InfoHub Logo

ەگىنشىلىك جۇيەسى — وسىمدىك شارۋاشىلىعى سالاسىن عىلىمي تۇرعىدان جۇرگىزۋ. ەلىمىزدىڭ ەگىنشىلىك جۇيەسىنە بەلگىلى ورىس عالىمى پروفەسسور ا.ن. سونەتوۆ (1826-1901 جج.) عىلىمي نەگىزدە تۇسىنىك بەردى. XX عاسىردىڭ باسىندا اكادەميك ن.ر. ۆيليامس مينەرالدى تىڭايتقىشتاردىڭ از وندىرىلەتىنىن ەسكەرە وتىرىپ، ءشوپتاناپتى ەگىنشىلىك جۇيەسىن ۇسىندى، ياعني توپىراق قۇنارلىلىعىن مينەرالدى تىڭايتقىشسىز كوپ جىلدىق بۇرشاق تۇقىمداس شوپتەردىڭ كومەگىمەن قالپىنا كەلتىرۋگە بولاتىنىن دالەلدەدى.

قازىرگى كەزدە ەگىنشىلىك جءۇيەسى دەپ جەردى ءتيىمدى پايدالانۋعا، توپىراق قۇنارلىلىعىن ارتتىرىپ، اۋىلشارۋاشىلىق داقىلدارىنان جوعارى جانە تۇراقتى ساپالى ءونىم الۋ ماقساتىنا باعىتتالعان اگروتەحنيكالىق، مەليوراتيۆتىك، ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىنىڭ ءوزارا بايلانىسقان كەشەندى جيىنتىعىن ايتادى. عىلىم مەن تەحنيكانىڭ دامۋىنا بايلانىستى ەگىنشىلىك جۇيەسىنىڭ مىندەتتەرى كۇردەلەنە ءتۇستى. قوعام دامىعان سايىن، وندىرىستىك قاتىناستار وزگەردى، اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمىنىڭ دامۋىنا وراي توپىراق قۇنارلىلىعىن قالپىنا كەلتىرۋ جانە جوعارىلاتۋ ادىستەرى، ەگىس كولەمى، داقىلدار تۇرلەرى جانە ونىمدىلىك دەڭگەيى دە وزگەردى. سوندىقتان جالپى ەگىنشىلىك جۇيەسى دە وزگەرىسكە ۇشىرادى. بۇرىنعى زاماندا جانە قازىرگى كەزدەگى قولدانىلىپ جۇرگەن ەگىنشىلىك جۇيەلەرى دامۋ دارەجەلەرىنە بايلانىستى ۇشكە بولىنەدى: قاراپايىم، ەكستەنسيۆتى جانە قارقىندى (ينتەنسيۆتى).

ەگىنشىلىكتىڭ قاراپايىم جءۇيەسى تەك توپىراقتىڭ تابيعي قۇنارلىلىعىن پايدالانۋعا نەگىزدەلگەن. بۇل — ەگىنشىلىكتىڭ العاشقى دامۋ كەزەڭىنە ءتون ەرەكشەلىك، ياعني ول ەگىنشىلىكتىڭ ەڭ قاراپايىم جۇيەسى بولىپ سانالادى. ەرتە كەزدە ادامدار ورماندى القاپتارعا ەگىن سالۋ ءۇشىن، اعاشتاردى كەسىپ نەمەسە ورتەپ، ەگىستىك الاڭدار دايارلاعان. ورماننان تازارتىلعان جەرلەردە 3-5 جىل بويى داقىلدار ەگىلگەن. تاناپتاردا ارامشوپتەر كوبەيىپ، توپىراق قۇنارلىلىعى جانە ءونىم مولشەرى تومەندەگەن جاعدايدا، ول جەرلەر تاستالىپ، ەگىس ءۇشىن جاڭا جەرلەر دايىندالعان.

ەگىنشىلىكتىڭ بۇل جۇيەسى «كەسۋ-ورتەۋ» دەپ اتالادى. دالالىق ايماقتاردا اعاش ەمەس، كوپ جىلدىق تابيعي شوپتەر وسەتىنى بەلگىلى. سوندىقتان، بۇل جەرلەردە ەگىستىك ءۇشىن تابيعي جايىلىمدار مەن شابىندىقتار پايدالانىلعان. پايدالانىلعان جەرلەردىڭ ونىمدىلىگى تومەندەپ، ارامشوپتەرى كوبەيىپ، قۇنارلىلىعى ازايا باستاعان كەزدە ديقاندار ول جەرلەردى تاستاپ، باسقا تىڭ جەرلەرگە اۋىسىپ وتىرعان. سوندىقتان، ەگىنشىلىكتىڭ بۇل كوشپەلى ءتاسىلى «تىڭايعان اۋىسۋ ءتۇرى» دەپ اتالعان. تاستاپ كەتكەن تاناپتاردا 15-20 جىلدان كەيىن، تابيعي كوپ جىلدىق شوپتەردىڭ ەسۋىنە بايلانىستى، توپىراعىنىڭ قۇنارلىلىعى قايتادان قالپىنا كەلگەن. سول كەزدەرى تاناپ قايتا جىرتىلىپ، ەگىن سەبىلگەن. قازاقستاندا ۇلى قازان توڭكەرىسىنە دەيىن ەگىنشىلىكتىڭ «تىڭايعان جەرگە اۋىسۋ» سياقتى قاراپايىم جۇيەسىن قولدانىپ كەلگەن.

ەگىنشىلىكتىڭ ەكستەنسيۆتى جءۇيەسى. بۇل جۇيە ەگىسكە جارامدى جەرلەردى پايدالانۋدى جاقسارتتى. حالىق سانىنىڭ وسۋىنە بايلانىستى، ەگىس القابىنىڭ كولەمى ءوستى. جەرگە جەكەمەنشىكتىك پايدا بولدى، سول سەبەپتى ديقان كەز كەلگەن جەردى جىرتۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلدى. ەندى توپىراق قۇنارلىلىعىن قالپىنا كەلتىرۋ مەرزىمىن قىسقارتۋ قاجەتتىلىگى تۋدى. ونداي ءتاسىل — تاناپتى ءسۇرى جەرگە قالدىرۋ. جەردى ءسۇرى جەرگە قالدىرعاندا ارامشوپتەردى قۇرتۋعا، توپىراقتىڭ قۇنارلىلىعىن جوعارىلاتۋعا مۇمكىندىك جاسالادى. جەردى تىڭايتۋ مەرزىمى ءبىر جىلعا دەيىن قىسقارادى. داقىل ەگىلمەگەن تاناپتا ارامشوپتەرمەن كۇرەسۋ جۇرگىزىلەدى، ياعني ول تاناپ جاز بويى وڭدەلەدى. وسىلاي جاڭا ەكستەنسيۆتى ءسۇرى جەر ەگىنشىلىك جۇيەسى پايدا بولدى. ءسۇرى جەرگە قالدىرىلعان تاناپتارعا ورگانيكالىق جانە مينەرالدىق تىڭايتقىشتار ءسىڭىرىلدى. ءسويتىپ، تابيعي جاعدايدا تاناپتىڭ قۇنارلىلىق كۇشى 15-20 جىلدا قالپىنا كەلەتىن بولسا، ادام ونى ءبىر جىلدا قۇنارلى قالپىنا كەلتىرەتىن بولدى. العاشىندا اۋىسپالى ەگىس ەكى تاناپتان عانا تۇردى. بىرەۋىن ءسۇرى جەرگە قالدىرىپ، ەكىنشىسىنە استىق داقىلدارى سەبىلدى. سودان كەيىن ەكى تاناپتى اۋىسپالى ەگىستىڭ ورنىنا، 3-4 تاناپتى اۋىسپالى ەگىس پايدالانىلا باستادى. ەگىنشىلىكتىڭ قاراپايىم جۇيەسىنە قاراعاندا، پار جۇيەسى ەگىسكە جارامدى جەرلەردىڭ باسىم كەپشىلىگىنە ءداندى ماساقتى داقىلدار ەگۋگە جانە ولاردان مول ءونىم جيناۋعا مۇمكىندىك جاسادى.

ەگىنشىلىكتىڭ قارقىندى جءۇيەسى. بۇل جۇيە XVIII عاسىردىڭ باسىندا انگليادا پايدا بولعان. ونىڭ ەرەكشەلىگى، جەردى ءتيىمدى پايدالانۋ ءۇشىن ەگىنشىلىكتە عىلىمعا نەگىزدەلگەن كەشەندى شارالار قولدانىلادى. ول ءۇشىن تاناپتارعا قاجەتتى مولشەردە ورگانيكالىق جانە مينەرالدىق تىڭايتقىشتار بەرىلەدى، زيانكەستەردەن جانە اۋرۋلاردان قورعاۋ ءۇشىن ءار ءتۇرلى حيميالىق ۋلى زاتتار قولدانىلادى. بۇل جۇيەدە ءسۇرى جەر بولمايدى، اۋىسپالى ەگىس قۇرامىنا تەحنيكالىق داقىلدار ەنگىزىلەدى. جىلما-جىل تاناپتارعا بيولوگيالىق جاعىنان ءار ءتۇرلى جانە ءوسىرۋ تەحنولوگياسى بىر-بىرىنەن وزگەشە داقىلداردى ورنالاستىرۋ توپىراقتىڭ قۇنارلىلىعىن جوعارىلاتىپ، الىناتىن ءونىم مولشەرىن ارتتىرا تۇسەدى.

عىلىم جەتىستىكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ قۇرىلعان ەگىنشىلىك جۇيەسى بارلىق قاجەتتى ءونىمدى جەتكىلىكتى مولشەردە وندىرۋمەن قاتار، جىل سايىن توپىراق قۇنارلىلىعىنىڭ ارتا ءتۇسۋىن جانە الىناتىن ءونىمنىڭ ارزان بولۋىن قامتاماسىز ەتۋى ءتيىس. ەگىنشىلىكتىڭ ۇسىنىلعان جۇيەسى ونىڭ ەكونوميكالىق تيىمدىلىگى دالەلدەنگەندە عانا شارۋاشىلىققا ەنگىزىلەدى. ءار ايماقتىڭ تابيعي-ەكونوميكالىق جاعدايىنا قاراپ، وعان ءتيىمدى ەگىنشىلىك جۇيەسى قولدانىلادى. قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ايماعىنىڭ توپىراعى قارا جانە قىزعىلت-قوڭىر، جاۋىن-شاشىن مولشەرى 300-400 مم بولادى، سوندىقتان بۇل وڭىردە ءداندى-سۋرى جەرلى ەگىنشىلىك جۇيەسى قولدانىلادى. جىرتىلاتىن جەرلەردىڭ 2/3 بولىگى استىق داقىلدارىنىڭ ۇلەسىنە تيەدى، ال رەسپۋبليكانىڭ وڭتۇستىك جانە ونتۇستىك-شىعىس ءوڭىرىنىڭ سۋارمالى جەرلەرىندە نەگىزىنەن تەحنيكالىق داقىلدار وسىرىلگەندىكتەن، بۇل جەرلەردە ينتەنسيۆتى ەگىنشىلىك جۇيەسى باسىم. سۋارمالى جەرلەردە تازا ءسۇرى جەر بولمايدى. جەردىڭ قۇنارلىلىعى كوپ جىلدىڭ جانە ءبىر جىلدىق بۇرشاق تۇقىمداس شوپتەر ءوسىرۋ، توپىراقتى دۇرىس وڭدەۋ، تىڭايتقىشتار قولدانۋ، داقىلداردىڭ ورنىن الماستىرۋ، اۋىسپالى ەگىستەردى ەنگىزۋ جانە يگەرۋ ارقىلى جوعارىلاتىلادى.

قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىندە جانە وڭتۇستىك، سولتۇستىك-شىعىس ايماعىنىڭ ءتالىمى جەرلەرىندە ەگىنشىلىكتىڭ توپىراقتى ەروزيادان قورعاۋ جۇيەسى قولدانىلادى. سەبەبى، تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرگەن كەزدە، بۇل ايماقتاردا جەل ەروزياسى باستالدى. توپىراقتىڭ قۇنارلى قاباتىن جەل ۇشىرىپ اكەتتى. توپىراقتى وسى اپاتتان ساقتاۋ ءۇشىن ەگىنشىلىكتىڭ ارنايى جۇيەسى — توپىراق قورعاۋ ەگىنشىلىك جۇيەسى دۇنيەگە كەلدى. ەگىنشىلىك جۇيەسىن عىلىمي نەگىزدە قۇرۋ ءۇشىن تومەندەگىدەي شارالار قولدانۋ كەرەك. شارۋاشىلىقتىڭ باعىتىن انىقتاپ، وسىعان سايكەس ەگىس كولەمىنىڭ قۇرىلىسىن جوسپارلاۋ، اۋىسپالى ناقتىلى ەگىس نوبايلارىن جوبالاپ، ونى وندىرىسكە ەنگىزۋ جانە يگەرۋ، جەر وڭدەۋ جۇمىستارىن جوسپارلاۋ، تىڭايتقىشتار قولدانۋ جۇيەسىن جاساۋ، ارامشوپتەرمەن، اۋىل شارۋاشىلىعى داقىلدارىنىڭ اۋرۋلارىمەن، زيانكەستەرىمەن كۇرەس شارالارىن جۇرگىزۋ، تۇقىم الماستىرۋ جۇيەسىن جوسپارلاۋ، توپىراقتى سۋ جانە جەل ەروزياسىنان قورعاۋ جۇيەسىن بەلگىلەۋ، وسى جۇمىستاردىڭ ءبارىن تولىق ورىنداۋعا قاجەتتى اۋىلشارۋاشىلىق ماشينالارىمەن، قۇرالدارىمەن شارۋاشىلىقتاردى تولىق قامتاماسىز ەتۋ.

بۇل شارالار جۇيەسىنىڭ ءارقايسىسىنىڭ ماڭىزى ايماقتىڭ اۋا رايىنا، توپىراعىنا بايلانىستى وزگەرىپ وتىرۋى مۇمكىن. توپىراعىنىڭ قۇنارلىلىعى تومەن ايماقتاردا تىڭايتقىشتى دۇرىس بەرۋ جۇيەسىنىڭ ماڭىزى باسقا شارالاردان جوعارى بولۋى مۇمكىن. سول سياقتى ەروزياعا بەيىمدى جەرلەردە، توپىراقتى ودان قورعاۋ جۇيەسى، جاۋىن-شاشىن از تۇسەتىن جەرلەردە — سۋارۋ، ىلعال جيناۋ جانە ونى ساقتاۋ شارالارىنىڭ ماڭىزى زور. قازاقستان جەر كولەمى جاعىنان تمد ەلدەرى بويىنشا ەكىنشى ورىن الادى. رەسپۋبليكا جەرى باتىسىندا ەدىلدىڭ تومەنگىاعىسىنان، شىعىسىندا التاي تاۋىنادەيىن 3000 شاقىرىمعا، ال سولتۇستىگىندە ورماندى-دالالى باتىس ءسىبىر جازىعىنان وڭتۇستىگىندە ورتا ازيا شولىنە دەيىن 1600 شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتىر. ۇلكەن ماتەريكتىڭ ورتاسىندا، مۇحيتتاردان وتە قاشىق ورنالاسقاندىقتان، كليماتى قۇرعان جانە كۇرت كونتينەنتالدى بولىپ كەلەدى. جەرىنىڭ ۇلكەندىگىنە بايلانىستى جانە اۋماعىندا بيىك تاۋلار بولعاندىقتان، قازاقستاننىڭ كليماتى، توپىراعى، جەر بەدەرى الۋان ءتۇرلى بولادى. جازىق دالالارى، الاسا قىراتتارى، جالپاق جوتالارى، بيىك قارلى تاۋلارى دا بار. وسىعان بايلانىستى، رەسپۋبليكا اۋماعى ءار ءتۇرلى ايماقتارعا بولىنگەن. ءار ايماقتىڭ توپىراعىنا، كليماتىنا بايلانىستى وزىنە لايىقتى، ءتيىمدى ەگىنشىلىك جۇيەلەرى بار.

---