جەتى ساننىڭ قۇپياسى
تاقىرىبى: «جەتى سانىنىڭ قۇپياسى»
كىرىسپە
«ءححى عاسىردا ءبىلىمىن دامىتا الماعان ەلدىڭ تىعىرىققا تىرەلەرى انىق» دەپ ەلباسىنىڭ حالىققا ارناعان جولداۋىندا اتاپ كورسەتىلگەندەي، ۇرپاعى ءبىلىمسىز ەلدىڭ كەلەشەگى دە بۇلىڭعىر ەكەنى بارشاعا ايان. ءاربىر مەملەكەت، ءاربىر ۇلت ءوز وكىلىنىڭ ءبىلىمى مەن بويىنداعى ەرەكشە قاسيەتتەرى، تالانتى مەن دارىندىلىعى، وزگەلەردەن ەرەكشە تابيعي قابىلەتى ارقىلى بيىكتەردەن كورىنىپ، باسقالارعا قاراعاندا وق بويى وزىق تۇراتىنىمەن باعالانادى. ءوز ۇلتىنىڭ سالت - ساناسى مەن اتا - باباسىنان كەلە جاتقان ءداستۇرىن بويىنا انا سۇتىمەن، اكە قانىمەن سىڭىرگەن ءاربىر ۇرپاق وسى زامان تالابىنا ساي بىلىممەن قارۋلانسا، ەل كەلەشەگى ەڭسەلى، مارتەبەسى بيىك، ارمانى اسقاق، ەلدىڭ مەرەيى ۇستەم بولماق.
قازاق حالقى تىلگە باي. ءار ءسوزىن تالداي بىلگەن، ءار سوزىنە ءمان بەرگەن حالىق. قازاق ءۇشىن ءار ءسوزدىڭ عانا ەمەس، ءار ساننىڭ وزىندىك قاسيەتى، شاريعاتقا قاتىسى، تاربيەلىك ءمانى، سانالى ورنى بولعان. راسىندا قازاق ءبىر سانىنان باستاپ، ءار ساننىڭ ءقادىرى مەن قاسيەتىن سالماقتاپ، وزىنە ءتان ەرەكشەلىگىن سارالاي بىلگەن، ورنىنا، ماڭىزىنا ساي قولدانعان. ءار ساندا وزىندىك يە بولاتىنىن ماقساتى مەن ماعىناسى بولاتىنىن سەزە، تۇيسىنە بىلگەن.
قازاقتاردىڭ تانىم - تۇسىنىگىندە جەتى سانىنىڭ الار ورنى ەرەكشە. جەردىڭ ءجۇزىن مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ كوبىسى، سونىڭ ىشىندە قازاقتار ەرتە كەزدەن - اق جەتى سانىندا سيقىرلىق كۇش بار دەپ ساناعان.
ماتەماتيكانىڭ ەڭ نەگىزگى ۇعىمدارىنىڭ ءبىرى – (1، 2، 3، 4، 5، 6، 7،......) ناتۋرال ساندار. ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى مەن قاسيەتتەرى، ءتىپتى تاريحى دا بار. سونىڭ ىشىندە وقىرمانداردىڭ قاپەرىندە ءجۇرسىن دەي وتىرىپ 7 سانىنىڭ كەيبىر قىرلارى مەن سىرلارىنا توقتالماقپىز
قازاق حالقىنىڭ كيەلى ساندارىن وقي وتىرىپ، ساندار مەن ولاردىڭ سىرلارىن تەرەڭ ۇعىندىرۋ ارقىلى ءوز بويىمىزعا ءسىڭىرىپ، ءارى قاراي دامىتامىز
جەتى سانىنىڭ قۇپياسى
قازاق ۇعىمىندا جەتىنىڭ كيەلى سيپاتقا يە ەكەندىگىن ەرتە بايقاعان جانە ونىڭ سەبەبىن تۇسىندىرۋگە تىرىسقان عالىمدار كوپتەپ سانالادى. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاق ۇعىمىنداعى 7 - ءنىڭ كيەلى ءمان الۋ سەبەبىن وزگە حالىقتار مادەنيەتىنەن ىزدەيدى، اتاپ ايتساق، اراب - پارسى مادەنيەتىنىڭ اسەرىنەن دەپ قاراۋ ورىن العان. 7 سانىنىڭ كيەلى سيپات بەرۋى دۇنيەدەگى كوپتەگەن حالىقتارعا ءتان قۇبىلىس. مىسالى، ول يسلام دىنىندە دە كيەلى سان بولىپ ەسەپتەلىنەدى. يسلام ءدىنىنىڭ قاسيەتتى كىتابى “قۇران”- دا “جەر بەتىندەگى نارسەنىڭ ءبارىن سەندەر ءۇشىن جاراتتى. وعان جەتى قات اسپاندى ۇلەستىردى”، - دەگەن ءسوز بار. ياعني،”اسپان – جەتى قابات” دەگەن ۇعىم يسلاي دىنىندە دە بار. سول قۇراندا، “مۇحاممەد پايعامبارد جىل ساناۋىمىزدىڭ 621 - جىلى 7 - ايدىڭ 27 - كۇنى تۇندە ەلشىمەن بىرگە جەتى قابات اسپاندى ارالايدى. سوڭىنان ول وسى ءتۇندى يسلام ءدىنىنىڭ مەرەكە كۇنى – ميراد دەپ بەلگىلەيدى. يسلام ءدىنىنىڭ قاسيەتتى مەكەنى مەككەگە بارعاندا، ەل ساعات تىلىنە قارسى باعىتتا ءجۇرىپ سافا تاۋىنان مارۋا تاۋىنا جەتى بارىپ، جەتى كەلەدى؛ ونان سوڭ ميناعا بارىپ، ءبىر تاس دىڭگەككە جەتى تاس لاقتىرادى”. حريستيان دىنىندە دە “حريستوس جەتىنشى كۇنى اسپانعا ۇشىپ بارىپ، جەتىنشى كۇنى قايتا دۇنيەگە كەلەدى” دەگەن ۋاعىز بار. ءۇندى مادەنيەتىندە دە “جەتى” كيەلى سيپات العان ساندار قاتارىنا جاتادى. “جەتى جان”، “جەتى مۇشە” ۇعىمىن كونە ۇندىلەر تاراتقان. بۋددا ءدىنىنىڭ ەرتەدەگى ادەبيەت نۇسقالارىندا “جەتى”- گە بايلانىستى قۇبىلىستار كوپ كەزىگۋدە. بۇل تۋرالى فرانسۋز عالىمى ليەۆ بولەر “العاشقى ادامداردىڭ ويلاۋى” دەگەن ەڭبەگىندە بىلاي دەيدى: “ءبىز سوناۋ ەرتەدەگى ءۇندى مادەنيەتىنىڭ قيال - عاجايىپ ەرتەگىلەرىنەن جەتى انا، جەتى مۇحيت، جەتى ريحي، جەتى اديتيا، جەتى داناۆا، كۇننىڭ جەتى ءمىنىس اتى سىندى وسى ءبىر سىرلى ساننىڭ باسقا دا ءبىرقىدىرۋ قوسپالارىن جولىقتىردىق”. پارسى مادەنيەتىنەن تۇركى حالىقتارى قابىلداعان “جەتىلىك - اپتا” دەگەن كالەندارلىق ۇعىم ەرتەدەن بەرى جالعاسىپ كەلەدى. شىندىعىندا جەتى كۇندى ءبىر اپتا دەپ بەلگىلەۋدى ۆاۆيلوندىقتار تاپقان. جۇلدىزشى – استرونومدار ءبىر اپتادان جەتى كۇننىڭ ءار كۇنىن سول كەز كيەلى ساناپ، جەتى اسپان شىراعىنىڭ سانىنا سايكەس ەتىپ، اپتا كۇندەرىن بەلگىلەگەن جانە “اپتاداعى ءاربىر كۇندى اسپان تاڭىرلەرى باسقارادى” دەگەن ۇعىم قالىپتاستىرعان. ولاردىڭ وسى ءسوزى دۇنيە جۇزىنە تاراپ، جەتىلىك اپتا كالەندارلىق مادەنيەتى قالىپتاسقان. جەتىلى اپتا مادەنيەتى، جالپى شىعىس حالىقتارىنىڭ، ولاردىڭ ىشىندە پارسىلاردىڭ اسەرىمەن XI - XII عاسىرلاردا ورتا ازيا مەن قازاقستان جەرلەرىندە دە تاراعان. پارسىلاردىڭ دۇنيە تانىمىندا الەمدە جەتى اسپان شىراعى، جەتى تەڭىز، جەردىڭ جەتى قاباتى، جەتى قابات اسپان الەمى بار دەلىنەدى. جۇڭگو مادەنيەتىندە دە “جەتى” سانى – كيەلى سان. ماسەلەن، قىتايلار ادامى قايتىس بولعاننان سوڭ 7 - ءشى، 21 - ءشى كۇنى، 49 - كۇندەرى وعان ارنالعان ازا ءبىلدىرۋ سالتىن وتكىزەدى. بۇل كۇندەرى ولار “جەتىسى”، “ءۇش جەتىسى”، “جەتى ايى” دەپ اتاپ “ارۋاقتار كۇندەرى” دەپ ەسەپتەيدى. باسقالارعا سىيلىق ۇسىنعاندا جەتى سانى قاتىستى زات بەرۋگە بولمايدى. جاپوندىقتار دا “جەتى سانىن” سانايدى، ولاردىڭ ويىنشا “جەتى” سانى ادامعا جاقسىلىق اكەلەدى. وسى سياقتى “جەتىنىڭ” كيەلى ۇعىمى، نەمەسە باسقا دا جوعارىداعىداي ماعىنالىق كورىنىستەرى ورىس، كورەي، مونعول ت. ب. حالىقتاردا دا بار. دەمەك “جەتى”- ءنىڭ كيەلى ءمان الۋى تۇركى حالىقتارىنا عانا ءتان بولىپ قانا قويماي، دۇنيەدەگى كوپتەگەن باسقا حالىقتارعا دا ءتان قۇبىلىس.
ءحىح عاسىردىڭ ەسكەرتكىشى سانالاتىن كۇلتەگىن جىرىنداعى كەيبىر ساندىق سيفرلاردى «جەتى»- ءنىڭ كيەلى مانىنە بىرلەستىرىپ قاراۋ كەرەك. وندا: «اكەم ەلتەرىس قاعاندى، شەشەم ەلبىلگە قاتىندى ءتاڭىرى توبەسىنە ۇستاپ، جوعارى كوتەرگەن ەكەن. اكەم قاعانعا ون جەتى ەر ەرىپتى. شەتتە جورتىپ ءجۇر دەگەندى ەستىپ، قالاداعىلار ورلەپتى، تاۋداعىلار ىندەپتى، جيىلىپ جەتپىس ەر بولىپتى. ءتاڭىرى قۋات بەرگەن سوڭ اكەم قاعاننىڭ اسكەرى بورىدەي بوپتى، ىلگەرى - كەيىن اتتانىپ جيناپتى، كوتەرىپتى، قولى جەتى ءجۇز ەر بولىپتى...»، «اكەم قىرىق جەتى رەت اتتاندى»، «كۇلتەگىن قوي جىلى ون جەتىنشى كۇنى ءولدى؛ توعىزىنشى ايدىڭ جيىرما جەتىسىندە جەرلەدىك، مازارىن، ويۋ - ورنەگىن، جازبا تاسىن ءبوشىن جىلى جەتىنشى ايدىڭ جيىرما جەتىسىندە تەگىس اياقتادىق. كۇلتەگىن ولگەندە قىرىق جەتى جاستا ەدى». «اكەم قىرىق جەتى رەت اتتاندى». بايقاساڭ، ەسكەرتكىشتەگى ادام جاسى، وقيعالاردىڭ جىل كورسەتكىشتەرى كوبىندە «جەتى»- گە بايلانىستى بولىپ تۇر. حالقىمىز ورەگە جايىپ قويعان قۇرت، ىرىمشىكتى قارعا سياقتى قۇستاردىڭ الىپ كەتپەۋىنەن قورعاۋ ءۇشىن، جالعان ادام بەينەسىن جاساپ ورەنىڭ وزىنە ءىلىپ قوياتىن بولعان دا، مۇنى «قاراقشى» دەپ اتاعان. مۇنداي «قاراقشىنى» ادەتتە، قورا ماڭىنا دا مالدى يت - قۇستان قورعاۋ ءۇشىن پايدالانادى.
قازاق حالقىندا “جەتى شەلپەك” دەگەن ۇعىم بار. ۇلكەندەر ءبىر نارسەدەن ءقاۋىپ قىلسا، ۇرەيلەنسە، بولماسا جايسىز جاتىپ، جامان ءتۇس كورسە، جەتى نان – جەتى شەلپەك ايتادى. جەتى ناندى قاسيەتتى جۇما كۇندەرى، سارسەنبىنىڭ ساتىنە ءپىسىرىپ، جەتى ۇيگە تاراتادى. الۋشى: “قابىل بولسىن”، - دەيدى، تاراتۋشى: “ءاۋمين!” – دەپ جاۋاپ بەرەدى. جەتى ناندى تاراتىپ بولعاننان كەيىن: “اتا - بابالارعا تيە بەرسىن” دەپ اۋىز ءتيىپ، ءارۋاقتارعا ارناپ ايات وقىپ، باتا قىلادى. سوندا ءارۋاقتاردىڭ مۇرنىنا ناننىڭ ءيىسى تيەدى. سوسىن “جەتى نان ءارقاشاندا ءارۋاق بولىپ جەلەپ - جەبەپ، بالە - جالادان قورعاپ جۇرەدى”، - دەيدى. بۇل جەتى سانىنىڭ كيەلى - قاسيەتتىلىگىنەن بولار. ايتپەسە، التى نەمەسە سەگىز نان پىسىرۋگە دە بولادى عوي.
كىرىسپە
«ءححى عاسىردا ءبىلىمىن دامىتا الماعان ەلدىڭ تىعىرىققا تىرەلەرى انىق» دەپ ەلباسىنىڭ حالىققا ارناعان جولداۋىندا اتاپ كورسەتىلگەندەي، ۇرپاعى ءبىلىمسىز ەلدىڭ كەلەشەگى دە بۇلىڭعىر ەكەنى بارشاعا ايان. ءاربىر مەملەكەت، ءاربىر ۇلت ءوز وكىلىنىڭ ءبىلىمى مەن بويىنداعى ەرەكشە قاسيەتتەرى، تالانتى مەن دارىندىلىعى، وزگەلەردەن ەرەكشە تابيعي قابىلەتى ارقىلى بيىكتەردەن كورىنىپ، باسقالارعا قاراعاندا وق بويى وزىق تۇراتىنىمەن باعالانادى. ءوز ۇلتىنىڭ سالت - ساناسى مەن اتا - باباسىنان كەلە جاتقان ءداستۇرىن بويىنا انا سۇتىمەن، اكە قانىمەن سىڭىرگەن ءاربىر ۇرپاق وسى زامان تالابىنا ساي بىلىممەن قارۋلانسا، ەل كەلەشەگى ەڭسەلى، مارتەبەسى بيىك، ارمانى اسقاق، ەلدىڭ مەرەيى ۇستەم بولماق.
قازاق حالقى تىلگە باي. ءار ءسوزىن تالداي بىلگەن، ءار سوزىنە ءمان بەرگەن حالىق. قازاق ءۇشىن ءار ءسوزدىڭ عانا ەمەس، ءار ساننىڭ وزىندىك قاسيەتى، شاريعاتقا قاتىسى، تاربيەلىك ءمانى، سانالى ورنى بولعان. راسىندا قازاق ءبىر سانىنان باستاپ، ءار ساننىڭ ءقادىرى مەن قاسيەتىن سالماقتاپ، وزىنە ءتان ەرەكشەلىگىن سارالاي بىلگەن، ورنىنا، ماڭىزىنا ساي قولدانعان. ءار ساندا وزىندىك يە بولاتىنىن ماقساتى مەن ماعىناسى بولاتىنىن سەزە، تۇيسىنە بىلگەن.
قازاقتاردىڭ تانىم - تۇسىنىگىندە جەتى سانىنىڭ الار ورنى ەرەكشە. جەردىڭ ءجۇزىن مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ كوبىسى، سونىڭ ىشىندە قازاقتار ەرتە كەزدەن - اق جەتى سانىندا سيقىرلىق كۇش بار دەپ ساناعان.
ماتەماتيكانىڭ ەڭ نەگىزگى ۇعىمدارىنىڭ ءبىرى – (1، 2، 3، 4، 5، 6، 7،......) ناتۋرال ساندار. ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى مەن قاسيەتتەرى، ءتىپتى تاريحى دا بار. سونىڭ ىشىندە وقىرمانداردىڭ قاپەرىندە ءجۇرسىن دەي وتىرىپ 7 سانىنىڭ كەيبىر قىرلارى مەن سىرلارىنا توقتالماقپىز
قازاق حالقىنىڭ كيەلى ساندارىن وقي وتىرىپ، ساندار مەن ولاردىڭ سىرلارىن تەرەڭ ۇعىندىرۋ ارقىلى ءوز بويىمىزعا ءسىڭىرىپ، ءارى قاراي دامىتامىز
جەتى سانىنىڭ قۇپياسى
قازاق ۇعىمىندا جەتىنىڭ كيەلى سيپاتقا يە ەكەندىگىن ەرتە بايقاعان جانە ونىڭ سەبەبىن تۇسىندىرۋگە تىرىسقان عالىمدار كوپتەپ سانالادى. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاق ۇعىمىنداعى 7 - ءنىڭ كيەلى ءمان الۋ سەبەبىن وزگە حالىقتار مادەنيەتىنەن ىزدەيدى، اتاپ ايتساق، اراب - پارسى مادەنيەتىنىڭ اسەرىنەن دەپ قاراۋ ورىن العان. 7 سانىنىڭ كيەلى سيپات بەرۋى دۇنيەدەگى كوپتەگەن حالىقتارعا ءتان قۇبىلىس. مىسالى، ول يسلام دىنىندە دە كيەلى سان بولىپ ەسەپتەلىنەدى. يسلام ءدىنىنىڭ قاسيەتتى كىتابى “قۇران”- دا “جەر بەتىندەگى نارسەنىڭ ءبارىن سەندەر ءۇشىن جاراتتى. وعان جەتى قات اسپاندى ۇلەستىردى”، - دەگەن ءسوز بار. ياعني،”اسپان – جەتى قابات” دەگەن ۇعىم يسلاي دىنىندە دە بار. سول قۇراندا، “مۇحاممەد پايعامبارد جىل ساناۋىمىزدىڭ 621 - جىلى 7 - ايدىڭ 27 - كۇنى تۇندە ەلشىمەن بىرگە جەتى قابات اسپاندى ارالايدى. سوڭىنان ول وسى ءتۇندى يسلام ءدىنىنىڭ مەرەكە كۇنى – ميراد دەپ بەلگىلەيدى. يسلام ءدىنىنىڭ قاسيەتتى مەكەنى مەككەگە بارعاندا، ەل ساعات تىلىنە قارسى باعىتتا ءجۇرىپ سافا تاۋىنان مارۋا تاۋىنا جەتى بارىپ، جەتى كەلەدى؛ ونان سوڭ ميناعا بارىپ، ءبىر تاس دىڭگەككە جەتى تاس لاقتىرادى”. حريستيان دىنىندە دە “حريستوس جەتىنشى كۇنى اسپانعا ۇشىپ بارىپ، جەتىنشى كۇنى قايتا دۇنيەگە كەلەدى” دەگەن ۋاعىز بار. ءۇندى مادەنيەتىندە دە “جەتى” كيەلى سيپات العان ساندار قاتارىنا جاتادى. “جەتى جان”، “جەتى مۇشە” ۇعىمىن كونە ۇندىلەر تاراتقان. بۋددا ءدىنىنىڭ ەرتەدەگى ادەبيەت نۇسقالارىندا “جەتى”- گە بايلانىستى قۇبىلىستار كوپ كەزىگۋدە. بۇل تۋرالى فرانسۋز عالىمى ليەۆ بولەر “العاشقى ادامداردىڭ ويلاۋى” دەگەن ەڭبەگىندە بىلاي دەيدى: “ءبىز سوناۋ ەرتەدەگى ءۇندى مادەنيەتىنىڭ قيال - عاجايىپ ەرتەگىلەرىنەن جەتى انا، جەتى مۇحيت، جەتى ريحي، جەتى اديتيا، جەتى داناۆا، كۇننىڭ جەتى ءمىنىس اتى سىندى وسى ءبىر سىرلى ساننىڭ باسقا دا ءبىرقىدىرۋ قوسپالارىن جولىقتىردىق”. پارسى مادەنيەتىنەن تۇركى حالىقتارى قابىلداعان “جەتىلىك - اپتا” دەگەن كالەندارلىق ۇعىم ەرتەدەن بەرى جالعاسىپ كەلەدى. شىندىعىندا جەتى كۇندى ءبىر اپتا دەپ بەلگىلەۋدى ۆاۆيلوندىقتار تاپقان. جۇلدىزشى – استرونومدار ءبىر اپتادان جەتى كۇننىڭ ءار كۇنىن سول كەز كيەلى ساناپ، جەتى اسپان شىراعىنىڭ سانىنا سايكەس ەتىپ، اپتا كۇندەرىن بەلگىلەگەن جانە “اپتاداعى ءاربىر كۇندى اسپان تاڭىرلەرى باسقارادى” دەگەن ۇعىم قالىپتاستىرعان. ولاردىڭ وسى ءسوزى دۇنيە جۇزىنە تاراپ، جەتىلىك اپتا كالەندارلىق مادەنيەتى قالىپتاسقان. جەتىلى اپتا مادەنيەتى، جالپى شىعىس حالىقتارىنىڭ، ولاردىڭ ىشىندە پارسىلاردىڭ اسەرىمەن XI - XII عاسىرلاردا ورتا ازيا مەن قازاقستان جەرلەرىندە دە تاراعان. پارسىلاردىڭ دۇنيە تانىمىندا الەمدە جەتى اسپان شىراعى، جەتى تەڭىز، جەردىڭ جەتى قاباتى، جەتى قابات اسپان الەمى بار دەلىنەدى. جۇڭگو مادەنيەتىندە دە “جەتى” سانى – كيەلى سان. ماسەلەن، قىتايلار ادامى قايتىس بولعاننان سوڭ 7 - ءشى، 21 - ءشى كۇنى، 49 - كۇندەرى وعان ارنالعان ازا ءبىلدىرۋ سالتىن وتكىزەدى. بۇل كۇندەرى ولار “جەتىسى”، “ءۇش جەتىسى”، “جەتى ايى” دەپ اتاپ “ارۋاقتار كۇندەرى” دەپ ەسەپتەيدى. باسقالارعا سىيلىق ۇسىنعاندا جەتى سانى قاتىستى زات بەرۋگە بولمايدى. جاپوندىقتار دا “جەتى سانىن” سانايدى، ولاردىڭ ويىنشا “جەتى” سانى ادامعا جاقسىلىق اكەلەدى. وسى سياقتى “جەتىنىڭ” كيەلى ۇعىمى، نەمەسە باسقا دا جوعارىداعىداي ماعىنالىق كورىنىستەرى ورىس، كورەي، مونعول ت. ب. حالىقتاردا دا بار. دەمەك “جەتى”- ءنىڭ كيەلى ءمان الۋى تۇركى حالىقتارىنا عانا ءتان بولىپ قانا قويماي، دۇنيەدەگى كوپتەگەن باسقا حالىقتارعا دا ءتان قۇبىلىس.
ءحىح عاسىردىڭ ەسكەرتكىشى سانالاتىن كۇلتەگىن جىرىنداعى كەيبىر ساندىق سيفرلاردى «جەتى»- ءنىڭ كيەلى مانىنە بىرلەستىرىپ قاراۋ كەرەك. وندا: «اكەم ەلتەرىس قاعاندى، شەشەم ەلبىلگە قاتىندى ءتاڭىرى توبەسىنە ۇستاپ، جوعارى كوتەرگەن ەكەن. اكەم قاعانعا ون جەتى ەر ەرىپتى. شەتتە جورتىپ ءجۇر دەگەندى ەستىپ، قالاداعىلار ورلەپتى، تاۋداعىلار ىندەپتى، جيىلىپ جەتپىس ەر بولىپتى. ءتاڭىرى قۋات بەرگەن سوڭ اكەم قاعاننىڭ اسكەرى بورىدەي بوپتى، ىلگەرى - كەيىن اتتانىپ جيناپتى، كوتەرىپتى، قولى جەتى ءجۇز ەر بولىپتى...»، «اكەم قىرىق جەتى رەت اتتاندى»، «كۇلتەگىن قوي جىلى ون جەتىنشى كۇنى ءولدى؛ توعىزىنشى ايدىڭ جيىرما جەتىسىندە جەرلەدىك، مازارىن، ويۋ - ورنەگىن، جازبا تاسىن ءبوشىن جىلى جەتىنشى ايدىڭ جيىرما جەتىسىندە تەگىس اياقتادىق. كۇلتەگىن ولگەندە قىرىق جەتى جاستا ەدى». «اكەم قىرىق جەتى رەت اتتاندى». بايقاساڭ، ەسكەرتكىشتەگى ادام جاسى، وقيعالاردىڭ جىل كورسەتكىشتەرى كوبىندە «جەتى»- گە بايلانىستى بولىپ تۇر. حالقىمىز ورەگە جايىپ قويعان قۇرت، ىرىمشىكتى قارعا سياقتى قۇستاردىڭ الىپ كەتپەۋىنەن قورعاۋ ءۇشىن، جالعان ادام بەينەسىن جاساپ ورەنىڭ وزىنە ءىلىپ قوياتىن بولعان دا، مۇنى «قاراقشى» دەپ اتاعان. مۇنداي «قاراقشىنى» ادەتتە، قورا ماڭىنا دا مالدى يت - قۇستان قورعاۋ ءۇشىن پايدالانادى.
قازاق حالقىندا “جەتى شەلپەك” دەگەن ۇعىم بار. ۇلكەندەر ءبىر نارسەدەن ءقاۋىپ قىلسا، ۇرەيلەنسە، بولماسا جايسىز جاتىپ، جامان ءتۇس كورسە، جەتى نان – جەتى شەلپەك ايتادى. جەتى ناندى قاسيەتتى جۇما كۇندەرى، سارسەنبىنىڭ ساتىنە ءپىسىرىپ، جەتى ۇيگە تاراتادى. الۋشى: “قابىل بولسىن”، - دەيدى، تاراتۋشى: “ءاۋمين!” – دەپ جاۋاپ بەرەدى. جەتى ناندى تاراتىپ بولعاننان كەيىن: “اتا - بابالارعا تيە بەرسىن” دەپ اۋىز ءتيىپ، ءارۋاقتارعا ارناپ ايات وقىپ، باتا قىلادى. سوندا ءارۋاقتاردىڭ مۇرنىنا ناننىڭ ءيىسى تيەدى. سوسىن “جەتى نان ءارقاشاندا ءارۋاق بولىپ جەلەپ - جەبەپ، بالە - جالادان قورعاپ جۇرەدى”، - دەيدى. بۇل جەتى سانىنىڭ كيەلى - قاسيەتتىلىگىنەن بولار. ايتپەسە، التى نەمەسە سەگىز نان پىسىرۋگە دە بولادى عوي.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
قازالى اۋداندىق بالالار اۋەز مەكتەبى
-
قازاق ءتىلى ءپانى بويىنشا جىلدىق كۇنتىزبەلىك جوسپار، 7 سىنىپ
