InfoHub Logo

موڭعوليا مەن جۇڭگو شەكاراسىن ارلى-بەرلى جىلقى ايداعان قازاقتار توزدىرىپ تۇرعان سوناۋ ءبىر زاماندا مىناداي ءبىر وقيعا بولعان ەكەن. حاسەن دەيتىن الداسپانداي ازاماتتى موڭعول ۇكىمەتى ۇستاماق بولىپ، كۇزەۋدە جالعىز ءۇي وتىرعان جەرىندە اسكەرلەر جەتىپ كەلەدى. حاسەن اڭ اۋلاپ كەتكەن ەكەن. ءوزىنىڭ ىزدەۋدە ەكەنىن بىلەتىن ول كەشكە قاراي ءۇي جاعىنا ءدۇربى تارتسا ءۇيىنىڭ اينالاسىندا اسكەردىڭ اتتارى تۇرادى. سودان اندا-ساندا ءدۇربىسىن تارتىپ قويىپ، كەرەگەجارتاستى جوتالاردىڭ ءبىر جاقپارىندا جاتادى. اسكەرلەر حاسەندى كۇن كۇتىپ، ءتۇن كۇتىپ، اقىرى ءۇيدى كوشىرمەك بولادى. ءۇيدى جىعىپ استاڭ-كەستەڭىن شىعارىپ جۇكتەرىن تۇيەگە ارتادى.

اڭ اۋلاۋعا شىققاندا ارتىق وق ارقالاپ جۇرمەيدى عوي، حاسەننىڭ مىلتىعى قولىندا بولعانىمەن وعى ۇيدە قالعان ەكەن. ەندى قايتپەك؟

سول قاشقان بەتى موڭعول اسكەرلەرىنىڭ قولىنا تۇسپەي، ايلاپ دالادا قونىپ، اقىرى جۇڭگو اسىپ امان قالعان حاسەن اقساقال كەيىن وسى وقيعانى ەسكە الىپ: «كەلىنىم دەگدار، تەكتى جەردىڭ قىزى ەدى، بىردەڭە عىپ وعىمدى قالدىراتىنىن ءبىلىپ ەدىم، ويلاعان جەرىمنەن شىقتى. كوش كەتكەننەن كەيىن ءتۇن جامىلىپ بارىپ جەروشاقتىڭ شەتىنە كومىلگەن نان مەن وقتى الىپ قايتا تاۋعا شىعىپ كەتتىم. سول وقپەن اڭ اتىپ جەپ، ايشىلىق جول باسىپ ءجۇرىپ التايعا ءوتتىم، جىل اتتاتىپ اۋىلعا كەلدىم. مەنىمەن بىرگە ىزدەلىپ قۋعىنعا تۇسكەندەردىڭ كوبى اتىلىپ كەتىپتى. سۋ ىشەرىم بار ەكەن، امان قالدىق قوي...» دەپ اڭگىمە شەرتەدى ەكەن جارىقتىق.

«سونشا اسكەرگە بىلدىرمەي وق پەن ناندى جەروشاققا قالاي كومدى ەكەن» دەگەن ساۋالعا وسى اڭگىمەنى مىنا بىزگە ايتۋشى زەينەل اقساقال (ءالى كوزى ءتىرى) بىلايشا اڭگىمەلەپ ەدى:

«قازاق پەن موڭعول بىرگە كوشىپ-قونعان كيىز تۋىرلىقتى ەل عوي، ءبىر-بىرىنىڭ ءسالت-داستۇرىن دە جاقسى بىلەدى، سىيلايدى. بالا كۇنىمىزدە جايلاۋ، كۇزەۋدەن كوشەردە اجەمىز قامىر يلەپ جەروشاقتاعى قولامتاعا تاستاپ كەتەتىن. كەيىن ءبىر سۇراعانىمدا، «شەشەمىز وسىلاي ىستەيتىن. قازاقتىڭ ءداستۇرى عوي، قازاق تاۋ-تاۋدىڭ قۋىسىندا وتىرعان ەل ەمەس پە، «وسى جەردە ءبىر ءۇي بار ەدى» دەپ تالىققان ءبىر جولاۋشى وزەگىن جالعاۋعا بۇرىلسا، قۇلازىپ جۇرتىڭ جاتسا، ول بەيشارا قايتپەك؟ كۇلشەنى سوعان بولا تاستايدى. وندايدا جولاۋشى ەڭ الدىمەن جەروشاققا بارادى. كۇلگە كومگەن ەشتەڭە جوق بولسا «كورگەنسىزدىڭ اۋىلى ەكەن» دەپ كۇلىڭدى شاشىپ كەتۋى مۇمكىن. قازاقتىڭ كوشەردە جەروشاققا كۇلشە كومەتىنىن موڭعولدار دا بىلەدى ەمەس پە، كەلىننىڭ جەروشاقتى اينلسوقتاپ جۇرگەنىنە اسا نازار سالماسا كەرەك. حاسەننىڭ كەلىنى كۇلشە كومگەن بولىپ ءجۇرىپ وقتى دا ءبىر شەتىنە قالدىرعان عوي...». تۇسىنىكتى بولدى. تىزەسىنە تىزەم ءتيىپ، ەت قۇلاعىممەن ەستىپ وتىرمىن. «بۇرىنعىلار ۇيىنە كەلگەن قوناقتى قويىپ، جۇرتىنا كەلگەن جولاۋشىنىڭ نەسىبەسىن قالدىرىپ كەتىپ وتىرعان عوي» دەپ سالالى ساۋساعىمەن ساقالىن ساۋىپ قويادى زەينەل اقساقال. قازاق تا ءبىر جالپاق جاتقان ەل عوي، مۇنىڭ باسقاشا ايتىلىپ، باسقاشا ماعىنا بەرەتىن تۇستارى دا بولۋى كەرەك، بىزگە وسىلاي جەتتى، وسىلاي ۇقتىق.

سان عاسىر تۇمسا تابيعاتپەن كۇرەسىپ، قىرى-سىرىنا قانىعىپ، بەرەكەلى تىرشىلىك، ونەگەلى ءومىرىن جالعاپ، ۇرپاعىنا وسىنشاما ۇلان بايتاق جەردى قالدىرىپ كەتكەن بابالارىمىزدان قالعان وسى ەكى ءىستىڭ ارعى جاعىندا «بولىنبەگەن ەنشى» دەگەن قازىنالى قاعيدالار جاتىر ەكەن-اۋ!..

شەتەلدىك ءبىر ساياحاتشى ايتىپتى دەگەن: «الەمنىڭ بارلىق جەرىندە قازاق بولسا دۇنيەنى ءبىر تيىن جۇمساماي تەگىن ارالاپ شىعۋعا بولادى ەكەن» دەيتىن ءسوز دە تەگىننەن تەگىن ايتىلماسا كەرەك. ونىڭ شىڭىراۋىندا شىمىرلاپ وسىنداي شىندىقتار جاتىر.

---