پيعىلسىز بايدىڭ سازايى
ەرتە، ەرتە، ەرتە كەزدە قىزىلكيىك دەگەن جەردە، بازار دەگەن باي بولىپتى، ءتورت تۇلىگى ساي بولىپتى. وشارىلعان مالى بوپتى، ون ءتورت ءۇيلى جانى بوپتى. قايىستاي قارا قاتىنىن حانىمداي كورىپتى، قيساپسىز مالىن جانىنداي كورىپتى.
سول بايدىڭ ون توعىز جىل مالىن باققان مەرگەنباي اتتى ق ۇلى بولىپتى. مەرگەنبايدا بالا بولماپتى. ايەلى باي اۋلىنىڭ تەزەگىن تەرىپ، تەرىسىن كەرىپ، وتىمەن كىرىپ، سۋىمەن شىعىپتى. ءوز ۇيىنە دە كىرۋگە شاماسى بولماي، جۇمىس ىستەپ جۇرە بەرىپتى.
كۇندەردىڭ كۇنىندە بايقۇس كۇڭ ءوزىنىڭ جۇكتى بولعانىن ءبىلىپ مەرگەنباي ەكەۋى وڭاشا اڭگىمە دۇكەن قۇرىپتى.
— مەنىڭ اياعىم اۋىرلاي باستادى. جۇمىستى باياعىداي ىستەمەدىڭ دەپ بايبىشە – توقالدار كۇن كورسەتۋدەن قالىپ بارادى. بۇل ارادان كەتەيىك. ءوز كۇنىمىزدى ءوزىمىز كورىپ، بايدان اۋلاق كۇنەلتەيىك. وسىلاردان ءتۇبى ءبىز وزامىز، – دەپتى مەرگەنبايدىڭ اقىلدى جارى. مەرگەنباي تۇرىپ:
— قۇرىعى ۇزىن باي ءبىزدى تەگىن جىبەرمەيدى، اش-جالاڭاش ايداپ سالادى، – دەپتى.
مەرگەنبايدىڭ ايەلى بەلدى بەكەم بۋىپ، «سەن ارالاسپا، بايمەن نە بولسا دا مەن ءوزىم سويلەسەم» – دەپ باي ۇيىنە كەلىپتى.
— مەرگەنباي ايىقپاس اۋرۋعا شالدىقتى. ايتۋعا اۋزىم بارمايدى. باقسى-بالگەر، قۇشىناشتار تاستى وزەنگە اپارماساڭ ادام بولمايدى دەيدى. مالشى-جالشىڭدى تاۋىپ ال باي-ەكە. ءبىز تاڭنان قوزعالامىز. تەز كەتپەسەك، تەز جۇعاتىن ىندەت ءبارىڭدى دە بىلعايدى، –دەپتى بايعا ايەل.
ۇرەيى ۇشقان باي «الدارىڭنان جارىلقاسىن» – دەپ ون توعىز جىلعى ەڭبەگىنە باتاسىن بەرىپ تەز قۇتىلۋعا اسىعىپتى.
ەرتەمەن جالعىز الا سيىرىن ىڭىرشاقتاپ مەرگەنباي قوسىن ارتىپ، اتتانۋعا بەت قويادى. سول مەزەت باي شىعىپ:
— ەي، قۇل، ۇيىڭە جاپقان قۇرىمدى قالدىر، كەيىنگى قۇلعا كەرەك- ءتى، – دەپ اقىرىپتى. قۇلدىڭ كوشى اۋدەم جەرگە بارعاندا باي:
— مەرگەنىم ەڭبەگىڭ كوپ ءسىڭىپ ەدى كەيىن كەلىپ الا بايتالدىڭ قۇلىنىن ال، – دەپ ەنەسى جەرىپ ەمىزبەي ىرگەدە ولگەلى جاتقان قۇلىندى كورسەتىپتى.
مەرگەنباي مەن ايەلى كۇن-تۇن ءجۇرىپ، تاستىنىڭ بويىنا جەتىپتى. ازاپ تورىنان قۇتىلىپ، قوستارىن قۋانا تىگىپ، كوسىلە ءبىر جاتىپتى قوس مۇڭلىق. ەرتەڭىنە ەكەۋى دە اشتان ولمەستىڭ قامىنا كىرىسىپ، اڭعا شىعىپتى. كەش مەرگەنباي تاۋەشكى، ايەلى قويان سوعىپ اكەلىپتى. «كەدەيدىڭ ءبىر تويعانى شالا بايىعانى» – دەپ ومىرلەرىندە تۇڭعىش رەت باس قوسىپ وتىرىپ، استى ەركىن ءبىر ءىشىسىپتى. مەرگەنباي ادەتىنشە اڭعا اتتانعاندا، ايەلى بايدىڭ بەرگەن قۇلىنىن تەز الايىن، تانىپ كەتەر دەپ باي اۋلىنا كەتىپتى. ول كەلە زارلاي باستايدى:
— اۋرۋ مەرگەنبايدى اشتىق قوسا ازاپتاپ جاتىر باي-ەكە! بەكەر-اق سىزدەن كەتىپپىز. جىلبىسقاسىن جەگىزەيىن، بەرەشەك قۇلىنىڭدى بەرە كور؟ – دەپ بەزەكتەيدى ايلالى ايەل.
ايەل قۇلىندى كوتەرىپ قوسقا كەلسە، مەرگەن قوستى اينالا اڭنىڭ ەتىن سامساتىپ ءىلىپ تاستاپتى. الا سيىر جالعىز بۇزاۋ، جەتىم قۇلىن ۇشەۋىن ىسپار ايەل كۇن سايىن باعىپ، اسىراي بەرىپتى.
وسى كەزدە مەرگەنبايدىڭ ايەلى تۋىپ ۇل تاۋىپ، اتىن سەرىكبول قويىپتى. مەرگەنباي بۇل ارادا التى جىل مەكەندەپتى. الا سيىر التاۋ بولىپتى، سەرىكبولى التى جاسار اي ماڭدايلى ۇل بولىپتى، ولمەلى قۇلىن التى جاسار ات بولىپتى.
بۇل كەزدە بازار ەل جيىپ، توي جاساپتى. ونداعى ويى ءوزىن «باي» اتاندىرۋ ەكەن دەيدى. التى الاشتىڭ اتى جەتكەنى جينالعان ۇلى تويدا بازار تۇرىپ، ەل اقساقال، قاراساقالىنا، مولداسى مەن بي –تورەلەرىنە مىنانى ايتىپتى: «مەنى وزدەرىڭ بىلەسىندەر، جەتى اتامنان داۋلەت كەتپەگەن بايدىڭ ۇرقىمىن. جۇرت مەنى بازار دەيدى، باي دەمەيدى. بۇگىن بارشا جانعا، باي اتىمدى ءماشھۇر ەتىپ، ۇلى جيىن توي جاساپ وتىرمىن. بايگىگە ءبىر ءوزىم ءۇش ءجۇز ات قوسپاقپىن!» – دەپ لەپىرىپتى.
جيىلعان ىعاي مەن سىعاي ونان ارمەن كوپىرتىپتى. تويعا ەل دە جۇگىرەدى-اۋ دەگەن اتىن جاراتقان ەكەن، جۇيرىك اتتانعاندا جەر قايىسقان قولداي بوپ، شاڭىنان بۇلت تۇرىپتى. وسى كوپتىڭ ىشىندە التى جاسار سەرىكبول مىنگەن اۋىزدىقپەن الىسىپ مەرگەنبايدىڭ جالعىز اتى دا كەتەدى.
ات تۇنەيتىن جەرگە بازار ءۇش كۇن بۇرىن ەلۋ اتانعا قوس ارتىپ، ازىق - تۇلىگىمەن جىبەرگەن ەكەن. ات ايداۋشىلار تاڭ سارىدەن تۇرىپ، شاباندوزداردى تاماقتاندىرىپ، اتتارىنا مىنگىزە باستايدى. داياشى بەلگى بەرگەندە، جۇيرىكتەر جوڭكىلە جونەلەدى.
ءتۇس اۋىپ كىشى بەسىن بولعاندا، جيىلعان جۇرتتىڭ قاراي-كاراي كوزى تالعاندا، كوز ۇشىنان بايگە اتىنىڭ شاڭى بۇرق ەتىپ شىعا كەلەدى. التى ءجۇز جيىرما ءۇش جۇيرىكتەن – ءۇش ءجۇز ون ساڭلاقتى ۇستاۋعا داياشىلار ات قويادى.
ۇباق – شۇباق، جۇيرىكتەردىڭ الدىندا قوزىكوش جەردە جالعىز قارا كورىنەدى. ەت اسىمداي ۋاقىتتا جۇيرىكتەر كەلىپ قالادى. بارىنەن بۇرىن جەتكەن الدىڭعى ات مەرگەنبايدىڭ جالعىزى بولىپ شىعادى. بۇعان بازار قاتتى كۇيىنەدى. «ءۇش ءجۇز اتىمنان بىرەۋى وزىپ كەلمەدى، ونىڭ ۇستىنە بەس ات بىردەي مەرت بولدى» – دەپ كۇڭىرەنىپتى باي-ەكەڭ. بازاردى «بازار باي» اتاتقان بۇل تويعا ىنساپسىز باي ىرزا بولماي ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن توسەكتەن تۇرماي جاتىپ الىپتى. اقىرى اۋلىنىڭ بار يگى جاقسىسىن جيىپ الىپ:
— مەن مەرگەنبايدىڭ جۇيرىگىن الماي كوڭىلىم كونشىمەيدى. ات مەنىكى، قۇلىنىندا بەرگەنمىن. وسىعان اقىل تابىڭدار! – دەپ باي گوي-گويگە باسىپتى دەيدى. سوندا بايدىڭ ءبىر ۇلى تۇرىپ:
— اتتى تەگىن بەرمەيدى، تارتىپ الساق اتتى جازىم ەتەدى. ەندەشە ەبىن تاۋىپ ۇرلاپ الساق نەتەدى. وزىنەن ءبىر جاس كىشى ءىنىسىن جارىس بولار كۇنى ورنىنا اۋىستىرىپ، جۇيرىكتى الا قويۋ كەرەك. تاڭبانى ساننان ءبىر سوقساق، مەرگەن تۇر عوي كورگەن دە تالاسا الماي قالادى، – دەپتى. ءبارى وسىعان قوش دەپتى.
مەرگەن اتىن ءۇيدىڭ ىرگەسىنە ارقانداپ قويادى ەكەن. بازاردىڭ كىشى بالاسى تورىپ ءجۇرىپ، وڭدەس اتپەن اۋىستىرىپ، جۇيرىكتى الىپ كەتەدى. مەرگەنباي كۇندەگى ادەتىنشە اڭعا بارۋ ءۇشىن اكەلى-بالالى ەكەۋى جۇيرىكتىڭ قاسىنا كەلەدى. ات كۇندەگىدەي ەمەس ءالجۋاز سۇلكيگەن، قۇلاعى ءتۇسىپ سالپيعان. بۇعان نە بولىپ قالدى ەكەن دەپ تاڭقالىسادى. مۇنى بۇگىن مىنبەيىك دەپ، ەكەۋى اڭعا جاياۋ شىعادى. اڭنان ورالعان مەرگەنبايعا حابارشى كەلىپ:
— اتىڭدى باپتا. الداعى سەنبىدە ات جارىسى بولادى. انادا ارماندى بولعان بازارباي تاعى ات شاپتىرعالى جاتىر، – دەيدى.
مەرگەنباي ۋادەلى كۇنى «اتسىز كۇندە دە كۇنەلتكەنبىز، بار، بالام، بايگەڭە! شابا الماسا، جولدا باسىڭ كەسىپ الىپ كەل» – دەپ قاراداي جۇدەگەن جۇيرىككە جالعىز ۇلىن مىنگىزىپ جولعا سالادى.
ارا قونعان قالىڭ ات ەرتەڭىندە كۇن ەڭكەيە كونبەگە دە كەلىپ قالادى. جيىلعان جۇرت ۇران سالىپ، سارى جازىقتى قيقۋعا كومىپ جىبەرەدى. وق بويى وزىق كەلە جاتقان باران ات، قيكۋ جەتە، قۇلاشتاي سىلتەپ، كەرىلە سوزىلىپ كونبەگە قوزى كوش جەر بۇرىن جەتەدى. جۇرت بازاربايدىڭ تورىسى دەپ شۋلايدى.
ات داياشىدان ورالا، قاپتاي كەلگەن جۇرتتىڭ كوزى كەشەگى ماستەك تورىنى، وعان مىنگەن مەرگەنبايدىڭ ۇلىن كورەدى. ارسالاڭداي الدىمەن جەتكەن پيعىلسىز باي مۇنى كورىپ، اتىنان اۋىپ ءتۇسىپتى!
مەرگەنباي تىنىش ءومىر كەشىپ، جۇيرىك تورىمەن ورەن ۇلىنىڭ يگىلىگىن كورىپ، ءومىر كەشىپتى.
You Might Also Like
-
قىرىققانباس پەن نازار اعايىندى ەكەۋى دە باتىر ەكەن. قىرىققانباس باتىردىڭ ەر كەۋدە ەرلىگىمەن دە، قايىسپاس كايسارلىعىمەن دە، شالدىرماس شەشەندىگىمەن دە اتى التى الاشقا كەڭ جايىلىپتى. سول باتىر ەرەگەسپ...
-
ءبىر ماجىلىستە باس قوسىپ سويلەسىپ وتىرعاندا شوڭ بيگە مۇسا مىرزا:
