InfoHub Logo

ەرتە زاماندا بايلىعى جاننان اسقان باي بولىپتى. ول كۇندەردە ءبىر كۇنى ناۋقاستانىپ ءولىم حالىندە جاتىپ، مۇراتبەك دەگەن جالعىز ۇلىن شاقىرىپ الىپتى دا:

         — ە، قاراعىم، كوزىمنىڭ قاراشىعى جالعىزىم، اكەڭ و دۇنيەگە ساپار شەككەلى جاتىر. اقتىق دەمىم بىتەر الدىندا ساعان ءۇش اۋىز اقىل ءسوزىمدى ايتىپ كەتەيىن. بىرىنشىدە، سەزىكتى جەردە سەرگەك ءجۇر، ەكىنشى ادام بالاسىن مىناۋ جاقسى، مىناۋ جامان دەپ الالاما، ءۇشىنشى، تاس جۇتساڭ دا تاۋەكەلگە بەل بايلا، – دەپ ءۇزىلىپ كەتىپتى.

         جىلجىپ جىلدار وتە بەرەدى، بايدىڭ مالى تاۋسىلىپ، مۇراتبەك پەن شەشەسى ابدەن كۇيزەلەدى. ءبىر كۇنى مۇراتبەك شەشەسىن جەتەلەپ اسبۇزىلعا كەلەدى. اسبۇزىلدىڭ يەسى قارتاڭ سارت ادام ەكەن.

         مۇراتبەك وعان:

         — اقساقال، جەتىم-جەسىر ادام ەدىك. ءوزىم ءسىزدىڭ جۇمىسقا قولعابىس ەتەيىن، شەشەم ەكەۋىمىزگە تاماق بەرىپ تۇرىڭىز، – دەيدى.

         اسپازشى مۇراتبەكتى قىزمەتكە الادى. شەشەسى ەكەۋى تاماق اسىراپ، بىرنەشە جىل وسىندا تۇرا بەرەدى.

         ءبىر كۇنى قالا ىشىندە  جارشى   شىعىپ:

         — قالاعا جورا دەگەن اتاقتى باي كەلدى. بەس مىڭ ءدىلداعا جالشى جالداپ الادى. ول جيىرما جىل سول بايدىڭ قولىندا بولادى. جالدانۋشىلار ءقازىر بارىپ سبايعا سويلەسىپ، اقشا الۋعا جول بوس، – دەيدى.

         مۇراتبەك بايعا جالدانباق بولادى. شەشەسىمەن اقىلداسىپ، جالشى جالداپ الاتىن بايعا كەلەدى. جيىرما جىلعا كەلىسىم جاساپ، 5000 ءدىلدانى الادى دا، الگى اسبۇزىلدىڭ قاسىنان 2000 ءدىلداعا تاماشا ساراي سالعىزىپ شەشەسىن ورنالاستىرادى. ءۇش مىڭ ءدىلداعا شەشەسىنە 20 جىلعا جەتەتىن ازىق-تۇلىك، كيىم-كەشەك الىپ بەرەدى. سارايدىڭ سىرتىنا: «تالىققان ادام مۇندا بار، تالىقتىرماڭدار» دەگەن جازۋ جازعىزادى.

         شەشەسىمەن قوشتاسىپ، بايدىڭ كەرۋەنىمەن ەرىپ جولعا شىعادى. ەكى-ۇش ءجۇز تۇيەلى كەرۋەن جولدا جاتىپ، التىن ەرتوقىمدى ارعىماق مىنگەن، ءساندى كيىنگەن جاس جىگىتكە تاپ بولادى. ول كەرۋەن باسشىسىنا جولىعىپ:

         —مەنىن اتىم-جولجومارت دەگەن. وسى جولمەن جۇرگەن ادامداردى قوناق قىلىپ جىبەرەتىن ادەتىم. ءبىر كۇن قوناقسىز، ويىن-كۇلكىسىز وتىرا المايمىن، ءۇيىم-اناۋ ورماندى سايدىڭ ىشىندە، – دەيدى.

         وعان كەرۋەن باسى:

         — مەندە ەكى جۇزدەن ارتىق ادام بار، مۇنىڭ ءبارى سەنىڭ ۇيىڭە قالاي سيادى. وعان سەنىڭ تاماق، توسەك-ورنىڭ قالاي جەتەدى؟ – دەيدى.

         —تاماق تا، ءۇي دە، جاتار ورىن دا جەتەدى. تەك بارىپ قونۋلارىڭىزدى تىلەيمىن، – دەيدى. جىگىت قولقا سالىپ بولماعان سوڭ، كەرۋەن باسى باستاپ جىگىتتىڭ اۋىلىنا كەلەدى. كەلسە، ورماندى ۇلكەن سايدىڭ ءىشى قاز-قاتار سالىنعان تاماشا سارايلار، باۋ-باقشا، سىلدىراعان بۇلاق ەكەن. ءۇش ءجۇز تۇيە جۇك كەڭ قويماعا تۇيە-مۇيەسىمەن، ات-كولىگىمەن سيادى. جىگىت قوناقتاردى مىڭ كىسىلىك ۇلكەن سارايعا ورنالاستىرادى.

         الۋان ءتۇرلى تاعامدارمەن، اراق-شاراپپەن سىيلايدى. ويىن-ساۋىق كورسەتەدى. كەرۋەنشىلەر اس ءىشىپ، ويىن-ساۋىق كورىپ، ىرعاپ-جىرعاپ قالادى. جىگىت كەرۋەن باسىنا بولەك ۇيگە توسەك سالدىرادى.

         — شاقىرىپ قوناق ەتكەن ءوزىڭسىڭ، مەن ءوز ۇيىڭە ءبىر جىگىتىممەن بىرگە جاتامىن، – دەپ ايتىڭىز، – دەيدى مۇراتبەك كەرۋەن باسىن وڭاشا شاقىرىپ الىپ. جىگىت ءوز ءۇيىنىڭ بولمەسىنە ەكى كىسىلىك توسەك سالدىرادى.

         كەرۋەن باسى مەن مۇراتبەك سول بولمەگە جاتادى. مۇراتبەكتىڭ ەسىنە «سەزىكتى جەردە سەرگەك بول» دەگەن اكەسىنىڭ اقىلى تۇسەدى. ول ۇيىقتاماي بولەك بولمەدە ايەلىمەن جاتقان جىگىتتى باقىلايدى. جىگىت ءبىر مەزەتتە ايەلىن ەرتىپ دالاعا شىعىپ كەتەدى دە، ءارى بەرىدەن سوڭ، ءبىر دوربا ۇن الىپ كەلىپ، ورتا بولمەگە قويىپ جاتىپ قالادى.

         مۇراتبەك كەرۋەن باسىن وياتىپ، بولعان وقيعانى ايتادى. ءوز ۇندارىنان ءبىر دوربا ۇن الىپ كەلەدى دە، الگى ۇندى اۋىستىرىپ الادى.

تاڭەرتەڭ كەرۋەن باسى جىگىتپەن قوشتاسىپ جۇرمەكشى بولادى. جولجومارت «قوش تاماعىن بەرەم» – دەيدى. باعاناعى ۇندى قوسىپ الۋان ءتۇرلى تاماق ازىرلەتىپ، اراق-شاراپ بەرەدى. مۇراتبەك كەرۋەن باسىنا:

         — بۇعان ءسىز دە ءوز «قوش تاماعىڭىزدى» بەرەم دەڭىز. مەن تەز ازىرلەپ جىبەرەيىن، – دەيدى.

         ءسويتىپ كەرۋەنشىلەر دە جولجومارتتىڭ تۋىس-تۋعان، قىزمەتشىلەرىنە تاماق بەرەدى. ول تاماققا جولجومارتتىڭ تۇندەگى ۇنىن قوسىپ ىستەيدى. مۇراتبەك كەرۋەنشىلەرگە:

         — قوناقتار اۋىز تيگەنشە بۇل تاماقتان تاتۋشى بولماڭدار، – دەيدى. جولجومارتتىڭ جاعى الگى استى اۋىزدارىنا سالا بەرە قاشار بولىپ شىعا كەلدى.

         مۇراتبەك كەرۋەنشىلەرگە:

         — ەگەر تۇندە ۇندى اۋىستىرماعان بولساق بارلىق مۇلىكتەن ايرىلىپ بۇگىن ءبارىمىز جولجومارتتىڭ جۇك تاسيتىن قاشارى بولار ەدىك. مىنە ەندى كولىككە دە، دۇنيەگە دە قارىق بولدىڭدار. سارايداعى قازىنانى انا قاشارلارعا ارتىپ الىڭدار. بىزگە قازعان ءورىنا-وزى ءتۇستى، – دەيدى. (قاشار-جىلقى مەن ەسەكتەن شىققان دۇرەگەي.ا.ش)

         كەرۋەن باسى مۇراتبەكتىڭ اقىلدىلىعىنا قايران قالادى. ءسويتىپ كەرۋەنشىلەر سارايداعى بار مۇلىكتى الىپ جولعا شىعادى. جولجومارتتىڭ سارايلارى اڭىراپ يەن قالادى. كەرۋەن باسى ءوزىنىڭ سىبايلاستارىمەن اقىلداسادى.

         — مۇراتبەك ايلالى جىگىت. بۇل جولى جاقسىلىق ىستەدى، قاتەردەن قۇتقاردى. ال ەكىنشى كەزەكتە، وزىمىزگە قاتەر ءتوندىرۋى مۇمكىن.  سوندىقتان جولداعى قۇدىق باسىنا بارعان سوڭ، مۇنىڭ   كوزىن جوعالتالىق، – دەيدى.

         كەرۋەن كۇنى-تۇنى ءجۇرىپ اۋزىن قاقپاقتاعان قۇدىققا كەلىپ توقتايدى. قۇدىقتىڭ ماڭى قالىڭ بەيىت ەكەن. جۇك ءتۇسىرىپ جايعاسقان سوڭ، كەرۋەن باسى مۇراتبەكتى شاقىرىپ الىپ:

         — سەنى 5000 ءدىلداعا ساتىپ الدىم. ەندى ساعان نە ىستەسەم دە ءوز ەركىم. سەن مىنا قۇدىققا تۇسەسىڭ دە، بىزگە سۋ اپەرەسىڭ. باسىڭ قۇدىق تۇبىنە قالادى دا، دەنەن شىعادى. دەنەندى مىنا مولالاردىڭ ىشىنە قويامىز، – دەيدى.

         مۇراتبەكتىڭ ەسىنە «تاس جۇتساڭ دا تاۋەكەلگە بەل بايلا» دەگەن اكەسىنىڭ ناقىل ءسوزى تۇسەدى دە، تاۋەكەل، تۇسەيىن، بيلىك سىزدە، – دەيدى.

         مۇراتبەكتى ارقان بايلاپ قۇدىققا تۇسىرەدى. قۇدىقتىڭ ءتۇبى كەڭ جازيرا، اققان وزەن، قۇلپىرعان باۋ-باقشا ەكەن. وزەن جاعاسىندا ءبىر سۇلۋ قىز بەن ولمەلى شال وتىر. قىزدىڭ ءبىر بەتىنەن ءىرىڭ اعىپ تۇر.

         — سۋىڭدى بەرىپ سىرتتاعىلاردى قاندىر. سەنەن سۇرايتىن سۇراۋ بار، – دەدى الگى قىز تاكاپپار پىشىنمەن. مۇراتبەك سۋدى بەرىپ بولىپ قىزعا قارادى.

         — مىنا شال ەكەۋىمىزدىڭ قايسىمىز جاقسى؟ ءدال جاۋاپ قايىرماساڭ باسىڭ الىنادى، – دەدى قىز، قولىنا قىلىش الىپ قاھار تىگە تۇرىپ.

         — مەن ادەيى باسىمدى السىن دەپ كەلدىم. ادامنىڭ جاقسى-جامانى بولمايدى. سەن جاسسىڭ، اناۋ كارى. ەكەۋىڭدەگى ايىرماشىلىق، بىلگەندە وسى عانا. ەكەۋىڭ بىردەيسىڭ،– دەدى مۇراتبەك.

         — ارجاعىنا قارا، – دەدى قىز قىلىشىن تاستاي بەرىپ، مۇراتبەك جالت قاراسا، سىلدىراعان ەكى سۇلۋ قىز تۇر. قايتا قاراسا، شال مەن قىز جوق.

         — قايسىمىز سۇلۋمىز، تەز جاۋاپ بەر، ءدال ايتپاساڭ باسىڭ الىنادى، – دەدى، ەكى قىزدىڭ ءبىرى قىلىشىن جالاڭداتىپ.

         — ەكەۋىڭ بىردەيسىڭ، – دەدى مۇراتبەك باتىل جاۋاپ قاتىپ.

         — ارى قارا، – دەدى قىزدار. مۇراتبەك جالت قاراسا، تەمىر ەسىك اشۋلى تۇر. قايتا قاراسا ەكى كىز جوق. مۇراتبەك ەسىككە كەلدى. ءىشى-تولعان التىن-كۇمىس. ول امان قالعاندىعىن، كوپ التىن-كۇمىسكە تاپ بولعاندىعىن ايتىپ سىرتتاعىلارعا حات جازىپ، ارقانعا بايلاپ جىبەردى. سىرتتاعىلار، التىن-كۇمىستى قاۋعاعا سالىپ جىبەرە بەر، ەندى ءتىرى شىعاسىڭ، – دەپ حات جازدى.

         مۇراتبەك التىن-كۇمىس تاۋسىلعانشا جىبەرە بەردى. التىن-كۇمىس تاۋسىلعان سوڭ، ەندى ءوزىڭ شىعارىپ الۋدى ايتىپ حات جازادى.

         كەرۋەنشىلەر ءوزارا اقىلداستى دا ەگەر مۇراتبەك ءتىرى شىقسا، وزىمىزگە ءقاۋىپ توندىرەدى. مىنا مۇلىكتى مەن تاپتىم دەيدى. سوندىقتان قۇدىقتا قالدىرىپ كەتەلىك، دەسەدى: ءسويتىپ ارقاندى قيادى دا، كوشىپ جۇرە بەرەدى. مۇراتبەك قۇدىقتىڭ تۇبىندە قايعى-قاسىرەتكە باتادى. ول تاعى تاۋەكەلگە بەل بايلاپ قايراتتانىپ باعادى. ءبىر كەزدە ارت جاعىنداعى ەسىكتەن ءبىر دىبىس ەستىلدى. جۇگىرىپ ەسىككە كەلدى دە، ەسىكتى قاقتى. ەسىك اشىلدى. كىرىپ بارسا جايناعان جيھازدى ءۇي ەكەن. قۇس توسەكتە شالقاسىنان ءتۇسىپ، كەۋدەسىنە دومبىرا ۇستاعان، ءساندى كيىنگەن اقساكالدى قارت ادام جاتىر. ول «جەتپەگەن ارمان، بىتپەگەن ارمان» دەگەن كۇي تارتادى. شال ءبىر مەزگىلدە باسىن كوتەرىپ، مۇراتبەككە وتىر دەگەندەي يشارات بىلدىرەدى. شال كوزىن جۇمىپ ويعا باتقانداي بولدى دا:

         — ە، بالام، ءبىر تالابىڭ سەگىز، ءبىر تالابىڭ توعىز بولسىن. سەنىڭ قايراتىڭا قايران قالدىم. سەنىڭ بۇل جەرگە كەلگەن سوڭ نە ارەكەت جاساعانىڭدى مەن ءبىلىپ جاتتىم. رازى بولعانىمنان دىبىس ءبىلدىردىم. ەندى ساعان قاۋىپ-قاتەر جوق. قاۋىپ-قاتەردەن قۇتىلدىڭ. وسى جەردىڭ تاجالى ساعان العاش كەزىككەن قىزدار ەدى. العاشقى كەزىككەن قىزدىڭ قاسىنداعى شال ەمەس، سۇلۋ جىگىت. ساعان قۇبىلىپ كورىنىپ وتىر. ولارعا جاۋاپتى ءدال بەردىڭ. ەگەر ءبىرىڭ جامانسىڭ دەسەڭ، باسىڭ الىناتىن ەدى. ەكىنشى سەن ولاردان تايسالمادىڭ. ولار تايسالماعان ادامعا تيمەيدى. ولار العاشىندا ماعان دا سولاي ىستەگەن. ءقازىر ولار ماعان قىزمەت ەتەدى. مەن ان-كۇيدىڭ عالىمى ەدىم. اتىم ساندال، جاسىم 150-دە، جەردىڭ ۇستىنەن استى قىزىق، جەردىڭ ۇستىنەن اسقان الەمى قىزىق. مىنا وزەن سۋ، باۋ-باقشا، ءۇي، التىن-كۇمىستى شىعارتقان مەن. جەر استىنداعىلار مەنىڭ نوكەرلەرىم. ولار مەن نە ىستە دەسەم، سونى ىستەيدى. تەك ولاردىڭ سەرتى بويىنشا جەر ۇستىنەن كەلگەندەردى ءولتىرۋ -ولتىرمەۋدى سولار بىلەدى، ولمەي قالعان ادام ماعان كەلەدى. ەندى سەنىڭ تاعدىرىڭ مەنىڭ قولىمدا، – دەيدى قارت.

         قارت جانىنداعى ءبىر تۇيمەنى باسىپ قالدى. الۋان ءتۇرلى تاعامدار ءازىر بولدى. قارت پەن مۇراتبەك ءتاتتى تاعامداردى تويعانشا جەدى. تاماق ءىشىلىپ بولعان سوڭ قارت مۇراتبەككە:

         — مەن سەنى كەلگەن ىزىڭمەن شىعارامىن. بولاشاقتا كەلەم دەسەڭ ءوزىڭ ءبىل. بۇل قۇدىقتىڭ اۋزىنا قاشان كەلسەڭ دە ءوزىم ءتۇسىرىپ الامىن. مەن مىنا تۇيمەنى باسقاندا سەن ساتىمەن سىرتقا شىعاسىڭ. ال مىنا تۇيمەنى باسقاندا ساتى قايتا تۇسەدى، – دەدى قارت جانىندا تۇرعان تاقتايداعى قالىڭ تۇيمەنىڭ ىشىندەگى ەكى جاسىل تۇيمەنى كورسەتىپ. قارت مۇراتبەككە تاعى دا مىنانى ايتتى:

         —سەن سىرتكا شىققاندا ۇستىندە جامان ەر-توقىمى بار، ارىق ەسەك تۇرادى. ول باياعى ءوز ۇنىمەن ءوزىن ەسەك، قاشار قىلىپ جىبەرگەن جولجومارتتىڭ سۇلۋ كەلىنشەگى. جولجومارت ولگەن. ول جاس كەلىنشەكتە ەشبىر جازىق جوق. سەن سول سىرتتاعى ەسەككە ءمىن دە وڭ جاق قۇلاعىن بۇرا. ەسەك قۇيىنداي ەسىپ ۇشا جونەلەدى. كەرۋەنشىلەردىڭ سايراڭداپ جاتقان ۇستىنەن تۇسەسىڭ. ەسەكتەن قارعىپ ءتۇس تە مىنا قىلىشتى قىناپتان سۋىر. ءبارى ساعان باس يەدى. كەرۋەن باسىن قىلىشپەن شاۋىپ ءولتىر. باسقالارى جالشى، ولارعا تيمە. مىنا ورامالدى قالتاڭنان ال دا، جەلپىپ قال. سوندا ەسەك، قاشار بولىپ. جۇرگەن جولجومارتتىڭ جالشى جىگىت-قىزدارى ادام قالپىنا كەلەدى. ولار سەنىمەن دوس بولادى. ءسويتىپ بارلىق جالشىنىڭ باسىن قوسىپ كورگەن بەينەتىڭدى باياندا. بارلىق قازىنانى تەڭ ءبولىپ بەر دە، ءوزدى-وزىنىڭ ەلىنە قايتار. جولجومارتتىڭ سۇلۋ كەلىنشەگى ساعان عاشىق بولادى. ونى نەكەلەپ ال. ورامال مەن قىلىشتى بويىڭنان تاستاما.

         شال مۇراتبەككە وسىنى ايتتى دا قۇدىقتان شىعارىپ جىبەردى. مۇراتبەك شالدىڭ ايتقانىن جازا باستىرماي ورىندادى. مۇراتبەك جولجومارتتىڭ سۇلۋ كەلىنشەگى ايكۇمىستى الىپ ەلىنە قايتادى. شەشەسىن تابادى. مۇراتبەكتىڭ زەرەكتىگى ەلگە ايان بولادى.

         مۇراتبەك اقىلىمەن اسىپ، ءوز ەلىنە حان بولىپ، مۇراتىنا جەتەدى.

 

---