جىلقى شارۋاشىلىعى – قازاقتىڭ عاسىرلىق ونەرى
مازمۇنى
ءى. كىرىسپە
«قازاق، دالا جانە جىلقى»
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
1. قولعا ۇيرەتۋ تاريحى
2. ءومىر مەرزىمى جانە كەزەڭدەرى، سيپاتتاماسى، ءتۇسى، تۇرلەرى
3. قازاق حالقىنداعى جىلقى ماڭىزى
4. جىلقى جانە قازاق رۋحى
ءىىى. قورىتىندى
مال وسىرسەڭ، جىلقى ءوسىر،
تابىسى ونىڭ كول - كوسىر
زەرتتەۋدىڭ ماقساتى مەن مىندەتتەرى
وسى عىلىمي جۇمىستىڭ نەگىزگى ماقساتى جىلقى مالىنىڭ تاريحىن، ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ كەزەڭدەرى مەن تۇرلەرىن، بيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەۋ.
جىلقى مالىنىڭ باپتالۋى مەن كۇتىمى جايلى مالىمەتتەردى جيناقتاپ قازاق حالقىندا جىلقىنىڭ ماڭىزى مەن كۇتىمى جايلى زەرتتەۋ.
وسى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن تومەندەگىدەي مىندەتتەر قويىلادى.
- عىلىمي ادەبيەتتەرگە شولۋ، مالىمەت جيناقتاۋ
- جىلقى مالىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاي
- جىلقى مالىنىڭ جاس ەرەكشەلىگىن، باپتالۋىن، كۇتىمىن زەرتتەۋ.
- جىلقى مالىنىڭ ادام ومىرىندەگى پايداسىن انىقتاۋ.
كىرىسپە
«قازاق، دالا جانە جىلقى»
بۇل قازاققا قانات بولعان جۇيرىك ات،
ءقازىر مىنە ارمان بولدى، بايقايمىسىڭ جاماعات؟
اتاكاسىپ ۇرانىمەن ءتورت تۇلىكتى وسىرسەك،
جان سەرىگى قۇلاگەردىڭ ءىزىن باسار تالاي ات.
حالقىمىزدىڭ ەرەكشە قاستەرلەپ جانە جانىنا جاقىن كورگەن ءتورت تۇلىگىنىڭ ىشىندەگى قاستەرلەپ ءپىر تۇتقان قاسيەتتى تۇلىگىنىڭ ءبىرى جىلقى.
حالقىمىزدا «قازاق، دالا جانە جىلقى» دەگەن سوزدەر ءبىر - بىرىنە جاقىن تامىرلاس تا، تاعدىرلاس تا ايتىلادى.
تاريح دەرەكتەرى بويىنشا ادام بالاسى جىلقىنى ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىن 3 - 4 مىڭ جىل بۇرىن قولعا ۇيرەتكەن. نەگىزگى وتانى شىعىس ەۋروپانىڭ دالالى ايماعى، ورتالىق ازيا جانە قازاقستان القابى دەپ سانالادى. قولعا ۇيرەتىلگەن جىلقى مالىنىڭ ارعى تەگى جابايى جىلقىلار – تارپاڭ مەن كەرقۇلان دەپ ەسەپتەلەدى. بۇلار ەرتە زاماندا ورتالىق ازيا مەن قازاقستاننىڭ كەڭ بايتاق دالالارىندا مىڭ - مىڭداپ، ءۇيىر - ۇيىرىمەن جايىلىپ جۇرگەن. XVΙΙ – XVΙΙΙ عاسىرلاردا قازاق حالقى تارپاڭدى جىلقى ۇيىرىنە قوسىپ، تۇقىمىن اسىلداندىرىپ، ەتىن پايدالانعانى جايلى ماعلۇماتتار بار. ءبىزدىڭ تەگىمىز - تۇركى، تۇلىگىمىز جىلقى. سودان دا بولار «جىلقى ءتورت تۇلىكتىڭ تورەسى» دەپ اتام قازاق بەكەر ايتپاعان. قازاق قازاق بولىپ قالعانى ءۇشىن انا مەن اتقا قارىزدار. وسىنداي بايتاق جەرىمىزدىڭ بابالارىمىز اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا ءجۇرىپ، بىلەكتىڭ كۇشىمەن، نايزانىڭ ۇشىمەن ساقتاپ قالدى. ەرتە زاماندا قازاقتار بالاسىن كىشكەنتايىنان اتقا مىنگىزىپ ۇيرەتكەن.
جىلقى قاسيەتتەرى. جىلقى تۇلىگىنىڭ قاسيەتى ۇشان تەڭىز. ول مىنسەڭ كولىك، جەسەڭ تاماق، ىشسەڭ سۋسىن، كيسەڭ كيىم. جىلقىنىڭ ەتى دە، ءسۇتى دە، قانى دا ءدارى. قازىسىنىڭ مايى ادامنىڭ سۇيەگىن بالقىتادى. ادامنىڭ تەرىس بىتكەن سۇيەگىن وسى مايدى پايدالانىپ قايتا سالادى. بيە ساۋعان ايەل ادامنىڭ دەنى ساۋى بولادى.
«جىلقى – جانىم، قىمىز - قىمىرانىم» دەگەن اتام قازاق. جىلقىنىڭ تاعى ءبىر قاسيەتى سوعىستاردا، بايگەدە، كوكپاردا، جورىقتاردا قانشالىقتى الاساپىران قىرعىنداردا مەرتىككەن جارالى جاۋىنگەرلەردىڭ دەنەسىن باسپاعان. ءتىپتى كەي جاعدايلاردا اتتان قۇلاعان ادام امان قالادى، ءتىپتى ەش جەرى جاراقاتتانبايدى. قازاقتا «ەسەك تۇياعىن توسەيدى، تۇيە شۋداسىن توسەيدى، وگىز ءمۇيىزىن، ات جالىنىن توسەيدى» دەگەن ءسوز بار. بۇل تۇلپارعا ءتان تازالىقتىڭ، پاكتىكتىڭ بەلگىسى. ءوزى تۋعان قاندى، وزىنەن تاراعان قاندى بىلەتىن جازا باسپاي تانيتىن، ءوز دەنەسىنىڭ ءيىسىن، تاراعان ۇرپاق ءيىسىن جاڭىلماي تانيتىن، ءوز تۇقىمىنىڭ ءۇن - دىبىسىن مىنەز قۇلقىن جازا باسپاي تاباتىن قازاقى جىلقى تۇقىمىنىڭ ەستىلىگى مەن اقىلدى قاسيەتتەرى كىم - كىمدى دە تاڭ قالدىرادى.
جىلقىنىڭ ءسۇتى - شەكەر، ەتى - بال، ءيسى - جۇپار، تەرىسى - كيىم، مىنسەڭ تۇلپار دەپ دوسبول شەشەن جىلقىنىڭ حالىق ومىرىندەگى الاتىن ورنىن وتە جوعارى باعالانعان. قازاق - ءوزى اتتان، قازانى وتتان تۇسپەگەن حالىق، سوندىقتاندا جىلقى جايلى دەرەكتەر وتە كوپ - اق.
نەگىزگى ءبولىم
جىلقى تاقتۇياقتىلار وتريادىنىڭ ءبىر تۇقىمداسى. جىلقى ادامزات وركەنيەتىندەگى، اسىرەسە، دالا وركەنيەتىندەگى دامۋدىڭ جارقىن دا ەلەۋلى كورسەتكىشتەرىنىڭ ءبىرى بولادى. جىلقىنى قولعا ۇيرەتە باستاۋ كوشپەلى شارۋاشىلىق پەن وركەنيەت دامۋىنىڭ نەگىزىن قالادى. قولعا ۇيرەتىلگەن جىلقىنىڭ شارۋاشىلىقتا ماڭىزى زور. ول ەت جانە قىمىز ءوندىرۋ، سالت ءمىنۋ، ارباعا نە شاناعا جەگۋ، اسكەري جانە سپورتتىق باعىتتاردا وسىرىلەدى.
1. قولعا ۇيرەتۋ تاريحى
قازبا قالدىقتارى جىلقىنىڭ ب. ز. ب 7000 ج. بۇرىن - اق ازيا مەن ەۋروپادا قولعا ۇيرەتىلگەندىگىن دالەلدەدى. جىلقى تۇقىمداسى ەسەك، قۇلان، زەبر، جابايى جىلقى بولىپ 4 تۋىسقا بولىنەدى. ءۇي جىلقىسى جابايى جىلقىعا جاتادى، ودان باسقا وعان كەرقۇلان جانە قازىردە جويىلىپ كەتكەن تارپان جاتادى. سوڭعىسى 19ع دەيىن باتىس قازاقستان، باتىس ءسىبىر، رەيسەيدىڭ ەۋروپالىق بولىگىنىڭ وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك شىعىس ايماقتارىن جانە كەيبىر ەۋروپا ەلدەرىن مەكەن ەتكەن. كەرقۇلان ۇيىرلەرى ءقازىر مونعوليادا عانا كەزدەسەدى. كوپتەگەن عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرى بويىنشا ءۇي جىلقىسىنىڭ ەڭ جاقىن تەگى وسى كەرقۇلان. جابايى جىلقىنىڭ سۇيەگى فرانسيانىڭ سولتۇستىگىنەن كوپ تابىلعان. امەريكادا جابايى جىلقى بولماعان، قولعا ۇيرەتىلگەن جىلقىلار كەيىن تاعىلانىپ كەتكەن.
قازاقستانداعى تاريحى
ەجەلگى داۋىردەن - اق قازىرگى قازاقستان اۋماعى جىلقىنىڭ قولعا ۇيرەتىلگەن مەكەنى بولعاندىعىن ارحەولوگيالىق قازبالار دالەلدەيدى. سولتۇستىك قازاقتانداعى بوتاي مادەنيەتى ەنەوليت داۋىرىندە (ب. ز. ب. 4 - 3م. ج)، ارقايىم ەسكەرتكىشتەرى ورتا قولا داۋىرىندە (ب. ز. ب. 2 - م. ج)، قازاقستاننىڭ بارلىق ايماقتارىنان كەزدەسەتىن اريي، ساق، عۇن كەزەڭدەرىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى (ب. ز. ب. 1م. ج.، ب. ز. 2ع.) ەجەلگى قازاقستاندا جىلقىنىڭ قولعا ۇيرەتىلىپ قانا قويماي، بۇل مالدىڭ ەرەكشە قاستەرلەنىپ ادەپ - عۇرىپتىق راسىمدەردىڭ اجىرىماس ءبىر بولىگىنە اينالعانىن كورسەتەدى.
ارييلەر كەزەڭى
ارييلەر جىلقىنى ەرەكشە قۇرمەتتەگەن. عالىمدار ارييلەردە جىلقىنىڭ ءۇش ءتۇرلى تۇقىمى بولعانىن انىقتادى: تاۋدا جۇرۋگە ىڭعايلى الاسا جىلقى، ۇزاق جۇرۋگە ىڭعايلى شىدامدى قازانات جانە قازىرگى تۇرىكمەنستاننىڭ اقالتەكە جىلقىسىنىڭ ارعى تەگى سانالاتىن ۇشقىر تۇلپار. اسىرەسە، ارييلەر اراسىندا ۇشقىر تۇلپار قاتتى قادىرلەنگەن.
الەمدە العاش رەت ەكى دوڭعالاقتى اربانى ويلاپ تاپقان ارييلەر. وعان ۇشقىر تۇلپارلاردى قوس - قوستان جەگىپ الىپ سارى دالادا ساعىمشا جۇيىتكىگەن. قازاقستان اۋماعىندا ارييلەر قالدىرعان قۇندى مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرى وتە كوپ. ولاردىڭ كوپشىلىگى جارتاستارعا سالىنعان سۋرەتتەر. سۋرەتتەردەن ارييلەردىڭ دۇنيەنى قالاي تۇسىنگەنى، قانداي راسىمدىك بيلەردى بيلەگەنى، قالاي اڭ اۋلاعانى، قانداي مال باققانى، ەكى دوڭعالاقتى اربالارى، ابىزدار مەن باتىرلار تۋرالى تۇسىنىكتەرى ت. ب تۋرالى ماعلۇمات الۋعا بولادى،
ساقتار كەزەڭى
ساقتار التايدان دۋناي وزەنىنە دەيىنگى كەڭ بايتاق ايماقتا ءۇيىر - ءۇيىر جىلقى ءوسىرىپ، ات قۇلاعىندا ويناۋدى ونەر دارەجەسىنە كوتەرگەن. ساقتاردىڭ بالالارى مەن ايەلدەرىنە دەيىن ات ۇستىندە سوعىسۋ تاسىلدەرىن جاس كەزىنەن جەتىك مەڭگەرىپ، كورگەن جۇرتتىڭ زارەسىن ۇشىرعان. ولاردىڭ قانقۇيلى جورىقتارىنان سوڭ، ەۋروپادا، كىشى ازيادا، جەرورتا تەڭىزىنىڭ بويىندا، مىسىردا اتپەن بىرگە جاراتىلعان كەنتاۆرلار تۋرالى اڭىز تاراعان. ەجەلگى گرەك ميفولوگياسىنداعى جاۋىنگەر ايەلدەر امازونكالار تۋرالى اڭىزدار دا وسى ساق ايەلدەرىنىڭ بەينەسىنەن الىنعان دەگەن پىكىر بار. قالاي بولعان دا، جىلقىعى سالت ءمىنۋدى قاس ونەرگە اينالدىرىپ، ونى اسكەري ءادىس - تاسىلدەرمەن شەبەر ۇشتاستىرا بىلگەن ساقتار ءوز زامانىنىڭ ەڭ قۋاتتى ەلىنە اينالعان. ولار وزدەرىنىڭ جاڭا جەرلەردى جاۋلاپ الۋىنا، تىرشىلىككە قاجەتتى بايلىقتارعا كەنەلۋىنە جاعداي جاساعان جىلقى بالاسىن اسا قاتتى قۇرمەتتەپ، جان سەرىگى ساناعان. «ولار اتتارىنا دا مىستان كەۋدەنى جاۋىپ تۇراتىن ساۋىت كيگىزەدى» دەپ جازادى. ەجەلگى گرەك تاريحشىسى گەرودوت، ال جۇگەندەرىن، شىلبىرىن التىنمەن اشكەيلەيدى. ساقتاردىڭ پاتشالارى، قولباسشىلارى مەن باتىرىنىڭ تەك وزدەرىنىڭ باس كيىمدەرىنە عانا ەمەس، مىنگەن اتتارىنىڭ توبەسىنە دە لاۋازىمدىق بەلگى - جىعا تاققانى تۋرالى دەرەكتەر بار. ولاردىڭ قايتىس بولعان حانداردى، حانزادالاردى، باتىرلاردى ت. ب. جەرلەگەندە، ونىڭ جان سەرىگى بولعان اتىن جانىنا بىرگە قويۋ عۇرپى دا «يەسىنە اتى و دۇنيە دە سەرىك بولادى» دەگەن سەنىممەن پايدا بولعان.
2. بيولوگياسى
ا) ءومىر ءسۇرۋ مەرزىمى جانە كەزەڭدەرى
تۇرىنە، كۇتىمى جانە ءوسۋ اينالاسىنا بايلانىستى قازىرگى ءۇي جىلقىسى ورتاشادا 25 - 30 جىل جاسايدى. كەي كەزدە، كەيبىر جانۋارلار جاسى 40 - تان اسادى. جازۋ دەرەكتەرىنە ساي ەڭ كوپ 19ع. ەسكى بيللي دەگەن ات 62 جىل ءومىر سۇرگەن. قازىرگى زاماندا، شۋگا پافف دەگەن پوني 2007ج. 56 جاستا ءولىپ گينەسس كىتابىنا ەنگەن.
جىلقى تولدەرىن بىلاي بولەدى.
قۇلىن (بيەنىڭ جاس ءتولى)
جاباعى (6 ايدان اسقان قۇلىن)
تاي (1 جاستان اسقانى) دەپ اتايدى.
ال بۇدان ءارى ۇرعاشى جىلقىنى ياعني بايتالدى:
قۇناجىن بايتال (2 جاستان اسقانى)
دونەجىن شىعار (3 جاستاعى بايتال)
دونەجىن بايتال (3 جاستان اسقانى)
بەستى بيە (4 جاستان اسقانى)
قاسابالى بيە (7 - 8 جاستاعى بيە)
كارتامىس بيە (11 - 14 جاستاعى بيە)
جاساعان بيە (20 جاستان اسقان بيە)
ماما بيە (كوپ قۇلىنداعان جاس بيە)
بەدەۋ – قۇلىندامايتىن جىلقى
قۇلىق - العاشقى قۇلىنداعان بيە
قىسىراق - ۇيىرگە العاش قوسىلعان جاس مال. ت. ب. اتايدى.
پىشتىرىلمەگەن ەركەك جىلقىنىڭ ياعني ايىردىڭ اتاۋلارى.
قۇنان ايعىر (2 جاستان اسقانى)
دونەن ايعىر (3 جاستاعىسى)
ساۋرىك ايعىر (3 - 4 جاستاعى ۇيىرگە سالىنباعانى)
بەستى ايعىر (5 جاستاعىسى)
ساقا ايعىر (11 - 12 جاستاعىسى)
ات - اقتالعان (كەستىرىلگەن) ەركەك جىلعى، ءمىنىس ات.
ءا) سيپاتتاماسى
جىلقىنىڭ باسى سوزىلعان ارىقتاۋ كەلەدى. كوزدەرى ۇلكەن وتكىر، تاناۋلارى كەڭ، ءسۇيىر قۇلاقتارى شيراق قيمىلدى ۇلكەن نە ورتاشا كولەمدى (باسىنىڭ جارتىسىنان دا كىشىرەك) بولادى. جالى ۇزىن سالبىراعان، موينى ۇزىن بۇلشىق ەتتى، دەنەسى جۇمىرلاعان بولادى؛ قۇيرىعى تۇبىرىنەن باستالاتىن ۇزىن قىلداردان تۇرادى. ءتۇسى ءار الۋان كەلەدى. اياقتارى بيىك سىمباتتى، جۋاندىعى ورتاشا بولادى. 1 - ءشى جانە
5 - ءشى ساۋساعى مۇلدەم بولمايدى. 2 - ءشى جانە 4 - ءشى ساۋساقتارى رۋديمەنتتى تۇردە عانا قالىپتاسقان. تۇياعى ەڭ قاتتى دامىعان ورتاڭعى ساۋساقتىڭ باسىن عانا قاپتايدى (سوندىقتان دەنەنىڭ بۇكىل سالماعى سوعان كەلەدى). اسقازانى قاراپايىم بولادى. ءوت قابى جوق، بۇيەنى قاتتى دامىعان. ميى ءبىر شاما كىشكەنتاي جانە قاتپارلارى ۇلكەن مي سىڭارلارى ميشىقتى قاپتامايدى. الايدا اقىل قابىلەتى ەداۋىر جوعارى بولادى.
سەزۋ قابىلەتتەرىنەن ەستۋى ەڭ جاقسى دامىعان سودان كەيىن كورۋى، سوسىن ءيىس سەزۋى. شوقتىعىنا دەيىنگى بيىكتىگى 50 - 185 سم، سالماعى 60 - 1500 كگ بولادى.
جىلقىلار ادەتتە ءبىر ايعىر باستايتىن بىرنەشە بيەدەن تۇراتىن ۇيىرگە جينالادى. كوبىنەسە جازىق دالادا تۇرادى؛ ەرەكشە سيپاتتارى - ۇلكەن جىلدامدىق پەن ساقتىلىق.
ءتۇسى
جىلقى ءتۇسى قىلان، الا، باران بولىپ بولىنەدى.
1. قىلاڭعا اقبوز، بوز، بۋرىل، تەڭبىل، قۇباقان، سارى، قۇلا، قۇلا جيرەن، شابدار، كوك، سۇر قۇلاگەر، قىزىل، نارقىزىل ت. ب. جىلقىلار؛
2.، بارانعا تورى، قارا، قراكوك، قارا سۇر، قوڭىر، جيرەن، كۇرەڭ ت. ب. جاتادى.
3. الاعا سارىالا، سۇرالا، كوكالا، كەرالا، قارالا، قوڭىرالا، كۇرەڭالا ت. ب. جىلقىلار جاتادى.
الىستان قاراعاندا جىلقىنىڭ دەنەسىندەگى بوزعىل تۇكتەر باسىم بولسا، ول قىلاڭ جىلقى دەپ اتالادى. قوشقىل تۇستەر كوبىرەك بولسا، بارانعا جاتادى. ەرەكشە كەزدەسەتىن تۇستەر بولادى. مىسالى، شۇبار، بوزشۇبار، كوكشۇبار، قاراشۇبار، ت. ب. جىلقىلار. بۋداندارى قاشىر، قارتا قاشىر(لوشاك)، قۇلانويد(قۇلان مەن جىلقى بۋدانى)، زەبرويد (زەبر مەن جىلقى بۋدانى) دەپ اتالادى.
تۇرلەرى
جىلقى جۇك جىلقىسى (ۆلاديمير جىلقىسى، پەرشەرون جىلقىلارى ت. ب.)، ءمىنىس جىلقىسى (اراب جىلقىسى، اقالتەكە ت. ب.)، جازىق دالا جىلقىسى (دون جىلقىسى، بۋدەننىي جىلقىسى، قوستاناي جىلقىسى، موڭعول جىلقىسى، قازاق جىلقىسى ت. ب.)، تاۋ جىلقىسى (كاباردين، قاراباق، قىرعىز، التاي جىلقىلارى. ت. ب. ) سولتۇستىك دالا جىلقىسى (ۆيتسكيي، ەستون، ياكۋت جىلقىلارى ت. ب.) بولىپ اجىراتىلادى. دۇنيە جۇزىندە جىلقىنىڭ 250 - دەي ءتۇرى بار. قازاقستاندا جىلقىنىڭ 16 ءتۇرى وسىرىلەدى.
وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى،
ماقتارال اۋدانى، ج. سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى جالپى ورتا مەكتەبىنىڭ
تاريح ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى: حيديروۆا كاريما اسقارباي قىزى
ءى. كىرىسپە
«قازاق، دالا جانە جىلقى»
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
1. قولعا ۇيرەتۋ تاريحى
2. ءومىر مەرزىمى جانە كەزەڭدەرى، سيپاتتاماسى، ءتۇسى، تۇرلەرى
3. قازاق حالقىنداعى جىلقى ماڭىزى
4. جىلقى جانە قازاق رۋحى
ءىىى. قورىتىندى
مال وسىرسەڭ، جىلقى ءوسىر،
تابىسى ونىڭ كول - كوسىر
زەرتتەۋدىڭ ماقساتى مەن مىندەتتەرى
وسى عىلىمي جۇمىستىڭ نەگىزگى ماقساتى جىلقى مالىنىڭ تاريحىن، ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ كەزەڭدەرى مەن تۇرلەرىن، بيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەۋ.
جىلقى مالىنىڭ باپتالۋى مەن كۇتىمى جايلى مالىمەتتەردى جيناقتاپ قازاق حالقىندا جىلقىنىڭ ماڭىزى مەن كۇتىمى جايلى زەرتتەۋ.
وسى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن تومەندەگىدەي مىندەتتەر قويىلادى.
- عىلىمي ادەبيەتتەرگە شولۋ، مالىمەت جيناقتاۋ
- جىلقى مالىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاي
- جىلقى مالىنىڭ جاس ەرەكشەلىگىن، باپتالۋىن، كۇتىمىن زەرتتەۋ.
- جىلقى مالىنىڭ ادام ومىرىندەگى پايداسىن انىقتاۋ.
كىرىسپە
«قازاق، دالا جانە جىلقى»
بۇل قازاققا قانات بولعان جۇيرىك ات،
ءقازىر مىنە ارمان بولدى، بايقايمىسىڭ جاماعات؟
اتاكاسىپ ۇرانىمەن ءتورت تۇلىكتى وسىرسەك،
جان سەرىگى قۇلاگەردىڭ ءىزىن باسار تالاي ات.
حالقىمىزدىڭ ەرەكشە قاستەرلەپ جانە جانىنا جاقىن كورگەن ءتورت تۇلىگىنىڭ ىشىندەگى قاستەرلەپ ءپىر تۇتقان قاسيەتتى تۇلىگىنىڭ ءبىرى جىلقى.
حالقىمىزدا «قازاق، دالا جانە جىلقى» دەگەن سوزدەر ءبىر - بىرىنە جاقىن تامىرلاس تا، تاعدىرلاس تا ايتىلادى.
تاريح دەرەكتەرى بويىنشا ادام بالاسى جىلقىنى ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىن 3 - 4 مىڭ جىل بۇرىن قولعا ۇيرەتكەن. نەگىزگى وتانى شىعىس ەۋروپانىڭ دالالى ايماعى، ورتالىق ازيا جانە قازاقستان القابى دەپ سانالادى. قولعا ۇيرەتىلگەن جىلقى مالىنىڭ ارعى تەگى جابايى جىلقىلار – تارپاڭ مەن كەرقۇلان دەپ ەسەپتەلەدى. بۇلار ەرتە زاماندا ورتالىق ازيا مەن قازاقستاننىڭ كەڭ بايتاق دالالارىندا مىڭ - مىڭداپ، ءۇيىر - ۇيىرىمەن جايىلىپ جۇرگەن. XVΙΙ – XVΙΙΙ عاسىرلاردا قازاق حالقى تارپاڭدى جىلقى ۇيىرىنە قوسىپ، تۇقىمىن اسىلداندىرىپ، ەتىن پايدالانعانى جايلى ماعلۇماتتار بار. ءبىزدىڭ تەگىمىز - تۇركى، تۇلىگىمىز جىلقى. سودان دا بولار «جىلقى ءتورت تۇلىكتىڭ تورەسى» دەپ اتام قازاق بەكەر ايتپاعان. قازاق قازاق بولىپ قالعانى ءۇشىن انا مەن اتقا قارىزدار. وسىنداي بايتاق جەرىمىزدىڭ بابالارىمىز اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا ءجۇرىپ، بىلەكتىڭ كۇشىمەن، نايزانىڭ ۇشىمەن ساقتاپ قالدى. ەرتە زاماندا قازاقتار بالاسىن كىشكەنتايىنان اتقا مىنگىزىپ ۇيرەتكەن.
جىلقى قاسيەتتەرى. جىلقى تۇلىگىنىڭ قاسيەتى ۇشان تەڭىز. ول مىنسەڭ كولىك، جەسەڭ تاماق، ىشسەڭ سۋسىن، كيسەڭ كيىم. جىلقىنىڭ ەتى دە، ءسۇتى دە، قانى دا ءدارى. قازىسىنىڭ مايى ادامنىڭ سۇيەگىن بالقىتادى. ادامنىڭ تەرىس بىتكەن سۇيەگىن وسى مايدى پايدالانىپ قايتا سالادى. بيە ساۋعان ايەل ادامنىڭ دەنى ساۋى بولادى.
«جىلقى – جانىم، قىمىز - قىمىرانىم» دەگەن اتام قازاق. جىلقىنىڭ تاعى ءبىر قاسيەتى سوعىستاردا، بايگەدە، كوكپاردا، جورىقتاردا قانشالىقتى الاساپىران قىرعىنداردا مەرتىككەن جارالى جاۋىنگەرلەردىڭ دەنەسىن باسپاعان. ءتىپتى كەي جاعدايلاردا اتتان قۇلاعان ادام امان قالادى، ءتىپتى ەش جەرى جاراقاتتانبايدى. قازاقتا «ەسەك تۇياعىن توسەيدى، تۇيە شۋداسىن توسەيدى، وگىز ءمۇيىزىن، ات جالىنىن توسەيدى» دەگەن ءسوز بار. بۇل تۇلپارعا ءتان تازالىقتىڭ، پاكتىكتىڭ بەلگىسى. ءوزى تۋعان قاندى، وزىنەن تاراعان قاندى بىلەتىن جازا باسپاي تانيتىن، ءوز دەنەسىنىڭ ءيىسىن، تاراعان ۇرپاق ءيىسىن جاڭىلماي تانيتىن، ءوز تۇقىمىنىڭ ءۇن - دىبىسىن مىنەز قۇلقىن جازا باسپاي تاباتىن قازاقى جىلقى تۇقىمىنىڭ ەستىلىگى مەن اقىلدى قاسيەتتەرى كىم - كىمدى دە تاڭ قالدىرادى.
جىلقىنىڭ ءسۇتى - شەكەر، ەتى - بال، ءيسى - جۇپار، تەرىسى - كيىم، مىنسەڭ تۇلپار دەپ دوسبول شەشەن جىلقىنىڭ حالىق ومىرىندەگى الاتىن ورنىن وتە جوعارى باعالانعان. قازاق - ءوزى اتتان، قازانى وتتان تۇسپەگەن حالىق، سوندىقتاندا جىلقى جايلى دەرەكتەر وتە كوپ - اق.
نەگىزگى ءبولىم
جىلقى تاقتۇياقتىلار وتريادىنىڭ ءبىر تۇقىمداسى. جىلقى ادامزات وركەنيەتىندەگى، اسىرەسە، دالا وركەنيەتىندەگى دامۋدىڭ جارقىن دا ەلەۋلى كورسەتكىشتەرىنىڭ ءبىرى بولادى. جىلقىنى قولعا ۇيرەتە باستاۋ كوشپەلى شارۋاشىلىق پەن وركەنيەت دامۋىنىڭ نەگىزىن قالادى. قولعا ۇيرەتىلگەن جىلقىنىڭ شارۋاشىلىقتا ماڭىزى زور. ول ەت جانە قىمىز ءوندىرۋ، سالت ءمىنۋ، ارباعا نە شاناعا جەگۋ، اسكەري جانە سپورتتىق باعىتتاردا وسىرىلەدى.
1. قولعا ۇيرەتۋ تاريحى
قازبا قالدىقتارى جىلقىنىڭ ب. ز. ب 7000 ج. بۇرىن - اق ازيا مەن ەۋروپادا قولعا ۇيرەتىلگەندىگىن دالەلدەدى. جىلقى تۇقىمداسى ەسەك، قۇلان، زەبر، جابايى جىلقى بولىپ 4 تۋىسقا بولىنەدى. ءۇي جىلقىسى جابايى جىلقىعا جاتادى، ودان باسقا وعان كەرقۇلان جانە قازىردە جويىلىپ كەتكەن تارپان جاتادى. سوڭعىسى 19ع دەيىن باتىس قازاقستان، باتىس ءسىبىر، رەيسەيدىڭ ەۋروپالىق بولىگىنىڭ وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك شىعىس ايماقتارىن جانە كەيبىر ەۋروپا ەلدەرىن مەكەن ەتكەن. كەرقۇلان ۇيىرلەرى ءقازىر مونعوليادا عانا كەزدەسەدى. كوپتەگەن عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرى بويىنشا ءۇي جىلقىسىنىڭ ەڭ جاقىن تەگى وسى كەرقۇلان. جابايى جىلقىنىڭ سۇيەگى فرانسيانىڭ سولتۇستىگىنەن كوپ تابىلعان. امەريكادا جابايى جىلقى بولماعان، قولعا ۇيرەتىلگەن جىلقىلار كەيىن تاعىلانىپ كەتكەن.
قازاقستانداعى تاريحى
ەجەلگى داۋىردەن - اق قازىرگى قازاقستان اۋماعى جىلقىنىڭ قولعا ۇيرەتىلگەن مەكەنى بولعاندىعىن ارحەولوگيالىق قازبالار دالەلدەيدى. سولتۇستىك قازاقتانداعى بوتاي مادەنيەتى ەنەوليت داۋىرىندە (ب. ز. ب. 4 - 3م. ج)، ارقايىم ەسكەرتكىشتەرى ورتا قولا داۋىرىندە (ب. ز. ب. 2 - م. ج)، قازاقستاننىڭ بارلىق ايماقتارىنان كەزدەسەتىن اريي، ساق، عۇن كەزەڭدەرىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى (ب. ز. ب. 1م. ج.، ب. ز. 2ع.) ەجەلگى قازاقستاندا جىلقىنىڭ قولعا ۇيرەتىلىپ قانا قويماي، بۇل مالدىڭ ەرەكشە قاستەرلەنىپ ادەپ - عۇرىپتىق راسىمدەردىڭ اجىرىماس ءبىر بولىگىنە اينالعانىن كورسەتەدى.
ارييلەر كەزەڭى
ارييلەر جىلقىنى ەرەكشە قۇرمەتتەگەن. عالىمدار ارييلەردە جىلقىنىڭ ءۇش ءتۇرلى تۇقىمى بولعانىن انىقتادى: تاۋدا جۇرۋگە ىڭعايلى الاسا جىلقى، ۇزاق جۇرۋگە ىڭعايلى شىدامدى قازانات جانە قازىرگى تۇرىكمەنستاننىڭ اقالتەكە جىلقىسىنىڭ ارعى تەگى سانالاتىن ۇشقىر تۇلپار. اسىرەسە، ارييلەر اراسىندا ۇشقىر تۇلپار قاتتى قادىرلەنگەن.
الەمدە العاش رەت ەكى دوڭعالاقتى اربانى ويلاپ تاپقان ارييلەر. وعان ۇشقىر تۇلپارلاردى قوس - قوستان جەگىپ الىپ سارى دالادا ساعىمشا جۇيىتكىگەن. قازاقستان اۋماعىندا ارييلەر قالدىرعان قۇندى مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرى وتە كوپ. ولاردىڭ كوپشىلىگى جارتاستارعا سالىنعان سۋرەتتەر. سۋرەتتەردەن ارييلەردىڭ دۇنيەنى قالاي تۇسىنگەنى، قانداي راسىمدىك بيلەردى بيلەگەنى، قالاي اڭ اۋلاعانى، قانداي مال باققانى، ەكى دوڭعالاقتى اربالارى، ابىزدار مەن باتىرلار تۋرالى تۇسىنىكتەرى ت. ب تۋرالى ماعلۇمات الۋعا بولادى،
ساقتار كەزەڭى
ساقتار التايدان دۋناي وزەنىنە دەيىنگى كەڭ بايتاق ايماقتا ءۇيىر - ءۇيىر جىلقى ءوسىرىپ، ات قۇلاعىندا ويناۋدى ونەر دارەجەسىنە كوتەرگەن. ساقتاردىڭ بالالارى مەن ايەلدەرىنە دەيىن ات ۇستىندە سوعىسۋ تاسىلدەرىن جاس كەزىنەن جەتىك مەڭگەرىپ، كورگەن جۇرتتىڭ زارەسىن ۇشىرعان. ولاردىڭ قانقۇيلى جورىقتارىنان سوڭ، ەۋروپادا، كىشى ازيادا، جەرورتا تەڭىزىنىڭ بويىندا، مىسىردا اتپەن بىرگە جاراتىلعان كەنتاۆرلار تۋرالى اڭىز تاراعان. ەجەلگى گرەك ميفولوگياسىنداعى جاۋىنگەر ايەلدەر امازونكالار تۋرالى اڭىزدار دا وسى ساق ايەلدەرىنىڭ بەينەسىنەن الىنعان دەگەن پىكىر بار. قالاي بولعان دا، جىلقىعى سالت ءمىنۋدى قاس ونەرگە اينالدىرىپ، ونى اسكەري ءادىس - تاسىلدەرمەن شەبەر ۇشتاستىرا بىلگەن ساقتار ءوز زامانىنىڭ ەڭ قۋاتتى ەلىنە اينالعان. ولار وزدەرىنىڭ جاڭا جەرلەردى جاۋلاپ الۋىنا، تىرشىلىككە قاجەتتى بايلىقتارعا كەنەلۋىنە جاعداي جاساعان جىلقى بالاسىن اسا قاتتى قۇرمەتتەپ، جان سەرىگى ساناعان. «ولار اتتارىنا دا مىستان كەۋدەنى جاۋىپ تۇراتىن ساۋىت كيگىزەدى» دەپ جازادى. ەجەلگى گرەك تاريحشىسى گەرودوت، ال جۇگەندەرىن، شىلبىرىن التىنمەن اشكەيلەيدى. ساقتاردىڭ پاتشالارى، قولباسشىلارى مەن باتىرىنىڭ تەك وزدەرىنىڭ باس كيىمدەرىنە عانا ەمەس، مىنگەن اتتارىنىڭ توبەسىنە دە لاۋازىمدىق بەلگى - جىعا تاققانى تۋرالى دەرەكتەر بار. ولاردىڭ قايتىس بولعان حانداردى، حانزادالاردى، باتىرلاردى ت. ب. جەرلەگەندە، ونىڭ جان سەرىگى بولعان اتىن جانىنا بىرگە قويۋ عۇرپى دا «يەسىنە اتى و دۇنيە دە سەرىك بولادى» دەگەن سەنىممەن پايدا بولعان.
2. بيولوگياسى
ا) ءومىر ءسۇرۋ مەرزىمى جانە كەزەڭدەرى
تۇرىنە، كۇتىمى جانە ءوسۋ اينالاسىنا بايلانىستى قازىرگى ءۇي جىلقىسى ورتاشادا 25 - 30 جىل جاسايدى. كەي كەزدە، كەيبىر جانۋارلار جاسى 40 - تان اسادى. جازۋ دەرەكتەرىنە ساي ەڭ كوپ 19ع. ەسكى بيللي دەگەن ات 62 جىل ءومىر سۇرگەن. قازىرگى زاماندا، شۋگا پافف دەگەن پوني 2007ج. 56 جاستا ءولىپ گينەسس كىتابىنا ەنگەن.
جىلقى تولدەرىن بىلاي بولەدى.
قۇلىن (بيەنىڭ جاس ءتولى)
جاباعى (6 ايدان اسقان قۇلىن)
تاي (1 جاستان اسقانى) دەپ اتايدى.
ال بۇدان ءارى ۇرعاشى جىلقىنى ياعني بايتالدى:
قۇناجىن بايتال (2 جاستان اسقانى)
دونەجىن شىعار (3 جاستاعى بايتال)
دونەجىن بايتال (3 جاستان اسقانى)
بەستى بيە (4 جاستان اسقانى)
قاسابالى بيە (7 - 8 جاستاعى بيە)
كارتامىس بيە (11 - 14 جاستاعى بيە)
جاساعان بيە (20 جاستان اسقان بيە)
ماما بيە (كوپ قۇلىنداعان جاس بيە)
بەدەۋ – قۇلىندامايتىن جىلقى
قۇلىق - العاشقى قۇلىنداعان بيە
قىسىراق - ۇيىرگە العاش قوسىلعان جاس مال. ت. ب. اتايدى.
پىشتىرىلمەگەن ەركەك جىلقىنىڭ ياعني ايىردىڭ اتاۋلارى.
قۇنان ايعىر (2 جاستان اسقانى)
دونەن ايعىر (3 جاستاعىسى)
ساۋرىك ايعىر (3 - 4 جاستاعى ۇيىرگە سالىنباعانى)
بەستى ايعىر (5 جاستاعىسى)
ساقا ايعىر (11 - 12 جاستاعىسى)
ات - اقتالعان (كەستىرىلگەن) ەركەك جىلعى، ءمىنىس ات.
ءا) سيپاتتاماسى
جىلقىنىڭ باسى سوزىلعان ارىقتاۋ كەلەدى. كوزدەرى ۇلكەن وتكىر، تاناۋلارى كەڭ، ءسۇيىر قۇلاقتارى شيراق قيمىلدى ۇلكەن نە ورتاشا كولەمدى (باسىنىڭ جارتىسىنان دا كىشىرەك) بولادى. جالى ۇزىن سالبىراعان، موينى ۇزىن بۇلشىق ەتتى، دەنەسى جۇمىرلاعان بولادى؛ قۇيرىعى تۇبىرىنەن باستالاتىن ۇزىن قىلداردان تۇرادى. ءتۇسى ءار الۋان كەلەدى. اياقتارى بيىك سىمباتتى، جۋاندىعى ورتاشا بولادى. 1 - ءشى جانە
5 - ءشى ساۋساعى مۇلدەم بولمايدى. 2 - ءشى جانە 4 - ءشى ساۋساقتارى رۋديمەنتتى تۇردە عانا قالىپتاسقان. تۇياعى ەڭ قاتتى دامىعان ورتاڭعى ساۋساقتىڭ باسىن عانا قاپتايدى (سوندىقتان دەنەنىڭ بۇكىل سالماعى سوعان كەلەدى). اسقازانى قاراپايىم بولادى. ءوت قابى جوق، بۇيەنى قاتتى دامىعان. ميى ءبىر شاما كىشكەنتاي جانە قاتپارلارى ۇلكەن مي سىڭارلارى ميشىقتى قاپتامايدى. الايدا اقىل قابىلەتى ەداۋىر جوعارى بولادى.
سەزۋ قابىلەتتەرىنەن ەستۋى ەڭ جاقسى دامىعان سودان كەيىن كورۋى، سوسىن ءيىس سەزۋى. شوقتىعىنا دەيىنگى بيىكتىگى 50 - 185 سم، سالماعى 60 - 1500 كگ بولادى.
جىلقىلار ادەتتە ءبىر ايعىر باستايتىن بىرنەشە بيەدەن تۇراتىن ۇيىرگە جينالادى. كوبىنەسە جازىق دالادا تۇرادى؛ ەرەكشە سيپاتتارى - ۇلكەن جىلدامدىق پەن ساقتىلىق.
ءتۇسى
جىلقى ءتۇسى قىلان، الا، باران بولىپ بولىنەدى.
1. قىلاڭعا اقبوز، بوز، بۋرىل، تەڭبىل، قۇباقان، سارى، قۇلا، قۇلا جيرەن، شابدار، كوك، سۇر قۇلاگەر، قىزىل، نارقىزىل ت. ب. جىلقىلار؛
2.، بارانعا تورى، قارا، قراكوك، قارا سۇر، قوڭىر، جيرەن، كۇرەڭ ت. ب. جاتادى.
3. الاعا سارىالا، سۇرالا، كوكالا، كەرالا، قارالا، قوڭىرالا، كۇرەڭالا ت. ب. جىلقىلار جاتادى.
الىستان قاراعاندا جىلقىنىڭ دەنەسىندەگى بوزعىل تۇكتەر باسىم بولسا، ول قىلاڭ جىلقى دەپ اتالادى. قوشقىل تۇستەر كوبىرەك بولسا، بارانعا جاتادى. ەرەكشە كەزدەسەتىن تۇستەر بولادى. مىسالى، شۇبار، بوزشۇبار، كوكشۇبار، قاراشۇبار، ت. ب. جىلقىلار. بۋداندارى قاشىر، قارتا قاشىر(لوشاك)، قۇلانويد(قۇلان مەن جىلقى بۋدانى)، زەبرويد (زەبر مەن جىلقى بۋدانى) دەپ اتالادى.
تۇرلەرى
جىلقى جۇك جىلقىسى (ۆلاديمير جىلقىسى، پەرشەرون جىلقىلارى ت. ب.)، ءمىنىس جىلقىسى (اراب جىلقىسى، اقالتەكە ت. ب.)، جازىق دالا جىلقىسى (دون جىلقىسى، بۋدەننىي جىلقىسى، قوستاناي جىلقىسى، موڭعول جىلقىسى، قازاق جىلقىسى ت. ب.)، تاۋ جىلقىسى (كاباردين، قاراباق، قىرعىز، التاي جىلقىلارى. ت. ب. ) سولتۇستىك دالا جىلقىسى (ۆيتسكيي، ەستون، ياكۋت جىلقىلارى ت. ب.) بولىپ اجىراتىلادى. دۇنيە جۇزىندە جىلقىنىڭ 250 - دەي ءتۇرى بار. قازاقستاندا جىلقىنىڭ 16 ءتۇرى وسىرىلەدى.
وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى،
ماقتارال اۋدانى، ج. سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى جالپى ورتا مەكتەبىنىڭ
تاريح ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى: حيديروۆا كاريما اسقارباي قىزى
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
1. ساباقتىڭ تاقىرىبى: بەينەلەۋ ونەرىنىڭ تۇرلەرى مەن جانرلارى.
