جىلقى ىشىندە الا ءجۇر...
قىز ۇزاتىپ كورگەن جوقپىن. ءبىراق سول ءساتتى ءوز باسىم وتە ءبىر استاڭ-كەستەڭ الاقۇيىن سەزىمدى باستان وتكەرەر، كوڭىل بوساتار ەرەكشە وقيعا دەپ بىلەم. ويتكەنى كىشكەنتاي كەزىمدە اپكەلەرىم (نەگىزى ءبىزدىڭ جاقتا «اپەكە» دەيدى) ۇزاتىلعاندا كورگەندەرىم، سەزىنگەندەرىم جانىمنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىندە سول قالپى ساقتالىپ قالىپتى. كوڭىل ايناسىنىڭ شاڭىن ءبىر سۇرتسەم، ءبارى دە بالا كۇنىمدەگىدەي جارقىراپ كوز الدىما كەلە قالادى. بىلمەككە ىقىلاستى بولساڭىز، بايانداپ كورەيىن.
قۇدالىق، ودان كەيىنگى جول-جورالعىلار ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە عوي، مەن تەك ۇزاتىلۋ جايىنا عانا توقتالايىن.
ەڭ ۇلكەن اپكەمدى ۇزاتاردان ءبىر اي بۇرىن بۇكىل تۋىس ۇيىنە شاقىردى. «قىز — قوناق» دەگەن سول عوي. قاسىنا ەكى-ۇش قۇربىسىن ەرتىپ، سان-سالتاناتىمەن الگى ۇيلەردىڭ بارىنە قوناق بولدى. نەگە ەكەنىن وسى سالتتى «تانىسۋ» دەيدى. ءسان-سالتانات دەپ وتىرعانىم، ۇزاتىلاتىن قىزعا ەڭ كوركەم اتتى كۇمىس ەر-توقىم، كۇمىس جۇگەن-نوقتامەن اشەكەيلەپ مىنگىزەدى. جاڭا كيىم كيەدى. قاسىنداعى قىزدار دا بارىن كيىپ، باقانىن قولىنا الىپ دەگەندەي سانىنە ءسان قوسىپ شىعادى. ول كەزدە قىز كۇنىندەگى كيىمنىڭ كەلىنشەك بولعاندا جارامايتىنىن بىلەسىزدەر عوي، ۇزاتىلار قىز قوناقتىققا كيگەن جاڭا كيىمىن قاسىنا ەرگەن قۇربىلارىنا ۇلەستىرىپ كەتەدى. سونىمەن، نە كەرەك، بارعان ءۇيى بارىن الدىنا توسىپ، ەركەلەتىپ-اق باعادى. ۇزاتىلىپ بارادى عوي. «بىزدەن نە قالاساڭ دا الا عوي، اعاڭ ءتىپتى بار جاساۋىڭدى ءوزى جاساپ بەرۋگە بار» دەپ بايەك بولعان جەڭگەلەر، «بارعان جەرىڭدە اپايىڭمەن بالا كۇندەگى ۇرىس-كەرىسىڭدى ەسىڭە الا قويساڭ بولدى — ساعىنباي قالاسىڭ...» دەپ قاعىتقان جەزدەلەر... ءبارى-بارى قىز كوڭىلىن كوتەرىپ بايەك. «وتىز كۇن ويىن» دەگەنى سول شىعار، بالكىم.
مەجەلى كۇن جەتتى. تويدان ءبىر كۇن بۇرىن قۇدا جاقتان ءتورت ادام كەلدى. جەزدەم، كۇيەۋ جولداس جىگىت، قۇدا-قۇداعي بولىپ كەلگەن ەكى كىسى. ەرتەڭ توي دەگەن كۇنى تۇندە اپكەم ەستەلىك ۇلەستىردى. «اپەكەلەرىڭ ەستەلىك ۇلەستىرۋگە شاقىرىپ جاتىر، بارىڭدار» دەگەندە توپ بالا جارىسا جۇگىردىك. اكەمنىڭ اعاسىنىڭ ءۇيى، ءىنىسىنىڭ ءۇيى ءبارىمىز قاتار وتىراتىنبىز، كورشى-قولاڭ، تويعا كەلگەن باسقا تۋىستىڭ بالالارى بار دەگەندەي، وتە كوپپىز ەندى. ءبىز كىرگەندە شەشەم شىعىپ كەلە جاتىر ەكەن. «ءما، مىنانىڭ بارىنە قايتىپ جەتكىزەسىڭ، كىشكەنە ەرەسەكتەۋلەرىنە بەرسەڭ بولدى عوي» دەپ كۇلىپ جاتىر. ەستەلىكتىڭ كوبى شەتىن شىلتەرلەپ، كەستەلەپ تىككەن كىشكەنتاي شىت ورامال. كوبىن ءوزى تىككەن. كەيبىرەۋىن قوناق بولىپ جۇرگەندە قۇربىلارىنا تىككىزگەن. ونىڭ كەيبىرەۋىنە سىرعا، جۇزىك، ساعات دەگەندەي زاتتار، كەيبىرەۋىنە كامپيت ءتۇيىپ دايىنداپ قويىپتى. ول جەردە سىيلىق بالالارعا ەمەس، نەگىزىنەن، وزىنەن كەيىنگى ەرەسەك باۋىرلارىنا، سىڭلىلەرىنە، تۋىستارىنىڭ ەرەسەك بالالارىنا بەرىلەدى. تۋىستىق قاتىناستى ولشەي وتىرىپ، مىسالى، بىرەۋدىڭ تۇڭعىشى بولسا وعان ساعات تۇيىلگەن، بىرەۋدىڭ جالعىز قىزى بولسا وعان سىرعا تۇيىلگەن دەگەن سەكىلدى قوماقتى سىيلار، ودان كەيىنگىلەرگە ورتاشا، تومەن دەپ رەتىمەن بەرىلە بەرەدى. كىشكەنە بالالار ەلەنبەيدى دە. اپكەڭنەن ورامال الۋعا جاراپ قالۋ دەگەن ادام قاتارىنا قوسىلعانداي ۇلكەن دۇنيە. مەن ءۇشىن سولاي ايتەۋ... سول جولى ەستەلىك ورامال مەنەن ىلگەرى اعاما كەلىپ توقتادى عوي. ەڭ سوڭعى كامپيت تۇيىلگەن شىتتى ۇلانبەككە بەرىپ جاتىپ، ماعان: «ءۇي، مەنىڭ ۇلاربەگىمە جەتپەي قالىپتى عوي، بولدى، ساعان ساكەن بەرەدى» دەپ باسىمنان سيپاپ قويدى. استىڭعى يەگىم قيساڭداپ ءۇنسىز عانا توگىلىپ جىلايتىنىم بولۋشى ەدى، تۇلا بويدى تىتىرەتىپ سول كەلە جاتتى... ازايىپ بارا جاتقان شىتتارعا قاراپ ءوزىم دە ويلاپ تۇر ەدىم، جەتپەي قالعاندا جامان بولدىم. ساكەن دەگەنى — وزىنەن كەيىنگى اپكەم ساكەنگۇل. سول ۇزاتىلعاندا بەرەدى دەگەنى عوي. ءسوزى دە ۇنامادى. ول كەزدە 7-8 جاس دەگەن اجەپتاۋىر ەستيار كەز ەمەس پە؟! كوكەيدەگى ءسوزدى قاراساڭىزشى: «شىت الۋ ءۇشىن ساكەننىڭ ۇزاتىلعانىن كۇتەم بە ەندى؟». شىعا جونەلدىم. «ءما، انانى قارا، وكپەلەپ كەتتى. سەنىڭ ارتىڭنان بارماي قويماسىن. حا-حا-حا!». ىزا بۋىپ قىلقىنىپ بارام. تۇككە شاماڭ كەلمەيدى، بەكەر...
توي كۇندىز ءوتتى. كەشتە ويىن-ساۋىق. جاستار ءبىر ۇيدە، ۇلكەندەر ءبىر ۇيدە. ءان، كۇي، ولەڭ، ءتۇرلى ويىندار. سول كۇنى تويعا قۇدالار جاقتان ايتىساتىن، كۇي شەرتىپ، دومبىرامەن ءان سالاتىن دەگەندەي ءتىلدى-جاقتى ارنايى ادامدار كەلەدى. ءبىزدىڭ جاق تا ءبىر اقىنىن دايىنداپ ساق وتىرادى. ايتىس، ولەڭى كوپ بولعاننان كەيىن بە، ماعان جاستاردان گورى ۇلكەندەر جاقتىڭ وتىرىسى جاقسى قۇساپ تۇرادى. ول ايتىستاردان ەستە قالعان شۋماقتار از ەمەس. نيعىمەت، باكەي اعالارىمىزدىڭ، مەيرامحان، شاۋەل، مارفۋزا اپالارىمىزدىڭ تويداعى ايتىستارىنا ءوزىم دە قوسىپ، بالالارعا قۇلپىرتىپ تۇرىپ ايتىپ بەرەتىنمىن.
ءتۇن ورتاسى اۋا دۋمان تارقايدى. شەشەلەرىمىز كيىت بۋىپ كۇبىر-سىبىرمەن تاڭ اتقانشا جۇرەدى، ايتەۋ. تاڭ اتا كورشى-قولاڭ كەلە باستايدى. اۋىلدىڭ ۇلكەندەرى كەلەدى. نەكە وقىلادى. سودان كەيىن داستارحان جايىلىپ، شاي قۇيىلادى. سول ءبىر ءساتتىڭ سالماعى اۋىر ەندى. ءۇي تولى ادام. بالالاردى سىرتقا شىعارىپ جىبەرىپ ۇلكەندەر عانا وتىرادى. مەن «سۇزگىگە» ىلىنبەي، بىرەۋدىڭ قولتىعىنىڭ استىندا قالىپ قويعام، بىرەۋ كەپ سۇيرەپ كەتپەسىن دەپ دەمىمدى ىشىمە تارتىپ ارەڭ تۇرمىن. اپكەم مەن جەزدەم دە وسى ۇيدە. «ە-ە-ە، قاراقتارىم...» دەپ قاسەيىن اقساقال اڭگىمە باستاعاندا ءۇي ءىشى تىم-تىرىس تىنىپ قالدى. ءبىر كەزدە انام ءسوز الدى. جىلاپ وتىر. ءۇزىپ-ۇزىپ، وكسىپ-وكسىپ ايتادى: «...شامامىزدىڭ كەلىسىنشە باقتىق، قاقتىق، تاربيەلەدىك. جەتىسپەگەنى دە بار، جاستاي ۇزاتىپ وتىرمىز. «جاقسى جەرگە تۇسكەن كەلىن — كەلىن، جامان جەرگە تۇسكەن كەلىن — كەلساپ» دەيدى، ارى قاراي سىزدەردىڭ ىستەرىڭىز. قارعام، بەتىمە كەلەر ءسوز قايتارعان ەمەس، ءبىر جامانات ءسوز ەستىرتكەن جوق. جات جۇرتقا جاراتىلعان سوڭ امال جوق، ايتپەسە اكەسىنىڭ دە سەرىگىندەي بولدى... سەندەرگە امانات ەندى. ادامدىقتارىڭا سەنىپ وتىرمىز، قىز دەگەن وسى ەكەن، قاناتى جەتىلگەندە قولىڭنان ۇشىرىپ قويا بەرەسىڭ باياعى...». جەڭگەلەرىم، كورشىلەر ءبارى جىلاپ تۇر. اپكەمە قاراسام، ەكى يىعى سولق-سولق ەتەدى. وكسىپ وتىر. مەنىڭ دە جىلاعىم كەپ استىڭعى يەگىم قيساڭداي باستادى.. قايتا-قايتا ەڭسەسى ءتۇسىپ كەتىپ، جەڭگەلەرى قولتىعىنان دەمەپ قويادى. اكەم سالبىراعان باسىن كوتەرەر ەمەس. قۇدالار جاق ءسوز الدى. «سىزدەرگە راحمەت! ءبىز دە قىز ۇزاتقانبىز، وڭاي ەمەس، جۇرەكتەرىڭىزدى جۇلىپ بەرگەندەي بولىپ وتىرسىزدار. دەسە دە، جىلاماڭىزدار، ەندى جىلاعاندارىڭىز دا ءجون عوي، سويتسە دە بالالارىڭىز جامان جەرگە بارا جاتقان جوق، سىزدەر بولىپ، بىزدەر بولىپ اقىل-كەڭەسىمىزدى ايتا ءجۇرىپ جۇرت قاتارىنا قوسىلار...» دەگەن سەكىلدى نەبىر سۇلۋ سوزدەرمەن سونارلاي كەلىپ، «قۇدەكە، ەندى بالالارعا باتاڭىزدى بەرىڭىز» دەپ توقتادى. اكەم كەۋدەسىن كەرە، قۇلاشىن جايا: «ءيا، اللا! بالالارىم... جولدارىڭ بولسىن، باقىتتى بولىڭدار! ءاۋمين!» دەپ بەت سيپادى. جۇرت سىرتقا لاپ قويدى. مەن دە جۇگىرە بەرەم دەپ بىردەڭەگە شالىنىپ جىعىلعانىمشا بولعان جوق، بىرەۋ اياعىمدى باسىپ كەتتى. مىسىقتاي بىج ەتە قالدىم. «مىناۋ نەگە عىپ ءجۇر، وسى بىرەۋدىڭ جۇرمەيتىن جەرى جوق ەكەن» دەپ كۇڭك ەتىپ اتتاپ وتە شىقتى.
سىرتتا جۇك ماشيناعا تيەلىپ دايىن تۇر ەكەن. ۇلكەندەر سىرتقا شىعا قالىپ دوڭگەلەنىپ تۇرا-تۇرا قالدى. ءبىر كەزدە قىز-كەلىنشەكتەر قولتىعىنان دەمەپ اپكەمدى شىعاردى. وڭ جاقتا تۇرعان كورشى اپامىزدى باس سالىپ قۇشاقتاپ، سىڭسۋ ايتتى. كادىمگى ولەڭ عوي. ءيا، ايتپاقشى، ونى دا الدىن الا جاتتايدى. تويدان بۇرىنعى قىدىرىستا، ۇيدە قاسىنداعى قۇربىلارىمەن وتىرىپ سىڭسۋ جاتتاپ وتىرعانىن تالاي كورگەم. «قاردىبايعا نە دەپ ايتاسىڭ؟»، «جولدىبايعا ءبۇيتىپ ايت» دەگەندەي ءازىل-وسپاققا سالىپ كۇلىسىپ جاتاتىن. سول سىڭسۋ. ولەڭجاندى بالامىن عوي، سوزدەرى قۇلاعىمدا قالدى. اكەمدى، انامدى، ناعاشى اتام، ناعاشى اپام، ءبارى-بارىن ءبىر-بىر قۇشاقتاپ ءبىر-بىر شۋماق ايتادى. قاسىنداعى ەكى-ۇش قىز داۋىس قوسادى. سونداعى ۇلكەن جەزدەمىز (اكەمنىڭ قارىنداسىن العان) قاردىبايعا ايتقان سىڭسۋى قانداي عاجاپ ەدى!؟ مۇندا اركىمگە تەك وزىنە ايتىلۋى ءتيىس سوزدەر عانا ايتىلادى. بەتالدى ايتىلا بەرمەيدى. ۇزاتىلىپ بارا جاتقان قىزدىڭ جەزدەسىنە ايتقان سىڭسۋى مىناۋ:
جىلقى ىشىندە الا ءجۇر،
ۇستاي الماي بالا ءجۇر.
اكەم — كارى، باۋىرىم — جاس،
كوزىڭنىڭ قىرىن سالا ءجۇر، —
دەگەندە ءۇي ىشىندە سىر بەرمەگەن اكەم اكەم تەرىس اينالىپ جەڭىمەن كوزىن ءسۇرتتى. بۇل اپكەمنىڭ ءوزى شىعارعان ولەڭى ەمەس قوي، بۇرىننان كەلە جاتقان سىڭسۋ. ۇزاتىلىپ بارا جاتقان ءبىر قىز ايتىپ، جاتتالىپ قالعان شۋماق قوي. «قىز — قامقور» دەيدى عوي قازاق. راس! اكەگە قىزداي قامقور، ءۇي ىشىنە قىزداي قامقور ادام كورمەدىم. انام توعىز بالا كوتەردى. «بالالار كوبەيسە ءبىرىن-بىرى باعادى» دەيدى عوي، باعادى، ءبىراق قىزدار باعادى ەكەن. ءبىر-بىرىمىزدىڭ مۇرنىمىزدى بۇزىپ توبەلەسىپ جاتاتىن ۇلداردىڭ كىرىن قىزدار جۋدى، كيىمىن سولار جاماپ، نانىمىزدى سولار ءپىسىرىپ، تاماعىمىزدى سولار ىستەدى. ءقازىر دە ءبىز اۋىلعا بارساق، قوناققا بارعانداي شالجيىپ جاتامىز، ال، جات جۇرتقا كەتكەن قىزدار توركىندەپ كەلگەندە اكەسىنىڭ ءار جەيدەسىنىڭ جاعاسىن تەكسەرىپ، ءۇيدىڭ اۋلاسىنا دەيىن جارقىراتىپ شىعادى عوي. قاراشى! مىناۋ شۋماقتىڭ الدىڭعى ەكى جولىن قايتالاپ قاراڭىزشى. اناۋ توپ جىلقىنىڭ ىشىنەن كوزدەگەنىن ۇستاي الماي جۇرگەن بالا مىنا قىزدىڭ باۋىرى عوي، شاماسى كەلمەي ءجۇر عوي، وزىنەن ۇلكەن اپكەسى كومەكتەسەر ەدى، ول جاتجۇرتتىق بولىپ جارالعان سوڭ ۇزاتىلىپ كەتكەن... بۇل — ءوزى جاتقا ۇزاتىلىپ بارا جاتىپ، قالىپ بارا جاتقان باۋىرىن، اكەسىن ۋايىمداعان قىزدىڭ كوكىرەگىندەگى سۋرەت ەدى. شىنايى ولەڭ ومىرگە وسىلاي كەلگەن. ەندى ۋايىمدادى بولدى ما؟ جوق! ونى بىرەۋگە تاپسىرۋ كەرەك. كىمگە؟ جەزدەگە! قاي ۋاقىتتا؟ ءوزى ەڭ سىيلى بولعان، ءسوزى ەڭ ءوتىمدى بولعان — تاپ اتتانار كەزدە. قامقورلىق قانا ەمەس، دانالىق!
جەزدەمىز قولتىعىنان دەمەپ، ماشيناعا وتىرعىزعالى جاتىر ەدى، ءوزى دە اڭعارماي قالسا كەرەك، اكەم قاسىنا جەتىپ بارىپتى. اپكەم قايىرىلا قۇشاقتاپ ەگىلىپ جىلادى كەپ. شىندىعىندا ۇلكەن اپكەم قانزيلا اكەمنىڭ سەرىگىندەي بولىپ كەتكەن قىزى ەدى. ەرەكشە جاقسى كورەتىن. وعان ۇرىسپاق تۇگىلى، كەيىپ سويلەگەنىن ەستىپ كورگەن ەمەسپىن. «قىز بالا اكەگە جاقىن بولادى» دەگەن راس ءسوز. وتە راس ءسوز!
قىتايدا وتكەن جازۋشى ماعاز رازدان ۇلى «التايدىڭ اقيىقتارى» دەگەن رومانىندا: «ءجۇز تۇيەگە جاساۋى ارتىلىپ اتتانعالى تۇرعان جالعىز قىزى داريعا الدىنا كەلىپ، «قوش، اكە!» دەگەندە، قۋ دۇنيەنىڭ توبەقۇيقاسىن قارا بۋراداي شايناپ وتكەن ەر وسپاننىڭ باسى سالبىراپ كەتتى...» دەپ جازاتىنى بولۋشى ەدى. مەن كورگەن وقيعا دا سودان مىسقال كەم ەمەس سەكىلدى.
وسى اڭگىمەمدى بىردە مۇسىلمانبەك دەيتىن سىرلاس اعاما ايتىپ بەرگەم، جۇزبە-جۇز وتىرىپ ايتىلعاندا اسەرلى شىقسا كەرەك، ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. اۋزىن جىبىرلاتايىن دەسە، كوزى «سويلەپ» كەتەيىن دەپ تۇرعانىن اڭعاردىم. «ءار اكە قىزىن وسىلاي ۇزاتسا عوي...» دەپ تەرەڭ تىنىستادى ازدان سوڭ. قىز ۇزاتۋدى سونشاما قيىنداتىپ جىبەرگەندەي بولدىم با دەپ ءسال ىڭعايسىزدانىپ قالعانىم بار ەدى سوندا. سول ءۇشىن ءسوزدىڭ سوڭىن كوڭىلدىرەك اياقتاۋعا تىرىسايىن.
اناۋ شىتتى ايتام، «ساكەننەن الاسىڭ» دەگەن. الدىم عوي سونى. شەتىن بىزبەن شىلتەرلەگەن كوك شىت. ول شىنىمەن ەستەلىك ەكەن. ءومىر باقي ەسىڭنەن كەتپەيدى. ول بولماسا جاقىن بولماي قالاسىڭ دەگەن اڭگىمە جوق قوي، دەسە دە تۋىستىق جان دۇنيەڭدى جالعاپ تۇرار دانەكەردەي عاجاپ سىيلىق ەكەن. اۋىلعا بارعان سايىن ساكەنگۇلگە ءبىر كويلەك الا بارۋدى وزىمە مىندەت ساناپ تۇرام. جاڭىلعان دەگەن كورشى اپامىز: «ساكەنگۇل قارعام ۇزاتىلاردا مەنى قۇشاقتاپ، «اۋىلىمداعى كورەگەن، اپامنان كورگەن ونەگەم...» دەپ سىڭسۋ ايتتى عوي، امان بولسىن، قارعام سول» دەپ وتىرعانىن تالاي ەستىدىم. تەگىن ەمەس، شىت تا، سىڭسۋ دا تەگىن ەمەس...
ەستى قازاق قىز قادىرىنە جەتكەن عوي! ەستى قىز ەل اناسى اتانىپ، قازاقتىڭ شاڭىراعىن شايقالتپاي، بوساعاسىن بەرىكتەپ وسى كۇنگە جەتكەن ەكەنبىز عوي!
قىزعالداقتاي قۇلپىرتىپ قىز بەرگەن قۇدايىما مىڭ-مىڭ قۇلدىق!
You Might Also Like
-
ءبىزدىڭ اۋىل سوناۋ ءور التاي تورىندە، ناقتىلاپ ايتساق، ءقازىرگى جۇڭگو ەلىنىڭ موڭعوليامەن شەكارالاساتىن تۇسىندا ورنالاسقان. مەن ەس بىلگەننەن بەرى ناۋرىز تويلايدى.
-
جاز جايلاۋدا دۋمانعا ابدەن قانىپ، قىس قىسقاندا الىپ تاۋلاردىڭ قوينى-قونشىنا ەنىپ ءىزىم-عايىم جوق بولىپ كەتەتىن وسىناۋ ءبىر قاۋىمنىڭ ءار ءبىرى دۇنيەگە كەلگەن ساتتە-اق جان تۇكپىرىنە جازىلىپ قويعانداي ءوز ...
