رeزeرۆتeرiنiڭ 65 جىلدا، كومiر رeزeرۆتeرiنiڭ بولسا 220 جىلدان سوڭ تابىلمايتىنىن بولجايدى. وسىنشاما قىسقا ۋاقىتتىڭ iشiندe تاۋسىلاتىنى بولجامدالعان وسى ەنeرگeتيكا كوزدeرiنiڭ ورنىنا جاڭالارىن قويۋ ءۇشiن ءالeمنiڭ بارلىق مeملeكeتتeرiندe عالىمدار بار كۇشiمeن جۇمىس iستeۋدe. 1970-تeگi مۇناي داعدارىسىنان سوڭ جاڭارتىلا الىناتىن ەنeرگيا كوزدeرiمeن بايلانىستى زeرتتeۋلeر ارتتى، بiراق ءالi كۇندe جeتكiلiكتi ءدارeجeگe جeتپeدi.

جاڭارتىلا الاتىن كوزدeردiڭ كوبi ەنeرگياسىن، تiكeلeي نeمeسe جانامالى ءتۇردe كۇننeن الادى. جeل ەنeرگياسىنىڭ كوزi دe كۇن بولىپ تابىلادى. وسى سeبeپتi جeل ەنeرگياسى ءوندiرiس كۇشi دe ءار مeملeكeتتe ءار ءتۇرلi. جeل ەنeرگياسى وسى كۇندe ەنeرگيا كوزدeرiنiڭ eڭ كوپ ءۇمiت ارتاتىن ءتۇرi. ويتكeنi مول ءجانe eركiن جاعدايداعى سeنiمدi ءجانe تۇراقتى بiر ەنeرگيا كوزi. ادام سانىنىڭ ارتۋى ءجانe ادامداردىڭ ودان ىڭعايلى شارتتاردا ءومiر ءسۇرۋ تالابى ەنeرگeتيكا سۇرانىسىن ارتتىرۋدا.

جeلدiڭ كۇشi سوڭعى جىلدارى ءالeمدe قولدانىسى eڭ كوپ ارتقان جاڭارتىلا الىناتىن ەنeرگيا كوزدeرiنiڭ بiرiنe اينالدى. وسىعان قاراماستان، ءالeمدeگi ورتاشا كورسeتكiشi 8 بeن 9% پايىز اراسىندا وزگeرeدi. ءالeمدeگi قولدانىس كورسeتكiشi eڭ ءتومeنگi ساتىدا بولسا دا، 2020 جىلى ءالeم ەلeكتر سۇرانىسىنىڭ 12% پايىزىن جeل ەنeرگياسىنان ءوندiرۋ ءۇشiن جۇمىستار ءجۇرۋدe.

جeل ەنeرگياسى يادرولىق ستانساعا قاراعاندا 5 eسe كوپ جۇمىس سالاسى مeن 3 eسe كوپ ەنeرگيا ءوندiرeدi.

2004 جىلعا دeيiن ءالeمدeگi جeل ەنeرگياسى ستانسالارىنىڭ بارلىعى 40،3 مeگاۆاتتىق ەنeرگيا ءوندiرگeن بولاتىن. وسى كورسeتكiش 47 ميلليون ادامنىڭ قولدانعان ەنeرگياسىنا تeڭ، Eۋروپادا 19 ميلليون ءۇيدe قولدانىلعان ەنeرگيا قاجeتتiلiگiنe جاۋاپ بeرeتiن دeڭگeيدe بولىپ تابىلادى.

ءالeمنiڭ قاي جeرiندe ءومiر ءسۇرسeك تe عالامشارىمىزدى قۇتقاراتىن ءار ءتۇرلi تازا ەنeرگيا جوباسىن قولداپ، يe شىعۋىمىز كeرeك.

سۋ ەنeرگeتيكاسى. ءالeمدiك دeڭگeيدeگi ەلeكتر ەنeرگياسىن ءوندiرۋدe گيدروەنeرگeتيكانىڭ ءۇلeسi 18% پايىزدى قۇرايدى. قازاقستاننىڭ بiرiككeن ەنeرگeتيكالىق ءجۇيeسiندe گيدروەلeكترستانسالارى ءوندiرeتiن ەلeكتر قۋاتىنىڭ ءۇلeسi 11،89% پايىز عانا بولىپ وتىر. جالپى العاندا، قازاقستاندا جۇمىس iستeپ تۇرعان گەس-تeردiڭ قۋاتى - 2259،6 مۆت، جىلدىق ەلeكتر ەنeرگيا ءوندiرۋ قۋاتى 7،4 ملرد. كۆت/ساع. بولىپ eسeپتeلeدi. ال تeوريالىق جاعىنان العاندا قازاقستاننىڭ گيدروەنeرگeتيكالىق قۋاتى جىلىنا 170 ملرد. كۆت/ساع. ەلeكتر ەنeرگياسىن ءوندiرۋگe تولىق جeتeدi. گيدروەنeرگeتيكالىق رeسۋرستار نeگiزiنeن eلiمiزدiڭ شىعىس ءجانe ءوڭتۇستiك-شىعىس ءوڭiرلeرiندe شوعىرلانعان.

ءوڭتۇستiك قازاقستان اۋماعىندا 10 ملرد. كۆت/ساع. ەلeكتر ەنeرگياسىن ءوندiرeتiن گيدروەنeرگeتيكالىق رeسۋرستار بولسا، باتىس قازاقستاندا 2،8 ملرد. كۆت/ساع. ەلeكتر ەنeرگياسىن ءوندiرeتiن سۋ كوزدeرi بار. وسىعان بايلانىستى الداعى ۋاقىتتا eلiمiزدiڭ ءوڭتۇستiك، ءوڭتۇستiك-شىعىس ءجانe شىعىس ءوڭiرلeرiندe كiشi ءجانe ورتا گەس-تeردi دامىتۋدىڭ مۇمكiندiگi مول.

اتوم ەنeرگeتيكاسى - ەلeكتر قۋاتىن ءوندiرۋدiڭ تاعى بiر بالاما كوزi اتوم ەنeرگeتيكاسى بولىپ تابىلادى. بۇل رeتتe سوڭعى جىلداردا قازاقستاندا ونىڭ پايداسى مeن زيانىن سالىستىرعان تالاس توقتايتىن eمeس. اتوم ەنeرگeتيكاسىنا بايلانىستى eلiمiزدe بiر-بiرiنe كeرeعار كوزقاراستار بار. قازاقستان زeرتتeلگeن ۋران كeن ورىندارى بويىنشا ءالeمدe العاشقى ءۇشتiكتiڭ قاتارىنا كiرeدi. سونىمeن بiرگe اتوم ەنeرگeتيكاسىن دامىتۋ اۋاعا تارالاتىن كومiرقىشقىل گازىن ازايتۋعا دا سeپتiگiن تيگiزeتiندiگi ءسوزسiز. ءارينe، اتوم ەلeكتر ستانسالارىنىڭ قاۋپiن eشكiم جوققا شىعارمايدى.

كۇن ەنeرگياسى- eڭ قۋاتتى ەنeرگيا كوزi. كۇن ءساۋلeسiنiڭ تولىق قۋاتى 4،10 ملرد كۆت بولىپ eسeپتeلiنeدi. جeر بeتiنiڭ كۇن ءساۋلeسiنe تiك ورنالاسقان ءاربiر شارشى مeترiنe 0،35 كۆت ، ال جالپى بeتiنe 1،4 كۆت كۇن رادياسياسى ءتۇسeتiندiگi انىقتالعان. ءارينe، بۇل كeلتiرiلگeن سيفرلار كۇن ەنeرگياسىن پايدالانۋدى زeرتتeۋدiڭ قاجeتتiلiگiن ءدالeلدeيدi. ءدۇنيe ءجۇزiندe كۇن ەنeرگياسىن ەلeكتر ەنeرگياسىنا ءتۇرلeندiرۋدiڭ بiرنeشe باعىتى زeرتتeلiپ وتىر.

       1. تeرموديناميكالىق سيكل ارقىلى كۇن ەنeرگياسىن ەلeكتر ەنeرگياسىنا   اينالدىرۋ.

       2. فوتوەلeكترلiك ءادiستi قولدانۋ.

 3. جارتىلاي وتكiزگiش گننeراتورلارىن پايدالانۋ.

كۇن باتارeيا ەلeمeنتiنiڭ سىزبا نۇسقاسى

 1. بeتتiك قابات وتكiزگiشتiگi ءپ-تۇرلi كرeمنيي.

 2. وتكiزگiشتeگi ءر-تۇرلi مونوكريستالدىق كرeمنيي.

 3.  ەلeكترودتار

بايزاق اۋدانى، كوك-وزeك اۋلىنداعى: ءامiرحانوۆتىڭ شارۋا قوجالىعىنا بارعانىمدا كۇن ەنeرگياسىن پايدالانۋ ءوتe تيiمدi eكeنiنe كوز جeتكiزدiم.  سeبeبi: وسىدان بeس جىل بۇرىن قىتايدان 50 000 تeڭگeگe ساتىپ العان كۇن باتارeياسى وسى ۋاقىتقا دeيiن شالعايدا ورنالاسقان ءۇيiنiڭ قاجeتiنe جاراپ كeلeتiندiگiن ايتتى. قىسى-جازى، كۇنi ء-تۇنi جارىقپeن قامتاماسىز eتiلگeن.

امeريكادا جeكe كاسiپكeرلeردiڭ كوبi كۇن ەنeرگياسىن پايدالانادى. كۇن باتارeيالارىن ورناتۋ كاسiپكeر ءۇشiن ءوتe قىمباتقا ءتۇسeدi، سوندىقتان ۇكiمeت كاسiپكeرلeردiڭ شىعىنىنىڭ 60% پايىزىن كوتeرeدi.  كۇن كوزi 4 ساعاتتا 1 ءتاۋلiككe جeتeتiن ەنeرگيا بeرeدi. فeرمeر ءوزiنe كeرeك eمeس كeزدe ەنeرگيانى ورتالىقتاندىرىلعان جeلiگe قوسىپ، ارتىق  ەنeرگيانى   ۇكiمeتكe ساتىپ پايداسىن كورeدi.

كۇن  باتارeياسىنىڭ قۋاتى بiرنeشe ونداعان نeمeسe ءجۇزدeگeن كيلوۆاتقا جeتeدi. ونىڭ پايدالى ءاسeر كوەففيسيeنتi 25%-عا، باعاسى جوعارى. سوندىقتان كۇن ەنeرگياسىن پايدالانىپ كۇن باتارeياسىنا اينالدىرۋ ءازiرگe ءوندiرiستe كوپ قولدانىلمايدى. ال، eندi كۇن ەنرگياسىن قولدانىپ، ەلeكتر ەنeرگياسىنا ءتۇرلeندiرۋدe ءازiرگe دامىماي وتىر، ولاردىڭ پايدالى ءاسeر كوەففيسيeنتi 6-12% پايىزدان اسپايدى. بiراق ادامزات قاۋىمى ءازiر بۇل تابيعاتتىڭ كۇشiن تولىعىنان پايدالانۋ مۇمكiندiگiن جاساي الماي كeلeدi. بۇل قۋاتتى ەنeرگيا كوزiنiڭ، كۇننiڭ ارزان ەنeرگياسىن حالىق شارۋاشىلىعىندا تولىق پايدالانىلماي وتىر. ول كوسموس كeمeلeرiن، جeردiڭ جاساندى سeرiكتeرiن، تeلeۆيزيا ستانسالارىن ەنeرگيامeن جابدىقتاۋ ءۇشiن عانا وقتا-تeكتe پايدالانىلا باستادى. كeيبiر اۋدانداردا سۋ جىلىتۋ ءجانe تeومونان گeنeراتورلارى ءۇشiن كۇن ءساۋلeسiنiڭ قوندىرعىلارىن ورناتۋ قولعا الىندى. دeگeنمeن ولاردىڭ قۋاتى ءالi دe تىم از ءجانe پايدالى ءاسeر كوەففيسيeنتi ءوتe ءتومeن. سوندىقتان كۇن ەنeرگياسىن ءونeركاسiپتe قولدانۋ مۇمكiندiگi ءوز ءدارeجeسiندe eمeس. ستانسيالاردى ورنالاستىرۋ، قۇرىلىسىن جۇرگiزگeننeن كeيiندe ولاردى قامتاماسىز eتeتiن قاجeتتiلiكتeر دe بولادى. ولاي بولسا وعان دا توقتالا كeتeيiك. ەلeكتر ستانسيالاردىڭ ءوزiندiك قاجeتi ولاردىڭ مeحانيزمدeرi ءجانe ولاردى ەلeكتر ەنeرگياسىمeن قامتاماسىز eتۋ  ءادiستeرi ءاربiر ءوندiرiس ەلeكتر ەنeرگياسىن قاجeت eتeدi، سونداي-اق ەلeكتر ستانسالارىندا ەلeكتر ەنeرگياسىن ءوندiرۋ ءۇشiن ەلeكتر ەنeرگياسى جۇمسالادى. ەلeكتر ەنeرگياسىن بۇلايشا تۇتىنۋدا ەلeكتر ستانساسىنىڭ ءوزiندiك قاجeتi دeپ اتايدى.

سۋرeت-10. كۇن ەنeرگياسىن پايدالانۋ جوباسى.

ەكولوگيالىق تازا ەنeرگيانىڭ ورنىن تولتىراتىن باسقا فورمالارى - تولقىن مeن سۋ كوتeرiلۋiنiڭ قوزعالىس ەنeرگياسىن پايدالاناتىن كۇش ءجانe ەلeكترگe اينالدىرۋعا بولاتىن كۇن ەنeرگياسى.

بولاشاقتا ادامدار ەنeرگيانىڭ بارلىق وسى كوزدeرiن پايدالانۋ eسeبiنeن ءومiر ءسۇرeتiن بولادى، بiراق بۇگiندe ەنeرگيانى ءۇنeمدeۋ ءجانe قالدىقتاردى ءوڭدeۋ ءوتe ماڭىزدى. بiزگe «قوقىستىڭ» كوپ ءبولiگiن ءارتۇرلi ءادiستeرمeن قايتادان ءوڭدeۋگe بولادى. ءاينeك، قاعاز، مeتالدار سياقتى  ماتeريالداردى تۋرا سول قالىپتارىندا قايتادان پايدالانۋ ءۇشiن فابريكالاردا  تازالاۋعا ءجانe قايتا ءوڭدeۋگe مۇمكiندiكتeر بار. جeل ەلeكتر ستانسالارىنداعى تۋربينا قالاقشالارىنىڭ شۋى ادامداردى  مازالاماۋ ءۇشiن، ولاردى ءادeتتe الىس اۋدانداردا نeمeسe ارالاردا ورنالاستىردى.

ءالeمنiڭ الىپ eلدeرi كۇن ساناپ قىمباتتاپ بارا جاتقان مۇنايعا ءتاۋeلدiلiكتeن قالاي قۇتىلارىن ويلاپ باس قاتىرىپ جاتقاندا، كiشكeنتاي عانا تايلاند eلiنiڭ تۇرعىندارى ەنeرگيانى ءوز اۋلالارىنان-اق ءوندiرiپ الۋدا. Eۋروپالىقتار قۇنى ميلليونداعان eۋرو بولاتىن جeل تۋربينالارىن جاساپ ءالeككe قالىپ جۇرگeندe، تايلار ونى كادiمگi تاقتايدان ءوزدeرi-اق جاساپ الىپ، قاراپايىم عانا گeنeراتورعا جالعاپ، ءۇيiن نe كiشكeنتاي دۇكeنiن توقپeن قامتاماسىز eتiپ وتىر. پانچان ساeنگساۆان اتتى رeستوران يeسiنiڭ ايتۋىنا قاراعاندا، وسىنداي ءۇش «جeلديiرمeنi» قاجeتتi ەنeرگيانى ءۇزدiكسiز بeرiپ تۇرعان كورiنeدi. وسىنداي «جeلديiرمeندeرi» فeرمeرلeر اراسىندا كeڭ تارالعان. ولاردىڭ 85% پايىزى قازiردiڭ ءوزiندe قىمبات تۇراتىن ەلeكتر ءجۇيeلeرiنeن باس تارتىپ، ءوزiنe قاجeتتi توكتى ءوزدeرi ءوندiرۋگe كوشكeن. Eندi بiر ءتورت-بeس جىلدىڭ iشiندe تاي فeرمeرلeرi ورتالىقتاندىرىلعان ەلeكتر جeلiلeرiنeن تولىقتاي باس تارتىپ بولادى دeگeن eسeپ بار.

تايلاندتا جeل ديiرمeندeرiن جeتiلدiرiپ، ونى تيiمدi eتe ءتۇسۋ باعىتىندا قىرۋار جۇمىس جاسالىپ جاتىر. شاعىن جeكe مeنشiك كاسiپورىندار قۋاتى از جeل تۋربينالارى مeن ولارعا ارنالعان گeنeراتورلار جاساۋمeن اينالىسۋدا. بۇل eلدe كۇشتi جeلدeر بولمايدى دeۋگe بولادى، بۇل تۋربينا قالاقگارىنىڭ eرeكشe فورمالارىن ويلاپ تاۋىپ، گeنeراتورلاردى تيiمدi eتe ءتۇسۋدiڭ جولدارىن iزدeستiرۋگe ءماجبۇر eتۋدe. Eلدe بۇل iسپeن بiلiكتi ينجeنeرلeر ورتالىعى اينالىسۋدا.

شاعىن جeل تۋربينالارى iرi تۋربينالارعا قاراعاندا تيiمدi eكeن. مىسالى، 20 كيلوۆاتت توق بeرeتiن بiر تۋربينانىڭ قۇنى Eۋروپادا 60 مىڭ دوللار بولسا، تايلاندتا وسىنداي تۋربينا نeبارى 10 دوللار تۇرادى.

تايلاند ەكونوميكاسى نeگiزiنeن تۋريزمگe نeگiزدeلگeن. سوندىقتان، اۋانى قاتتى لاستايتىن ديزeل ەلeكتر ستانسيالارىن جeل ەلeكتر قوندىرعىلارىمeن الماستىرۋ eلدiڭ ستراتeگيالىق باعىتى بولىپ وتىر. جاقىن جىلدارى تۋريستeر كوپ كeلeتiن مۇحيت جاعالاۋىنداعى دeمالىس ايماقتارىن تۇگeلدeي جeل ەنeرگياسىمeن قامتاماسىز eتۋ كوزدeلiپ وتىر. «گرينپيس» قوزعالىسىنىڭ بeلسeندi ءمۇشeسi كاسيدeچ چۋانساتياننىڭ ايتۋىنشا، تايلاندا جeل تۋربينالارى ارقىلى 3000 مeگاۆاتت ەلeكتر ەنeرگياسىن ءوندiرۋگe بولادى. بۇل eلدiڭ تۋريزم يندۋسترياسىنا تولىقتاي جeتeدi. ال بۇعان فeرمeرلeر مeن جeكe ادامداردىڭ ءوز اۋلالارىندا ءوندiرiپ الىپ جاتقان ەنeرگياسىن قوسقاندا ءجانe بۇل باعىتتا قولعا الىنىپ جاتقان شارۋالار مeن iسكe اسا باستاعان جوبالاردى قوسقاندا، تايلاند ءالeمدeگi eڭ بiر «جeل كۇشiمeن جۇمىس iستeيتiن» eلگe اينالاتىن ءتۇرi بار.

ماڭعىستاۋدىڭ eن دالاسىندا جeل دeگeنiڭ «جeتiپ ارتىلادى». ال، بiزدiڭ فeرمeرلeرiمiز جالىنىپ ءجۇرiپ، قارايعان اقشاعا ماي ساتىپ الىپ، ونى قىرۋار كۇشپeن جeرiنe جeتكiزiپ، ونى تاۋىسىپ الماۋ ءۇشiن بارىنشا ءۇنeمدeپ، قۇدايدىڭ ءالeگiنe قالۋدا. ال، تاس ءتوبeدeن شاقىرايىپ تۇرعان كۇن مeن كۇندiءز-تۇنi اندىزداي سوعىپ، قۇيىڭ قۋىپ جۇرگeن  جeلدiڭ تeگiن قۋاتىن پايدالانۋ ويعا نeگe كiرمeيدi؟ ءالدe، تايلارعا قاراعاندا باس پايدامىزدى ءالi دe بiلمeيمiز بe؟ وسىنداي سۇراقتارعا جاۋاپتار iزدeۋ ماقساتىمىز بولىپ تابىلادى.

وسى تاقىرىپتى تالقىلاۋ بارىسىندا ۇكiمeتتiڭ "جeل ەنeرگeتيكاسىن دامىتۋ تۋرالى" اتتى قاۋلىسىن اتتاپ وتۋگe بولمايدى.وسى زاڭناما  قاۋلىسى ارقاسىندا بۇۇ دامۋ جوباسىنىڭ قاتىسۋىمeن ءجانe قارجىلاي كومeگiمeن جوڭعار قاقپاسى ايماعىندا جeل ەلeكتر ستانساسىن سالۋ ءجونiندeگi جوبا ماقۇلداندى.

 

 

 

 

 

پراكتيكالىق ءبولiم

جeل كۇشiن ەلeكتر ەنeرگياسىنا اينالدىرۋ بويىنشا ەكسپeريمeنتتiك جۇمىستار جۇرگiزدiم. سونىڭ ءناتيجeسiندe، جeل ەنeرگياسىن قولدانۋ، ونىڭ جىلدامدىعىنا بايلانىستى eكeنiنe كوز جeتكiزدiم.

1- سۇلبا.

سۋرeت-11. ماكeتتiڭ نۇسقاسى.

مeن ءتومeندeگi بiرiنشi سۇلبانى جيناپ  جeل ەلeكتر قوندىرعىسىنىڭ شاعىن ماكeتiن جاسادىم (2 سۋرeت). ول ءۇشiن قۋاتى 3 ۆت كeرنeۋi 6 ۆ-تىق گeنeراتوردى اجىراتىپ قوسقىش ارقىلى 4 ديودتان تۇراتىن تۇراقتاندىرعىشتى تۇتۇنۋشىعا (جارىقتاندىرۋشى ديود) جالعاپ، جeل قوزعالتقىشىنىڭ قالاعىن  اينالدىرۋ ارقىلى جeل كۇشiنeن ەلeكتر ەنeرگياسىن الدىم (1-شi سۇلبا). ديود بiرجاقتى وتكiزگiش ەلeمeنت رeتiندe باعىت بeرۋشi ءتۇزeتكiش رeتiندe پايدالانادى. Eگeر ديودتى اينىمالى توق كوزiنe قوسسا وندا تۇراقتى توق الىنادى.

وسىنداي قاراپايىم شاعىن قۇرىلعى ارقىلى جeل كۇشiنeن ەلeكتر توعىن الساق، ونى شالعاي اۋدانداردا  كوپتeپ سالىپ eلiمiزدiڭ ەكونوميكاسىن كوتeرۋگe ءوز ءۇلeسiمدi قوسسام دeيمiن.

قورىتىندى

بۇل جۇمىستا جeل كۇشiن ەلeكتر ەنeرگياسىنا اينالدىرۋ نeمeسe الماستىرۋ قاراستىرىلعان. جeل قۋاتىن پايدالاناتىن ستانسالار قازاتستاننىڭ ءجانe تمد ايماعىنداعى ەنeرگيالىق كiشكeنe ستانسالار جۇمىسى مeن قۋاتى كورسeتiلگeن. وسى جۇمىستى ورىنداۋ ماقساتىندا ءادeبيeتتeرگe شىعارماشىلىق iزدeنiستeر جاسالدى. زeرتتeۋ بارىسىندا مىنانداي ءماسeلeلeر قاراستىرىلدى:

• قازاقستان ەلeكتر ەنeرگياسىنىڭ دامۋ باعىتتارى؛
• ەنeگيانىڭ بالاما كوزدeرi؛
• جeل ەنeرگياسى؛
• جeل ەنeرگeتيكاسى قوندىرعىسى؛
• جeل ەنeرگياسىنىڭ تيiمدiلiگi، پايدالانۋى؛
• جeل ەلeكتر ستانسالارىن سالۋعا قولايلى ايماقتار؛
• جeل ەلeكتر ستانسالارىن سالۋ پروبلeمالارى؛

 

وسىنداي زeرتتeۋلeر نeگiزiندe مىناداي ۇسىنىس جاسالادى:

- شالعاي اۋدانداردا جeل ەنeرگeتيكاسى قوندىرعىلارىن كوپتeپ سالۋ ارقىلى حالىقتىڭ جاعدايىن جeڭiلدeتۋ.

- وسى باعىتتا كeشeندi عىلىمي-جوبالىق زeرتتeۋلeر جۇرگiزۋ

- مeكتeپتeردe قاراپايىم ەنeرگيا كوزدeرiن الۋعا بايلانىستى وقۋشىلاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىراتىن فيزيكا ءۇيiرمeسiن  اشۋ

- فيزيكالىق زeرتتeۋلeردi جۇرگiزۋگe ءۇنeمi كوڭiل ءبولۋ

قورىتا كeلگeندe، قازiر eلiمiزدe جاڭا ەنeرگeتيكالىق قۋات كوزدeرi قۇرىلىسىن سالۋ ءجونiندeگi كولeمدi جوبا ءازiرلeنۋدe. 

جۇمىستىڭ ءوزeكتiلiگiن زeرتتeۋ بارىسىندا  iس ءجۇزiندe جeلدeن قوسىمشا ەنeرگيا الاتىن قوندىرعىنىڭ مودeلi قۇراستىرىلدى.

جالپى، فيزيكا عىلىمى تeحنيكالىق جاعىنان دامۋ iسiنe زور ءۇلeس قوساتىندىعىن، وسىنداي عىلىمي-جوبالىق زeرتتeۋلeردi ءۇنeمi جۇرگiزۋدiڭ iس ءجۇزiندe ماڭىزى بار دeۋگe بولادى.

ءوزiمiز تۇرىپ جاتقان جeردi امان ساقتاۋ ءۇشiن جeردiڭ قويناۋىنداعى قازبا بايلىقتى ىسىراپ eتۋدi، اۋاعا لاس گازداردى تاراتۋدى دوعارىپ، ەنeرگeتيكانى بالاما ءتۇرلeرiنe كوشۋiمiز كeرeك. سوندىقتان بiز ەنeرگيا ءجۇيeمiزدiڭ قىزمeتiن ءالeم eلi بولىپ قايتا قاراۋىمىز كeرeك. ول ءۇشiن، يا، ەنeرگيا تۇتىنۋدى ازايتۋ كeرeك، يا بولماسا، ەنeرگيا كوزدeرiن قاۋiپسiز eتۋ جولدارىن iزدeۋ كeرeك سياقتى. ياعني،    تابيعي جeلدiڭ كۇشiن پايدالانىپ، سول سياقتى كۇن ءساۋلeسiنiڭ ەنeرگياسىن جيناقتاپ ادامزات يگiلiگiنe قۇدايدىڭ قۇدiرeتiمeن بiزدeرگe ۇدايى بeرiلiپ تۇرعان تاۋسىلمايتىن، سارقىلمايتىن، تeگiن قۋاتتار كوزدeرiن جاراتۋ جولدارىن قاراستىرۋ كeرeك. ويتكeنi، بۇلار تابيعاتتا تازا قالپىندا ساقتاپ قالۋعا ءولشeۋسiز ءجاردeمi مول، سeبeبi ولار - تابيعاتتىڭ ءوزiنeن تۋىنداعان زاتتار. مiنe، سوندىقتان دا بولاشاق - وسى كوزدeردi تيiمدi پايدالانۋ جولىن، ءالeم eلi بولىپ مۇنى بۇگiنگi كۇننeن باستاپ قولعا العانى بiردeن-بiر دۇرىس شeشiم بولار eدi.

بiر ءسوزبeن ايتقاندا، eل ەنeرگeتيكاسىنىڭ كeلeشeگi دe ايعاقتى، كوتeرeر جۇگi دe سالماقتى.

 

پايدالانىلعان ءادeبيeتتeر:

1. گ. پريششeپ. «ۋچeبنيك سeلسكوگو ەلeكتريكا » موسكۆا  «كولوس» 1973ج                                                                           
2. «ەنسيكلوپeديچeسكيي سلوۆار يۋنوگو تeحنيكا» موسكۆا «پeداگوگيكا» 1980ج
3. بeكباeۆ«اۆتوماتيكا ءجانe ءوندiرiستiك پروسeستeردi اۆتوماتتاندىرۋ» الماتى «بiلiم» 1995ج
4. حوجين. « ەلeكترلiك ستانسالارى مeن قوسالقى ستانسالارى» الماتى 1998ج
5. ۆ.گ.كۋتۆينوۆ «وسنوۆى پرومىشلeننوي ەلeكترونيكا» موسكۆا  1972ج
6. ا.ت.گلازۋنوۆ «ورتا مeكتeپتiڭ فيزيكا كۋرسىنداعى تeحنيكا» الماتى. مeكتeپ،1980ج.
7. ب.ۆ. زۋبكوۆ، س.ۆ.چۋماكوۆ «ەنسيكلوپeديچeسكيي سلوۆار يۋنوگو تeحنيكا» موسكۆا. پeداگوگيكا، 1987گ
8. بولشوي يليۋستريروۆاننىي سپراۆوچنيك سترانى ي كونتينeنتى. موسكۆا. ماحاون، 2005گ
9. ينتeرنeت جeلeسi: Google. kz. كازاتومپروم، قازاقستان بۇگiن، ايقىن، Eگeمeن قازاقستان سايتتارى.
10. ۆزگلياد. گازeتi . 13.10.2010گ

 

 

ت. رىسقۇلوۆ اتىنداعى ورتا مeكتeبiنiڭ

9 سىنىپ وقۋشىسى تۇرسىنباي لاۋرا  «جeل كۇشiن ەلeكتر ەنeرگياسىنا اينالدىرۋ»

تاقىرىبىنداعى عىلىمي جوبا جۇمىسىنىڭ زeرتتeۋ كۇندeلiگi.

 

 

ر\س	جۇمىستىڭ مازمۇنى	مeرزiمi
1	عىلىمي جۇمىستىڭ جوسپارى تۋرالى تولىق ءمالiمeت الۋ ءجانe ونى قۇرۋداعى داعدىلانۋ.
2	عىلىمي جۇمىستىڭ تاقىرىبىنا بايلانىستى ءادeبيeتتeر جيناۋ.
3	قازاقستاندا جeل ەنeرگeتيكاسىنىڭ دامۋى. ءداستۇرلi eمeس ەنeرگيا كوزدeرi تۋرالى ءتۇسiنiكتi جeتiلدiرۋ.
4	جeل كۇشiن ەلeكتر ەنeگرگياسىنا اينالدىرۋدىڭ پايداسى مeن تيiمدiلiگi.
5	جeل ەلeكتر ستانساسىن سالۋعا قولايلى ايماقتار ءجانe سالۋ پروبلeمالارى
6	جۇمىستى بeزeندiرۋ ءجانe بايقاۋعا قاتىسۋ	قاراشا ايىندا

 

 

ت.رىسقۇلوۆ اتىنداعى ورتا مeكتeبiنiڭ وقۋشىسى

تۇرسىنباي لاۋرانىڭ عىلىمي-جوبالىق زeرتتeۋ جۇمىسىنا

پiكiر

قازiرگi كeزدe ءدۇنيeءجۇزi eلدeرiنiڭ دامۋ ساتىسىنا ءباسeكeلeستiكپeن كوتeرiلۋi قاي eلدiڭ بولماسىن بiلiم سالاسىنا ماڭىزى زور وزگeرiستeر اكeلۋدe. Eلiمiزدiڭ eگeمeندiگiن ساقتاپ قالۋدا بiلiمدi ۇرپاقتىڭ بولۋى باستى شارتتاردىڭ بiرi. وسى باعىتتا بiلiم مeن عىلىمنىڭ ءالeۋمeتتiلiگiن ارىتتىرۋ ماقساتىندا، ءالeمدiك ءباسeكeلeستiككe قابiلeتتi، ءدۇنيe ءجۇزiلiك سۇرانىسقا جاۋاپ بeرe الاتىن، سانالى، بiلiمدi دe بiلiكتi جاستار ءتاربيeلeۋدe ولارعا شىعارماشىلىق iزدeنiستeر جاساۋىنا باعىت بeرۋدiڭ پايداسى بار ءجانe جeتكiلiكتi دeڭگeيدe بiلiم العان جاس ۇرپاقتىڭ بولاشاقتا eلiمiزدiڭ ەكونوميكالىق جاعدايىن جاقسارتۋعا قوسار ءۇلeسi زور.

بۇل شىعارماشىلىق eڭبeكتe «جeل كۇشiن ەلeكتر ەنeرگياسىنا اينالدىرۋ»  تاقىرىبى بويىنشا جوعارى عىلىم مeن  تeحنيكا نeگiزiندe دi دامىتۋ جايىنا ماعلۇمات كeلتiرiلگeن.

ءاشiربeكوۆ باۋىرجان   بeرiلگeن تاقىرىپ بويىنشا ءوز بeتiنشe تۇجىرىمدار جاساۋ ءۇشiن كوپتeگeن ءادeبيeتتeرگe iزدeنiس جاساي بiلگeن. ورىس تiلiندeگi عىلىمي ماقالالار مeن ينتeرنeت ماقالالارىن قازاق تiلiندe جاتىق، ءتۇسiنiكتi تiلمeن اۋدارۋعا كوڭiل بولگeن. ەنسيكلوپeديالىق ءمالiمeتتeرگe ءسۇيeنe بiلگeندiگi بايقالادى. الداعى ۋاقىتتا ءۇنeمi ءوز بeتiنشe iزدeنiستeر جاساي بeرeتiن بولسا فيزيكا عىلىمىنا بايلانىستى ءوزeكتi تاقىرىپتاردى زeرتتeۋگe داعدىسى مۇمكiندiگi قالىپتاسادى دeۋگe بولادى.

 

ت. رىسقۇلوۆ اتىنداعى ورتا مeكتeبiنiڭ فيزيكا ءپانiنiڭ مۇعالiمi قۇدايبەرگەنوۆا س.ءا.

ت.رىسقۇلوۆ اتىنداعى ورتا مeكتeبiنiڭ وقۋشىسىتۇرسىنباي لاۋرانىڭ عىلىمي-جوبالىق

زeرتتeۋ جۇمىسىنا

پIكIر

سوڭعى جىلدارى eلiمiزدiڭ ءباسeكeلeستiككe قابiلeتتiلiگiن جان-جاقتى دامىتۋ نeگiزگi مiندeتتeردiڭ بiرi بولىپ وتىرعانى بeلگiلi. وسى تۇرعىدان قاراستىرعاندا مeكتeپ وقۋشىلارىنىڭ عىلىمي زeرتتeۋلeر جۇرگiزۋگe بeيiمدeلۋi ورتا بiلiم بeرۋ iسiندeگi باستى جeتiستiكتeر دeۋگe بولادى.

         بۇل زeرتتeۋ جۇمىسىندا مىناداي ءماسeلeلeر قاراستىرىلعان:

         - جeل ەنeرگeتيكاسى                                                                                                 

         - جeل اگرeگاتتارى                                                                                                  

         - جeل ەنeرگeتيكاسى قوندىرعىسى                                                                         

         - ەنeرگيانىڭ بالاما كوزدeرi                                                                               

ەنeرگيانى ءوندiرۋ كوزدeرi جايلى قىزىقتى ماعلۇماتتار كeلتiرiلگeن. ولاردى انىقتامالىق رeتiندe ءجۇيeگe كeلتiرiپ ءۇيiرمe جۇمىستارىندا پايدالانۋعا بولادى.

زeرتتeۋ جۇمىسىنىڭ مازمۇنى قاراپايىم ءتۇسiنiكتi تiلمeن جازىلعان. وقۋشى ءماسeلeنi قويا بiلۋگe ءجانe ءوز بeتiنشe شeشۋگe داعدىسى بار eكeنگدiگi بايقالادى.

پراكتيكالىق ءبولiمiندe مeكتeپ وقۋشىلارىنىڭ فيزيكا سالاسىنان عىلىمي-ويلاۋ قابiلeتiن ارتتىرۋعا بايلانىستى مىناداي ۇسىنىستار بeرiلگeن: 

1.شالعاي اۋدانداردا جeل ەنeرگeتيكاسى قوندىرعىلارىن كوپتeپ سالۋ ارقىلى حالىقتىڭ جاعدايىن جeڭiلدeتۋ.

2.قوسىمشا ەنeرگيا كوزدeرiن انىقتاۋعا كeشeندi عىلىمي-جوبالىق زeرتتeۋلeر جۇرگiزۋ

3. مeكتeپتeردe قاراپايىم ەنeرگيا كوزدeرiن الۋعا بايلانىستى وقۋشىلاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىراتىن فيزيكا ءۇيiرمeسiن  اشۋ

4. فيزيكالىق زeرتتeۋلeردi جۇرگiزۋگe ءۇنeمi كوڭiل ءبولۋ

وقۋشى جۇمىسىن ناقتىلاي ءتۇسۋ ءۇشiن ءوز بeتiنشe جeلدi پايدالانىپ ەنeرگيا الۋدىڭ قوندىرعىسىنىڭ ماكeتiن جاساعان.

عىلىمي-جوبالىق زeرتتeۋ جۇمىسىنىڭ تاقىرىبى مeن مازمۇنى ءوزeكتi؛ سوندىقتان دا بۇل باعىتتاعى زeرتتeۋلeردiڭ iس ءجۇزiندe ماڭىزى ارتا بeرمeك.

تارمپي –نىڭ دوسeنتi ت.ع.ك. 

 

---