جىلۋلىق قوزعالىس. بروۋندىق قوزعالىس. ديففۋزيا
اتىراۋ قالاسى
م. اۋەزوۆ اتىنداعى №7 ورتا مەكتەپ
فيزيكا - ينفورماتيكا ءپانى ءمۇعالىمى
امانيازوۆا زامزاگۋل توكتابايەۆنا
فيزيكا 8 سىنىپ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: جىلۋلىق قوزعالىس. بروۋندىق قوزعالىس. ديففۋزيا.
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. مولەكۋلالىق فيزيكا سانسىز كوپ بولشەكتەردەن تۇراتىن جۇيە تۇرلەرىن قاراسىتراتىنىن ءتۇسىندىرۋ، ۇعىندىرۋ؛
2. وقۋشىلاردىڭ تابيعي – عىلىمي كوزقاراستارىن قالىپتاستىرۋ جانە دامىتۋ. وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ؛
3. باقىلانىپ وتىرعان قۇبىلىس بولىكتەرىنىڭ اراسىنداعى بايلانىستار مەن تاۋەلدىلىكتەردى تابۋعا ۇيرەتۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ۇعىمدى يگەرۋ ساباعى
ساباقتىڭ ءادىس - ءتاسىلى: اڭگىمەلەۋ، بايانداۋ، وي قوزعاۋ، سۇراق - جاۋاپ، تاجىريبە، پىكىرلەسۋ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، مارگانسوۆكا، سۋ، ستاكان، وقۋلىق، سۋرەتتى يلليۋستراسيا
ساباقتىڭ ءجۇرىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
1. وقۋشىلارمەن امانداسۋ، تۇگەندەۋ؛
2. ساباققا دايىندىقتى تەكسەرۋ؛
ءىى. وتكەندى ەسكە ءتۇسىرۋ
1. «وي قوزعاۋ» سۇراق - جاۋاپ
● اتوم – حيميالىق ەلەمەنتتىڭ قاسيەتتەرىن بويىنا ساقتاعان ەڭ كىشى بولشەگى
● مولەكۋلا – حيميالىق ەلەمەنتتىڭ قاسيەتتەرىن بويىنا ساقتاعان ونىڭ ەڭ كىشى بولشەگى
1. بارلىق دەنەلەر مولەكۋلالاردان (اتومداردان) تۇرادى؛
2. مولەكۋلالار ۇزدىكسىز بەي - بەرەكەت قوزعالىستا بولادى،
3. مولەكۋلالاردىڭ(اتومداردىڭ) اراسىندا تارتىلىس كۇشى جانە تەبۋ كۇشى ارەكەت ەتەدى
ءىىى. جاڭا ساباق ا) كىرىسپە. /وقۋلىقپەن تانىسۋ/
- بالالار، مىنە، سەندەر 7 - سىنىپتا "فيزيكا جانە استرونوميا" پانىنەن قورشاعان ورتا، تابيعات قۇبىلىستارى جانە ولاردىڭ زاڭدىلىقتارى ت. ب. قىزىقتى ءارى جاڭا دۇنيەنى، وقىپ ۇيرەندىڭدەر.
- ال، ەندى بۇل وقۋ جىلى سىزدەر جىلۋ، ەلەكتر، ماگنيت جانە جارىق سياقتى تابيعات قۇبىلىستارىن سيپاتتايتىن ۇعىمدار مەن شامالاردى وقىپ - ۇيرەنىپ، ولاردىڭ ءوزارا بايلانىستارىن جانە فيزيكالىق زاڭدىلىقتارىن زەردەلەيسىزدەر.
ءا) جىلۋ قۇبىلىستارى
دەنەلەر ۇنەمى قوزعالىپ تۇراتىن مولەكۋلالاردان قۇرالادى. ال، ءاربىر جەكە مولەكۋلالاردىڭ قوزعالىسىن – مەحانيكالىق قوزعالىس دەپ اتايمىز.
مەحانيكالىق قوزعالىستا جەكە مولەكۋلانىڭ جۇرگەن جولىن جانە قوزعالىستىڭ υورت ورتاشا جىلدامدىعىن انىقتاپ، سول مولەكۋلانىڭ دەنەنىڭ باسقا مولەكۋلالارىمەن سوقتىعىسۋىن دا كوز الدىمىزعا ەلەستەتۋگە بولادى.
بارلىق مولەكۋلالاردىڭ تۇتاس العانداعى قوزعالىسى بۇدان دا كۇردەلىرەك (1سم3 سۋدا - 3، 34*1028 مولەكۋلا بار)
مەحانيكالىق قۇبىلىستاردان كەيىنگى قۇبىلىستار – جىلۋ قۇبىلىستارى.
ولار دەنەلەردى قىزدىرۋ نەمەسە سۋىتۋ، ياعني ولاردىڭ تەمپەراتۋراسىن وزگەرتۋمەن بايلانىستى. بۇل پروسەستەر دەنەلەردىڭ كەيبىر قاسيەتتەرىن وزگەرتەدى. جىلۋلىق پروسەستەردىڭ ءجۇرۋى زاتتىڭ قۇرىلىسىمەن تىعىز بايلانىستى.
گاز، سۇيىق جانە قاتتى ءتارىزدى كەز كەلگەن دەنە قارقىندىلىعى تەمپەراتۋراعا بايلانىستى بولاتىن رەتسىز (حاوستى) قوزعالىستاعى سانسىز كوپ مولەكۋلالاردان تۇرادى. كەي جاعدايدا دەنەنىڭ مولەكۋلالىق قۇرىلىسى ەسكەرىلمەي تەرموديناميكالىق ءادىس ارقىلى زەرتتەلەدى(جىلۋ+كۇش).
ب) جىلۋلىق قوزعالىس
جىلۋلىق قۇبىلىستارىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن عالىمدار ۇزاق ۋاقىت بويى ەڭبەك ەتتى (م. لومونوسوۆ، ر. دجوۋل، دج. ماكسۆەلل، ل. بولسماندار).
مولەكۋلالاردىڭ رەتسىز قوزعالىسىن جىلۋلىق قوزعالىس دەپ اتايدى. (جەلسىز تىنىق اۋاداعى تۇيدەكتەلگەن شىركەي).
ۆ) بروۋندىق قوزعالىس
مولەكۋلالاردىڭ رەتسىز قوزعالىسىنىڭ ناتيجەسى بروۋندىق قوزعالىس بولىپ تابىلادى.
سۋدا قالقىعان وسىمدىك سپوراسىنىڭ قوزعالىسىن باقىلاعان اعىلشىن بوتانيگى ر. بروۋننىڭ قۇرمەتىنە وسىلاي اتالعان. سپورانىڭ بولشەكتەرى ۇساق بولعان سايىن جىلدامىراق قوزعالعان. ولاردى كوزگە كورىنبەيتىن قانداي دا ءبىر كۇشتەر ۇنەمى قوزعاپ تۇرعانداي بولادى. ال تەمپەراتۋرا ارتقان سايىن ولاردىڭ قوزعالىسى ۇدەي تۇسەدى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
م. اۋەزوۆ اتىنداعى №7 ورتا مەكتەپ
فيزيكا - ينفورماتيكا ءپانى ءمۇعالىمى
امانيازوۆا زامزاگۋل توكتابايەۆنا
فيزيكا 8 سىنىپ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: جىلۋلىق قوزعالىس. بروۋندىق قوزعالىس. ديففۋزيا.
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. مولەكۋلالىق فيزيكا سانسىز كوپ بولشەكتەردەن تۇراتىن جۇيە تۇرلەرىن قاراسىتراتىنىن ءتۇسىندىرۋ، ۇعىندىرۋ؛
2. وقۋشىلاردىڭ تابيعي – عىلىمي كوزقاراستارىن قالىپتاستىرۋ جانە دامىتۋ. وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ؛
3. باقىلانىپ وتىرعان قۇبىلىس بولىكتەرىنىڭ اراسىنداعى بايلانىستار مەن تاۋەلدىلىكتەردى تابۋعا ۇيرەتۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ۇعىمدى يگەرۋ ساباعى
ساباقتىڭ ءادىس - ءتاسىلى: اڭگىمەلەۋ، بايانداۋ، وي قوزعاۋ، سۇراق - جاۋاپ، تاجىريبە، پىكىرلەسۋ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، مارگانسوۆكا، سۋ، ستاكان، وقۋلىق، سۋرەتتى يلليۋستراسيا
ساباقتىڭ ءجۇرىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
1. وقۋشىلارمەن امانداسۋ، تۇگەندەۋ؛
2. ساباققا دايىندىقتى تەكسەرۋ؛
ءىى. وتكەندى ەسكە ءتۇسىرۋ
1. «وي قوزعاۋ» سۇراق - جاۋاپ
● اتوم – حيميالىق ەلەمەنتتىڭ قاسيەتتەرىن بويىنا ساقتاعان ەڭ كىشى بولشەگى
● مولەكۋلا – حيميالىق ەلەمەنتتىڭ قاسيەتتەرىن بويىنا ساقتاعان ونىڭ ەڭ كىشى بولشەگى
1. بارلىق دەنەلەر مولەكۋلالاردان (اتومداردان) تۇرادى؛
2. مولەكۋلالار ۇزدىكسىز بەي - بەرەكەت قوزعالىستا بولادى،
3. مولەكۋلالاردىڭ(اتومداردىڭ) اراسىندا تارتىلىس كۇشى جانە تەبۋ كۇشى ارەكەت ەتەدى
ءىىى. جاڭا ساباق ا) كىرىسپە. /وقۋلىقپەن تانىسۋ/
- بالالار، مىنە، سەندەر 7 - سىنىپتا "فيزيكا جانە استرونوميا" پانىنەن قورشاعان ورتا، تابيعات قۇبىلىستارى جانە ولاردىڭ زاڭدىلىقتارى ت. ب. قىزىقتى ءارى جاڭا دۇنيەنى، وقىپ ۇيرەندىڭدەر.
- ال، ەندى بۇل وقۋ جىلى سىزدەر جىلۋ، ەلەكتر، ماگنيت جانە جارىق سياقتى تابيعات قۇبىلىستارىن سيپاتتايتىن ۇعىمدار مەن شامالاردى وقىپ - ۇيرەنىپ، ولاردىڭ ءوزارا بايلانىستارىن جانە فيزيكالىق زاڭدىلىقتارىن زەردەلەيسىزدەر.
ءا) جىلۋ قۇبىلىستارى
دەنەلەر ۇنەمى قوزعالىپ تۇراتىن مولەكۋلالاردان قۇرالادى. ال، ءاربىر جەكە مولەكۋلالاردىڭ قوزعالىسىن – مەحانيكالىق قوزعالىس دەپ اتايمىز.
مەحانيكالىق قوزعالىستا جەكە مولەكۋلانىڭ جۇرگەن جولىن جانە قوزعالىستىڭ υورت ورتاشا جىلدامدىعىن انىقتاپ، سول مولەكۋلانىڭ دەنەنىڭ باسقا مولەكۋلالارىمەن سوقتىعىسۋىن دا كوز الدىمىزعا ەلەستەتۋگە بولادى.
بارلىق مولەكۋلالاردىڭ تۇتاس العانداعى قوزعالىسى بۇدان دا كۇردەلىرەك (1سم3 سۋدا - 3، 34*1028 مولەكۋلا بار)
مەحانيكالىق قۇبىلىستاردان كەيىنگى قۇبىلىستار – جىلۋ قۇبىلىستارى.
ولار دەنەلەردى قىزدىرۋ نەمەسە سۋىتۋ، ياعني ولاردىڭ تەمپەراتۋراسىن وزگەرتۋمەن بايلانىستى. بۇل پروسەستەر دەنەلەردىڭ كەيبىر قاسيەتتەرىن وزگەرتەدى. جىلۋلىق پروسەستەردىڭ ءجۇرۋى زاتتىڭ قۇرىلىسىمەن تىعىز بايلانىستى.
گاز، سۇيىق جانە قاتتى ءتارىزدى كەز كەلگەن دەنە قارقىندىلىعى تەمپەراتۋراعا بايلانىستى بولاتىن رەتسىز (حاوستى) قوزعالىستاعى سانسىز كوپ مولەكۋلالاردان تۇرادى. كەي جاعدايدا دەنەنىڭ مولەكۋلالىق قۇرىلىسى ەسكەرىلمەي تەرموديناميكالىق ءادىس ارقىلى زەرتتەلەدى(جىلۋ+كۇش).
ب) جىلۋلىق قوزعالىس
جىلۋلىق قۇبىلىستارىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن عالىمدار ۇزاق ۋاقىت بويى ەڭبەك ەتتى (م. لومونوسوۆ، ر. دجوۋل، دج. ماكسۆەلل، ل. بولسماندار).
مولەكۋلالاردىڭ رەتسىز قوزعالىسىن جىلۋلىق قوزعالىس دەپ اتايدى. (جەلسىز تىنىق اۋاداعى تۇيدەكتەلگەن شىركەي).
ۆ) بروۋندىق قوزعالىس
مولەكۋلالاردىڭ رەتسىز قوزعالىسىنىڭ ناتيجەسى بروۋندىق قوزعالىس بولىپ تابىلادى.
سۋدا قالقىعان وسىمدىك سپوراسىنىڭ قوزعالىسىن باقىلاعان اعىلشىن بوتانيگى ر. بروۋننىڭ قۇرمەتىنە وسىلاي اتالعان. سپورانىڭ بولشەكتەرى ۇساق بولعان سايىن جىلدامىراق قوزعالعان. ولاردى كوزگە كورىنبەيتىن قانداي دا ءبىر كۇشتەر ۇنەمى قوزعاپ تۇرعانداي بولادى. ال تەمپەراتۋرا ارتقان سايىن ولاردىڭ قوزعالىسى ۇدەي تۇسەدى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
«پاۆلودار قالاسى م.اۋەزوۆ اتىنداعى
