اق بيداي تۋرالى اڭىز
I
قۇلقىن سارىدە جازۋ ستولىنا كەپ وتىرعاندا ايتار ويىم ءازىر سياقتى ەدى. ىبىرسىپ جاتقان قولجازبالاردى ارى ىسىرا ساپ، ادەتتەگى ماشىقپەن ءبىر پاراق قاعازدى الدىما تارتىپ الدىم. قولىمدا جەم تىلەگەن كوگەرشىننىڭ موينىنداي قىلپىلداعان قارىنداش تا اياعىنان باسىپ، شۋ دەگەن جەردەن اق قاعاز بەتىمەن جورعالاي جونەلەتىن سياقتى ەدى. ءيا، كەيدە كىسى باستاماعان ءىسىنىڭ اقىرى ءساتتى بولىپ اياقتالارىنا كوزى كۇنى بۇرىن جەتىپ، كوكىرەگىندە قولعا ۇستاتقانداي ءبىر نىعىز سەنىم تۇرادى. ونىڭ ۇستىنە مەن وسى بارعان ساپارىمنان كوڭىلدى قايتتىم. تۇگىن تارتسام تۇبىنەن مايى شىعىپ جاتقان قازىرگى سارىارقانىڭ ىرىسى مەن ىرزىعى مول دالاسىن ءوز كوزىممەن كورىپ قايتقام-دى. سول دالادا قارا جەرگە قولدان ەگىن ەگىپ، اعىل-تەگىل استىق ءوندىرىپ جاتقان ادامداردىڭ كەشەگى ەگىن وراعى باستالىپ كەتكەننەن بەرگى جان الىپ، جان بەرەردەي ەڭبەگىن بارشا جۇرتقا پاش ەتسەم بە دەپ ەدىم. اسىلى قاعاز سوڭىنا تۇسكەن ادامنىڭ وزىنە-وزى يە بولا بەرەتىن كەزى از بولادى. كەيدە سەنى قيالىڭ بيلەيدى. كەيدە كولدەنەڭنەن كيلىككەن ءبىر جەلوكپە سەزىمنىڭ جەتەگىنە ىلەسىپ كەتە باراسىڭ. ەندى، مىنە، قۇداي قىلسا قايتەسىڭ... تاڭمەن تالاسا ويانىپ، ءۇي ءىشى ۇيقىدا جاتقان وسىناۋ ءبىر ءاربىر قالام ۇستاعان كىسىلەر ءۇشىن ىزدەسە تاپتىرمايتىن جىم-جىرت تىنىش كەزدە ستولعا وتىرىپ، وسى ساپاردان كوڭىلىمدى تولقىتىپ قايتقان كەيبىر اسەرىم مەن ويىمدى ورتاعا سالار جەردە، قايداعى ءبىر قاپەرىمدە جوق نارسە قالام ۇشىنا ورالا كەتكەنى. وندا دا ەرتەدە وتكەن ەسكى قازاق ءومىرى. ەسكى ءومىردىڭ دە ءوزىمنىڭ تاپ وسى قازىرگى كوڭىل-كۇيىمە قۇتتاي دا قاتىسى جوق قايداعى-قايداعى جۇدەۋ كورىنىسى. قىستا قانشا جاماۋ باستىرساڭ دا جىرتىق-تەسىگى تاۋسىلمايتىن اتاڭ قازاقتىڭ ايتەۋىر لاجداپ ۋاقىت وتكىزەتىن لاشىعى مەن ىقتىرماسىنان جەل ىزعىپ، زىقىن كەتىرىپ بىتكەسىن، ول كەزدە ءاربىر وتكەن كۇندى ولجاداي كورەتىن كەدەي شارۋالار كوكتەم نىشان بەرىپ، كۇن جىلت ەتسە بولعانى جايلاۋعا كوشە جونەلەتىن. بار تىرلىگى ات جالى مەن اتان قومىندا وتەتىن كوشپەلى ەل ءۇشىن قيىن ءومىردىڭ ەڭ ءبىر قيماس شاعى - وسى كوكتەم. قاردان ارىلعان قىردا قىس ىزعارى ءسىرا دا قالمايدى. سارى اتان زاۋزانىڭ كۇللى قىبىرلاعان جان-جانۋاردىڭ قوينى-قونىشىن قۋانىشقا تولتىرىپ، قوقىن كۇنگە شالدىرعان، ماۋجىراتقان سارى شۋاعى جەر ارقاسىن قىزدىرعالى الدە-قاشان. جىلدا كوكتەم كىرەر-كىرمەستەن كيىزدەي قاۋلاپ كەتەتىن كوك شالعىنعا اتاڭ قازاقتىڭ وسىنداي داليىپ جاتقان ۇشى-قيىرى جوق كەڭ دالاسى ءقازىر دە قاقالىپ تۇر. كولتابان تاقىرلارعا تۇرعان قاق سۋى جالتىراپ كۇن ساۋلەسى استىندا كوزىڭدى قاريدى. جاز جايلاۋعا كوشىپ شىققان اۋىلداردىڭ قاراقۇرتتاي قاپتاعان مالى جاسىل دالا ءجۇزىن جاسىرىپ اندا دا، مۇندا دا شۇبارتادى. سوناۋ اشىق ايدىندا قيقۋ سالعان قۇس اتاۋلى دا وسى دالاعا جينالعان اققۋ، قاز، ۇيرەكتەردەن اۋلاقتا، شالشىق سۋ جيەگىن جاعالاعان قىزىل اياق بالشىقشىلار ۇزىن تۇمسىعىمەن ءبىز بىلە بەرمەيتىن الدەنەنى شۇقىپ جەپ جۇرەدى. ال، ءوزىنىڭ بولاشاق ۇرپاعىنا قول جيەگىنەن قۇپيالاپ سالىپ العان ۇياسىن سىرت كوزىنەن قىزعىشتاي قورىپ، قيعىلىقتى سالىپ جاتاتىن سورلى قىزعىش — كۇن استىندا كەرىلىپ جىم-جىرت بوپ جاتاتىن قازاق دالاسىنىڭ و داعى ءبىر ءسانى عوي!
مال باققان كوشپەلى ەل وز تىرلىگىنەن كىسى قىزىعار ەشتەڭە تابا الماعان سوڭ ءبىر كورىنىپ جوق بولاتىن قىردىڭ قىزعالداعىنداي وسىناۋ شاقتى سونشا دارىپتەپ «حان جايلاۋى» دەپ اتاپتى. ءبىراق سول حان جايلاۋىنداعى قىزىقتى ءومىردىڭ دە عۇمىرى تىم قىسقا-دى. اق قالپاقتى الشىسىنان كيگىزگەن حان جايلاۋىنىڭ كۇنى جەتكەسىن، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا قىزىعى مەن قۋانىشى باسىلىپ، ۇلى اقىن ايتقانداي «جاپىراق كەتتى، جاز كەتتى، كۇز بولعان سوڭ كەتتى كۇي».
قىردان سوققان قاتقىل جەلدەن قىس ىزعارى سەزىلە باستاعاسىن-اق جاز بويى جايلاۋدا اشىلىپ-شاشىلىپ وتىرعان اۋىلدار كەنەت ابىگەرگە تۇسەدى. ۇيلەرىن اسىعىس جىعادى. جۇك ارتقان تۇيەلەر، جۇدەۋ كوشتەر تىرناداي ءتىزىلىپ قىردان قىستاۋعا اعىلا باستايدى. مال سوڭىندا بۇرسەڭدەگەن جالشى. ءسۇدىنى قاشقان كەمپىر-شال. جاڭ ءجۇنى ۇرپيگەن جۇپىنى، جۇدەۋ قاتىن-بالا، قالاي دا قىستاۋعا جەتىپ قونباق بون ۇدەرە تارتقان كوشتە قالاۋىش ىعىندا ىرعالاقتاپ مازاسى كەتىپ كەلە جاتقان سىرقات. بۇل كەزدەگى ساۋىن مالدىڭ ءسۇتى ازايعان. اق ءۇرپى جەلىندى تارتساڭ ءسۇت ورنىنا قولىڭا تۇك ىلىنەدى. قىستاۋعا قايتقان كەدەي اۋىلدا قارا ازىق ەمگە تابىلمايدى. سوعىم سويۋعا ءالى ەرتە. الدا قىلىشىن سۇيرەتكەن قىس. اق تۇتەك بوران. سوڭىرا قاس-قاباعى قىراۋىتىپ قىلشىلدان كەلەتىن سىرى بەلگىسىز سۋىق دۇنيە شارۋا سورلىنىڭ قاتىن-بالاسى مەن قوراداعى ازىن-اۋلاق مالىنا قايرىمدى بولا ما، جوق پا؟ قىستى قالاي وتكىزەدى؟ بۇل شارۋا جانىن جىلدا-جىلدا جەگىدەي جەيتىن سۇراق. كۇپتى كوڭىلدىڭ ءقاۋپى دە، كۇدىگى دە وسى. قولىنان كەلگەن كىسىلەر قىس قامىن كۇز باسىنان ويلايدى. سوندىقتان ءۇي ءىشىن قىستاۋعا كىرگىزىپ، قازاندىق پەشىن سالىپ بەرگەسىن ءاربىر ىلگەرگى كۇنىن ويلايتىن ىجداعاتتى ەركەك قىس ازىعىن قامداۋعا كىرىسەدى. اتان تۇيەنىڭ بەلىنە قابى مەن ارقانىن سالىپ، قاتار وتىرعان كورشى اۋىلدىڭ ەر-ازاماتتارى سايلانىپ شىعاتىن. ول كەزدەرى ارال ءوڭىرىن جايلاعان ءبىزدىڭ اۋىل استىق ىزدەپ جىلدا كۇز ايىندا ءتۇۋ-تۇۋ قاراقالپاق اسىپ، قوڭىرات، شىمباي، ۇرگەنىش ديقانشىلارىنان بەس قالانىڭ اتاقتى اق جۇگەرىسىن اكەلەتىن. ال، بالىقشى ەل اق قوباڭ بيدايدى اڭساعاندا ارقاعا قاراي بەت تۇزەپ شىعادى. تىرناداي تىزىلگەن قالاشىلار كوشى بۇل جولى ەندى بەرى بولعاندا جەم بويىنا، ور بويىنا بارىپ، ارى بولعاندا ورىنبور، ورسكى اسىپ، ىرعاپ-جىرعاپ استىق الىپ قايتادى. وي، نەسىن ايتاسىڭ، قالاشىلار ورالعان كۇنگى قازاق اۋلىنىڭ قۋانىشىن سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋ قيىن. سول كۇنى تويىپ ىشكەن اسى كەيىن ەل اۋزىندا اڭىز بوپ جىرعا اينالىپ كەتەر ەدى.
ال، استىق اكەلگەن ازامات قۇددى قامال بۇزعان حاس باتىرداي ۇلكەن-كىشىنىڭ اۋزىندا. وسى كۇندەرى قالاشىسى ورالعان اۋىلعا الدەقالاي جولى ءتۇسىپ اقىندار مەن ءانشى جىراۋلار كەلە قالماعاي دە. ونىسىن جەزتاڭداي جىراۋ قاشان سىي-سىياپاتىن كورىپ، كەلەسى ءبىر اۋىلعا اتتانىپ كەتكەنشە قۋ شاناقتىڭ قوس ىشەگىن سابالاپ، استىقشىلاردى اۋزى تالعانشا ماقتاپ جىرعا قوسىپ جاتادى. بۇل وڭىردەن وزىپ شىققان جۇيرىك سول. كوزسىز ەر دە، بىلەكتى باتىر دا سول. وز قاتارىنان اسىپ تۋعان اقىلدى دانا، تاپقىر دا سول. توقسان ءۇيلى توبىردى قۇس ەتىمەن جالعىز ءوزى اسىراعان كادىمگى قيسساداعى قارا قاسقا اتتى قامبار باتىر بولادى دا شىعادى.
ايتسا-ايتپاسا دا قالا كورمەگەن قازاقتار اۋىلدان ۇزاپ شىققاسىن-اق نە ءبىر تاڭعاجايىپ قىزىق حيكاياعا دۋشار بولاتىن. استىق ىزدەپ اياعى الىسقا تۇسكەن جىگىتتەر بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن، بىلمەگەن ەلدى، جەردى، سۋدى كورەدى. ءوز اۋلىنىڭ تىرلىگىنەن شالعاي جاتقان كۇنكورىس كاسىبى مەن ءتىلى، ءدىنى باسقا حالىقتىڭ اراسىنا تۇسكەندە، ادەتتە اڭقاۋ ەلدىڭ كەيبىر اڭگۇدىك جىگىتتەرى وڭى قايسى، سولى قايسى ايىرا الماي قالاتىن-دى.
ءبىر جولى... بىزگە قاراعان كەدەيلەۋ اۋىلدان سۇگىر دەگەن كىسى العاش استىققا بارادى. مەن وسى كىسىنى انە ءبىر قارتايعان كەزىندە كوردىم. كارىلىك جەڭىپ، كۇشى قايتقاننىڭ وزىندە قول-اياعى ۇزىن. سيراعى ءسىڭىرلى. ەركىن باس ءبىتىمى كىشىرەك دەمەسەڭ، ات جاقتى بەتى اربيعان، شوت ماڭداي، شۇڭىرەك كەزدە تەز تۇتايتىن اشۋ-ىزا بار. باسقا دەنە ءبىتىمى دە رابايسىز ءىرى، نار تۇلعالى كىسى. دەنە ءبىتىمىنىڭ الگىندەي كەسەكتىگىنە قاراماستان اق كوكىرەك، اڭقاۋ بولعاسىن وسى كىسىنى ءبىزدىڭ اۋىلدا، كەز كەلگەن قىلجاڭ قىپ، بالا-شاعاعا دەيىن الداي بەرەتىن، ءىرى نار تۇلعاسىنا قاراپ ءبىزدىڭ اۋىل ونى باتىر دەيتىن. قۋ جىگىتتەر قولى كىشكەنە بوساسا ونى قىلجاق قىلادى. قالاشىلار استىققا اتتانار الدىندا وتباسىندا وڭاشالانىپ وتىرىپ، ارتتا قالىپ بارا جاتقان قاتىن-بالا قامىن اڭگىمەلەيتىن ادەتى. سۇگىر دە قاتىن-بالا قامىن جەپ، ۇيدەن شىعا قويماپتى. سىرتتا ءيىرىلىپ كۇتىپ قالعان قالاشى جىگىتتەردىڭ ءبىرلى-جارىمى ءۇي ىرگەسىنە بارىپ، قۇلاق ساپ تىڭداسا، ىشتە سۇگىر تەرى تىماعىن كيىپ، قامشىسىن قىسىپ ۇستاپ العان. توماشاداي عانا ايەلىنە جىل ون ەكى ايدا ءوزىنىڭ ىستەي الماعان انا شارۋاسىن ءبىر، مىنا شارۋاسىن ءبىر تاپسىرىپ جاتىر ەكەن. سوندا جاڭاعى ءۇي سىرتىنان تىڭداپ تۇرعان قۋ جىگىت تاماعىن كەنەپ، كارى جىراۋدىڭ ماقامىنا ساپ قوبىلاندى باتىردىڭ جورىققا اتتانىپ بارا جاتقاندا قىز قۇرتقاعا ايتاتىن قوشتاسۋىن قويا بەرىپتى. سۇگىر انشەيىندە اۋىل ادامدارى ءوزىن باتىر دەگەندە مارقايىپ قالسا دا، تاپ مىنا تۇستاعى قىلجاعىنا ىزا بوپ ۇيدەن اقىرا شىعىپتى...
سۇگىر باستاعان قالاشىلار ءبىر اي دەگەندە تۇيەلەرىن استىققا تەڭدەپ، ىرعاپ-جىرعاپ قايتادى. ءشوبى كۇيگەن سۇر دالانىڭ ءبىر قاپتالىندا، كوز ۇشىندا اق ءۇيلى ورىس پوسەلكاسى قالىپ بارا جاتادى. سول پوسەلكادان بەرەگىرەكتە قارا ءيىرىم سۋدا ءبىر قورا اق قاز ءجۇزىپ جۇرەدى. بۇنى كورگەندە سۇگىر باتىر: «ال، جىگىتتەر، قۇداي بەردى. كەشكە قاز ەتىنە تويعىزام» دەپ جازىعا تىعۋلى ءشيتى مىلتىعىن سۋىرىپ، تۇيە باسىن بۇرىپ الادى. قالاشىلار ىلگەرى تارتا بەرەدى. كوپ ۇزاماي كەيىنگى جاقتان ءدارىنى مول سالعان ءشيتى مىلتىق گۇمپىلدەپ، ءۇستى-ۇستىن اتىلا باستايدى. قالاشىلار قۇلاق ساپ تىڭداپ: «باتىر قاتتى كەتتى. ولجاسىز بولماس»، — دەپ توپشىلايدى.
ءبىر كەزدە بۇلاردىڭ ارتىنان سۇگىر دە جەتەدى. تاپىراقتاتا جەلگەن اق اۋىز قارا اتاننىڭ الدى-ارتىنا وننان استام قازدى وڭگەرىپ اپتى.
— باتىر، ولجالى قايتىپسىڭ عوي؟
— ويباي، ايتارى جوق، كول بەتى بۇرىن ءبىر كورمەگەن اق قاز. قانشا اتساڭ دا ۇشپايدى. قاناتىمەن سابالاپ، ابىگەرگە ءتۇسىپ دۇرلىككەنى بولماسا، و، پاتشاعار، قۇس بوپ ۇشپايدى. سونان سوڭ، كايتەيىن، مەن دە كۇمپىلدەتىپ اتا بەردىم.
— استاپىراللا! ەسىتپەگەن ەلدە كوپ دەگەن...
— « ولمەگەنگە — ءولى بالىق جولىعادى» دەگەن... كەشكە قۇس ەتىن قىزىلدايتىن بولدىق.
— ءاي، باتىر... وسى قاز — كەرەمىزدى كەلتىرىپ جۇرمەسىن.
— ە، نەگە؟
— مەن بىلسەم بۇلار اسىراندى قاز. انا كورىنگەن ورىس پوسەلكاسىنىڭ قازدارى.
جۇرتتىڭ زارەسى ۇشادى. جۇگى اۋىر تۇيەلەرىن تەبىنىپ، تۇرا-تۇرا قاشادى. سۇگىر دە جازىنىڭ الدى-ارتىنا بايلاپ العان قازداردىڭ ءجىبىن كەزدىكپەن قيىپ-قيىپ جىبەرەدى دە، اق اۋىز اتاندى تاپىراقتاتا جونەلەدى. ارتتارىنان قۋعىنشى كەلە جاتقانداي زارە-قۇتى قالماعان جىگىتتەر استىڭ ارتقان تۇيەلەرىن قان سورپا عىپ تۇن-تۇنىمەن قاشىپتى عوي...
ارال ءوڭىرىنىڭ قازاقتارى قىس ازىعىن كەشەگى كولحوزداسۋ داۋىرىنە دەيىن باياعى اتا-بابا سالعان جولمەن قوڭىرات، شىمبايدان، ور بويى مەن جەم بويىنان تاسىپ ىشەتىن. جالعىز ءبىزدىڭ اۋىل ەمەس، مال باققان ەل استىقتى سىرتتان الاتىن. سول قازاق دالاسى بيىل تاعى دا وتانعا ميلليارد پۇت استىق تاپسىردى. ميلليارد پۇت!
اتاڭ قازاق «ەلۋ جىلدا — ەل جاڭا» دەگەن عوي. ءبۇل ۇزاق كەشكەن تىرلىكتە قاسىرەتتى كوپ شەككەن كىشكەنتاي حالىقتىڭ ەجەلگى ءبىر كوكەيكەستى ارمانى بولماس-اۋ. تاريح سوقپاعىنان تۇيەلى كوشىن تايعاناقتاتىپ باستىرىپ جاياۋ-جالپىلاپ جەتەلەپ وتكەن كەشەگى كوشپەلى ەلدىڭ ءوز تاجىريبەسىنەن تۇيگەن اقيقات شىندىق بولار. الدە ىرگەلەس وتىرعان كورشى حالىقتاردىڭ ورگە شاپقان وسكەلەڭ تىرلىگىنە قاراپ تۇيگەن توپشىلاۋى ما، ول اراسى بىزگە بەيماعۇلىم. كىم ايتسا دا، قاشان ايتسا دا، ءبىزدىڭ حالىقتىڭ ءبىر كيەلى ازاماتىنىڭ اۋزىنان شىققان دانا ماقالدىڭ تۇلا بويىندا تۇنىپ تۇرعان وسىناۋ شىندىق تۇپ-تۇگەلدەي قازىرگى ءبىزدىڭ ەلدىڭ باسىنا كەلىپ تۇرعانى اقيقات. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، كەيىنگى جىلدارى قىزىلوردا مەن اقتوبە وبلىسى ۇكىمەتكە قانشا استىق بەردى دەسەڭشى!
ال، قىزىلوردا دا، اقتوبە دە وسىدان ون-ون بەس جىل بۇرىن استىقتى سىرتتان تاسىپ ءىشىپ وتىرعان ءبىرىڭعاي مالمەن عانا شۇعىلداناتىن شاعىن ەكونوميكالى وبلىس ەدى-اۋ!
II
وسى وچەرككە وتىراردىڭ الدىندا عانا مەن اقتوبە وبلىسىنىڭ ءبىر الىس اۋدانىندا بولعام. كۇز كىرسە دە ءبىزدىڭ جاقتا كۇن كۇيىپ تۇرعاسىن جولعا جاز كيىمىممەن شىعا قالعام-دى. سويتسەم، بۇل جاقتا كۇزدىڭ قارا سۋىعى باستالىپ كەتىپتى. قاتتى جەل قالا-دالانىڭ ۇستىنەن قاپتاپ سوعىپ، جەر شاڭداعىن ۇيقى-تۇيقىسىن شىعارا بوراتىپ تۇر ەكەن. ءبىر مەن ەمەس، بۇل جاقتىڭ جاز بويى اشىق-تەسىك ءجۇرىپ بەيقامدىققا بويى ۇيرەنىپ قالعان حالقى دا مىنا قاپتاپ سوققان قاتتى قارا داۋىلدان قاپەلىمدە قايتەرىن بىلمەي ابىرجىپ، ساسىپ جاتقانداي. جازدىڭ اياعى مەن كۇزدىڭ باسىنداعى ءارى-سارى كەز بولعانسىن با، وسى كۇندەرى قانداي كيىم كيەرىن دە بىلە الماي بەرەكەلەرى كەتىپ بۇرسەڭدەپ جۇرگەن ءبىر جان. كوشەگە شىقساڭ كوك الا شاڭ باسىڭا، اياعىڭا بوراپ، قارا سۋىق جەل قوينى-قونىشىڭا كىرىپ بەرەكەتىڭدى الىپ بارا جاتقاسىن مەن دە بۇل قالادا ۇزاق ايالداي المادىم. وندا-بۇندا جۇگىرىپ، كولىك تاۋىپ الدىم دا، كۇن شىعار-شىقپاستا ءجۇرىپ تە كەتتىم.
قىربىڭ كوك جۋساننان باسقا ءشوبى جوق، سۋسىز كۋاڭشىلىق جاقتا تۋىپ-وسكەن كىسى — ءبىر بايقاعانىم باسقالاردان گورى بارعان جاعىنىڭ جەر اجارىنا نازار اۋدارعىش كەلەدى. كوگى قالاي؟ توپىراقتا ىلعال بار ما، جوق پا؟ جەر رەڭى قالاي؟ ادەتتە وسى ولكەنىڭ تاز تاقىر دالاسىندا الدەكىمنىڭ تاقاسى اڭداۋسىزدا ءبىر ەزىپ تاپاپ كەتكەن تاسباقاشا جەر باۋىرلاپ تىربيىپ-تىربيىپ جاتاتىن كادىمگى قىربىق جۋساندار جىلداعىسىنداي بيىل دا جەر تىستەپ قالعان با؟ الدە سەلتيىپ قانا تۇراتىن سەلدىر باسى بيىل بوي الىپ شاشاقتانىپ وسكەن بە؟
ءبىر كورگەن كىسىنىڭ بەت اجارىنا قاراپ تا كوڭىل-كۇيىن توپشىلايتىنىڭ سياقتى، جارىقتىڭ، وسى مىنا قارا جەر دە قاسىرەتى مەن قۋانىشىن سىرت كوزدەن جاسىرا الماي ارعى جاعىن اڭعارتىپ الا بەرەدى. جول بويى ەشكىم ەشتەڭە دەمەسە دە، بيىل بۇل جاقتا ىلعال جىلداعىدان مول بولعانىن بايقاپ كەلەم. وتكەن قىستا وسى جاققا قار قالىڭ ءتۇستى دەپ ەستىپ ەدىم. كوكتەم ايىندا دا جاۋىن-شاشىن، شۇكىر، جامان بولماپتى. الا-بولە كوكتەم مەن جاز ايىنىڭ ەكى ارالىعىندا، سوناۋ ءبىر كوك ەگىن يە بەرمەي قاۋلاپ كوتەرىلەتىن كەزدە وسى ءوڭىردىڭ داليىپ جاتقان دالاسى نۇر سۋىنا كەرەلەپ قانىپ، وي، نەسىن ايتاسىڭ، اعىل-تەگىل عىپ جاڭبىر جاۋىپتى دەپ ەسىتىپ ەدىم. ونىڭ بەرگى جاعىندا دا ەگىن وراعى ەندى-ەندى باستالعالى تۇرعاندا كوكتەن قارا نوسەر قۇيىپ وتكەنىن كورىپ كەلەم. انە، چاپايەۆ اتىنداعى كولحوزدىڭ ورتالىعىنا كىرەر اۋزىندا كولدەنەڭدەپ جاتاتىن كىشكەنتاي وزەننىڭ ۇستىنە سالعان تەمىر كوپىردى تاسقىن سۋ بۇزىپ كەتىپتى.
ءبىز باراتىن جەرىمىزدىڭ ءالى جارتى جولىنا دا جەتكەن جوقپىز. ال كوپىردەن وتەردە كۇن ەداۋىر كوتەرىلىپ قالعان ەدى. ءبىر باۋىر جەر جۇرگەسىن ءبىز وسى كولحوزدىڭ جول جيەگىنە يەك اسىپ جاتقان ەگىن دالاسىنا كەپ توقتادىق. ءبىز توقتاعان جەردە قىبىرلاعان ءتىرى ءبىر جان كورىنبەدى. تەك ەكى داۋىستاي ارەگىرەكتە جالپاق سارى بەلدىڭ بەرگى باۋرايىندا قىزىل قوڭىر كومبايندار قاقالىپ شىققان قالىڭ ەگىنگە قاتار ءتۇسىپ، جايپاپ قۇلاتىپ جاتتى. سول ماڭدا قىبىرلاعان كىسىلەر، ەرسىلى-قارسىلى جوسىپ جۇرگەن ماشينالار دا كوپ. دوڭعالاق استىنان بۇرق-بۇرق كوتەرىلگەن سارى شاڭ بىرتە-بىرتە بيىكتەپ، دالا ءجۇزىن كىرەۋكەلەپ باسىپ بارادى.
ماشينانى جول جيەگىنە قاڭتارىپ تاستاپ، شوفەر جىگىت ەكەۋمىز ايى-كۇنى جەتىپ، تولىقسىپ ءپىسىپ تۇرعان ەگىن اراسىنا قالىڭداپ كىرە تۇستىك. جۇپ-جۋان ساباعى سارعايىپ پىسكەن كادىمگى انگە قوسىپ ارداقتاپ جۇرەتىن ايگىلى اق قوباڭ بيدايىمىز ىزعىرىپ سوققان جەل استىندا دانگە تولى باسى سۋدىر-سۋدىر قوزعالىپ، ىرعالىپ تۇر. اق بيداي، ەجەلدەن بەرى اتا-بابامىز سۇيگەن اق ديدارلى قىزدىڭ اتى، سول اتا-بابامىز ايتقان ءاننىڭ دە اتى!
بۇل كۇندەرى ءبىز ماشينادان تۇسپەدىك. ەگىن وراعى كەزىندە ولگەن-تىرىلگەنىنە قاراماي كۇن-تۇن قاتىپ كەتەتىن ولەرمەن جانداردىڭ ەڭبەك مايدانىنداعى قيمىلىن ءوز كوزىمىزبەن كورگىمىز كەلدى دە، ءبىر اۋداننان سوڭ ءبىر اۋدانعا باردىق. قايدا بارساق تا — كوزىمىزگە تۇسكەن ەگىن. بۇل ولكەنىڭ قىرى دا — ەگىن، ويى دا — ەگىن بوپ كەتكەن بە دەپ قالاسىڭ. ۇشى-قيىرى جوق ەگىننىڭ ورىلعانى بار، ورىلىپ جاتقانى بار، ال ءالى دە ورىلماعانى قانشا؟! سىڭار ءدانىنىڭ مۇرتى شاعىلماي تۇنىپ تۇرعان ەگىندە ءتىپتى ەسەپ جوق. قاي جاعىڭا قاراساڭ دا كوزىڭە ەگىن تۇسە بەرگەسىن، كىسى قاراپ وتىرىپ قاجىعانداي بولادى ەكەن. قانشا كۇن سابىلىپ جۇرسەك تە تەلەگەي-تەڭىز استىقتىڭ تاۋسىلار كەزىن كورە الماعاسىن، كىسى باسىنا قايداعى وي كەلە مە، قالاي؟.. «مىنا ەگىننىڭ بىتەتىن كەزى بولا ما؟» دەپ ويلايسىڭ. «بولسا قايدا؟» دەپ ويلايسىڭ. ساۋالىڭا جاۋاپ تابا الماعان سوڭ، سەن ەندى ەگىن اراسىمەن زىرلاپ ۇشىپ كەلە جاتقان ماشينانىڭ ەسىگىنەن مويىن سوزىپ، قايتا-قايتا قارايسىڭ. قايدا قاراساڭ دا، قانشا قاراساڭ دا — باياعى ەگىن ءبىر ەگىن. ونىڭ دا — ەگىن، سولىڭ دا — ەگىن. ارتىڭ دا، الدىڭ دا — ەگىن، ەگىن، ەگىن...
كەلەسى اۋدان — بايعانين. بۇل اۋداننىڭ حالقى ءبىرىڭعاي مالمەن شۇعىلداناتىنىن بىلەم. سۇرعىلت ءجۇزىن بوز جۋسان باسقان دالا بىردە شاعىل قۇم، بىردە بۇيرات بەلدەر، داندەرگە الماسىپ تولقىن-تولقىن بوپ ىلگەرى سۇيرەپ وتىرادى دا، اقىرى ايتەۋىر اتاقتى مۇنايلى ولكە — ماڭعىستاۋعا ءبىر-اق تىرەلەتىنىن بىلەسىڭ. سوعان قاراماستان قانشا كۇننەن بەرى شەتىن بايقاتپاي قويعان وسىناۋ تەلەگەي-تەڭىز استىقتان كوزىڭ تالعاسىن با، سەن ايتەۋىر مىنا اقتوبەنىڭ اق قوباڭ بيدايى ەش ۋاقىتتا بىتپەيتىندەي كورەسىڭ.
قاۋىرت قيمىل ۇستىندەگى دالا كۇندىز دە، تۇندە دە قىبىر-قىبىر. تۇلا بويى شاڭ-شاڭ كومبايندار تىنىمسىز. ال، استىق تاسىعان ماشينالاردا قيساپ جوق. سوڭىنا تىركەپ العان پريسەپتەرى سالدىراپ، ەرسىلى-قارسىلى اعىلىپ ءوتىپ جاتىر، ءوتىپ جاتىر. ءار ءدانى باداناداي-باداناداي اق بيداي استىق تاسىعان جول بويىندا ىسىراپ بوپ شاشىلىپ قاپتى. ءىشىڭ اشيدى. قىجىلىڭدى كىمگە توگەرىڭدى بىلمەيسىڭ. باياعى بالا كەزىمىزدە اس سوڭىنان كارى اجەلەر عانا جۇرت وتىرعان جەردى الاقانىمەن سيپالاپ وتىرىپ، جەرگە تۇسكەن نان قيقىمىن بىر-بىرلەپ تەرىپ اپ، «وبالداعى-اي!» دەپ اۋزىنا ساپ قوياتىن.
اسىلى نان ءقادىرىن جاسىندا ناننىڭ زارۋلىگىن كورگەن كىسى عانا بىلەدى. ال، ءار ءتۇيىر ءداندى قارا جەرگە قولدان ەگىپ شىعارىپ جاتقان كىسى نان ءقادىرىن ءتىپتى قاتتى بىلۋگە ءتيىس. قارا جەرگە شاشقان ءدان سونان قاشان باداناداي قىپ-قىزىل بيدايعا اينالىپ قىرمانعا تۇسكەنشە ديقان بابا شەگەر ازاپتا شەك جوق قوي. ءۇمىت پەن كۇدىكتى كەۋدەسىنە قاتار سىيعىزعان كىسىنىڭ كوڭىلى بىردە كول، بىردە ءشول بوپ، ءومىر بويى ەكىۇداي سەزىمگە قاتار جەڭگىزىپ جۇرەتىنىن بىلەم.
جەر باسقان كىسىلەردىڭ ىشىندەگى تىرلىكتە تالاپ ەتكەن كاسىبىنەن ەڭ ءبىر تاۋى شاعىلمايتىنى دا، دامەسى ۇزىلمەيتىنى دە — وسى ديقانشىلار. ءوزىم جاقسى بىلەتىن ءبىر قارت ديقانشىنىڭ ءۇش جىل قاتارىنان قۋاڭشىلىققا ۇرىنىپ استىق الا الماعاندا جىگەرى قۇم بولۋدىڭ ورنىنا كەلەسى ءتورتىنشى جىلى كوكتەمدە ونىڭ تاعى دا جۇرتتان بۇرىن قيمىلداپ، جەر جىرتىپ، ەگىن ەگىپ جاتقانىن كورگەم-دى. ءقايسىبىر كەزدە قيقارلىققا باسىپ كەتەتىن قاتىگەز تابيعاتپەن تايتالاسىپ ءجۇرىپ، تاباندى كىسىلەر بۇل دالادان بەرمەسىن دە تارتىپ الادى.
سونداي ءبىر كىسىمەن كەشە ەگىن باسىندا كەزدەسىپ قالدىق. ونان بيىلعى ەگىن شىعىمى قالاي، قانشا استىق الاسىڭ دەپ سۇراپ ەم، ول باسىنداعى شي قالپاقتىڭ استىنا قولىن سۇعىپ جىبەرىپ، جەلكەسىن قاسىپ تۇرىپ:
— ەي، قاراعىم-اي، بۇيىرعانىن الامىز دا، — دەپ ىقىلاسسىز جاۋاپ بەردى. بۇنان ارتىق ءسوز قاتپاس دەپ ەم، ءبىز جۇرەر كەزدە الگى كىسى قاسىما جاقىنداپ كەپ: — ءبىزدى قويشى، بۇل وڭىردە مارقۇم شىعاناقتىڭ ونەرى باسقا ەدى عوي، — دەدى.
«ءا» دەگەندە مەن اڭداماي قالىپ:
— نە دەدىڭىز، اقساقال؟ — دەپ ەم.
— شىعاناق بەرسييەۆتى ايتادى، — دەدى قاسىمىزدا تۇرعان شوفەر.
III
بىلاي شىققاسىن شىعاناق جايىندا ويلادىم. وندا دا اۋەلى جازۋشى عابيدەن ءمۇستافيننىڭ «شىعاناق» رومانى ەسىمە ءتۇستى. سونان سوڭ ءمۇستافيننىڭ سوعىس بىتكەن بويدا شىعاناق جايىندا شىعارما جازباق بوپ، ويىل بويىنا كەلگەنىن ويلاپ، جاڭاعى جۋاس كىسىنىڭ ءسوزىن ەسىمە قايتا الدىم. بۇل كىسى نە قىلسا دا تەگىن بولمادى-اۋ دەپ ويلادىم. كوكىرەگىنە بۇل دالانىڭ كوپ سىرىن ءتۇيىپ جۇرەتىنى-اۋ! مىنا دالانىڭ سوعىس كەزىندەگى مۇشكىل حالىمەن قازىرگى كۇيىن سالىستىرۋعا بولا ما؟ ءقازىر قويداي قوزداعان تەحنيكا. قول كۇشى دە جەتەدى. كەرەك كەزدە ىعاي مەن سىعاي جىگىتتەردى ويدان-قىردان جيىپ الىپ، جۇمىسقا جاۋىپ جىبەرەدى. سەن ءبىر ءسات سوناۋ سوعىس كەزىن ەسىڭە ءتۇسىرشى. سول ءبىر ەل قابىرعاسى قايىسقان سوعىس جىلدارىندا وسىناۋ ويىل جەرىندە شىعاناق اتامىز كەتپەن-كۇرەكپەن-اق اتاقتى اق تارىدان دۇنيەجۇزىلىك رەكورد جاساپ ەدى-اۋ. قازىرگى تىرلىكتىڭ ءقادىرىن ءبىلۋ، باعالاۋ ءۇشىن، ارا-تۇرا تاۋبەگە كەلىپ قويۋ ءۇشىن كىسى كەيدە كەيىنگى جاعىنا بۇرىلىپ، ارتتا جاتقان اتا-بابا سوقپاعىنا دا كوز سالىپ قويۋ كەرەك.
شاڭ-توزاڭ باسىپ، سارعايا باستاعان سوعىس كەزىنىڭ گازەتتەرىنە كوز سالعانىڭ بار ما؟ سول جىلدارداعى قاي گازەتتىڭ بەتىن اشىپ قاراساڭىز دا ءسىز قان مايداندا جۇرگەن ەرلەرمەن بىرگە شىعاناق اتامىزدىڭ ەسىمى قاتار اتالعانىن بايقايسىز. ول كەزدە مايدانداعى سولداتتار شىعاناقتىڭ اق تارىسىنان ىستەگەن ىستىق بوتقا بۋى بۇرقىراپ الدىنا كەلسە، جىمىڭداپ كۇلىپ قويا بەرەتىن. «بلوندينكا» دەپ ەرەكشە ىقىلاسپەن اتاپ، جۇرەك تۇبىنەن جىلىلىق تاۋىپ جاتاتىن. ءقازىر، ارينە، اعىل-تەگىل مولشىلىق زامان. قارا بيداي دەيسىڭ بە، اق قوباڭ بيداي دەيسىڭ بە، الدە ارپا، س ۇلى دەيسىڭ بە، جانىڭا كەرەكتىڭ ءبارى تابىلادى. ءبىراق، سويتسە دە ءار نارسەنىڭ ءوز ورنى بار. انە ءبىر جىلدارى دۇنيەجۇزىلىك رەكورد جاساعان شىعاناق بەرسييەۆتىڭ اق تارىسى ءقازىر نەگە اۋىزعا الىنباي كەتتى؟.. ۇلى ۇستاز كوز جۇمعاننان كەيىن ونەگەلى ىس-ۇلگىسىن جەر-جەردىڭ بارىندە قۋاتتاپ، كوتەرمەلەپ اكەتسە قايتەر ەدى؟ ءيا، بۇل ءبىر ىڭعايى كەلگەندە ايتا سالعان ءسوز عوي.
IV
اقتوبەگە جۇرەر الدىندا وزىمىزگە تىكەلەي ۇاتىسى بار ءبىر باستىققا كىرىپ ەدىم. كەڭ كابينەتتىڭ ءتور جاعىندا ءۇش-تورت كىسى استىق جايىندا اڭگىمەلەسىپ وتىر ەكەن. قۇلاق ءتۇرىپ جۇرگەن كوڭىلدەگى اڭگىمە بولعان سوڭ مەن دە توسىننان كيلىگىپ، «بيىل ۇندەمەي قويدىق قوي، استىڭ شىقپاي قالعان جوق پا؟» دەپ كۇدىگىمدى ايتا باستاعام. بادىراق كوز باستىق ستولعا سالىپ وتىرعان كەۋدەسىن وقىس كوتەرىپ اپ، شالقالاپ قارق-قارق كۇلدى. مەن تۇككە تۇسىنبەگەن قالپىم اقىرىپ تۇرمىن. بادىراق كوز باستىققا ءوز قىلىعى وزىنە دە وقىس كورىندى بىلەم، وقىس كۇلگەنىندەي اياق استىنان وقىس تىيىلا قاپ: «جوق، باۋىرىم، بيىل ءبىز شارۋانى ۇندەمەي بىتىرگەلى جاتىرمىز» دەدى.
شىنىن ايتام، اياق استىنان اقتوبەگە ءجۇرىپ كەتۋىمە وسى ءسوز تۇرتكى بولدى. ايتسا دا، ءقازىر كوپ شارۋانى ۇندەمەي بىتىرەتىن بوپ ءجۇرمىز. كەشە ەلىمىزدىڭ ەلۋ جىلدىعىندا دا تابيعي يبالىقپەن ادەپتى مىنەز كورسەتىپ، بۇكىل حالىق ىشتەي ۇعىسقان ىمىرا-بىرلىكپەن ءۇن-تۇنسىز قىزمەت ىستەدى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ىستەلىپ جاتقان ۇشى-قيىرى جوق ۇلى ىستەر ادام اقىلىنا سىيا بەرمەيدى. بالكىم، ارالاس-قۇرالاس جۇرگەسىن بار قۇبىلىستىڭ ءبورىنىڭ بىردەي بايىبىنا بارىپ، بۇگە-شىگەسىن اڭعارا بەرمەيتىن شىعارسىڭ. الىپ بويى الىستان انىعىراق كورىنەدى عوي جانە وسىنىڭ ءبورى ەتەنە بوپ ۇيرەنىسىپ كەتكەن كۇندەلىكتى بايىرعى ءومىرىڭ بولعان سوڭ، تەگى، ءسىرا، كىسى ىستەگەن ىسىنە ءمان بەرە قويمايتىن بولار.
ەلۋ جىل ءبىز ءۇشىن ءسان تۇزەگەن كوشتىڭ سالتاناتپەن ءجۇرىپ وتكەن داڭعىل جولى بولعان جوق. ءبىراق، اسەر ەلدىڭ ونەگەلى ۇلدارىنىڭ ۇستازدىق ۇلگىسىن ۇستاپ قالاتىن ءداستۇرى بولماۋشى ما ەدى؟ ءبىر كەزدە شىعاناق اتامىز جەتكەن وليمپتىك قۇزار بيىكتىڭ ارعى جاعىندا، بۇگىنگى زاماننىڭ ەرلەرىنە قول بۇلعاپ، تاعى ءبىر قۇزار بيىك تۇرعان جوق پا؟
ءيا، ويلاناتىن جاي كوپ. ىستەگەن ءىستىڭ ءوزى وي سالادى. باياعىدا قارتايعان كىسىگە قىرشاڭقى جاستار قولىن سىلتەپ، «كۇنى وتكەن» دەپ نەمەسە «باعى تايعان» دەپ تۇڭىلگەن جاننىڭ ءسوزىن ايتاتىن. قازىرگى كىسىلەر كارىلىكتىڭ دە ۇعىمىن وزگەرتۋگە اينالدى. پەنسياعا شىققان سوڭ دا ولار وتباسىندا وشاق بۇتىن قۇشاقتاپ قالعان جوق. اسىرەسە، استىق قويماسىنا قۇيىلعان بيىلعى اعىل-تەگىل استىقتىڭ ىشىندە سولتۇستىك قازاقستان پەنسيونەرلەرى كارل بەلگەر مەن قابدۋل ءباري، بەكىم اقساقالداردىڭ دا ۇلەسى مەن سىباعاسى جاتىر. كوكتەمدە قول كۇشى جەتپەي كىرىپتارلىق باسقا ءتۇسىپ جاتقاندا ءقادىرلى قارت پەنسيونەرلەر جينالىپ كەپ، ەگىن دالاسىنان ءوز الدارىنا دەربەس ۇلەسىن الدى. جەر جىرتتى. ەگىن ەكتى. ءبىر قىزىعى، ءبۇتىل سوۆحوز بويىنشا بويشاڭ بىتىك ەگىن وسىلاردىڭ ەگىنى بون شىقتى.
ارينە، بۇلار قارتايعان شاعىندا حالىقتىڭ سىي-قۇرمەتىنە بولەنىپ وتىرعان كىسىلەر. ايتسە دە، ءبىز ولاردىڭ كەشەگى وتىزىنشى-قىرقىنشى جىلدىڭ عانا ۇزدىك ەرلەرى ەمەس، ونان كەيىنگى - قيىن-قىستاۋ سوعىس كەزەڭىنىڭ باتىرى بولعانىن بىلەمىز. سوعىستان كەيىن دە، جىرتىق كيىمنەن ءتانى جىلتىراپ ءجۇرىپ تە اش-جالاڭاش حالىقتىڭ ءۇستىن بۇتىندەپ، اشىققاننىڭ اۋزىنا اس اكەپ سالعان، ول ول ما، كەيىن قيراعان شارۋاشىلىقتى قالپىنا كەلتىرىپ، قالا-دالاڭدى گۇلدەنتىپ جىبەرگەن دە وسى كۇنگى پەنسيونەر قارتتار ەكەنىن ەسىمىزدەن شىعارماۋىمىز كەرەك. انە ءبىر جىلى ەلىمىز تۋسىراپ جاتقان تىڭ جەردى كوتەرىپ، مال باسىن شۇعىل كوبەيتۋدى قولعا العاندا دا وسى قارتتاردىڭ كوبى اقىلى، تاجىريبەسىمەن بىرگە قول ۇشىن قانشا بەردى؟! ەندەشە، بۇگىنگى كۇنى سولتۇستىك قازاقستاندا تۇراتىن ءقادىرلى قارتتارىمىزدىڭ ارزانقول .اندەردەي، ءبىزدىڭ حالىقتىڭ بۇگىنگى شۇعىلالى بيىگىنە، جەڭىستەن-جەڭىسكە كۇلىپ-ويناپ ءجۇرىپ جەتپەگەنى بەلگىلى. ەلۋ جىلدا ءبىز ازامات سوعىسى مەن ۇلى وتان سوعىسىن باسىمىزدان كەشتىك. تاعدىر تالاسقا تۇسكەن نەبىر اۋىر كۇندەردە ەبىل-سەبىل بوپ، اش-جالاڭاش ءجۇرىپ قانشاما ۇلى ىستەر ىستەدىك. وسى جولدا تالاي قاتەلەستىك تە. ويتكەنى، ءبىز تىڭنان جول سالعان جاندار ەدىك. ءبىز وتكەن ۇلى جولدىڭ ۇلىلىعى دا وسىندا. كەشەگى ەلۋ جىلدىڭ مەرەكە تۇسىندا ەسىرىپ كەتپەگەنىمىز دە وسىدان. ەلۋ جىلدىڭ تويدى ءبىز قىزىل الا كيىنگەن حالىق قولىنا تۋ ۇستاپ، ترانسپارانت كوتەرىپ لەك-لەك بوپ كوشەگە شىعاتىن اشەيىندەگى كوپ مەرەكەنىڭ ءبىرى دەپ قاراعان جوقپىز. بۇل، ءبىر ەسەپتەن، حالىق كوشى وتكەن جولدىڭ قۋانىشىمەن بىرگە قيىندىعىنا وي كوزىمەن تەبىرەنە قاراعان تۇسىمىز بولدى. ساننان گورى ساپانى قاتتىراق ويلايتىن كەزگە جەتتىك. ساپا دەمەكشى... اقتوبەگە جۇرەر الدىندا استاناعا ىرگەلەس جاتقان تالعار اۋدانىنىڭ ەگىس دالاسىن كورگەنىم بار. بۇل جاقتا ەگىن وراعى اياقتالىپ قالعان كەز ەدى. كەڭ دالاعا قاقالىپ شىققان ەگىندى كومبايندار جان-جاعىنان تىقسىرىپ شاۋىپ كەپ، اق قوباڭ بيداي وسكەن القاپ قالعان ەكەن. جۋىقتا عانا كىرگەن جىلى كۇزدىڭ سارى شۋاعى تامىلجىپ تۇر. جەل جوق. ساباعى سارعايىپ پىسكەن اق قوباڭ بيداي ءدان تولى باسىن باۋىرىنا الىپ قىبىر ەتپەستەن مۇلگىپ قالىپتى. اسىرەسە، كىسى بويى ەگىننىڭ اراسىنان شىعىپ، بيىگىرەك توبە باسىنان ءالى دە ورىلماعان القاپقا كوز سالساق قيالىڭ قاناتتانىپ قويا بەرەدى. تەگىس اق قىلشىقتانىپ العان اق بيداي دالاسى تاس توبەدەن جاڭا اۋىپ بارا جاتقان كۇن ساۋلەسى استىندا جىلتىلداپ، كوز قارىپ، تاپ ءبىر اق تىمىق تەڭىز بەتى تارىزدەنىپ كەتەدى. انشەيىندە قاۋقيىپ جەر بەتىنە سىيماي قوياتىن كومبايندار دا ەگىن اراسىنا كىرسە بولعانى، كورەر كوزگە قاراسى كىشىرەيىپ، كەنەرىنەن سۋ قۇيا باستاعان كەمە ەكەن دەپ قالاسىڭ. «ويپىر-اي، مۇنداي دا بىتىك ەگىن بولادى ەكەن» دەپ ويلايسىڭ. ەسىڭە ەرىكسىز ىبىراي جاقايەۆ تۇسەدى. سىر بويىنىڭ اتاقتى شالىن اركىمدەر-اق اڭىز قىپ: «كۇرىشى كەرەگە باسىمەن بىردەي بوپ وسەدى. جانە اتقانى وق اراسىنان كوكتەپ وتە الماستاي قالىڭ»، — دەپ ماقتاپ وتىرعانىن ەستىگەنىم بار. استە حالىق قولى جەتپەگەن ارمانىن عانا قيالداپ، كوكەيكەستى كۇيىنە قوسىپ وتىرعان. كەيدە سونىسى جىرعا اينالىپ، كەلەشەك زاماننىڭ جاس ۇرپاعىنا ىشتە كەتكەن ارمانىن قالدىرىپ: «ءبىز جەتپەگەن جاقسىلىقتى سەن كور، سەن كەنەل. يگىلىگىن كەر، راحاتىڭا تۇتىن»، — دەپ ءۇمىت جۇكتەپ كەتكەن عوي. تالعار ديقاندارى وسىرگەن وسىناۋ عاجايىپ ەگىندى كورگەندە ورتتەي ىستىق اراب اسپانىنىڭ استىندا ءومىر كەشكەن تاعى دا ءبىر حالىقتىڭ ءتاتتى قيالى ەسىمە ءتۇستى. وسيريس پاتشالىق قۇرىپ شارشىسىنا كەپ تۇرعان كەزدە ەجەلگى مىسىرلىقتار كىسى بويى بيداي ءوسىرىپتى-مىس دەپ اڭىز ەتەدى ەكەن. ال، مىناۋ اڭىز ەمەس، ءتۇس ەمەس. ناننىڭ زارى وتكەن اش حالىقتىڭ جۇرەگى ءۇزىلىپ بارا جاتقاندا ءبىر ءسات اقسارى اۋىپ قيالداعان ارمانى، قول جەتپەس ءۇمىتى، دارمەنسىز دالباساسى دا ەمەس. ءوزىمىزدىڭ تالعارلىق جەرلەستەرىمىز وسىرگەن بيداي... اتى شۋلى، اققوبان بيداي. سەن دانىنە قاراشى. قاۋىزىنا سىيماي شىرەپ تۇرعان باداناداي ءىرى داندەر ساۋىلداپ الاقانىڭا توگىلگەندە كىسى ءتانى تۇپ-تۇگەل سەزەتىن قورعاسىن سالماق جاتقان جوق پا؟
مال باققان قازاق وسى بيدايدىڭ ءار ءتۇيىرىن قارا جەرگە قولدان ەگىپ شىعارىپ جاتقان ديقانداردان كەم باعالاماعان. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز سۇيگەن قىزىنا ارناعان ەڭ ءبىر جۇرەك تۇبىندەگى اسىل تەڭەۋلەرىن ىزدەگەندە دە وسى بيداي بويىنان تاۋىپتى. حاس سۇلۋدى قازاق «بيداي ءوڭدى» دەپ نەمەسە «اجارى اق بيدايداي» دەپ ەرتەدەگى اۋىز ادەبيەتىنەن باستاپ، كەشەگى اباي مەن بۇگىنگى اقىن-جازۋشىلاردىڭ بارشاسىنىڭ اۋزىمەن ايتقىزىپ كەلەدى. حالىققا باۋىر باسىپ كەتكەن وسى ءبىر ىستىق سەزىمدى سۋىتىپ الماۋ كەرەك. استىققا، التىن دانگە دەگەن اعىل-تەگىل ىقىلاستىڭ ءتۇپ تامىرى تۋعان جەردە ءلۇپ-لۇپ سوعىپ جاتىر. ول ءبىزدىڭ اتامەكەنىمىز. ول نەلەر ىقىلىم زاماننان بەرى اي مەن كۇن ساۋلەسى استىندا ادام بالاسى مەكەن ەتىپ، ءوسىپ-ونىپ كەلە جاتقان ىستىق ۇيا عانا ەمەس. ويلاپ قارار بولساڭ، ۇشان-تەڭىز بايلىقتىڭ، بار-بار راحاتپەن ىرزىق-نەسىبەنىڭ قاينار كوزى ءوزىمىز كۇنبە-كۇن قارىشتاپ باسىپ جۇرگەن وسى — مىنا قارا جەردىڭ بويىندا جاتىر. وسى جەرگە ءۇي سالامىز، ەگىن ەگەمىز، مال باعامىز. سوندىقتان دا ادام بالاسى ءتىل شىعار-شىقپاستان باستاپ، ءوزىنىڭ تۋعان اناسىمەن بىرگە تۋعان جەرىن دە ءپىر تۇتتى. ەل شەتىنە كىرگەن جاۋعا ءبىر سۇيەم جەر بەرمەيمىز دەپ، ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز قانشا قان توكتى؟!
ءجا، جىلما-جىل اق بيداي ءوسىپ، ىرزىق-نەسىبەگە كەنەلىپ جاتقان وسىناۋ قاسيەتتى جەر-انانى، تۋعان انامىزداي قادىرلەيىك تە!
1970 ج.
You Might Also Like
-
كوكشەتاۋدا ءبىر بولعان كىسىنىڭ بۇل ولكەگە قايتا اينالىپ سوقپاۋى مۇمكىن ەمەس. كورگەننىڭ كوزىن جاۋلاپ، ەسىتكەننىڭ قۇلاعىن ەلەڭدەتىپ ەسىل-دەرتىن الىپ ىنتىزار عىپ بىتەتىن ولكە. انە ءبىر ىلگەرى زاماندا ار...
