InfoHub Logo

كوكشەتاۋدا ءبىر بولعان كىسىنىڭ بۇل ولكەگە قايتا اينالىپ سوقپاۋى مۇمكىن ەمەس. كورگەننىڭ كوزىن جاۋلاپ، ەسىتكەننىڭ قۇلاعىن ەلەڭدەتىپ ەسىل-دەرتىن الىپ ىنتىزار عىپ بىتەتىن ولكە. انە ءبىر ىلگەرى زاماندا ارقانىڭ اڭ يىعى — سال اقىن وسى ولكەنىڭ باسى مەن اياعىن انگە ەلتىپ، توي-دۋمانعا قارىق قىپ داۋرەندەپ جۇرگەن شاعىندا: «جەر شوقتىعى كوكشەتاۋ» دەپ، تۋعان جەرىنە سونشا سۇقتانعانى تەگىننەن-تەگىن ەمەس-تى. ادام بالاسى مەكەن ەتكەن اي مەن كۇن استىندا ءبىر كەزدە سالدار مەن سەرىلەر دۋمان قۇرعان وسى كەربەز سۇلۋ كوكشەتاۋدىڭ قاسىنا قىسىلماي بارىپ يىقتاسىپ قاتار تۇرىپ، ءسانى مەن سۇلۋلىعىن سالىستىرار باسقا ءبىر ولكە، ءاي، قايدام، تابىلا قويار ما ەكەن؟ تابىلسا دا ىلۋدە بىرەۋ بولار-اۋ! سۇلۋلىقتىڭ ەل اۋزىنداعى اتى بىرەۋ بولعانمەن اسەرى ءار ءتۇرلى. سۇلۋلىق تا قىسقا كۇندە قىرىق قۇبىلاتىن كوڭىل شىركىن سياقتى ادام بولعان ادام بويىندا، ەت پەن تەرى اراسىندا جۇرەتىن اۋمالى-توكپەلى سەزىم. قارشادايىمىزدان قۇلاعىمىزعا سىڭگەن ءيسى قازاققا بەلگىلى ءبىر قاعيداعا قۇلاق اسساڭ، ءتىپتى «سۇلۋ — سۇلۋ ەمەس، سۇيگەن — سۇلۋ».

شىنىندا دا، سۇلۋلىق جونىندە بار كەز، بار داۋىردە بارشا جۇرت تۇگەل مويىنداعان اقيقات كەسىم بار ما؟ نە ءبىر حاس سۇلۋدىڭ جانىنان شايتانى سەلت ەتپەستەن ءوتىپ ءجۇرىپ، كەيدە سەنەن باسقا ءبىر جان نازار اۋدارمايتىن كۇيكەنتايداي عانا شۇيكەباس بىرەۋگە كوزىڭ تۇسكەندە تىنىش جۇرەگىڭ ءدىر ەتە قالاتىنى نە؟ نە قىلسا دا ناقسۇيەردە ءمىن بولمايتىنى راس بولعانى عوي؟ باسە، سەن تۋعان اناڭ سياقتى تۋعان جەرىڭنىڭ ءمىنىن كورەسىڭ بە؟ ءۇش اي شىلدەدە ورتتەي ىستىق كۇنى ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن تاس توبەڭدە كۇيدىرىپ تۇرىپ الاتىن ارال ءوڭىرىنىڭ اعاشسىز، سۋسىز الا تاعاناق تاپ-تاقىر دالاسى وزگە جۇرت ءۇشىن يت بايلاسا تۇرعىسىز قۇبا جون، قۋ مەديەن بولسا دا، سول ارادا تۋىپ-وسكەن تەل ءۇشىن وسىناۋ ايداي الەمدە ونان اسقان سۇلۋ جەر بولۋى مۇمكىن بە؟ جاز بويى جۇرتتىڭ زىقىن الىپ بىتەتىن ەسىرىك جىندى جەل سەل ۋف ەتسە دە الا تاعاناق جەردىڭ اقشاڭداعى بۇرقىراي جونەلەتىن راحاتى شامالى ءوڭىردىڭ، اسىرەسە، شىلدە ايىندا شىجعىرعان ىستىعى شەكەڭدى شاعىپ، ال قاڭتاردىڭ اق تۇتەك بورانى جان بىتكەندى بۇگەجەكتەتىپ جىبەرەتىن قىتىمىر قاتالدىعىنا قاراماستان، سەن ءۇشىن سول شىركىننىڭ ءجۇزى نەگە شوقتاي ىستىق؟ سىباعاڭا تيگەن ازعانتاي تىرلىكتە تاعدىر ايداپ سەن قاي جەردە، قاي ەل، قاي قىردىڭ استىندا كۇندەلىكتى تىرلىك قامىن جەپ كۇيبەڭ-كۇيبەڭ جۇرسەڭ دە، وزگەسى وزگە، ءسىڭىرىن سوزىپ شارشاپ تالىقسىعان جالعىز اتتى جولاۋشىعا تاڭدايىن جىبىتەر سىڭار تامشى بەرمەستەن بەزەرىپ جاتاتىن سول شاڭداعى بۇرقىراعان سارى بۇيراتتى دالا ءسال ەسىڭە تۇسسە دە قۇددى سەن انا ديدارىن ەلەستەتكەندەي ءجۇزىڭ جىلىپ، جانىق جادىراپ قويا بەرەتىنىن ايت! ءيا، قالاي دا، ايتەۋىر تۋعان جەرىڭ تۇندىگىنە ءتۇتىن ءيسى سىڭگەن ىستىق ۇياڭ سياقتى ەت باۋىرىڭدى ەلجىرەتىپ تۇراتىن ءبىر قاسيەتى بار.

قاسيەت دەمەكشى... ءجون بىلەتىن كىسىلەر سۇلۋلىقتى كورە ءبىلۋ دە قاسيەت دەيدى. دەمەك سۇلۋلىق بار كەزدە قۇلىن تۇگى سىرتىنا تەۋىپ: «مەنى كور، ماعان قارا، ماعان قۇمارت، قىزىقتا، ماۋقىڭدى باس» دەپ، كوزى باردىڭ كوزىن ارباپ، كولەڭدەپ تۇرماعان. كەيدە و دا كىسىدەن ءجۇزىن جاسىرعان ۇيالشاق يبالى قىزداي تۇلا بويىنداعى كوز جاۋىن الار سۇلۋلىقتى كوزدەن تىعىپ «مەنى تانى، مەنى تاپ، ىزدە!» دەپ، سەنى ادەيى شيىرعا سالادى.

ءجون بىلەتىن كىسىلەر: «جامان جەر جوق» دەيدى. تەك قاي جەردىڭ دە جاقسىلىعىن كورە ءبىلۋ ءۇشىن كىسى ءدال سول ارادا تۋىپ-وسكەن پەرزەنتتىڭ كوزىمەن قاراۋ كەرەك دەيدى. ارينە، سولايى سولاي. ال، ءبىز اڭگىمە ەتكەلى وتىرعان كوكشەتاۋدىڭ ءجونى باسقا. بۇل ەڭ ءبىر ەنجار، سالعىرت كىسىنى دە تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا ءبىر ەلەڭ ەتكىزىپ، باسىن كوتەرتىپ الاتىن قۇدىرەتتى جەر، كولەڭدەگەن كوگىلدىر تاۋلار ءبۇل ولكەگە قاشان، قاي كەز، قاي مەزگىلدە كەلسەڭ دە تۇلا بويىنا كوك تورعىنعا مالىندىرىپ الىپ، كىسى قيالىنان عانا جارالعان تاپ ءبىر حور قىزى الدە اڭىز، الدە ەرتەگىنىڭ ءدال وزىنەن سىلاڭ بەرىپ، جولاۋشى الدىنان كۇلىمدەپ شىعىپ تۇرعانداي. باۋىرىندا مولدىرەگەن تۇنىق كول دە تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتقان جولاۋشىعا حاس سۇلۋدىڭ قاباعى استىنان جارق ەتكىزىپ تاستاعان جانارىنداي. كىرپىك استىنان قىسقا ءبىر قاراپ تارتىپ العان قىز جانارىنداي، مىنا تۇڭعيىق كولدەر دە جاعالاۋىندا قول سالاسىنداي سىڭسىپ ءوسىپ تۇرعان ءبىر قايىڭ، ءبىر قاراعاي، ءبىر شىرشانىڭ ىعىنا تاسالانا قالدى. سەن قايران قالاسىڭ. ءبىراق قايرىلمايسىڭ. الدەقانداي ءبىر اسىعىس شارۋاڭ قامشىلاپ، قۇيعىتىپ ىلگەرى تارتا بەرەسىڭ. كولەڭدەگەن كوگىلدىر تاۋ دا جۋىق ارادا قالىسپايدى. قاي زاماننان بەرى جۇرەك تۇبىندە ساعان ارنال ساقتاعان سىرىن وسى جولى قالاي دا ايتىپ قالعىسى كەلگەندەي. بەلىن جاڭا عانا سىركىرەپ وتكەن جاڭبىر سۋى شايعان اسفالتپەن اعىزىپ بارا جاتقان جولاۋشى كولىگىنىڭ ءبىر انا، ءبىر مىنا جاعىنا شىعىپ، كوپكە دەيىن كوز ۇشىندا بۇلىڭداپ وتىرادى. كەيدە، قىرسىق قىلعاندا، جولاۋشى الدىنداعى الاقانداي ايناعا كوگىلدىر بەينەسىن ءتۇسىرىپ، تۋ سىرتىڭدى، ءىشىڭدى قىج-قىج قايناتىپ كۇلىمدەپ تۇرىپ العاندا، قانشا اسىعىس بولساڭ دا، سەن ەندى قيىپ كەتە المايسىڭ. سىلاڭداعان سيقىرىنا اربالىپ، ءجىپسىز بايلاناسىڭ دا قالاسىڭ. ايدالادا كولىگىڭ قاڭتارىلىپ، كوزىڭە تۇسكەن نارسەنىڭ بارىنە: كوگىلدىر تاۋعا، ءمولدىر كولگە، سىڭسىعان جاسىل ورمانعا تاڭداناسىڭ. ءتۇس پەن ءوڭنىڭ اراسىندا اقىلىڭ شاتاسىپ تۇراسىڭ. ءتۇس دەيىن دەسەڭ مىناۋ تىرلىك بولمىستىڭ قولعا ۇستاتقانداي اقيقات ءبىر شىندىعى. وڭىڭدە ءوز كوزىڭمەن كورىپ تۇرسىڭ. ال اقي-تاقي ءوڭىم دەۋگە... وسىناۋ كوگىلدىر تاۋ، كۇلىمدەگەن كوكشىل اسپان، كىلەم تۇگىندەي ۇلپىلدەگەن كوكمايسا جەر... ەڭ اياعى وسىناۋ يەن دالا ءۇستىن جاز بويى جەلپىپ تۇراتىن قوڭىر سالقىن ەسكەك جەلىندە دە كىسى تانىنە تۇرپىدەي تيەتىن ءبىر قاتقىل ىزعار بولسايشى.

ءيا، ماڭدايىندا كوزى بار كىسى استە تاڭدانباي، تاماشالاپ قاراماي، سۇلەسوق وتە المايدى. مەن دە وسى ولكەگە كەلگەن سايىن انا جاقتاعى اق سورى بەتىنە شىعىپ جاتاتىن الاتاعاناق ارال ءوڭىرىن ءارقاشان ەسىمە الىپ، ادام مىنەزى سياقتى تابيعات مىنەزىنىڭ دە باۋىرىنان شىققاننىڭ بارىنە بىردەيلىگى جوق ەكەن-اۋ دەپ ويلايمىن. ادام سياقتى تابيعاتتا دا الالىق تولىپ جاتادى. تابيعاتتا ءبىر ءتولىن شەتقاقپايلاپ ارى يتەرسە، ءبىر ءتولىن باۋىرىنا تارتىپ، بارىن سونىڭ اۋزى-باسىنا تىققىشتاپ تاپ بولادى. مىنا قاراشى، قۇدىرەتى كۇشتى تابيعات وسى ولكەگە الا-بولە ىقىلاسى قۇلاپ، مەيىرلەنىپ تۇرىپ، ارال وڭىرىنە تيەسىلى سىباعانى دا قوس شەڭگەلىمەن كوسىپ الىپ، تۇگەلدەي بەرە سالعانداي. بارىن ۇيىپ-توگىپ بەرىپ، قاپ ءتۇبىن قاعىپ العان تابيعات سورلى ارالدىڭ كەزەگى كەلگەندە نە تاۋىپ بەرەرىن بىلمەي تاز تاقىر دالانى ىزعىرىق جەلى مەن بۇرقىراعان بۋداق-بۋداق شاڭداعىنىڭ استىندا تۇنشىقتىرىپ كەتە بەرگەن سياقتى.

ءيا، شىركىن، كوكشە قانداي سۇلۋ! ءبىراق سۇلۋلىقتى تاماشالاۋ بار دا، ءتۇسىنۋ بار عوي. سالعىرت كوڭىل، سامارقاۋ ويدى جانىنا سەرىك قىپ العان كىسى سەن تابىنعان سۇلۋلىققا ءتايىرى سەلت ەتەدى دەيسىڭ بە؟ توعىشارلىقتىڭ تۇيسىكسىز كەرەڭدىگىنە كوڭىلى مەن كوزىن تاس قىلىپ بايلاپ الىپ، كۇنىن دە ءتۇن، ءتۇنىن دە ءتۇن عىپ وسى جارىق دۇنيەدە ءوزىنىڭ بارىن الدە جوعىن بىلە الماي سۇلەسوق جۇرەتىن سامارقاۋ. ولارعا ءسوز شىعىن قىلۋدىڭ قاجەتى دە جوق. تەك وسىناۋ كۇندەرى ۇلان-عايىر وتانىمىزدىڭ ويى مەن قىرىندا قارا تەرى بۇرشاقتاپ، كۇن-تۇن قاتىپ جاتقان وسى زاماننىڭ كوزى قىراعى، كوكىرەگى وياۋ ازاماتتارىنا سوڭىرا قاۋىرت ىستەن قولىڭ بوساعاندا كوكشەنىڭ كۇمىس كولى مەن كوگىلدىر تاۋلارىنا نازار تىكتەپ، قايتا ءبىر قاراشى دەمەكپىن. سول ولكەنىڭ تىلمەن ايتىپ جەتكىزە المايتىن سۇلۋلىقتىڭ دا جايشىلىقتا جەر بەتىنە جارىسا شىعىپ، سارى تاپ قار استىنان قىلقان كوبەلەك ۇشىرتىپ جىبەرەتىن ءبىر قۇدىرەت كۇشى بار دەمەكپىن. راس، كىسى كوڭىلى قارلى قىستان قالجىراعاندا كەيدە كوكتەم ايىنىڭ العاشقى جىلت ەتكەن شۋاعىمەن جەر بەتىنە جارىسا شىعىپ، سارى تان قار استىنان قىلتيىپ كورىنەتىن ناپ-نازىك بالاپان كوككە دە تولقيدى. ءبىراق سەن كوزىڭ شالعان الدەقانداي گۇلگە، كوبەلەككە جەلوكپە جاسشا تاڭىرقاي بەرۋدەن تىيىلىن، ارقانىڭ اتاقتى انشىلەرى، اقىندارى، سال-سەرىلەرى اڭىزعا، ەرتەگىگە اينالدىرىپ جىبەرگەن كوكشەتاۋدىڭ عاجايىپ كورىنىستەرىنە سول ءبىرجان، سول اقان، سول ىبىرايدىڭ كوزىمەن تەبىرەنە ءبىر قاراشى. سوندا سەن كوكشەتاۋدىڭ قالايشا جەر شوقتىعى اتانعانىنا تۇسىنەسىڭ. بۇل جاقتىڭ تاۋلارىن كەشەگى شوقپارىن سۇيرەتكەن زاماندا حان جيىنى تاراعان سول اناۋ قاراتاۋ، الاتاۋ سياقتى اتاماي، قۇددى اققۋ بالاپانى — كوگىلدىرشە كوز جاۋىن الىپ، كوك مۇنار اراسىندا كوكشىل تارتىپ تۇراتىن وسى ءبىر حاس سۇلۋلارعا عانا ءتان ەركە سىمباتتى كوكشەتاۋعا بۇنان باسقا اتتىڭ ءدال كەلمەسىنە كوزىڭدى جەتكىزەدى. ال كۇن اشىقتا دا، جابىقتا دا كوكشىل مۇنارعا ورانعان ساۋلە تاۋلاردىڭ باۋرايىندا قاراعاي، قايىڭ اراسىندا مولدىرەپ قانا جاتاتىن تۇڭعيىق كولدەر، شىنىندا دا، كۇمىستەن قۇيا سالعانداي. بۇنان باسقا تەڭەۋدىڭ قاراعاي اراسىندا جانارى جاۋدىرەگەن كول كەلبەتىن ءدال بەرۋى مۇمكىن ەمەس. ءتۇبىن اڭعارتپاي تۇڭعيىقتانىپ جاتاتىن شالقار كولدەر شىنىندا دا «قىرىق مىڭ جىلقى سۋ ىشسە دە لايلانباسىنا » شەك-كۇمانسىز سەنەسىز.

وسىدان كەيىن جاز باسىندا نوسەرلەپ توگىپ وتكەن جاڭبىردان سوڭ وسى ولكەنىڭ تاس توبەڭدە شايداي اشىلىپ، جارقىراپ تۇراتىن كوكشىل اسپانىنا، شۇعىلا نۇرىن جەر بەتىنە ەمىرەنە توككەن كۇنىنە، جۇپار جەلىنە، ءتۇۋ سوناۋ الىس كوكجيەكتە ءبىر ورىندا تاپجىلماي تۇراتىن الدەقانداي ۇلپىلدەك اپپاق بۇلتقا دا ءسىز ءارقاشان وتتى شابىت تۇتانار الدىنداعى ارۋاقتى اقىندارشا تەبىرەنىپ، تولعانىپ قارايسىز. كوكىرەگى قارا تاس بوپ قالعان بىرەۋ بولماسا حاس سۇلۋ اقىندىق ونەردەن قۇرالاقان كىسىنى دە اقىن جانداندىرىپ جىبەرەتىنى انىق. مەنىڭ دە وسى ولكەگە تا لاي كەلىپ جۇرگەندە تەبىرەنبەي قايتقان كەزىم بولعان ەمەس. قايتا ورالىپ كەلگەسىن دە كوپ كۇندەر بويىنا الگى قيالدان عانا تۋعانداي كوگىلدىر تاۋلى، كۇمىس كولدى سيقىرلى سۇلۋ ولكە ءبىر كەزدەگى سالدار، سەرىلەر ولكەسى كوز الدىمنان كەتپەي كوكىرەك تۇبىندە شەرىتكەن ءبىر ارمانىڭداي بوپ مۇنارتادى دا تۇرادى. سوسىن ءجيى بارام.

بىلتىر بارعانىمدا وسى ولكە كوك ەگىنگە قاقالىپ تۇر ەدى. جىلداعى داعدى بويىنشا بيىل دا باسقا داقىل-داندەردەن ەرتە پىسەتىن ارپا مەن سۇلىعا وراق تۇسە باستاپتى دا، ال ارقانىڭ اتاقتى اق بيدايىنىڭ باداناداي بوپ قاۋىزىن كەرىپ تۇراتىن ءدانى ەندى-ەندى تولىعا، مىسىق قۇيرىقتانا باستاعان كەزى-دى. مەزگىلىنىڭ ەرتەلىگىنە قاراماستان ماساعى الدەن اۋىر تارتىپ، الاقانىنا سالعاندا اناۋ-مىناۋ ەمەس، ۋىسىڭدى كەرىپ كەتەتىن قوماقتى ەكەن. باس الىپ قالعان بيداي دەنى ءازىر قاۋىز ىشىندە قوڭ جيىپ، بوككەن كوجەدەي بۇرتيا باستاپتى. ءبىز جالعىز اياق جولمەن تىرەلىپ تۇرعان كوك ەگىندى قاق جارىپ كەلە جاتىپ، تۇسىمىزداعى اينەكتەن وڭ مەن سولىمىزعا كوز سالامىز. بويىندا ىلعال تابى بار دالا جولى شاڭدامايدى. جەل جوق. جەڭىل ماشينا استىندا زىرقىراپ اينالعان رازەڭكە دوڭگەلەكتەر عانا ىشتە ءۇنسىز وتىرعان كىسىلەردىڭ قۇلاعىنا بال اراسىنىڭ ىزىلىن ازەر-ازەر اكەلەدى. ارقا جاقتىڭ جاز بەن كۇز ايلارىنىڭ ەكى ارالىعىندا عانا وسەتىن داعدىلى سامال جەلىنە ءسال قيمىل كىرسە دە، جاڭاعى دالا جولىنىڭ ەكى بەتىندەگى ءيىن تىرەسكەن ۇشى-قيىرى جوق ەگىن سۋىلداپ شايقالىپ، تەڭىز بەتىن شالعان يرەك تولقىنداي ءدان العان باسى سۋىلداپ قويا بەرەدى. ول بىلتىر ەدى. ال، بيىل كەلگەنىمدە كوگىلدىر تاۋلار ولكەسىنىڭ قاي جەرىندە دە ەگىن وراعى باستالىپ كەتىپتى. تەك، اتتەڭ، كۇز باسىندا ون كۇن قاتارىنان قۇيىپ، جاڭبىر جاۋىپتى. ۇشى-قيىرى جوق ەگىنگە جاڭا وراق سالا بەرگەندە كوكتەن شۇمەكتەپ قۇيعان جاڭبىر جۇرتتىڭ قولىن ءجىپسىز بايلاپ تاستاپتى. كوزدى اشىپ-جۇمعانشا ميى شىعىپ ەزىلىپ كەتكەن دالادا قىرۋار كومبايندار بەلدەۋدە قاڭتارۋلى اتتاي قاڭقايىپ-قاڭقايىپ تۇرىپ قاپتى. ون كۇن، ون ءتۇن ۇستىنەن ساتىرلاتىپ جاڭبىر ۇرىپ بەرگەندە سونىڭ الدىندا عانا جال-جال عىپ جىعىپ تاستاعان استىقتار جەرگە جاستالىپ قاپتى. جىلى جاۋىن تەزدەتكەن كۇزگى كوك جەر باۋىرىنان جەدەلدەپ كوتەرىلە باستاپتى. ەندى بىرەر كۇندە قۇلاتىپ تاستاعان الگى ەگىن استىنان قاۋلاپ وسكەن كوك شوپتەر شانىشقىشا تۇيرەپ تەسىپ شىعىپ، سول بەتىمەن كەتە بارعاندا، ءتىپتى تىستەسىپ الدىرماۋعا قاراعان ەكەن. قۇداي وڭداعاندا قياڭقى تابيعاتتىڭ قىرسىعى تاراپ، كۇن اشىلىپتى. ءجىپسىز بايلانىپ وتىرعان جۇرت جاپىرىلا سىرتقا شىعادى. جەردىڭ دەگدىگەنىنە، سۋ ەگىننىڭ كەپكەنىنە قاراماستان استىقتى وڭىرگە مىڭ-مىڭ كومباين، تراكتور، ماشينانى قاپتاتىپ جىبەرەدى. سونان بەرى جانتالاسقان جۇرت. سونان بەرى بۇل ولكەدە ءبىر دە ءبىر جان بەل شەشىپ، دامىل الماستان استىق ءۇشىن تاعى ءبىر ۇلى شايقاسقا بىلەك سىبانىپ كىرىسىپ كەتىپتى.

ءيا، مىناۋ شايقاس! ناعىز ۇلى شايقاس! بۇندا دا ءدال ءبىر ۇلى ماقساتقا باس تىگىپ، ب ا ق سىناعان جورىق جورتۋىل ۇستىندەگى سۇرگىندەي حالىقتىڭ ارقا تىرەر ازاماتتارى — ىعاي مەن سىعاي ۇل-قىزدار ەكشەلىپ شىعىپتى. سامولەتتەن تۇسكەن بويدا مەن دە استىقتى ولكەنىڭ وسىناۋ ءبىر جان الىپ، جان بەرگەندەي قاربالاس قيمىل ۇستىندە كۇيىپ-پىسىپ جاتقان شاققا كەز كەپپىن. ولاردىڭ وسى ءقازىر ولىپ-تىرىلەردەي بون قۇيقىلجىپ جۇرگەن كوڭىل-كۇيى مەنى دە اراسىنا تۇسكەن بويدا اعىسىنا تارتىپ ءۇيىردى دە اكەتتى. وسىدان بىلاي قاراي قايدا بارسام دا، كىممەن تىلدەسسەم دە، قايناعان ەڭبەك مايدانىندا قۇيقىلجىپ جۇرگەن قىرۋار جانداردىڭ باسىنداعى ءبىر وي — استىق، اۋزىنداعى ءبىر ءسوز — استىق. ارمانى — استىق. ءۇمىتى — استىق. كۇدىگى دە، قۋانىشى دا — استىق... استىق... استىق!..

ارا-اراسىندا قىرمان باسىنان شىققان كىسىلەرگە كەزدەسىپ قالاسىڭ. بۇل كۇندەرى بەتىنە ۇستارا ءجۇزى تيمەي، سامايىن ساقال باسىپ كەتكەن كىسىلەر سوزگە ساراڭ. اقتاعان استىقتىڭ شاڭى، قاۋىزى باسىنداعى ءۇرپى-تۇرپى شاشىمەن بەتىندەگى بار تۇگىن قاۋىپ قالعان. كىرپىگىنە دەيىن اڭ شاڭىلتاقتانىپ، ۇيقى قىسقان كوزدىڭ جانارى ارىدەن سىعىرايادى. قىرمان باسىنا اكەلىپ قويعان مۇزداي سۋدى مەيىر قاندىرا ءبىر جۇتىپ اپ، ارعى جاعىنداعى استىق اقتاپ، شاڭداتىپ جاتقان سارت-سۇرتقا قايتا كىرىپ كەتەدى. وسى كۇندەرى قالادان كەلگەن كىسىدەن ولار سۇرايتىن ءبىر نارسە: اۋا رايى. وندا دا وسى ايدىڭ جيىرماسىنا دەيىن جاۋىنسىز اشىق بولادى دەگەن. سول راس پا؟

سەن ونىڭ راس-وتىرىگىن بىلمەيسىڭ. ءبىراق وزىڭنەن جاقسىلىق كۇتىپ، جاۋدىرەپ قاراعان وسى ءبىر ەڭبەكقور جانداردىڭ كوڭىلىن جۇباتقىڭ كەلەدى دە، «راس» دەپ باس يزەي قوياسىڭ. ىلگەرى كۇننىڭ اۋا رايىن الدىن الا بولجايتىن كىسىلەر جيىرماسىندا جاڭبىر جاۋادى دەپ جۇرتتىڭ جۇرەگىن ماي ىشكەندەي كىلكىلدەتىپ قويدى. كۇن ءازىر اشىق بولعانمەن بۇل جاقتىڭ اۋا رايىندا ءمالىم جوق. قازاق دالاسىنىڭ ءزارلى، سۋىق بەتىندە، سوناۋ ءسىبىر جەرى شەتكى وتىرعان شوپان ءۇيىنىڭ ىرگەسىنەن ءوتىپ، مالى، جانى ارالاس-قۇرالاس جاتقان بۇل ولكەنىڭ كۇزگى ايلارى ءتىپتى قيقار. جاز ءوتىپ، كۇز كىردى دەگەنشە قىس ىزعارى ۇسكىرىك دەمىنەن انىق سەزىلە باستايدى. كەي جىلدارى بۇل ولكەنىڭ ديقان باباسى جاز بويى جاتپاي-تۇرماي ءجۇرىپ، قارا جەرگە قولدان ەگىپ شىعارعان استىقتى ورىپ الۋعا دا مۇرشا بەرمەي، قىس ءتۇسىپ كەتەتىنىن ايت. تەگى، ءسىرا، سۇلۋ اتاۋلىنىڭ مىنەزىن دە (ول مەيلى ادام، مەيلى تابيعات بولسا دا) كەلىمگە كەلە بەرمەيتىن تاكاپپار قىڭىرلىق بولماي قويمايتىنى عوي، انا قاراشى، كوگىلدىر تاۋلار كۇلىمدەگەن كەربەز ولكەنىڭ كوك اسپانى جاڭا عانا قىلاۋ تۇسپەي جارقىراپ ءتۇر ەدى-اۋ. بۇگىندىككە ءبىرتۇرلى ەرەكشە ىقىلاسپەن مەيىرلەنە نۇر توككەن كۇن دە جەر دۇنيەسى ءسىبىر جاقتا سيرەك ۇشىراساتىن سارى شۋاققا كەنەلتىپ تۇرعان-دى. قىرمان باسىنا بارا جاتىپ ەندى ءقازىر قاراسام... توبەدەن اۋىپ بارا جاتقان كۇنگە تومەنگى جاعىنان تەرلىكتەي سۇر بۇلت شۋداسىن سوزىپ بارىپ قاپتى. كوڭىلگە بولماسا: اپ-ساتتە ارقا بەتتەن شىعىپ الا قويعان قاتقىل جەل دە كىسى دەنەسىنە ىزعارلى تيەدى. كوڭىلىمدەگى كۇدىگىمدى باسقا جۇرتتان انىقتاعىم كەپ، مەن جالما-جان استىق قىزىلداپ جاتقان قىرمانشىلارعا قاراپ ەدىم. ولاردىڭ دانەڭەمەن ءىسى جوق. ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن دەمالماستان سارتىلداپ جاتقان مولوتيلكا مەن تاۋ بوپ ۇيىلگەن استىقتىڭ ەكى اراسىندا كۇيىپ-جانىپ ءجۇر. ءۇستى-باستارى شاڭ. كۇنگە كۇيىپ تۇتىگىپ كەتكەن بەتى دە شاڭ-شاڭ. اسىرەسە، قاسى-كىرپىگىنەن باستاپ، بەتىندەگى بار تۇگىنە اقتاعان استىقتىڭ قاۋىز-قابىعى تۇرىپ قاپتى. تەك مەنىڭ كوڭىلىمە تىكەندەي قادالىپ تۇرعان الگى ۇرەيدى بولىمشە مەڭگەرۋشىسىنەن بايقاعانداي بولدىم. ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي ەڭگەزەردەي جىگىت قاراۋىنداعىلاردىڭ ءبىر دە ءبىرىنىڭ ىسىنە ىرزا بولماي ىسقىرىنىپ ءجۇر. ءبىر كەزدە ول استىق تيەگەن ماشينالاردىڭ بۇل ارادان بىردەن جونەلىپ كەتپەي، قىرمان باسىندا الدەنەگە ىركىلىپ تۇرعانىنا ىزا بولدى. ايقارا اشىپ تاستاعان كابينا ەسىگىنەن سىرتقا اياعىن سالبىراتىپ جىبەرىپ، ءبىر-بىر تەمەكىسىن بىقسىتىپ، قاننەن-قاپەرسىز وتىرعان شوفەرلارعا قانى قايناپ جۇگىرىپ باردى دا، بوقتاپ-بوقتاپ ىلگەرى جونەلتىپ جىبەردى. تىرناداي تىزىلگەن ماشينالار ىڭىرانىپ تارتىپ ۇزاي بەردى. الدىڭعى ماشينا جوعارعى بۇتاقتارىندا قارا قارعالار قونجيىپ وتىرىپ العان ءبىر شوق سەلدىر ورماننىڭ ار جاق باسىن اينالا بەرگەندە، بولىمشە باستىعى تاعى ايقايعا باستى. بۇل جولى كەيىنگى جاقتا كەزەك كۇتىپ ءتىزىلىپ تۇرعان بوس ماشينالارعا قولىن سىلتەپ، بۇيىرىپ:

— تۇرماندار! تەز، تەز تيەپ الىڭدار! انا، قارعالاردى قاراشى... وسى شىركىندەردىڭ ءاينالىپ-ۇيرىلىپ ۇشىسى ۇنامايدى، — دەدى.

ءبىز بۇعان تۇسىنبەدىك. شەتكەرىرەك بارىپ سەلتيىپ-سەلتيىپ تۇرعان ءبىر توپ كىسى بىر-بىرىمىزگە تاڭدانا قارادىق تا، تۇككە تۇسىنبەگەن سوڭ ەرتەدەن بەرى استىڭ قىزىلداپ جاتقان قىرمان ۇستىندە قاناتتارى ساتىرلاپ، توپ تانىپ تۇيدەك-تۇيدەگىمەن ۇشىپ جۇرگەن قارعالارعا كوز سالدىق. سىرتىمىزعا ءسوز شىعارماساق تا ءبارىمىز دە ىشىمىزدەن: «قارق-قارق ەتكەن بەيمازا سورلىلار-اي! سونشا نەگە ابىگەر بولادى ەكەن؟» دەپ ويلادىق. انا قاراشى: وزدەرىنىڭ انشەيىندەگى اۋىزدارى تىنىم تاپپايتىن بەيمازا بەرەكەسىزدىگى. قىرمان ماڭىندا ات اينالىم جەرگە دەيىن اعىل-تەگىل بوپ جاتقان استىقتى كورمەي، مىنا بەرەكەسىز سورلىلار ءبىرىنىڭ اۋزىندا كەتكەن جالعىز ءتۇيىر دانگە ءبارى تالاسىپ، باقىرىپ-شاقىرىپ، قىلقىندىرعانداي قارقىلداپ، ساتىر-سۇتىر قانات قاعىپ، جەر باۋىرلاپ ۇشىپ بارادى.

— بۇلاردىڭ توبەلەسپەيتىن كۇنى بار ما؟ — دەدى بىرەۋ. بايقايمىن، بولىمشە باستىعىنىڭ ارعى جاعىندا ىركىپ قالعان ءبىر ءسوزىن تۇرتكىلەپ سىرتقا شىعارعىسى كەپ تۇر. ال، ءبىراق... بولىمشە باستىعى باسقا ءبىر جايدى ويلاپ تۇرعان سياقتى. سۋىق سۇر بۇلت اينالا باستاعان اسپانعا قاراپ تۇردى دا، قارعالار ۇشقان جاققا كوز تاستادى. قاباعىندا قىنجىلعان اجار بار.

— ءوزىم تۇيگەن تاجىريبەم بويىنشا، وسى شىركىندەر توپتانىپ تومەن ۇشسا، ءۇش كۇننەن قالماي جاڭبىر جاۋادى. كورە قال، ءۇش كۇننەن كەيىن جاڭبىر جاۋادى، — دەدى ول. مەن وعان بىلدىرمەي اۋزىمدى باسىپ كۇلىپ الدىم. كىسى جانى قىسىلسا — ىرىمشىل بولادى-اۋ، تەگى. ءتۇرى، تۇلعاسى قارا جەرگە قولدان ەگىپ استىق شىعارعان ديقان بابادان گورى تۇيە بالۋانعا كەلەتىن مىنا ەڭگەزەردەي نار جىگىت، قۇداي بىلەدى، بىلايعى كەزدە ىرىم-جىرىممەن ءىسى جوق. جۇمىس كەزىندە قاراۋىنداعى كىسىلەرگە قاتال، كەيدە ءتىپتى ءتىلى ءتيىپ كەتەتىن وكتەمدىگىنە قاراماستان، وسى جۇرت ونى ادىلدىگى مەن ادالدىعى ءۇشىن جاقسى كورەدى. ونىمەن از عانا كۇن بىرگە بولدىم. وسى ۋاقىتتا ءبىر بايقاعانىم: مىنا جىگىتتىڭ كوزگە ءتۇسىپ، اۋىزعا ىلىگىپ قالۋ ءۇشىن جۇرت الدىندا جانىن جالداپ جاتپايتىن سابىرلىلىعى. ەگەر سەن وسى جىگىتتەن ءوزى جونىندە، ءوزى باسقاراتىن بولىمشەسى جونىندە بىلگىڭ كەپ، بولماشى بىردەڭەنى سۇراي قالساڭ بولعانى، ول باسىن باۋىرىنا الىپ ءبىر ۋىس بوپ جيىرىلا قالادى. سول كەزدە نازارىڭ باسقا جاققا اۋعانىن بايقاسا، جىپ بەرىپ تايىپ كەتەدى. ءبىز نە سۇراساق تا ول سۇيەگىنە بىتكەن سىپايىلىق پا، الدە ىنجىق، جۋاستىق پا، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر ءبىر ءىسىنىڭ شىرايىن شىعارماي كەمىتىپ ايتادى.

بۇل كۇندەرى بىزبەن بىرگە بولعان سوۆحوز ديرەكتورى ءۇنسىز تىڭداپ ءجۇردى-جۇردى دە، ءبىر كۇنى شىدامادى بىلەم. بىردەڭەنى تاعى دا ىقىلاسسىز مىڭگىرلەپ كەلە جاتقان بولىمشە باستىعىنىڭ ءسوزىن كيىپ كەتىپ، قولىنداعى ماشينكاعا باسىلعان ءبىر بەت اقپاردى ونىڭ الدىنا جايا ساپ:

— يا سەن قاتەلەسىپ وتىرسىڭ. يا مىنا ءوز قولىڭنان جاسالعان اقپارىڭ قاتە! — دەدى.

— كەشىرىڭىز...

— سو دا ءسوز بە ەكەن. جەر تۇبىنەن كەلگەن كىسىگە شىنىڭدى ايتساڭ قايتەدى؟ بۇل دا ويناپ جۇرمەگەن شىعار.

بولىمشە باستىعىنىڭ ءسوزى وسىدان كەيىن تۇزەلدى. ۇنەمى ارعى جاعىندا قىرىسى تارقامايتىن ءبىر اشۋ بويىن بۋىپ، وز-وزىنەن بۇلان-تالان بوپ جۇرەتىن جىگىت جاڭاعى سوزدەن كەيىن كورەر كوزگە كۇرت وزگەردى. تۇيىلگەن قاباعى دا جازىلىپ، مەنىڭ الدىمدا وسىعان دەيىنگى ءوزىنىڭ قىلىعىنان قىسىلعان كىسىشە كوزىن تەمەن سالىپ، كۇلىمسىرەپ وتىر. ءۇنى دە ۇياڭ. كوزىنە ءتۇسىرىپ كيگەن كونەتوز كەپكا استىنان اڭداۋسىزدا ءبىر قاراپ قويىپ، وزدەرى ءۇشىن وسى كوزدىڭ ەڭ قيىن، ەڭ اۋىر كوز ەكەنىن ايتتى.

— ارينە، ءبىز دە اياققا ورالعى بوپ جاتقان شىعارمىز؟..

— جو-جوق، و نە دەگەنىڭىز. سىزدەردىڭ قۇيتتاي دا سالماقتارىڭىز جوق...ونى ايتقاندا... مەن تەك... تەك..بايقاپ جۇرگەن شىعارسىز، قۇرعاق كۇن از. قاس قىلعاندا جيىرماسىندا تاعى دا جاڭبىر جاۋادى دەپ تۇر. سول راس بولا ما، قايتەدى؟.. — دەپ بولىمشە باستىعى قارعالار جاققا كوز تاستاپ قويىپ: — جاڭبىر مەن جاڭبىر اراسىنداعى وسىناۋ ازعانتاي اشىقتاردا جان اياماي قيمىلداپ، اعىل-تەگىل استىقتى جيناپ الساڭ دەپ جانتالاسىپ جاتىرمىز. الداعى كۇننىڭ اۋا رايى الدە قايتەدى؟.. ەگىن دالاسىنداعى استىق كوپ بولعانمەن قاشان ونى ورىپ، باستىرىپ، تاسىپ، قويماعا ءۇيىپ العانشا سەنىم شامالى. سوندىقتان دا، ءوز باسىم، وسى باستان ارىق ايتىپ، سوڭىرا سەمىز شىققاندى دۇرىس كورەم، — دەدى.

ءبىز ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتىك. باسىندا مىنا دۇڭك-دۇڭك ەتكەن تومىرىق، دوكىر جىگىتتى ءىشىم قالاماسا دا، ءتۇس اۋا بەرە قوشتاسقاندا ونىڭ ۋىسىما سىيماي، شەڭگەلىمدى كەرىپ تۇرعان كۇرەكتەي قولىن مەن قاتتى-قاتتى قىستىم. اۋدان ورتالىعىنا ماڭداي تۇزەپ كەلە جاتىپ، جول بويى جاڭاعى جىگىت جايىندا ويلادىم. «ات كىسىنەسكەنشە، ادام تىلدەسكەنشە» دەدىم ىشىمنەن. شىنىندا دا، وراق ۇستىندەگى قاربالاستا اتتىڭ جالى، اتاننىڭ قومىندا اسىعىس-ۇسىگىس ءجۇرىپ، الىم-بەرىم تىلدەسكەننىڭ وزىندە، باس كەزدە دوكىرلەۋ كورىنگەن جاڭاعى جىگىتتىڭ بويىندا كىسى سۇيسىنەرلىك قانشا قاجىر-قايرات، كۇش-جىگەر بار. تىرلىك قامى ءۇشىن تالپىنعاندا قولىنا ىلىككەننىڭ ءبارىن بىردەي تويىمسىز ولەرمەندەنىپ، قوينى-قونىشىنا تىعىپ جۇرگەن كورقاپ توعىشار ەمەس. مىنا جىگىتتىڭ باسىندا، شىنداساق، سەنىڭ دە، مەنىڭ دە تۇتاس قامىمىز جاتىر-اۋ. ەرتەڭگى كۇنى ەلىمىزدىڭ كەلەشەگىن قاپىسىز ويلاپ، كوسەگەسىن كوركەيتەر تىرلىكتىڭ تاعدىرىن ۇستايتىن كىسىلەر، مىنە وسىلار. قايتسىن، جاسىرعان جوق، بارىن - بار، جوعىن - جوق دەدى. ءبىر كورگەن بوگدە كىسىگە بۇدان ارتىق نە دەسىن؟ قيىندىعى مەن كۇدىگىن دە اشىق ايتتى. «بالىقشى — كۇندە ارماندا، ەگىنشى — جىلدا ارماندا» دەگەن. تەڭىز تىرلىگىن ازداپ بىلەم. قىسى-جازى كوك تەڭىزگە تور جايىپ، تولارساقتان سۋ كەشكەن بالىقشىلار كۇن سايىن تاڭەرتەڭ دارا قايىققا مىنگەندە «بۇگىن بالىق تالابى قالاي بولار ەكەن؟» دەپ ويلايدى. وسى ساۋال جاعادا وت باسىندا وشاق بۇتىن ۇستاپ قالعان قاتىن-بالا كوكىرەگىن دە بوساتپايدى. ءسويتىپ بالىقشى باعىن كۇندە سىناسا، ال ديقان بابا جىل بويىنا سارىلىپ، ۇزدىگىپ جەتەتىن ءبىر ارمانى — وسىناۋ كوگىلدىر تاۋلار ەلىنىڭ ويى مەن قىرىن كەرنەپ تۇرعان ۇشى-قيىرى جوق استىق.

قارا جەرگە قولدان ەگىپ استىق شىعارعان ەلدىڭ كىسىلەرى قۇددى جاس بالا باققان انا سياقتى ەكى قولى ىستەن كەتپەيدى. كۇز باسىنان استىعىن ورىپ، سىڭار ءدانىن شاشاۋ شىعارماي جيناپ العانشا ارمان مەن ءۇمىت ەكى جاقتاپ ومىراۋعا العاندا، قاي ديقان تۇندە تىنىش ۇيىقتايتىن ەدى؟! تۇڭعىش رەت ءدان شاشۋعا شىققان كۇننەن باستاپ، قاشان قولىنان ءال كەتىپ، شوككەن نارداي وت باسىندا شوڭقايىپ وتىرىپ قالعانشا ديقان بابانىڭ قولى — ىستە، كوكىرەگى — ارماندا، قيالى — كوكتە، ءۇمىتى — جەردە، جىل سايىن كوكتەم جىلت ەتىپ شىعىپ، الا قانات قار جەر ساۋىرىن جالاڭاشتاي باستاعان كەزدەن جەر شۇقىعان جاندار بيىل تاعى ءداندى دەر كەزىندە شاشساق دەيدى. سونان سوڭ تىڭايتقىشتى دەر كەزىندە بەرسەك دەيدى. ەندى ءبىر كەزدە كوك ەگىن جەردەن تىشقان قۇلاقتانىپ قىلتيىپ كورىنە باستاعاننان ەكى كوزىن كوك جۇزىنەن ايىرماي، بىردە ءۇمىت، بىردە ۇرەيمەن ەمىنە قاراپ كۇن اشىق بولسا دەپ تىلەيدى. جاز بويى ارام شوپپەن جاعالاسىپ جۇرگەندە سيراعى سەرەيىپ كىسى بويىنا تەتەلەسىپ قالعان ەگىندى ەندى ولار دەر كەزىندە امان-ەسەن ورىپ الساق دەپ تاعى ارمان ەتەدى.

ءيا، ديقاندا ارمان كوپ. قارا جەرگە ەگىن ەككەن حالىقتىڭ ەڭ ۇلكەن ارمانى جاز ورتاسىندا جاۋعان جاڭبىر. قاشاندا ءار جىلعى استىقتىڭ تاعدىرىن يۋن ايىندا اراسىن ۇزاتپاي، قاتار جاۋعان ەكى جاڭبىر شەشكەن. تاپ قۇلاعىم تۇبىنەن «عاعاق!» دەگەندەي بولدى. جالت قاراسام، ءبىر توپ قارا قارعا قاناتى ساتىرلاپ جەر باۋىرلاپ ۇشىپ بارادى ەكەن. اق سيراق ساباندار تۇتكەن جۇندەي دودا-دوداسى شىعىپ شاشىلىپ قالعان اۋدەم جەردەگى استىعى ورىلعان اڭىز ۇستىنەن ۋ-شۋ بوپ ۇشىپ ءوتتى. مىنا ءباتشاعارلار شىنىندا دا ءبىر پالەنى باستاپ جۇرگەن جوق پا ەكەن؟!

اۋدان باسشىسى ماۋلەت كاريموۆپەن بىلتىر كەلگەندە تانىسقان ەدىم. ەگىن وراعى باستالار الدىنداعى تولاسقا تاپ كەلگەسىن بە، بىلتىر بۇل كىسى ەكەۋمىز بىرنەشە كۇن تاقىم جازباي بىرگە بولىپ ەدىك. بيىل باس يزەپ قانا امانداسۋعا مۇرشاسى كەلدى. كۇن شىعار-شىقپاستا ەرتەلەتە كەلگەننىڭ وزىندە حاتشى كابينەتى كىسىگە لىق تولى ەكەن. ءبارى اسىعىس باس سۇعىپ قايتا شىعۋعا عانا كىرگەن سياقتى. اس-سۋى، ۇيقىسى شالا كىسىلەر حاتشى ستولىنا جان-جاعىنان ەنتەلەي ءتونىپ تۇر. قانشا اسىعىس بولسا دا حاتشى ءسوزىن بولە الماي، شاراسى قۇرىپ، ساعاتقا قاراي بەرەدى. شىدامسىز بىرەۋى: «ەندى قايتتىك؟ قىرماندا استىق ءۇيىلىپ قالدى. ماشينا... ماشينا جەتپەي جاتىر»، — دەپ كۇڭكىلدەدى.

مەن باس سۇقتىم دا، قايتا شىقتىم. حاتشى سونىڭ اراسىندا الدەكىمگە تەلەفون سوعىپ: «كومباين دەيسىڭ بە؟.. اللو، اللو، كومباينداردى ءبىر ساعات تا كىدىرتۋگە بولمايدى. جيىرماسىنا دەيىن استىق باستىرعاننان باسقا ەشتەڭەگە الاڭ بولماڭدار»، — دەپ جاتتى. بيىلعى استىقتىڭ قيىندىققا تۇسەتىنىن باسشى الدىنان دا ءىشىم سەزىپ شىقتى. قانشا جۇرگەنىمىزدى كىم ءبىلسىن، ءبىر كەزدە ەڭسەمدى تىكتەپ، سىرتقا كوز سالسام استىقتى ءبىر القاپقا كەۋدەلەپ كىرىپ قالىپپىز. ءبىزدىڭ الدىمىزدا استىعىن الدەقاشان ورىپ العان اڭىزدى قارا قىرتىسىن اۋدارىپ، قايتادان جىرتىپ تاستاپتى. قاپ-قارا توپىراقتان بوزاق بۋ ۇشادى. ءبىز ىلگەرى تارتا بەردىك. ۆولودار اۋدانى الىس ەمەس سياقتى. وڭ جاعىمىزدان مۇنارتىپ ءبىر ادەمى تاۋ كورىندى. تاۋ مەن ءبىزدىڭ ارامىزداعى ىلديدا تۇمان با، الدە ىلعال العان شوپتەن كوتەرىلگەن بۋ ما، ايتەۋىر ۇيىعان قاتىقتاي اپپاق بىردەڭە ىركىلدەپ تۇر. جول قاپتالىندا، زىرلاپ اققان ماشينادان نە قالىپ قويماي، نە وزىپ كەتپەي ءبىر تورعاي ۇشىپ-قونىپ شىر-شىر ەتەدى.

كەنەت كوڭىلىڭ سەرگىپ، قاراعاننان قاراپ كەلە جاتىپ جۇرەگىڭ ءجيى-جيى سوعىپ، قۋانىش كۇتكەندەي بولاسىڭ. اينالا توڭىرەگىڭە دە سەن ەندى سەرگەك كوز تاستاپ، مىنا جارقىراعان نۇرلى كۇن، اشىق اسپان، كوگىلدىر تاۋعا ۇزاق-ۇزاق كوز تىگەسىڭ.

كەشە دە سامولەتتەن تۇسە سالا كوكشەتاۋ اەروپورتىنان ماشيناعا وتىرىپ، تۇپ-تۋرا وسىلاي قاراي كەلە جاتقاندا قاشان ارعى جاعىنداعى كورشى وبلىسپەن شەكتەسىپ جاتقان شالعاي شەتتەگى وسى اۋدانعا جەتكەنشە نەبىر جەر شۇرايىن كوردىم. بەتىن سۋ شايىپ، جىلتىراپ جاتاتىن تاسپاداي تارتىلعان ءتۇپ-تۇزۋ اسفالت قانداي. ماشينا ءتوسىن جازاتايىم ءبىر كەدىر-بۇدىر قاقپاي، مولتىلدەپ اعادى دا وتىرادى. وسىدان قاشان رۋزايەۆ اۋدانىنا جەتكەنشە مەرزىمى جەتىپ سارعايىپ پىسكەن كىسى بويى ەگىندى قۇلاتىپ تاستاپ، ءقازىر بۇكىل حالىق جابىلىپ، شەتىنەن باستىرىپ، شەتىنەن تاسىپ، قىرمان باسى قىپ-قىزىل بيداي تاۋلارىنا اينالىپ، جۇرت جان اياماي جۇلقىنىپ ەڭبەك ىستەپ جاتقان وسىناۋ ۇشى-قيىرسىز استىق دالاسى ءسات سايىن وزگەرىپ، ءسىز كۇتپەگەن سۇلۋ كورىنىس كوز جانارىڭدى تارتىپ الادى. ءبىر تاڭ قالعانىم: وسى ولكەنىڭ ەڭ ءبىر تاڭعاجايىپ سۇلۋ تاۋلارى مەن كولدەرى اسفالت جولدىڭ ۇنەمى سول جاعىنان ۇشىراسادى دا وتىرادى. قازاق جەرگە اتتى قىزىق قويادى. كەيدە قۇلقىننان شىعىپ وتىراتىن تاپقىرلىعىنا تاڭداناسىڭ. كەيدە كۇلەسىڭ: ءداۋ دە بولسا مىنا جەرگە اتتى ءازىل-قالجىڭى ۇزىلمەيتىن كۇلدىرگى ءبىر قازاق قويدى-اۋ دەپ ويلايسىڭ. كوكشەتاۋ قالاسىنىڭ سىرت جاعىنداعى بۇقپا تاۋعا تۇسىنان وتە بەرگەندە كوزىم ءتۇسىپ ەدى. شىنىندا دا، مىنا ءباتشاعاردىڭ بىتىمىندە اڭگۇدىك، اڭقاۋ بالانىڭ قۇلقى بار. بوي تاسالايتىن بۇتاسى جوق، جاپ-جازىق جەرگە جاسىرىنباق ويناعان بالانىڭ سولەكەت باس بۇققان اڭقاۋلىعىنداي مىنا بۇقپا تاۋ جول جيەگىندە جون ارقاسى دوڭكيىپ قانا جاتىر ەكەن. ونى ارتقا تاستاي بەرگەنىندە الدىڭنان قىز ەمشەك ءبىر ءسۇيىر تاۋ بوي كورسەتەدى. ونىڭ ارعى جاعىندا تۇيە وركەش - ايىرتاۋ بۇلدىرايدى. ال اناۋ ارتتا، الىستا قالسا دا كوك مۇنار اراسىندا كوگىلدىرلەنىپ تۇرعان اتاقتى كوكشەتاۋ. جون ارقاسىن جەلكەسىنە دەيىن قايىڭ-قاراعاي تاس قىپ قىمتاپ العان كوگىلدىر تاۋدىڭ تۇلا بويىندا كوز قارىپ، كىسى سەزىمىنە جازاتايىم قاتقىل تيەتىن ءبىر ءتۇرپىسى بولسايشى. قىس بول، جاز بول، كوزىڭ تۇسسە كۇن استىندا كوگىلدىرلەنىپ قانا تۇراتىن كوكشىل رەڭىنە كوڭىلىڭ توياتتاپ، شيرىعىپ تۇرعان جۇلىن-جۇيكەڭ جازىلىپ، ارقا-ەتەگىڭ كەڭىپ قويا بەرەدى. جالعىز كوكشە ەمەس، الگى اتالعان تاۋلاردىڭ ءبورى دە تۇپ-تۇنىق شەربەت سۋى مولدىرەگەن ءبىر-بىر اسەم كولدى جاس جۇبايىنداي باۋىرىنا الىپ، اينالا توڭىرەگىندەگى اعايىنداس تاۋلاردان ءوز الدىنا وڭاشالانىپ وتاۋ تىگىپ الىپ جاتقانداي، جاپ-جازىق جاسىل دالادا وقشاۋ-وقشاۋ تۇرىپ قالعان ءساندى اسەم ءمۇسىن.

جەر شوقتىعى اتانعان وسىناۋ كوگىلدىر تاۋلار ولكەسىندە ونەرلى جاستار، وزىق ويلى وقىعان عالىمدار از بولماعان. ارتتا قالعان ايىرتاۋدىڭ ارعى جاعىندا، اقان سەرى انگە قوساتىن ايگىلى سىرىمبەت بويىندا شوقان ءۋاليحانوۆ ءتۋىپ-وستى، جيىرما ءۇش جاسىندا روسسيانىڭ يمپەراتورلىق گەوگرافيا قوعامىنا تولىق مۇشە بولعان قازاق حالقىنىڭ تۇڭعىش عالىمى — «شىعىس جۇلدىزى» — شوقان اۋلىنا ول كەزدەردە پاتشا قاھارىنا ۇشىراپ شەتقاقپاي بوپ جۇرگەن دۋروۆ، سەمەنوۆ تيانشانسكييلەر ءجيى بارىپ، سۇحبات قۇرعانى بەلگىلى. ال، سيبير ايداۋىنان بوسانىپ قايتقان فەدور ميحايلوۆيچ دوستويەۆسكيي ەلىنە بارا سالا پەتەربۋرگتەن جازعان حاتىندا قيىن كەزدە قازاق دالاسىنان تاپقان الىستاعى جاس دوسىنا: «حالقىڭنىڭ كوزى قاراقتى قامقورشىسى بول»، — دەپ بەرگەن اقىلىن جاس شوقاننىڭ وسى سىرىمبەت بويىندا جۇرەگى دىرىلدەپ تۇرىپ وقىعانى اقيقات.

كوگىلدىر تاۋلار، مۇنارتقان وسى مىنا استىقتى ولكەگە قاشان بارساڭ دا، قانشا بارساڭ دا، انە ءبىر ىلگەرىرەكتەگى كەزى ەسىڭە تۇسەدى. بۇل ولكە ءقازىر اعىل-تەگىل استىعىمەن، التىن دانىمەن اتاعى شىعىپ دابىرايىپ تۇرسا، ىلگەرى كەزدەر، انىمەن اجارلى بولىپ ەدى. ءيا، دوستار، ون مەن ءدان ەگىز قوزىداي، بىرىنەن-بىرى جۇبىن جازباي حالىق اياسىندا ءوسىپ-ونىپ كەلەدى. ءان مەن ءدان — حالىق رۋحىن اسپانداتىپ كوتەرىپ، تاريح بەتىنىڭ بيىك قىرقاسىنان قۇرمەتتى ورىن اپەرەتىن عالامات كۇش. ءجا، ءجىبىن ءۇزىپ العان جاڭاعى ويىمىزعا ورالايىق. كوگىلدىر تاۋلار ەلىنە كەلگەن سايىن وسى ولكەنىڭ وتكەن كەزدەگى ۇل-قىزدارى ەسىڭە تۇسەدى. انە ءبىر كەزدە وسى وڭىردە سۇلۋ قىزدار، سىلقىم جىگىتتەر سەرىلىك، سالدىق قۇردى. ەل ەركەسى سەرىلەر — جەلمەن جارىسقان ساڭلاق جۇيرىكتەردى تاڭداپ ءمىنىپ، ءساندى شاپان كيدى. كوكشەتاۋدا — ءبىرجان سال، ايىرتاۋدا — اقان سەرى سياقتى اتى شۋلى اقىن-انشىلەر سو ءبىر تۇستا ارقانىڭ ونەرلى جاستارىنا تۋ بولىپ، ەل اراسىنان شوقتاي ەكشەلىپ شىعىپ ەدى-اۋ!

اناۋ كوكشە، اناۋ ايىرتاۋ، سىرىمبەت ارقا ەلىنىڭ اقىن-انشىلەرى «اققۋمەن اسپانداعى ءان قوسىپ» وجەت ءور داۋسىن كوككە شاپشىتقان، جاستىڭ جارمەڭكەسىن دۋىلداتىپ وتكىزگەن جەر. ۇلتتىڭ تەاترى بولماعان ەلگە سال-سەرىلەر، ۇكىلى ىبىرايلار رۋحاني ۇيتقى بولىپ، كوشپەلى حالىقتىڭ ىلعي ءان ۇستىندە باسىن قوسىپ، ويىن-ساۋىققا قارىڭ قىلىپ تاستايتىن. سول ءبىرجان سال، اقان سەرى زامانىندا ارقا ءون تۋىن تىككەن ەل ەدى. ۇلان-بايتاق قازاق دالاسىنا ءان ارقادان تارادى. ءبىزدىڭ جاقتىڭ كونەكوز قاريالارى ءالى كۇنگە ارقادان ەستىپ قايتقان ءانىن ەسىنە الىپ، اڭىز ەتىپ ايتىپ وتىرادى. ارال ءوڭىرىن جايلايتىن ءبىزدىڭ ەل ول كەزدەردە قىستىڭ ازىعىن كۇز باسىنان قامداپ، بالىقشى اۋىلدىڭ ەر-ازاماتتارى قوڭىرات، شىمبايعا، كەيدە وسىلاي قاراي بەت تۇزەپ ارقاعا اتتانادى ەكەن. ارقاعا بارعان قالاشىلار تۇيە قومىنا تەڭدەپ الىپ قايتقان قاپ-قاپ استىقپەن بىرگە ءبىرجاننىڭ، اقاننىڭ، بالۋان شولاقتىڭ، ىبىرايدىڭ اندەرىن تەڭىز جاعاسىنا الا كەلەتىن ەدى دەيدى. سونان بەرى قانشا جىل ءوتتى، ەل جاڭاردى، جەر جاڭاردى، ءبىر ۇرپاقتىڭ ارتىنان قۇلقى، پەيىلى، تىرلىككە كوزقاراسى مۇلدە باسقا تاعى ءبىر ۇرپاق تولقىن-تولقىن بوپ كەلىپ جاتىر. سونان بەرى بۇل حالىقتىڭ تالعامى مەن تالابى وزگەردى، ساناسىنا دەيىن جاڭارىپ جاتىر.

حالىق ىقىلاسى ەڭبەككە اۋىپ كەتكەن. ءبىر كەزدە ءان تۋىن تىككەن ارقا ەلى ەندى مىنە، استىقتى باي القاپقا اينالىپ، ءدۇبىرى الىسقا ەستىلىپ تۇر. ول ءدۇبىر بۇرىنعى اننەن دە، بۇرىنعى داڭقتان دا قاتتىراق تا ايبىندىراق.

---