InfoHub Logo

ول جينالىستان كوڭىلسىز قايتتى. الگىندە كوكشەتاۋدىڭ باس-اياعىنا جينالعان ءدۇيىم جۇرت الدىنا بۇنى جالعىز شىعارىپ الىپ، كەۋدەسىنە وردەن قاداعان قۋانىشىن دا سەزىپ كەلە جاتقان جوق. سول ارادا ول قۋانعاننان گورى ىشتەي ىڭعايسىزدانىپ ءبىتتى. سامالاداي شام ساۋلەسىن جان-جاعىنان انتالاتىپ قويدى. سالتاناتتى سارايدا ءيىن تىرەسىپ وتىرعان جۇرت نازارى ءبىر وزىنە اۋىپ، قوشەمەتشىل جيىننىڭ قىزۋ سوققان الاقاندارى ءۇيدى باسىنا كوتەرە دۇرىلدەتىپ الا جونەلگەندە، قىسىلشاڭ جىگىت ءتىپتى نە ىستەپ، نە قويعانىن دا بىلمەدى. تەر ودان دا، بۇدان دا كەتتى. ابدىراپ اۋزىنا ءسوز دە تۇسپەي قويدى. قۇرعاپ قالا بەرگەن تاماعىن جىبىتكىسى كەپ، قولىن ءالسىن-السىن الدىندا تۇرعان سۋعا سوزا بەرىپتى. كەيىن نە ايتتىم دەپ قانشا ويلاسا دا، ەسىنە ەشتەڭە تۇسپەدى. اۋزىنان شىققان سوزدەر قۇددى الدەنەدەن وقىس ۇركىپ، دۇركىرەپ ۇشىپ كەتكەن تورعايداي. ءسوزىنىڭ سوڭىندا ول ايتەۋىر ەرتەدەن بەرى ۋىسىندا ۋماجداپ تۇرعان ەسكى كەپكادان كوزىن الىپ، تىم-تىرىس بولىپ تىنا قالعان حالىققا: «الداعى ۋاقىتتا دا ايانباي ەڭبەك ەتەم»، — دەپتى.

جۇرت، ارينە، اۋتەن قۋاندىقوۆتىڭ ايانباي جۇمىس ىستەيتىنىن بىلەدى. «جارقايىڭ» فەرماسىن باسقارعانىنا، مىنە، جەتى جىلدان اسىپ بارادى. جىلدا ەگىن پىسكەن بويدا مال فەرماسىنىڭ تاۋقىمەتىن بالالى-شاعالى ايەلىنە قالدىرىپ، ءوزى كومباينعا وتىرادى. وتكەن جىلى قوستانايدىڭ اتاقتى كومباينشىسى سارتايمەن جارىسقا ءتۇستى. اناۋ-مىناۋ ەمەس سوسياليستىك ەڭبەك ەرى. ابىروي بولعاندا بۇل جىلى دا ۋادەسىن اسىرا ورىندادى. ەڭبەك دەگەندە بۇنىڭ ايانىپ قالعان جەرى جوق. تەك قانا جۇرت الدىندا، نە قارا باسقانىن قايدام، ەكى اۋىز ءسوزدىڭ باسىن قوسىپ ايتا الماعانىنا جىنى كەلەدى. «الداعى ۋاقىتتا ايانباي ەڭبەك ەتەم»، — دەدى-اۋ. ءسوز بولعانىڭا. جيىرما جىلدان بەرى كوكشەتاۋ دالاسىنا جايقالىپ شىعاتىن كول-كوسىر ەگىنگە قاتار ءتۇسىپ جۇرگەن ديقانداردىڭ جەمە-جەمگە كەلگەندە جانىن اياپ قالعان جەرى بار ما ەدى. ەگىن وراعى كەزىندە قاي كومباينشى ولىپ-تىرىلمەيدى؟! شتۋرۆالدى تاس قىپ ۇستاعان قولى قارىسقاندا ارى-بەرىدەن كەيىن ۋىسى جازىلماي قالاتىنى قايدا؟ وسى جۇرت ول كەزدە كۇندىز كۇلكى، ءتۇن ۇيقىنى ۇمىتادى. كوكجيەككە كوز اسىرىپ جاتقان ۇشى-قيىرى جوق مول استىققا كومباينىن قاتار سالىپ جۇرگەن باسەكەلەس جىگىتتەر ولگەنىن بىلمەيدى ەمەس پە؟! ءۇش مەزگىل ەگىن باسىنا اكەلگەن استى ىشۋگە دە ۋاقىت تابا المايدى. بيىل، ءتىپتى كەرەمەت سۇرگىن بولدى. جارىقتىڭ يەسىن ايتاسىڭ، بيىلعى استىقتى جۇرت بەينەتتى بەلشەدەن كەشىپ ءجۇرىپ الدى عوي. وسىندايدا سينوپتيكتەر دە جۇرتتىڭ زارەسىن الادى دا جۇرەدى. اۋەلى بەس كۇننەن كەيىن جاڭبىر جاۋادى دەپ قورقىتتى. سونان سوڭ جاڭبىردىڭ اياعى قارعا اينالادى ەكەن دەپ زارە ۇشىردى. بۇلار كومبايننان تۇسپەي قويدى. باياعىنىڭ باسقارمالارى قاشان ەگىن اياقتالعانشا «جۇمىسقا شىعىڭدار» دەپ ەكى قولى جۇرتتىڭ جاعاسىنان كەتپەي قويادى ەكەن. قازىرگى حالىق مۇلدە باسقا. كولحوز باسشىلارى ءقازىر قايتا «كىشكەنە دەمالىڭدار! كوز ءىلىندىرىپ الىڭدار!» دەپ شالعايعا وراتىلىپ جۇرەدى. قىزۋ ەڭبەككە قۇنىعىپ العان كومباينشىلار سوندا دا قۇلاق اسپايدى. ءبىراق، قانشا قاسارىسىپ باققانمەن، كىسى بويىنداعى شىدامدىلىقتىڭ دا شەگى بار. اسىرەسە، الدەنەشە كۇن قاتارىنان كىرپىك ىلمەگەن كومباينشىلار تاڭ الدىنداعى ءتاتتى ۇيقىنىڭ كەزىندە تالىقسىپ كەتىپ شتۋرۆالدان ۇشىپ ءتۇسىپ جاتادى. ءابۇيىر بولعاندا بۇل ءوزى ۇيقىعا شىدامدى. قاتار قۇربىلارى قالجىڭداسقاندا «وسى شىركىن تۇيە سەكىلدى ۇيقىعا دا ءتوزىمدى» دەپ كۇلەتىن-دى. انە ءبىر جولى استانادان جازۋشى كەلدى. بىر-ەكى كۇن بۇنىمەن بىرگە بولعاندا ەكى كوزىن الماي، ءجۇرىس-تۇرىسىن باقتى دا وتىردى. ءىسى اقىرىن، قيمىلى باياۋ. ءجۇرىسى سىلبىر. جايشىلىقتا سويلەگەن ءسوزى، ىستەگەن ءىسى سونشالىق ءىش پىستىراتىن جۋان سارى جىگىتتىڭ قۇيعان قورعاسىنداي ءتورتباق تۇلعاسىنان تۇيە پالۋانعا لايىق كۇش سەزسە دە كوكشەتاۋ وبلىسىنىڭ كەيىنگى ءۇش-تورت جىلدا ەگىن ورۋدا الدىنا ادام سالماي كەلە جاتقان اتاقتى كومباينشىسىنا ءتان ەرەكشە قاسيەت تابا الماي قويعان سياقتى. ءتۇس كەزىندە بۇلار اسقا وتىرا بەرگەندى. جازۋشى كۇلىپ: «اۋتەن قاراعىم، حالىق اۋزىنداعى اڭىزعا قاراعاندا جۇيرىك اتتار جايشىلىقتا بويىن جاسىرىپ، قارابايىر جابى سياقتانىپ تۇرادى دەيتىن...» دەپ ءسوزىنىڭ اياعىن بۇعان تيگىزىپ تۇسپالداي بەرگەن-دى. اۋتەن داستارحاننىڭ تومەنگى جاعىندا باسىن باۋىرىنا الىپ وتىرعان قالپىنان قوزعالمادى. ەسىتپەگەن ءتارىزدى. جازۋشى ەندى كۇلىپ: «تىڭ دالاسىندا تالاي جۇيرىك بار عوي. سونىڭ اراسىنان جىل سايىن سۋىرىلىپ جالعىز كەلەتىن دە وتىراتىن سىرىڭدى ايتشى» دەدى. ۇندەمەيتىن اۋتەندى سويلەتۋگە ءارقاشان قۇشتار كىسىلەر «ايت-ايت!» دەپ قاۋمالاي باستادى. اۋتەن: «مەن قايدان بىلەيىن. ول كەزدە، ايتەۋىر ءوزىم ۇيىقتامايمىن» دەپ جاۋاپ بەرگەن-دى. بۇل ونىڭ ادال شىنى. ەگىن وراعى كەزىندە قانداي قايراتتى جىگىتتەر دە ءبىر جەتىدەن كەيىن سىر بەرەدى. تاڭ الدىندا ۇيقى قىسقان كوزى ۋداي اشىپ، قارسى الدىندا جارلانىپ تۇرعان ەگىن توڭكەرىلە جازداپ بارا جاتقان سوڭ لاجسىز توقتايدى. تالتىرەكتەپ باسىپ، كومباين جانىنا، ەگىن اراسىنا قۇلاي كەتەدى. اۋتەن سول كەزدە دە كوز ىلمەيدى. ونىڭ كومباينى ەندى جالعىز سارتىلداپ، جارلانىپ تۇرعان ەگىن ىشىنە جەكە-دارا كىرىپ، تەرەڭدەپ بارا جاتادى.

نەسىن ايتاسىڭ، قارا كۇشكە كەلگەندە بۇل شىركىننىڭ تەڭدەسى جوق. باياعىدا جالاق اياق جۇگىرىپ جۇرگەن كەزىندە ءوزىنىڭ قاتارلارىنان بۇنىڭ قولى مەن اياعى جۋان، جاتاعان، ءتورتباق دەنەسى دە قۇددى قورعاسىننان قۇيعانداي نىعىز بولاتىن. قاي بالامەن كۇرەسسە دە، بۇنىڭ ءبىر سىلتەگەنىنەن شىقپايتىن. سوعان قاراپ بۇنى اۋىلداستارى «پالۋان بالا» اتايتىن. كىسىگە قاباعىنىڭ استىنان تۇنجىراپ قارايتىن سول جۋان سارى بالادان جۋان سارى پالۋان شىقپاسا دا بۇگىندە اتاقتى كومباينشى شىقتى!

اۋتەن باسىنا كەلگەن وسى ءبىر ويدان ىشتەي ىڭعايسىزدانىپ كەتتى. اتاقتى بولام دەپ «ازاپقا» ءتۇسىپ جۇرگەن جوق پا؟! جينالىس بولسا، جۇرت الدىنا بۇنى الىپ شىعادى. ەكى ءسوزدىڭ باسىن قوسىپ ايتا المايتىن تۇيىقتىعىن بىلە تۇرا، باسقا كىسى قۇرىپ قالعانداي، كوپ ىشىنەن بۇعان ءسوز بەرەدى. سالتاناتتى جينالىستاردا بىردە مالشىلار اتىنان قۇتتىقتاۋ ءسوز تەك وسىعان تيەدى. ەڭبەك وزاتى ەسەبىندە ونەگەلى تاجىريبەڭدى ورتاعا سال دەپ، كەيدە جاس شوپانداردىڭ الدىنا، كەيدە جاس ديقانشىلاردىڭ الدىنا سۇيرەلەپ الىپ شىعادى.

سونىڭ بارىندە دە اۋتەن كەيىن قانشا ويلاسا دا جۇرت الدىندا جاڭا نە ايتقانىن ەسىنە تۇسىرە الماي دال بولادى. ءبىر جولى، ءتىپتى... باسە، سول قاي جەردە بوپ ەدى؟..

كولحوز ورتالىعىنان شىققالى بەرى اسپاي-ساسپاي ماڭ-ماڭ باسىپ كەلە جاتقان جىگىت وسى ارادا كىلت توقتادى. كوزىنە باسا كيىپ العان كەپكاسىن قولىنىڭ سىرتىمەن كەيىن ىسىرىپ قويدى. جالپاق بەتىندە بۇلشىق ەتتەرى بىلەمدەنىپ تۇراتىن اۋىر ءجۇزىن ول جوعارى كوتەرىپ، سوناۋ سۇرعىلت جۇدەۋ اسپانعا كوز سالىپ تۇر. قانشا كۇننەن بەرمەن قاراي تەرىسكەيدەن سوعىپ تۇرعان قارا سۋىق جەل ءقازىر دە قاتتى. قاي جاعىنا بۇرىلىپ قاراسا دا كۇز باسىندا سوقا سالىپ جىرتىپ تاستاعان زياب قاراۋىتادى. ەگىن وراعى اياقتالا بەرگەندە تۇسكەن از عانا كىربىڭ قاردى قارا داۋىل الدەقاشان ءۇرىپ اكەتكەن. تەك جول جيەگىن وڭىرلەپ شىققان ارقانىڭ بوز كادەبى سۋىق جەل استىندا قالتىراپ، ءدىر-دىر ەتەدى. جىلدا بۇل كەزدە مىنا جەرلەردە بەلۋاردان قار جاتۋشى ەدى. بيىل ىلعال تاپشى. مەرزىمىنەن ەرتە تۇسكەن سۋىقتان قارا جەر توڭقىلداپ قاتىپ قالىپتى. كوپتەن بەرگى قورقىنىش اۋتەننىڭ كوڭىلىنە قايتا ورالدى. «كەلەسى جىلى استىق قالاي بولار ەكەن» دەپ ويلاپ تۇر.

جاسىراتىنى جوق: قازاقستان تىڭى ءالى دە بولسا تابيعاتتان تاۋەلسىزدىك الا الماي وتىر. ءقايسىبىر جىلدارى ىلعالدىڭ ازدىعىنان دەر كەزىندە سەبىلگەن ەگىن تۇگەل ونبەي قالعان. ميلليونداعان گەكتار جەردى جىل باسىنان كول-كوسىر عىپ جىرتىپ تاستاپ، كوككە كوزىڭدى تىگىپ وتىرعانىڭ. بۇل تىڭ يگەرۋ جولىنداعى جۇرتتى ازىرشە دىلگىر عىپ وتىرعان شاراسىزدىقتان عانا تۋعان امالسىز قۇبىلىس بولۋى دا مۇمكىن. ءبىراق سول ۋاقىتشا قۇبىلىستىڭ تىم ۇزاققا سوزىلىپ كەتپەگەنى دۇرىس ەدى-اۋ. ءسىبىر وزەندەرى قازاقستان دالاسىنا قاراي كەرى اعادى دەگەن ءسوز بار. ول كەزدە، نەسىن ايتاسىڭ، بۇل ەلدىڭ قاعاناعى قارق بولار ەدى. تىڭ يگەرگەن جەرلەردە ىلعالدىلىق پەن قۇنارلىلىق تۇراقتى قۇبىلىسقا اينالعان جاعدايدا عانا تۇراقتى ونىمگە قول جەتەدى. ونداي كۇن تۋسا تىڭ يگەرۋشىلەردىڭ تىرلىگى تابيعاتتان ءبىرجولاتا تاۋەلسىزدىك الىپ، كەلەشەكتە تەك سول كول-كوسىر دالاعا جۇمسالعان قاراجات پەن سىڭىرگەن ەڭبەگىنە وراي ءونىم ءوندىرىپ، استىق يندۋسترياسىن ۇلكەن عىلىمي-ەكونوميكالىق ءھام الەۋمەتتىك بيىك ساپاعا شىرقاتىپ شىعارار ەدى. بۇل ءوڭىردىڭ بۇرىنعىسى مەن بۇگىنگى تىرلىگىن بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن «جارقايىڭنىڭ» كونەكوز قاريالارى شۇكىرلىكتى كوپ ايتادى. جاستار بۇگىنگى تاڭدا قولى جەتكەن تابىستارعا قاناعات ەتپەي، ءاربىر جينالىس سايىن بىر-بىرىنەن تەك ءمىن ىزدەپ، كەمشىلىك تاۋىپ، ناسىرعا تيەتىن اۋىر سوزدەر ايتىپ جاتقاندا، مىنا جاقتا وتىرىپ قاريالار كادىمگىدەي قىنجىلادى. قۇدايدىڭ قاھارىن شاقىراتىن كۇپىرلىك ءىس بولعانداي كورەدى. ولار قيت ەتسە كولحوزدىڭ وتكەنىن ەسكە الىپ: «اۋ، اعايىندار-اۋ، 1937 جىلى العاش ۇيىمداسقاندا نەبارى ەكى مىڭ گەكتار ەگىستىگىمىز بولعان ەدى عوي، — دەسەدى. — گەكتارىنان ءولىپ-تالىپ ءتورت سەنتنەردەي عانا استىق الاتىنبىز. سوندا بۇكىل كولحوزدىڭ جىل سايىن الاتىن ءونىمى سەگىز مىڭ سەنتنەردەن اسپايتىن. بالا-شاعالى ديقانداردىڭ تىرلىگىنە تاق-تۇق قانا جەتەتىن بولعاندىقتان، بۇل كولحوز ءۇش جىلعا ۇكىمەتكە استىق تاپسىرۋ جوسپارىنان بوساتىلعان ەدى عوي. ال، ەندى ءقازىر...»

اۋتەن كەيىنگى جاقتان كەلىپ قالعان ماشيناعا جول بەرىپ، ءبىر قاپتالىنا ىعىسىپ تۇردى. «جارقايىڭ» فەرماسىنان ورتالىققا ءسۇت تاپسىرىپ قايتقان ماشينا ەكەن. تانىس شوفەر بۇنىمەن قاتارلاسا بەرە توقتادى.

— وتىر.

— كەتە بەر.

— اۋ، جول الىس... قۇداي ايداعانداي... بوس ماشينا تۇرعاندا...

اۋتەن ۇندەمەدى. شوفەر ءجۇرىپ كەتتى. جاپان دالادا تاعى دا جالعىز قالعاسىن ول تاعى دا ءوزىن باۋراعان الگى ويدىڭ ۇزىلگەن جەرىن قايتا جالعادى. بۇل كۇندە وزدەرىنىڭ كولحوزى كوكشەتاۋداعى ەڭ باي كولحوز بولعانىن ەسىنە الدى. كەيىنگى كەزدە جىل سايىن ميلليون پۇتتان استام استىق تاپسىرادى. كولحوز ورتالىعىن كورەرگە كوز كەرەك. مادەنيەت سارايى سالىندى. ونداي ساۋلەتتى كەڭ ساراي اۋدان ورتالىعىندا دا جوق بولعاندىقتان، ءقازىر چكالوۆ اۋدانىندا سالاۋاتتى ۇلكەن جيىن بولا قالسا وسى كولحوز دا وتەتىن بوپ ءجۇر. شالدار ءاردايىم «قۇدايدىڭ بەرگەنى ەمەس دە؟» — دەپ وزدەرىنىڭ ەجەلگى شۇكىرشىلىگىنە تارتىپ وتىرادى. ۇندەمەيتىن اۋتەن بۇعان ءار كەزدە ىشىنەن كۇلەدى دە قويادى. مۇنىڭ ءبارى وزدەرىنىڭ ماڭداي تەرىنە مالشىنىپ ءجۇرىپ، كۇن-تۇن قاتقان قاجىرلى ەڭبەكتەرىنىڭ ارقاسىندا عانا قولدارى جەتكەن تابىس.

تىڭ يگەرۋ باستالعاندا بۇل توعىز جاستا ەدى. سول جىلى ول العاش رەت كومەكشى بوپ كومباينعا وتىردى. ءالى ەسىندە: جاستىق پا، البىرتتىق پا، ايتەۋىر جاز بويى ەسىن جىيا الماي ءتۇس كورگەن كىسىدەي تاڭىرقادى دا ءجۇردى. قانشا ايتقانمەن بۇرىن قىس قورادا وتىرىپ، جاز جىلت ەتىسىمەن كوگىلدىر تاۋلاردىڭ كوز ۇشىندا مۇنارتقان جاپ-جاسىل دالاعا كوشىپ شىعىپ داعدىلانعان مالدى اۋىلدىڭ بالاسى ەمەس پە؟! كوشپەلى ەلدىڭ عۇمىر بويى قانىنا ءسىڭىپ قالعان ەتەنە كورىنىسى ەندى، مىنە، لەزدە-اق عايىپ بولدى. بۇرىن دارحان كەڭ دالاعا، قورا-قورا قويعا، ءۇيىر-ۇيىر جىلقىعا ۇيرەنگەن قىر قازاعى ەندى ءۇيىنىڭ ىرگەسىنە سوقا تۇسكەندە شىبىن جاندارى شىرقىراپ قويا بەردى. وسىناۋ كول-كوسىر اتامەكەننەن اياق باسار جەر قالدىرماي، قايدا قاراسا دا قارا قىرتىسىن قوپارىپ، قايتا-قايتالاپ سوقا سالىپ جاققاندا، وسى «جارقايىڭنىڭ» شالدارى تۇگىل، بۇنىڭ ءوزى دە ءبىرتۇرلى بولىپ كەتكەن-دى.

ءيا، بۇل قازاق دالاسىن قاتتى وزگەرتكەن قۇبىلىس ەدى. قارا بالانىڭ قارنىن تويدىرۋدىڭ عانا قامى ەمەس، بۇل ءوزى سايىپ كەلگەندە، حالقىمىزدىڭ مۇمكىندىگى، رۋحاني قايتا تۇلەۋىندە وشپەس ءىز قالدىرعان ۇلكەن الەۋمەتتىك قۇبىلىس ەدى. كۇنى كەشەگى قويشى مەن جالشىنىڭ بالاسى تىڭنىڭ ارقاسىندا جۇزدەگەن جاڭا ماماندىقتارعا يە بولدى. قازىرگى زامانعى كۇردەلى تەحنيكانىڭ ءتىلىن مەڭگەردى. سونىڭ ءبىرى اناۋ اتاقتى كومباينشى ەركىن باتەنوۆ. بۇنان التى جاس ۇلكەندىگى بار. ەكەۋى دە وسى «جارقايىڭنىڭ» جىگىتتەرى. نەبىر اۋزىمەن قۇس تىستەپ جۇرگەن قازىرگى ماڭدايالدى كومباينشىلار وسى باتەنوۆتىڭ باۋىرىنان شىققان تۇلەكتەر. باتەنوۆتى اتاقتى كومباينشى گارري بەككەر دە ۇستاز تۇتادى. ال ەركىن دەگەندە بۇنىڭ جۇرەگى ەرەكشە سوعادى. ونىڭ سەبەبى جوق تا ەمەس؛ كەشە عانا مەكتەپ پارتاسىنان شىققان كوك شىبىق بالانى العاش رەت وسى ەركىن كومباينعا وتىرعىزىپ، شتۋرۆالدى قالاي ۇستاۋ كەرەك ەكەندىگىن ۇيرەتتى. سول كۇن، سول ساتتەن باستاپ ۇستاز اعا ءوزى ۇرشىقتاي ۇيىرەتىن كومبايننىڭ بويىنداعى تەتىگىن شاكىرت بالانىڭ زەردەسىنە قۇيىپ، ەرىنبەي-جالىقپاي ۇيرەتە بەردى، ۇيرەتە بەردى. ءبىر كەزدە ۇستاز اعانىڭ دەم بەرۋىمەن شتۋرۆالدى كادىمگىدەي جۇرەكسىنىپ ۇستاعان ءتورتباق سارى بالانىڭ سوڭىنان ەگىن دالاسىنا العاش رەت يرەكتەپ تۇسكەن الا-قۇلا ىزدەن باستالعان ءومىرى ءبۇل كۇندە ءبىراز قىرقانى ارتقا تاستاپتى. پالۋان بوپ كۇرەسكە تۇسپەگەنىنە وكىنبەيدى. تىڭ يگەرۋدىڭ ءبىرىنشى كۇنىنەن باستالعان اتتاي جيىرما جىلدان بۇل ءوز باسىنان از كۇرەستى كەشىرمەپتى. كۇرەستىڭ اتى كۇرەس ەمەس پە، بىلەك سىبانىپ تۇسكەن ەڭبەك مايدانىنىڭ سايىستارىندا بۇنىڭ جىققان دا، جىعىلعان دا كەزى بوپتى. ءبىراق، ايتەۋىر، جەڭسە دە، جەڭىلسە دە، باياعى پالۋان دەنەلى، جالپاق سارى كۇنىنەن قۇيتتاي دا وزگەرمەپتى. بەينەتتەن قاشقان جوق. ال، باسقا تۇسكەن قيىنشىلىققا قايىسقان جوق. اسىرەسە، انە ءبىر كوكتەن تامشى تامباي بەزەرىپ العان قۋاڭشىلىق جىلدارى كوكتەمەي جاتىپ كۇيىپ كەتكەن ەگىندى كورگەندە وزدەرىنىڭ اعىل-تەگىل تەر توككەن ۇلى ەڭبەگى ەش بولىپ، زايا كەتكەنىنە جانى كۇيزەلىپ تۇرسا دا، سىر بەرىپ، سىرتىنا ءسوز شىعارىپ كورگەن ەمەس. نە دە بولسا ىشىندە. ارعى جاعىندا اششى وزەگى كۇيىپ بارا جاتسا دا ۇندەمەدى. ەندى ءبىر جىلدارى قارا قىرتىس قۇيقاسىن تۇبىنە دەيىن قوپارىپ تاستاعان ەگىستىك جەردى ورتتەي اپتاپ ىستىق سوققاندا تۇلا بويىنداعى بار ءنارىن سىعىپ الىپ، قۇنارىنان ايرىلعان كۇلدەي قارا توپىراق كەڭ اسپاندى تورلاپ كەتتى.

اسىرەسە، ىرگەلەس پاۆلودار وبلىسىنىڭ ۇستىنەن قارا داۋىل كوز اشتىرماي ۇردى دا تۇردى. جۇزدەگەن گەكتار ەگىستىك توپىراق استىندا قالدى. جەل ءۇپ ەتسە، بۇرقىراپ ۇشىپ الا جونەلەتىن كۇلدەي قارا توپىراق جەر دۇنيەنى باسىپ العاندا ءۇيىندى استىنان ءدان العان، باسى قىلتيىپ كەلە جاتقان ەگىن ساباقتارى قۇددى كومەك سۇراپ قول سوزعان بالا قولىنداي بوپ ايانىش شاقىرعاندا ومىردە جىلاپ كورمەگەن جىگىت كوزىنە جاس الدى.

ءيا، تاريحتا بۇرىن-سوڭدى بولماعان ءاربىر ۇلى ءىستىڭ جەڭىسكە جەتەر جولى ءارقاشان دا قيىندىققا تۇسكەن. ادامزاتتىڭ جيىرماسىنشى عاسىرداعى ەڭ ۇلى ەرلىكتەرىنىڭ ءبىرى -ميلليونداعان گەكتار تىڭ جەرلەردى يگەرىپ، حالىق يگىلىگىنە تۇتىنۋ دا وپ-وڭاي جۇزەگە اسا قويماپتى. وسى جىلدارى جالپاق سارى جىگىت تە جارمەڭكە بازارىن ارالاعانداي شات-شادىمان جيىن-تويدى دۋمانداتىپ، قىزىق كەشىپ جۇرمەپتى. جيىرما جىلدان بەرى تىڭ شەجىرەسىنىڭ تالاي سىن ساعاتتارىن ءوز كوزىمەن كورىپ، ءوز باسىنان كەشىرىپ، ىستىق-سۋىعىنا كۋا بولدى. تىڭ شەجىرەسى — ءوز شەجىرەسى. تىڭ جىرى — ءوز جىرى.

ديقاندار مەن عالىمدار تىڭ ولكەسىنىڭ بولاشاعىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ايانباي كۇرەسىپ ءجۇر. اكادەميك بارايەۆ جەتەكشىلىك ەتەتىن شورتاندىداعى بۇكىلوداقتىق استىق شارۋاشىلىعى ينستيتۋتى قيىن كەزدە قولما-قول ءادىس تاپتى. وسى ينستيتۋت ءبىرىنشى بولىپ جىرتىلعان جەردىڭ قۇنارلى، سوڭىراعى كۇنى داۋىل سوقسا دا بۇرقىراپ ۇشپاي، ءوز بويىندا قالاتىن ءادىستى جۇزەگە اسىردى. سول ارقىلى ەروزياعا قارسى كۇرەستىڭ جاڭا ءبىر اگروتەحنيكالىق جۇيەسى جاساقتالدى. بۇل، ءسوز جوق، قازاقستان ديقاندارىنىڭ ەگىنشىلىك تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى ەلىمىزدە بولىپ كورمەگەن اسا ماڭىزدى جاڭالىعى ەدى.

ءسويتىپ، تىڭ اسپانى دا ءبىرجولاتا تازاردى. تىڭ شارۋاشىلىقتارىندا ءاربىر جەكەلەگەن وزات شارۋاشىلىقتار ەگىن ونىمدىلىگىن ارتتىرۋدا جوعارى كورسەتكىشتەرگە يە بولىپ ءجۇر. اتاقتى ميحايل دوۆجيك ءاربىر گەكتاردان ۇنەمى جيىرما سەنتنەردەن ءونىم الادى. قازاقستان تىڭىنىڭ قاي شارۋاشىلىعى دا تۇبىندە بۇل كورسەتكىشكە جەتۋگە ءتيىس. اۋتەن ەلىمىزدى استىققا بەلشەسىنەن باتىرىپ كەتكەن كەيىنگى ەكى جىلدى ەسىنە الادى. سول، سول ەكەن كوكىرەگىن قۋانىش كەرنەپ، كۇلىمدەپ قويا بەرگەن كوزىن كوك جۇزىنە تىگىپ تۇر. جاڭاعىنىڭ اراسىندا عانا تۇيدەك-تۇيدەك بوپ تۇتاسىپ قالعان سۋىق سۇر بۇلتتان جاقسى نىشاندى بايقاسا دا، وسى ءقازىر ويى باسقا جاقتا. جايشىلىقتا اناۋ-مىناۋعا سەلت ەتە قويمايتىن ءزىل باتپان كوڭىلى جاڭاعى جينالىستان كەيىن تولقىپ كەتتى مە، كەشەگى كوشپەلى اۋىلدىڭ بالاسىن مىنا ميداي جازىق دالا تىنىشتىعى تەربەپ، قاي-قايداعىنى ەسىنە سالىپ كەلە مە، ول ايتەۋىر، كوزى تۇسكەننىڭ بارىنەن كەشەگى كۇنى تىڭ استىعى ءۇشىن جانتالاسقان ۇلى كۇرەستىڭ ءىزىن كورەدى. وسى جەردەن جىلما-جىل العان ءونىمدى ءبىر ءتۇيىر دانىنە دەيىن دالمە-دال ولشەيتىن اسپاپ بار. ال، تىڭ يگەرگەن جيىرما جىل بويى وسى جەرلەرگە ديقان بابا توككەن اششى تەردى ولشەن كورەر مە ەدى؟ باسىنا وقىس كەلگەن وسى ءبىر توسىن سۇراققا ول تاڭىرقاعانداي بولىپ، جول كوبەلىگىنە شىعىپ اقتارىلىپ توقتاپ تۇر. بۇعان ءوزى تۇگىل وقىمىستىلاردىڭ دا جاۋاپ بەرە المايتىنىن ءبىلدى بىلەم، ول باسىن شايقاپ كۇلىپ جىبەردى دە، ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتى. قيىرشىق قۇم توگىپ تاستاعان قارا جولدىڭ تاستارى مەن تۇيىرشىك كەسەكتەرىنە سۇرىنە بەرگەن سوڭ ول جولدىڭ كوبەلىگىنە شىقتى. سىپىرا كوبەلىكتە سيديعان سيرەك شوپتەردىڭ ساباعى قاپ-قارا. كەشەگى كۇنى وسى جولمەن استىق تاسىپ ەرسىلى-قارسىلى اعىلعان ماشينالاردىڭ ءتۇتىنى ىستاپ تاستاعان. اۋتەن كوڭىلى باسقا جاقتا بولسا دا، اۋىق-اۋىق اياق استىندا سىتىر-سىتىر سىنعان ءشوپ دىبىسىنا قۇلاق ساپ قويادى. بۇل جاقتا جاز وتە قىسقا. كوكتەم تىم كەش شىعىپ، كۇز تىم ەرتە تۇسەدى. اشىق كۇندەر وتە از. كوك ەگىننىڭ ۋاقىتىلى پىسىپ-جەتىلۋىنە كەدەرگى كەلتىرەدى. جاڭبىرلى كۇز جىلما-جىل ونگەن ەگىننىڭ ءوزىن ىسىراپسىز جيناپ الۋدى قيىنداتىپ ءجۇر. راس، رەسپۋبليكا ديقاندارى سوڭعى جىلدارى تىڭ استىعىن ۋاقىتىلى ىسىراپسىز جيناپ الۋعا اسا باي تاجىريبە جيناقتاپ قالدى. ەگىن وراعىنا تەحنيكا مەن ادام كۇشىن كۇنى بۇرىن ازىرلەپ، تۇيىلگەن جۇدىرىقتاي تۇپ-تۇگەل جۇمىلدىرىپ جىبەردى. قاپىسىز دايارلىق پەن قاۋىرت قيمىلدىڭ ارقاسىندا قازاقستان ديقاندارى كەيىنگى ەكى جىل قاتارىنان وتان قويماسىنا ميلليارد پۇت استىق قۇيدى. ءبىراق قاشانعى حالىق جۇيكەسىن قاتتى بۇرالعان دومبىرا قۇلاعىنداي شيىرشىق اتقىزىپ قوياسىڭ؟! «وسى جۇرت ونسىز دا قاۋىرت قيمىل، قاپىسىز ەرلىك، اسقان ۇيىمشىلدىققا ارقا سۇيەپ بارادى. ال، بۇنىڭ ءبارىن قازاقستان تىڭىنداعى كەشەڭ كوكتەم، ەرتە كۇز پروبلەماسىن ءبىرجولاتا ۇزىلدى-كەسىلدى شەشىپ بەرەتىن بىردەن-بىر ءادىس دەۋ دە قيىن. تابيعات جاعدايىنا بايلانىستى مۇنداي قولايسىز پروبلەمالاردى كومپلەكستى تۇردە زەرتتەپ، كومپلەكستى شەشىم قابىلدامايىنشا تىڭ شارۋاشىلىعىنىڭ تۇراقتى ءونىم پروبلەماسىن شەشتىك دەۋ قيىن. بۇل جاقتىڭ تابيعاتىنا لايىق تەز پىسەتىن، اياز تۋسا ۇسىمەيتىن، بۇرشاققا دا ءتوزىمدى، بويىنداعى ءناردى ساباعىنا عانا ەمەس، دانىنە جينايتىن جاڭا سورتتار شىعارار ما ەدى؟ سول كەزدە قانشا ءونىم العانىمىزعا ماقتاناتىن كۇنگە جەتەر ەدىك قوي.

سول سياقتى ەگىستىك جەرلەردى ۇقىپتى پايدالانۋ ءار كەزدە ويداعىداي بولىپ جۇرگەن جوق. جيىرما جىل بويى ۇزبەستەن اعىل-تەگىل استىق بەرۋمەن كەلە جاتقان، جارىقتىڭ، مىنا جەر انانىڭ قۇنارلىعىن ارتتىرىپ وتىرۋ قاجەت-اق. انە ءبىر جىلدارى تىڭ شارۋاشىلىقتارى تىڭايتقىشتان قانشا زارۋلىك كوردى. ەگىن ەككەن جەر دە قۇددى جەلىنىن تارتقان ساۋىن مالى سياقتى. وتىن-سۋىن قاندىرماي، مەزگىل-مەزگىل جەلىنىن قاقتاپ ساۋىپ العان مال سياقتى ەگىستى جەر دە مەرزىمى جەتكەندە تىڭايتقىشپەن قورەكتەندىرىلىپ وتىرماسا، قۇنارلىلىعىنان ايرىلعان سوڭ كەلەشەكتە قارىن تويدىرمايدى. قازىرگى ديقاننىڭ كوزى اشىق. كوكىرەگى وياۋ. مول ءونىم الۋ جولىنداعى كۇرەستە ءقازىر ول قارا جەردەن بەرمەسىڭدى تارتىپ الادى. نە ايتاتىنى بار، قازاقستان تىڭى دۇنيەگە اتىمەن جاڭا تۇرپاتتى ديقان اكەلدى. بۇگىندە قازاقستان تىڭىنداعى ديقاننىڭ جيىرما جىل ىشىندە تۇعىرىندا تۇلەپ شىققان ءوز ۇرپاعى، ءوز جەتكىنشەگى وسىپ-جەتىلدى. بۇگىندە ءۇي ءىشى، ۇرىم-بۇتاعىمەن ايگىلەنىپ العان اتاقتى ەسىمدەر از ەمەس. ونداي سارى تابان ديقاندار اۋلەتى قازاقستان تىڭىنىڭ ءار اۋلىندا بار. باسقانى قويعاندا بۇنىڭ كوز الدىندا وسكەن قازاق، ورىس، ۋكراين، نەمىس جاستارى از با؟ كۇنى كەشە عانا سول شىركىندەردىڭ كوبىنىڭ شىلدەحاناسىندا بولىپ ەدى عوي.

اۋتەن شارالى ءجۇزىن اۋىرلاتىپ تۇرعان ويدى وسى تۇستا ءسال ىدىراتىپ جىميىپ كۇلىپ قويدى. ءبىر جۋرناليست جىگىتتىڭ جازعانى ەسىنە ءتۇسىپ ەدى. «تىڭ كوتەرگەننەن بەرى ساناپ وتىرسا سول كەزدەگى بەسىكتەگى بالانىڭ بەلى بەكىپ، ەڭبەك ەتۋگە جاراپ قالىپتى». شىندىقتى ايتىپ وتىر. ءيا، جاس ۇرپاق تەز وسەدى. كىسى كوڭىلى قارتايمايدى دەگەن راس. تەك كەشە عانا كوز الدىندا تۋعان سارى اۋىز بالاپاننىڭ بۇگىنگى كۇنى قول-اياعى سەرەيىپ، ءدۇرديىپ ءوسىپ، ەگىن دالاسىنا وزىڭمەن بىرگە شىعىپ جۇرگەنىن كورگەندە كارىلىك شىركىننىڭ ءبىز جاققا دا تانىلىپ قالعانىن سەزەسىڭ. ونى ايتاسىڭ-اۋ، ولار ەگىن وراعى كەزىندە سۋىرىلىپ الدىڭا ءتۇسىپ بارا جاتسا، لاجىڭ قايسى، كەيىن ىسىرىلىپ جول بەرەسىڭ. ە، شاراڭ قايسى، جۇيرىك پەن جۇرەكتىگە، بىلەكتىگە قاي زاماندا دا قوشەمەت كورسەتكەن. ەندىگى زامان سولاردىكى. وسى مىنا ۇشى-قيىرى جوق جەر مەن اسپانعا، بايلىققا ءامىر جۇرگىزەر ەندىگى قوجا سولار. وزدەرى شەتىنەن تەپسە تەمىر ۇزەتىن ورىمدەي قىز بەن جىگىتتەر. بۇلاردىڭ ءتىسى باتپاعان جەر تاعدىرى مەن قيىن پروبلەمالاردى سوڭىرا سولار شەشەدى.

تراكتور داۋىسى تىم جاقىننان شىقتى. ءبىر اۋەنمەن قىرىن باسىپ كەلە جاتقان جىگىت وسى ارادا ەڭسەسىن تىكتەپ، كوزىن ىلگەرى جاعىنا تاستاسا، «جارقايىڭدا» وتىرعان ءوزىنىڭ اۋىلىنا تايانىپ قاپتى. تراكتورشى تاۋداي ءشوپ ۇيگەن تىركەمە اربانى فەرما ۇيلەرىنەن ارىرەكتە وقشاۋ تۇرعان مال قوراعا تارتىپ اپارا جاتىر ەكەن. كۇزگى كۇن كادىمگىدەي كەشكىرىپ قاپتى. ءۇبىرلى-شۇبىرلى كىشكەنتاي ءۇش بالاسى ءۇي الدىندا ويناپ ءجۇر. اۋىل شەتىنە قۇبىلا جاق بەتتەن كوپ ىلىككەن اكەسىن ولار ءولى كورگەن جوق. ءبىر ىلەسى بولعان سوڭ كەشە وبلىس ورتالىعىنا بارا جاتقاندا كوگىلدىر «موسكۆيچتى» گاراجعا قاڭتارىپ كەتكەن-دى. گاراجدىڭ اڭىرايىپ اشىق تۇرعان ەسىگىن كورىپ، «وي كۇشىك» دەدى ىشىنەن. ۇلكەن بالاسى ماشيناعا ءۇيىر. اكەسىنىڭ كوزى تايسا بولعانى ماشيناعا جەتىپ بارادى. ۇيگە ءتىپتى جاقىنداپ قالدى. مۇرجادان ءولى ءتۇتىن شىقپايدى. ءسىرا، ايەلى مال قورادا جۇرگەن بولار. قولدا اسىراعان قازدار ءار ءۇيدىڭ الدىندا ءۇيىر-ۇيىر بولىپ شۇبىرادى. وزەن جاعاسىنان سيىر موڭىرەدى. جار باسىندا مىنبەلەنىپ سالعان شيفەرلى اپپاق ۇيلەردىڭ اينالاسى جالاڭاش. جارىقتىڭ، قازاق اعاش وسىرۋگە قىرسىز. وزەن جاعاسىنا قونىستانعان اۋىل ماڭىندا ءبىر ءتۇپ اعاش بولسايشى. ال باياعىدا وسى «جارقايىڭنىڭ» ەكى بەتى سىڭسىعان اق قايىڭ ەدى-اۋ. جاز ايىندا جاسىل جاپىراقتارى جەل استىندا قالتىراي سىبىر-سىبىر سىبىرلاسقان قايىڭدار قۇددى بەلى بۇرالعان جاس سۇلۋلار ءتارىزدى ەدى. بەلۋاردان وسكەن جاسىل كوكتە تۇلىمى جەلپىلدەگەن جاس قىزدار ءۇيىر-ۇيىر بوپ جۇگىرىپ، اتلاستاي جالتىراعان اپپاق ءتانىن ادەيى جالاڭاشتاپ العانداي. سوعىس كەزىندە وسى قازىرگى اۋىلدار ءۇي ىرگەسىندە سىڭسىعان قايىڭدى وتقا جاعىپ قۇرتتى. سول كەزدەگى جارقايىڭ ەسىنە تۇسسە، اۋتەن ءالى كۇنگە ءبىرتۇرلى بوپ كەتەدى.

جىلدا اۋتەن وسى اۋىلدىڭ كارى-جاسىن جيىپ الىپ، وزەننىڭ ەكى بەتىندە قايىڭ ەككىزسەم دەپ اۋرەلەنەدى. ءبىراق قانشا تالپىنسا دا، قۇنتسىزدىڭ پا، قولى بارماي-اق قويدى. قايدا، ءدال اعاش وتىرعىزاتىن كەزدە بۇلار ءبىر قولىن ەكى ەتە المايدى دا جۇرەدى. كوكتەمدە جەر جىرتادى. ال، كۇزدە ەگىن وراعى باستالادى. اۋتەن ءارقاشان ۇزاق جولدان ورالىپ قايتىپ، تۋعان اۋلىن توسىننان كورگەندە، تىنىش جۇرەگى تۋلاپ كەتەتىن. وسى جولى دا ول وزەن جاعاسىنا ورنالاسقان ءوزىنىڭ تۋعان اۋلىنىڭ سوناۋ بالا جاستان كوزى قانىق ۇيرەنشىكتى تىرشىلىگىن، اپپاق ۇيلەردى، كوشەدە جايىلعان ءۇيىر-ۇيىر قازدى، ەسىك الدىندا ويناپ جۇرگەن بالالارىن كورگەندە جەر قوزعالسا دا قوزعالمايتىن سالماقتى جىگىتتىڭ جۇزىنە نۇر ويناپ شىقتى. لىپ ەتە قالعان وقىس قۋانىشتان كوز جانارى قاتتىراق ۇشقىنداپ، كۇلىمدەپ تۇرعاندى. كەنەت ەرتەدەن بەرى جول-جونەكەي سارىلىپ ويلاعان ءوز باسىنان كەشكەن ءار قيلى جايلاردى ەسىنە قايتا الۋ مۇڭ ەكەن، اۋتەن توبەگە ۇرعانداي تاعى دا اقتارىلىپ تۇرىپ قالدى. توسىن ويعا تاڭىرقاپ تۇردى-تۇردى دا، ول كەنەت جاس بالاشا ءماز بوپ كۇلىپ جىبەردى. «وي، بارەكەلدى! ءباتىر-اۋ، حالىق الدىندا قايتا-قايتا سۇيرەلەپ الىپ شىعىپ جۇرگەندە، وسى جۇرتتىڭ مۇنىڭ اۋزىنان ەستىگىلەرى كەلىپ، اقسارلارى اۋىپ كۇتكەندەرى دە وسى ەكەن عوي. ءماسساعان! جول ۇستىندە باسىنا كەلگەن ويلاردى سول قالپىندا بۇزباي-شاشپاي ايتىپ بەرسەم بولىپ جاتىر ەكەن عوي».

---