InfoHub Logo

بارلىق عىلىمنىڭ ماقساتى مەن مىندەتتەرى، زەرتتەۋ نىساندارىنا سايكەس قولدانىلاتىن ادىس-تاسىلدەر بولادى. پالەوگەوگرافيالىق جاراتىلىستانۋ باعىتىنداعى عىلىمداردىڭ ءوزارا توعىسۋ ايماعىندا ورنالاسقاندىقتان زەرتتەۋ بارىسىندا كوپتەگەن ادىس-تاسىلدەر جيىنتىعى قولدانىلادى. ولار قۇرىلىمدىق ەرەكشەلىگىنە قاراي ەكى توپقا بىرىكتىرىلەدى:

1. اناليتيكالىق نەمەسە جەكە ادىس-تاسىلدەر.

2. سينتەتيكالىق نەمەسە جالپى ادىس-تاسىلدەر.

سونىمەن قاتار بۇگىنگى تاڭدا ناقتى پالەوگەوگرافيالىق اقپاراتتار الۋ ءۇشىن گەولوگيالىق، گەوگرافيالىق، بيولوگيالىق، ماتەماتيكالىق ۇلگىلەۋ جانە كومپيۋتەرلىك تەحنولوگيا ادىستەرى دە كەڭىنەن قولدانىلادى. اسىرەسە گەولوگيانىڭ ليتولوگيالىق، تاريحي-گەولوگيالىق، گەوفيزيكالىق جانە گەوحيميالىق اناليتيكالىق ادىستەرى كەڭىنەن قولدانىلادى. ولاردىڭ كومەگىمەن گەولوگيالىق جىنىستاردىڭ قۇرامى، جاسى جانە ولارمەن بىرگە كەزدەسكەن ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ ابسوليۋتتىك جاسى، تىرشىلىك ورتاسىنىڭ جاي-كۇيى انىقتالادى.

تاريحي ءادىس — تابيعاتتىڭ دامۋىنىڭ ۋاقىت بويىنشا وزگەرىستەرى مەن ءوزارا بايلانىسىن، ولاردىڭ سەبەپ-سالدارىن تالداۋعا باعىتتالعان پالەوگەوگرافيانىڭ ءادىسنامالىق نەگىزى بولىپ تابىلادى. اكتۋاليزم (لاتىن تىلىندە «اكتۋال» — قازىرگى جاي-كۇيى) ءاءدىسى — پالەوگەوگرافيانىڭ عىلىم رەتىندە ايقىندالۋى مەن قالىپتاسۋى جاعدايىندا بەلسەندى قولدانىلعان ادىستەردىڭ ءبىرى، ويتكەنى تابيعاتتىڭ كوپتەگەن كومپونەنتتەرى وتە ەرتە كەزەڭدە پايدا بولىپ، قايتالانباس سيپاتقا يە بولعان. سوندىقتان قازىرگى تابيعات جاعدايىن ەرتە كەزەڭدەرگە قايتا كوشىرۋ كوپ جاعدايدا مۇمكىن بولمايتىن نارسە. بەلگىسىزدىك نەمەسە ەكى جاقتىلىق — تابيعاتتاعى كەيبىر نىساندارعا ءتان قاسيەت. ءتىپتى مۇنداي جاعدايلار ماتەريانىڭ جوعارى ۇيىمداسقان دەڭگەيلەرىندە، ماسەلەن كليماتتىڭ، مۇزدىقتاردىڭ، وزەن اڭعارلارىنىڭ دامۋىنان كورىنەدى. كەشەندى تالداۋ ءادىسى — پالەوگەوگرافيالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋدە ەڭ ءتيىمدى ادىس-تاسىلدەردى تاڭداۋمەن قاتار، زەرتتەۋ قورىتىندىلارىن ءتۇسىندىرۋدىڭ دە جولدارىن قاراستىرادى. پالەوگەوگرافيالىق قورىتىندى الۋان ءتۇرلى مالىمەتتەر جۇيەسىن تالداۋ نەگىزىندە جاسالادى.

ەجەلگى دۇنيەنىڭ تۇتاستىعىن قالپىنا كەلتىرۋدە پالەوگەوگرافيالىق كوررەلياسيا ءاءدىسىنىڭ ماڭىزى زور. بۇل ادىستەرگە نەگىز بولاتىن جەر قويناۋىندا جۇرەتىن اسا ماڭىزدى پالەوگەوگرافيالىق قۇبىلىستار مەن گەولوگيالىق جىنىستار. ەڭ العاشقى عىلىمي نەگىزدەلگەن پالەوگەوگرافيالىق كوررەلياسيالار XIX عاسىردىڭ اياعى مەن XX عاسىردىڭ باسىندا ەۋروپا مەن سولتۇستىك امەريكاداعى مۇز باسۋ قۇبىلىستارىن سالىستىرۋ جاعدايىندا جۇزەگە اسا باستادى. پالەوگەوگرافيالىق كوررەلياسيا ادىستەرىنىڭ ەكىنشى كەزەڭى XX عاسىردىڭ ورتاسىنان باستالدى. ول پالەوگەوگرافيالىق تالداۋ ادىستەرىنىڭ جەتىلۋىمەن جانە ونىڭ گەولوگيالىق-گەوگرافيالىق زەرتتەۋلەردە كەڭىنەن قولدانىلا باستالۋىمەن تىعىز بايلانىستى. پالەوگەوگرافيالىق كوررەلياسيا ءادىسى ءىس جۇزىندە نەگىزىنەن جەر عالامشارى تابيعاتىنداعى سوڭعى وقيعالارعا سۇيەنەدى. اسىرەسە انتروپوگەن ءداۋىرىنىڭ پلەيستوسەن كەزەڭى كەزىڭدەگى وزگەرىستەردى زەرتتەۋدىڭ قولدانبالى ءمانى زور. وسى كەزەڭدەرگە قاتىستى كوپتەگەن ناقتى اناليتيكالىق مالىمەتتەر نەگىزىندە دۇنيەجۇزىلىك مۇحيت پەن ونىڭ جەكەلەگەن بولىكتەرى (س. ەمەليان، ن. شەكلتون) جانە ماتەريكتەردىڭ (ا.ا. ۆەليچكو، ۆ.ا. زۋباكوۆ) عالامدىق پالەوگەوگرافيالىق كوررەلياسياسى جاسالىندى. بۇل زەرتتەۋلەر بارىسىندا پالەوماگنيتتىك، يزوتوپتىق، ليتولوگيالىق، ماكرو جانە ميكروفاۋنالىق مالىمەتتەردى باسشىلىققا الاتىن كەشەندى تالداۋ ءادىسى قولدانىلادى. پالەونتولوگيالىق ءادىس — جەر قويناۋىنداعى تاۋ جىنىستارى قۇرامىنداعى الۋان ءتۇرلى ءتىرى ورگانيزمدەر قالدىقتارىن بارلىق گەوگرافيالىق ەندىكتەر بويىنشا قاراستىرۋ نەگىزىندە جۇزەگە اسىرىلادى.  پالەوگەوگرافيالىق كوررەلياسيا جۇرگىزۋ كەزىندە «كونتينەنت — قايراڭ — مۇحيت» تۇتاستىعىن ساقتايتىن ءۇزىلىسسىز كوررەلياسيالىق قاتار ساقتالىنۋى ءتيىس، ول مۇحيت — تەڭىز — قايراڭ — كول — وزەن جۇيەلەرىن مەكەندەگەن بيوتوپتاردى انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

پالەوگەوگرافيالىق كوررەلياسيا جاساۋدا پالينولوگيالىق (سپورا-توزاڭ) جانە دياتومدىق (ءبىر جاسۋشالى قاراپايىم ورگانيزمدەر) تالداۋ ادىستەرىنىڭ دە ماڭىزى زور. پالەوگەوگرافيالىق كوررەلياسيا جاساۋدا ءجيى قولدانىلاتىن — توپىراقتىق-ليتولوگيالىق ءاءدىس. ليتولوگيالىق ءادىس بىرنەشە زەرتتەۋلەر (مينەرالوگيالىق، پەتروگرافيالىق، گرانۋلومەتريالىق جانە ت.ب.) جيىنتىعىنان تۇرادى. شوگىندى جىنىستاردىڭ فاسيالىق-گەنەتيكالىق ەرەكشەلىكتەرىن، گەوگرافيالىق زونالار بويىنشا تارالۋىن جانە ولاردىڭ جيناقتالۋ ۋاقىتىن، ونداعى پالەوگەوگرافيالىق جاعدايدى (كليماتتىق زونالىلىق جانە ونداعى وزگەرىستەر، مۇز باسۋ كەزەڭدەرى، سۋ دەڭگەيىنىڭ وزگەرۋى) انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. پالەوپەدولوگيالىق (قازبا توپىراق قاباتتارىن تالداۋ) تالداۋ نەگىزىندە زەرتتەلەتىن ايماقتىڭ تابيعات جاعدايىنىڭ (جەر بەدەرى، كليمات، وسىمدىك جامىلعىسى) مەيلىنشە ناقتى بەينەسىن قالپىنا كەلتىرۋگە قاجەتتى اقپاراتتار الۋعا بولادى. ءبىراق بۇل مالىمەتتەر بارلىق كورسەتكىشتەرى بويىنشا جەر بەدەرىنىڭ بىرتەكتەس ءتيپى ءتان (ماسەلەن، پەريگلياسيالدى) شاعىن اۋداندار ءۇشىن ءتيىمدى. بىر-بىرىنەن الشاق ورنالاسقان ايماقتار بويىنشا جاسالعان پالەوگەوگرافيالىق كوررەلياسيا كورسەتكىشتەرى ناقتى بولا بەرمەيدى.

پالەوگەوگرافيالىق سالىستىرمالى تالداۋ جاساۋدا فيزيكالىق، فيزيكالىق-حيميالىق ادىستەردى ەنگىزۋ پالەوگەوگرا-فيالىق كوررەلياسيانىڭ دالدىگىن ارتتىرۋعا نەگىز بولدى. بۇل ادىستەر ابسوليۋتتىك ۋاقىتتى بارىنشا ءدال انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن: راديوكومىرتەكتى، ۋراندىيوندىق، تەرموليۋمينە-سەنتتىك، ەلەكتروندى پاراماگنيتتىك رەزونانس (ەپر) زەرتتەۋلەرى بولىپ تابىلادى. راديوكومىرتەكتى ءادىس XX عاسىردىڭ ورتاسىندا ۋ. ءليببيدىڭ ۇسىنىسىمەن ەنگىزىلگەن. ول تاۋ جىنىستارى قۇرامىنداعى راديواكتيۆتى كومىرتەگى يزوتوپىنىڭ العاشقى جانە قالدىق كونسەنتراسياسىن سالىستىرۋ نەگىزىندە جۇرگىزىلەدى. انىقتاۋشى ماتەريال رەتىندە وسىمدىكتەر قالدىقتارى، توپىراق قاراشىرىگى، بيوگەندىك كاربوناتتار، مۇزدىق قۇرامىنداعى كومىرقىشقىل گازى الىنعان. تالداۋعا ەڭ ءتيىمدى ۋاقىت رەتىندە 10-40 مىڭ جىلدار ارالىعى تاڭدالىنادى. جاڭا تەحنيكا مەن تەحنولوگيانى ءتيىمدى پايدالانۋ (سپەكتروسكوپيا) ارقىلى راديوكومىرتەكتى جولمەن ءابسوليۋتتى جاستى انىقتاۋدىڭ شەگىن 100 مىڭ جىلعا دەيىن كوتەرۋگە مۇمكىندىك تۋىپ وتىر. وسى ءادىس كومەگىمەن ءسىبىردىڭ سولتۇستىگىنىڭ پالەوگەوگرافيالىق حرونولوگياسى مەن كاسپيي تەڭىزى دەڭگەيىنىڭ پلەيستوسەننىڭ سوڭى مەن گولوسەن كەزەڭىندەگى وزگەرىستەرى ناقتىلانعان.

---