جول ۇستىندە
ۇزىن جولدىڭ شەگىنە،
كىمنىڭ كوزى جەتەدى.
وگىزدەردىڭ تۇياعى،
قىبىر-قىبىر ەتەدى.
قازىنانىڭ كوك ارباسىنا شاڭىراق ءمۇيىز ەكى ءداۋمىتتى جەگىپ، ءبىز قالادان شىققاندا، سارعىلت-قىزعىلت ساۋلەسى سەلدىر ورماننىڭ باسىن جالاپ، قىركۇيەكتىڭ قىرقىلجىڭ كۇنى ۇياسىنا تايانىپ ەدى. اينا تازدىڭ باسىنداي جالتىراعان اسپاننىڭ جۇلىعىندا، سايلاۋدان كەيىنگى ازباندارداي، سۇرقىل بۇلتتار ساندىراپ ءجۇر ەدى. تىمىق اۋادا كەبىستەرى تىرپىلداپ ورىستەن قايتقان قالانىڭ كەبەجە قۇرساق موشكەلەرى كوشەنى بۇرقىراتىپ، سان تۇتىنمەن ۇلاسىپ، قالانى قارا تۇمان باسىپ ەدى. وگىزدەرىمىزدىڭ ءيتىڭ اياڭىمەن بەتكەيگە شىقپاساق، قارسى الدىمىزدان كەشتىڭ قوڭىر سامالى ەسپەسە، قاراتۇماننىڭ سىلەمىنەن جۋىردا ارىلا المايتىن ەدىك. بەتكەيگە جەتكەن سوڭ، دالانىڭ كۇڭىرسىگەن ءيسى مۇرىندى جارىپ، كوكىرەگىمىزدى كەرە-كەرە سونى اۋانى العاشقى كورگەن ۋىز قىمىزداي سىمىردىك.
كوڭىلدەگى جەرگە تەز بارىپ قالاتىنداي، ارباعا تالاسا-تارماسا وتىرساق تا، وگىزدەردىڭ قىبىرىن كورگەن سوڭ، تاۋىمىز شاعىلايىن دەدى.
— شاڭنان تەزىرەك شىعايىق؛ وگىزدەرىڭدى ايدا! — دەيمىز قۇلتۋماعا. قۇلتۋما:
— نو-و-و! — دەيدى، وگىزدەر مىڭق ەتپەيدى؛ ماۋكىل باستارى، شاڭىراق مۇيىزدەرى ىرعاڭ-ىرعاڭ ەتىپ، قۇيرىعىن اسىقپاي ءبىر سيپاپ، قىبىرلاي بەرەدى. وگىزىنىڭ سىرى وزىنە ءمالىم بولسا كەرەك، قۇلتۋما «وك» دەمەيدى، قۇرماعا ماۋجىراپ وتىر. «ايدا!» دەپ قانشا قاقساساڭ دا، قۇلتۋمادان «نو-ودان» باسقانى ەستىمەيسىڭ. جاسىنان ورىستا مالايلىقتا ءجۇرىپ، قالشا بولعان بايعۇس «نو-و-نى» جاقسى جاتتاپ الىپتى. ودان باسقا ورىستىڭ ءبىر مىنەزى جۇقساشى.
الدىمىزدان استىق تارتقان مۇجىقتار كيلىگىپ ەدى، قۇلتۋما «سوبا-سوبانى» قاقتى، سول جاقتاعى اشاڭ قىزىل قاسىنداعى قىرساۋ قوڭىردى يتەرمەلەپ، وڭ جاققا قاراي بۇرىلا بەردى. ءبىراق جولدان قيىس بۇرىلمادى، قىڭىراتقىپ قايتا جولعا ءتۇستى. «سوبا» دەسە وڭعا، «سوپ» دەسە، وگىزدەر سولعا بۇرىلادى ەكەن. تۋرا تارتا بەر دە-گەندە: «نو-و» دەپ قويادى ەكەن. كۇن جاڭىلىپ باتىستان شىقسا دا، قامسىزدىعىن، قارا باسىنىڭ قامىن جاڭىلىپ، قازاق مادەنيەتتى جۇرتشىلىققا اينالسا دا، قۇلتۋما، قۇلتۋما «نو-ودان»، وگىزدەر اياڭىنان تانار ەمەس، ءبىر سىدىرعى تارتا بەرەتىن ءتارىزدى.
اربادا جيىرماعا تارتا شاكىرت (ۋچەنيك) بارمىز. ءبىر-بىر بۋدا توسەك-ورنىمىزدى استىمىزعا باسىپ، قۇرمانىڭ اراسىنان ۇيشىكتەگى قوزىداي كوزىمىزدى جىلتىراتىپ، ۇيمە-جۇيمە وتىرمىز. ناعىز قوزى — ۇشكەلگە جاڭا تۇسكەندەر ەدىك. شاشتارىن ۇرپيتە قايىرعان، قازىنانىڭ كيىمىن كيگەن، بۇرىن ءتۇسىپ جەر العان «قالپەلەر» دە بار. ولار ۇشكەلدى اكەسى سالدىرىپ بەرگەندەي، قازىنانى وزدەرى ارقالاپ جۇرگەندەي، تۇمسىقتارى كوتەرىڭكى، تارتقاندارى شىلىم، سوزدەرى بۋدان، ايتقاندارى بوعاۋىز. ولار تالاسا سويلەيدى، قارقىلداپ كۇلەدى، ويناسا، ءبىرىن ءبىرى قويىپ جىبەرەدى، باس-باسىنا ءبىر-بىر ءداۋ، بىرەۋى «وپىرابلايشتتى» شاشىنان جۇلىپ ساباعانىن، بىرەۋى ورىستىڭ ءۇش بالاسىن ءۇش قويىپ ۇشىرىپ جىبەرگەنىن، بىرەۋى ۇشەتىلدىڭ قىزىمەن گۋلايت سوققانىن ايتىپ، ماقتانىسىپ وتىر. اڭگىمە قىزا كەلە، كىم نە بولاتىندىعىن دا ايتىستى. قايىربەك دەيتىن مۇرتىن تازىنىڭ قۇيرىعىنداي شىعىرشىقتاعان، قىر مۇرىندى، بۇقا كوز، شۇيدەسى توقپاقتاي بالۋان دەنەلى جىگىت: «مەن كرەستيانسكيي ناشالنىك بولام»، — دەدى (وندا پاتشا زامانى ەدى)؛ ءيىر قارا، سالپاۋىز سارباسوۆ: «مەن ەنجەنەر بولام» دەدى. تىشقان كوز، اشاڭداۋ سىمسىڭ قارا: «مەن تورە بولمايمىن، اتبەكەت بولىپ، قازاققا قىزمەت ەتەم» دەدى. «ارينە، ءبارىمىز دە قازاققا قىزمەت ەتەمىز؛ ەلگە پايدا كەلتىرە الماعان سوڭ، وقىپ نە كەرەك؟» دەپ وزگەلەرى دە ىلە تۇرەگەلدى. جاڭا تۇسكەن بىزدەرگە مىنالار جەتىلىپ قالعان سىقىلدى كورىندى. ءبارى دە كۇپسىنە سويلەيدى، وسال-وڭتاعايى جوق. بوراندى كۇنى قاسقىر قاماعانداي الدى-ارتىمىزدى وراپ، كوزىمىزگە قار بوراتىپ كەلەدى. جەكسەن باسباقىل قۋ جىگىت ەكەن . قايىربەك پەن سارباسوۆتى ەگەستىرە، جەل بەرە سويلەپ قويادى. ءبىر ۋاقتا قايىربەك:
— ءبىر تۋلاعاننان قالدىرسام، ءبارىڭ جابىلىپ اۋزىمدى بالەنشە ەت!.. — دەپ بىلەگىن سىباندى.
— سەنىڭ ءبىر تۋلاعانىڭا ءتۇسىپ قالسام، قازىنانىڭ نانى جىلماي اقسىن، — دەپ سارباسوۆ تا دۇرسە قويا بەردى.
— ەندەشە قىزىلكەڭىردەك بولاتىن نە بار؟ دالا كەڭ، جەر جۇمساق، سىناسا قويىڭدار! — دەپ جەكسەن قوزعالعان كەزدە، قايىربەك اربادان اتىپ ءتۇستى. ءبارىمىز دە تۇسە قالدىق. قۇلتۋما ارتىنا جىميىپ ءبىر قارادى دا، اياڭداي بەردى.
بالۋاندار ەتىكتى تاستاپ، بالتىردى، بىلەكتى ءتۇرىنىپ، جەكپە-جەككە شىعا كەلدى.
— قالاعان جەرىڭنەن ۇستا! — دەپ، قايىربەك ەكى قولىن بوس سالىپ، قاسقايىپ، شابىنىپ تۇرا قالدى. قويان الا الماي، جىعىلا بەرەتىن ەرسىسى بيىك اڭساعاي كوك تازىشا، جىلىنشىگى سيديىپ، سارباسوۆ ەكى مىقىننان ۇستاپ، كونبەدى، «بولدىم» دەگەندە قايىربەك سارباسوۆتىڭ ارباڭداعان سيراعىن اندا-ساندا جەردەن ءبىر تيگىزىپ، دوڭگەلەتە تۋلاي جونەلدى. ايتسە دە سارباسوۆ موسىنىڭ اياعىنداي اياعىن تاربيتىپ، الىستاتا بەردى. العاشقى تۋلاۋدان امان قالدى.
— مولودەس سارباسوۆ! — دەپ جۇرت شۋ ەتە ءتۇستى. قايىربەك دولدا-نىپ كەتتى. يىقتاعى قولىن شىعارىپ الىپ، بەلبەۋدەن سالىپ، تەرىس سىلتەپ، قايتا لوقىتىپ ەكى اياعىن سەرەڭ ەتكىزىپ، ارقالاي سوعىپ جىبەردى.
— مولودەس قايىربەك! — دەپ تاعى شۋلاستى.
ارباعا قارايلاپ قويدىق. بىرەۋدى بىرەۋ جەلكەگە ءتۇيىپ كەتىپ، اياقتان شالىپ كەتىپ، سۇرىنە-قابىنا ارباعا جەتتىك.
سولىعىمىزدى باسىپ، گۋىلدەسىپ وتىرعاندا، سولقىلداق تارانتاسقا قوس جيرەندى جەككەن ۇشكەل باستىعى جىبەكتەي ۇلبىرەپ، ساعىزداي سوزىلعان سارىشكەسىن قىپشادان قىسىپ، جەلدىرتىپ وتە شىقتى. بىزگە ۇلىقتىعىن ءبىلدىرىپ قىر كورسەتەيىن دەدى مە، جەككەن اتىنا، قاسىنداعى قاتىنىنا ماستانىپ ماقتانايىن دەدى مە جان ەكەن دەپ بىزگە قايىرىلمادى. ولار وتكەن سوڭ، قايىربەك جۇدىرىعىن بىلەپ: «ءاي، ءبىر سويسام-اۋ!» — دەدى. «ءۇشتىلدى سوياتىن بۇل نەتكەن جۇرەك جۇتقان! باسى بىرەۋ مە، ەكەۋ مە؟ مىنا قازان بۇزار، اپەرباقان جىگىت قازىناعا قالاي سىيىپ جۇرگەن؟» — دەگەندەي، ىشىمنەن تاڭدانىپ كەلەم. جەكسەننىڭ قۇلاعى شالا الماي قالعان ەكەن.
— نە دەيسىڭ، قايىربەك؟ — دەپ قايتا سۇرادى. قايىربەك الگى ءسوزىن تاعى ايتتى. سارباسوۆ كوزىن الارتىپ:
— ارام بولار، — دەدى.
— ءاي، سەزبەس! — دەگەندەي، وزگەلەر دە بەتىن تىرجيتىپ، مىرس ەتىستى.
بىرەۋلەرى وتىرىپ، سارىشكەمەن تانىسۋعا باستەستى. بۇلاردىڭ كوزسىزدىگىنە تاڭدانىپ، ويىما الدە نەلەر ءتۇستى.
مەن ويلاپ كەلەم. قيالدىڭ شەگى-تۇسى كورىنبەيدى. الدىمدا قيالداي بۇراڭداپ، زىمىراپ، ءىڭىردىڭ قويۋ قاراڭعىلىعىنا سۇڭگىپ جوعالعان قارا جول جاتىر. اي قورعالاپ قالسا كەرەك، كورىنبەيدى. شىعىستان كوتەرىلگەن قارا ءتۇنى كوككە شاپشىپ، باتىستىڭ اقساڭداعىن جۇتام دەپ، قارا تۋىرلىقتاي قاناتىن ايقارا جابادى. مەڭىرەۋ تۇندە قارا كوك اسپانعا مەرۋەرتتەي شاشۋ شاشىپ، و جەر، بۇ جەردە جۇلدىزدار جىلتىڭداپ، سىڭسىپ كەلەدى. «مەن جارىقپىن» دەپ، ءبىر جۇلدىز تۋسا، «مەن سەنەن دە جارىقپىن» دەپ، تاعى بىرەۋ شىعا كەلەدى؛ «سەندەردەن — ءبىز جارىقپىز» دەگەندەي، الدە نەشەۋى تاعى تۋادى. قاراڭعى ءىڭىردىڭ قارابارقىن كوگىنە نۇر بەرەم دەپ جۇلدىزدار تالاسادى. كوك ءجۇزى انتەك بوزعىلت تارتىپ، شىراي كىرگەنى بولماسا، ساۋلەسى بىرىكپەگەن ساندىراما ۋاق جۇلدىزدارعا ىرىق بەرىپ، قاراڭعىلىعىن وڭايلىقپەن جەڭدىرەتىن ەمەس، سوندىقتان قاراڭعى ىڭىردە قاي جۇلدىزدىڭ جارىق ەكەنى بىلىنبەي تۇر.
جولدىڭ ەكى جاعىنداعى ديقانشىلاردىڭ بالاعانى، تۇساۋلى ات-تار، مۇجىقتىڭ كوك اربالارى كورىنەدى. قالا ماڭىنداعى ەگىندەر ورىستاردىكى بولسا كەرەك. قالاعا قاراي استىق تارتقان مۇجىقتىڭ كەيبىر ارباسىندا قازاق تىماعىنىڭ قۇلاعى دەلەگەيلەنىپ، جەلپ ەتكەندەي بولادى، ورىسقا مالاي بولعان قازاق ەكەن دەپ ويلايسىڭ.
* * *
اڭگىمەدەن جالىعىپ، جىگىتتەر سايابىرلاعان كەزدە جولدىڭ ەكى جاعىندا قاداۋ-قاداۋ قارايعاندار كورىنە باستادى. ول جىلقى بوپ شىقتى. قۇلىن، تايى، ءقۇناجىنى ارالاس بايسالدى ايعىردىڭ ۇيىرلەرى شوعىرماقتالىپ، ءوز الدىنا ءبىر وداق بولىپ، دوڭگەلەنىپ جايىلىپ جاتىر؛ ءار ايعىر ءبىر ساۋىرلاپ، زىقىسى شىققان ساۋىرىكتەر قايدا بارارىن بىلمەي، شوعىر جىلقىدان شەتتەپ، وقشيىپ تۇر. ات ەكەنى، بيە ەكەنى بەلگىسىز تورت-بەس تاۋ شولاق، قۇيرىقتارى شولتاڭداپ، ساياق اتتىڭ ىشىندە ءجۇر. ءداۋ دە بولسا، داۋرەنى وتكەن، قىزىعى كەتكەن، سوعىمعا جىبەرىلگەن مالدار عوي دەپ ويلايسىڭ.
قالانىڭ كوشەسىندە شاڭ جۇتىپ، ودان شىعا ەكى وگىزدىڭ ءيتىڭ اياڭىمەن ءىشى پىسىپ ، ەرىگىپ قالعان جىگىتتەر جىلقى داۋسىن ەستىگەندە، قۇلاعىنا جىلى لەبىز كىرگەندەي، ەلەڭ قاعىپ، باستارىن كوتەرىپ الىستى.
— جىلقى! جىلقى!.. قۇداي بەردى!
— ال، تۇسىڭدەر!..
باس ءجىپ، قايىس بەلبەۋ، توسەك بۋعىش كەندىرلەرىمىزدى الىپ، جۇگىرىپ جىلقىعا جونەلدىك. قاراڭعىدا سيداڭداپ، سامبىرلاپ، توبىمەن دۇرسە قويا بەرگەن نەتكەن ادامدار دەگەندەي، جىلقى ءبىزدى تاڭىرقاپ، توپتانىسىپ، قۇلاعىن تىگىپ، وسقىرىپ، ۇركە باستادى.
— اي-اي، قۇر-قۇر، تاك، جانۋار!.. — دەپ دىبىسىمىزدى شىعارىپ، بىتىراپ، اياڭداپ اراسىنا كىرگەن سوڭ، قازاق ەكەنىن تانىعانداي، جىلقى ۇرىككەنىن قويدى. ايتسەدە، «ءجۇرىسىڭ بەيساۋات، سەنبەيمىن» دەگەندەي، جۇيتكىپ، سىرداڭداي بەردى.
بەس-التى ءباسجىپتى بۋعىشتاپ جالعاپ ارقان ىستەپ العامىز. كورگەن ارقانعا قاراي جىلقىنى قايىرمالاپ، شەتكە شىققانىن ومىراۋدان وراپ، توسپاۋىلداي ۇستاپ جاتىرمىز. بىر-ەكەۋىن ۇستاپ، ەرىندىكتەپ ءمىنىپ العان سوڭ، جىلقى قايىرۋ وڭاي بولدى. تۇيدەك-تۇيدەگىمەن ارقانعا قاماپ، شىتىرلاتىپ ۇستاي بەردىك. تويىپ كەتكەن كەي جانۋار توساڭسىپ قالادى بىلەم، ءمىنىپ العاندا بىر-ەكى لىقسىپ، ءورشىپ تۇسەدى؛ تۋلاعانىن كەرەك قىلاتىن ءبىز بە، جىلقىنىڭ سىرى وزىمىزگە ءمالىم، اياقتى قولتىققا تىعىپ جىبەرىپ، ايداپ كەتەمىز. كۇزەتشى قاجىپ ءجۇرىپ ۇيىقتاپ قالدى ما، ايتپەسە، اۋىل قىدىرىپ تاماق اڭدىپ كەتتى مە، ايتەۋىر، يەسىز جاتقان كوپ جىلقى ەمىن-ەركىن قولىمىزعا ءتيدى. ءبارىمىز، ءبىر-بىر اتتى بولعانشا، بيەنىڭ ەكى ساۋىمى وتكەن شىعار.
جىلقىنى قۋا-قۋا قارا جولدان الىستاپ كەتكەن ەكەنبىز؛ اتقا ءمىنىپ العان سوڭ كوڭىلىمىز تاسىپ سۋداي كوپىرىپ، جەلدەي ەسىپ، قيقۋدى سالىپ، جولعا قاراي جارىستى جىبەردىك. تويىپ تۇرعان جانۋار ارتىنان اتقىتىپ كەلەدى. قاراڭعىدا ساتىرلاتىپ شاپقان جيىرما شاقتى اتتىڭ ءدۇبىرى ەستىلەدى. ءوز دۇبىرىمىزگە ءوزىمىز قىزدىق؛ ءار قايسىسىمىز قىز الىپ قاشىپ كەلە جاتقانداي، جاۋ ءتۇسىرىپ قايتقانداي جەلىگىپ، قاراڭعىدا وردى، جاردى تاڭداماي، قوس وكپەگە تەپكىلەپ، انداعايلاتىپ ايداپ كەلەمىز. ايت پەن تويداعىداي كەيبىرى جەردەن كۇمىس الىپ بارادى؛ بىرەۋدى بىرەۋ جۇلىپ كەتىپ، اۋدارىسىپ، قۇيرىقتان الىپ، ات-ماتىمەن دومالاتىپ بارادى. وي، سايراندى سالدىق-اۋ! «جولعا تارت! جولعا تارت! — دەپ شۋلايمىز؛ قۇلتۋمانىڭ قاسىنان زۋىلداپ وتە شىقپاقپىز. قىبىرلاعان وگىزگە مىناۋىم قالاي دەمەكپىز».
استىمداعى مىنگەنىم تارپاق ۇركەك مال ەكەن، باي مالى-اۋ دەپ ويلايمىن؛ جارق بەرىپ، لوقىپ قالىپ كەلەدى. جامانبايدىڭ مىنگەنى تەسىك وكپە، شوبىر ەكەن. جانۋار ارقاسىنىڭ جالاعى دا بار ەكەن، اندا-ساندا ءبىر شەگىنىپ بوكتەرىنشەككە وتىرا الماي كەلەدى. قىزۋعا كىرىپ ايداپ كەلە جاتقاندا، قولىم بوساپ كەتتى بىلەم، ەرىندىگىم شىعىپ كەتىپ، اتىم سىڭار ەزۋلەپ الا-اق جونەلدى. قاقپالايمىن، بولمايدى، شىعانعا شىعىپ بارادى . ءبىر ۋاقىتتا ات ۇستىنەن ەرىندىكتەيىن دەپ موينىن قۇشاقتاپ ەدىم موڭكىپ-موڭكىپ، قويدى دا كەت-تى. موينىم استىنا كەلە جەر قۇشتىم. ەسىم اۋىپ قالىپتى...
ەسىمدى جيسام — ءتۇن، يەن دالا. اتتان جىعىلعانىمدى ءبىلدىم. جولداستار جىم-جىلاس. موينىم سىرەسىپ، جامباسىم اۋىرىپ قالىپتى. قاي جاققا جۇرەرىمدى بىلمەيمىن. ۇشكەلگە جاڭا تۇسكەم، بۇ جاقتىڭ جەرى جاي. نە قالادا، نە اربادا، نە باراتىن ەگىندە جوق، نە ماڭايدا بىلەر ەلىم جوق، جاپان تۇزدە موڭىرەپ قالدىم-اۋ دەگەن وي كەلدى. بۇل ويدى ويلاعان سايىن ۇرەيلەنەمىن. مەرتىگىپ قالدىم با دەپ ءبىر قورقامىن. جولداس شىركىن قارايلاسپايدى ەكەن-اۋ، ءبارى بىردەي تاستاپ كەتكەنى بە؟ قۇدايدىڭ ءامىرى، قايدان جەلىكتىم! اربا-دا تىنىش ۇيىقتاپ جاتاتىن كىسى ەدىم. ءبىراق، ەلدىڭ ءبارى اتقا ءمىنىپ جاتقاندا كەۋدەسىندە جانى بار، تۋلاعان جاستىق قانى بار كىسى شىداپ تۇرار ما؟ قايتكەنمەن حال مۇشكىل بولدى... ءسۇت پىسىرىمدەي وتىرىپ، ورنىمنان تۇردىم. ءجۇردىم... جىم-جىلاس. تاڭ بىلىنبەي-دى...
وراعىتىپ جول تابا الماي، وكپەم ءوشىپ كەلە جاتقاندا اتتىڭ تىقىرى، تىقىل جولدا سۇيرەتكەن سويىلدىڭ داڭعىرى ەستىلدى. سويتكەنشە بولمادى قاراڭداي ءبىر اتتى ادام كورىنىپ قالدى. سال-دىم ايقايدى. تۇرا قالدى. تاعى شاقىردىم. بۇرىلدى. كەلدى. ءجون سۇراستىق. جالتىر تۇنگى شىڭعا جوسىلعان جىلقىنىڭ ىزىمەن قىراعى جىلقىشى سالعان ەكەن. ات مىنگەن قازىنا ۇشكەلىندەگى قازاق بالالارى ەكەنىن بىلگەن سوڭ، كوڭىلى جايلاندى. مەنى ارتىنا مىنگەستىرىپ الىپ، جولمەن جورىتىپ كەلەدى. مەن اتتان جىعىلعانىمدى ايتىپ كەلەمىن.
— قايتا قۇداي ساقتاعان، و ءبىر شالكەس مال ەدى، — دەيدى.
ءيتتىڭ داۋىسى شىققانعا موينىمدى بۇرىپ قاراسام — اۋىل ەكەن.
ءتۇن قاراڭعىسىندا القا قوتان اق كۇمبەزدەرى، اق قايىڭدى اۋىر قوتان قويلارى اعاراڭداعان، ءۇيدىڭ ماڭىن قارا مالى بارقىنداتقان، قىز-كەلىنشەگى دالانى جاڭعىرتىپ، شىرقاپ ءان سالعان، ماڭ توبەتتەرى ساڭقىلداعان اۋىل بۇل ەمەس. اق بالشىقپەن سىلاعان تەكشەدەي كىرپىش ۇيلەرى قازداي ءتىزىلىپ، باۋ-باقشاسى جەلبىرەپ، بوزبالاسى كوشەدە سىرناي تارتىپ، ءان سالعان مۇجىق قالاسى بۇل ەمەس. تويدان توز-توز بولىپ قايتاتىن قازەكەم ءورىسى تارىلىپ، مالى كەمىگەن سوڭ، تىراعايلاپ، توز-توز بولىپ، بەت-بەتىمەن جالپ ەتىپ وتىرا كەتكەن ەكەن. اۋىل ەمەس، قالا ەمەس، بەس-التى تامنىڭ اراسىندا نەكەن-ساياق كيىز ۇيلەرى بار، سونداي اۋىلعا كەز كەلدىك. اۋىلدا يتتەن باسقا «اۋ» دەگەن جان جوق، ءتۇن جامىلىپ، بىرقىراپ ۇيىقتاپ جاتىر.
جىلقىشى دالادان تۇرىپ سويلەس قىلدى. «كىسى-مىسى كەلگەن جوق پا؟» دەپ سۇرادى. اۋىل: «جوق» — دەدى.
الدەن ۋاقىتتا جولمەن ءىلبىپ بارا جاتقان كوك اربالى قۇلتۋماعا جەتتىك. وياتتىق.
— جىگىتتەر قايدا؟
— الدىڭعى اۋىلعا بارامىز دەپ، مانا كەتكەن.
مەن اربادا قالا بەردىم. جىلقىشى: «قاپ!» دەپ تاڭدايىن ءبىر قاعىپ، تاعى جونەلدى.
قۇلتۋما تاعى قالعىدى. ۇركەر توبەگە كەلىپ قالىپتى. جول باياعىسىنداي سوزىلىپ جاتىر. كوپكە شەيىن جايداق اتقا ءمىنىپ كەلە جاتقان تارىزدەنەم. موينىمدى سيپالاپ جاتىپ، مەنىڭ دە كوزىم ءىلىنىپ كەتىپتى...
* * *
جاڭ-جۇڭ داۋىسپەن ويانا كەلسەم — جىگىتتەر ەكەن. ءبارى ات ۇستىندە، ورتاسىندا جىلقىشى.
— جاپ-جاقسى جىگىتسىڭدەر، ۇيات ەمەس پە؟
— وتاعاسى، ۇرىسپاڭىز...
— قازاقتىڭ مالىن جاۋ مالىنداي وسىنشا قان سورپا قىلا ما ەكەن؟
— بۇل مال بولسا، ءبىز قازاقتىڭ بالاسىمىز عوي. قازاق ءبىر تايىن سۇراساق تا بەرەدى...
— مىنا قىزىل ماي بولعان ءۇش جىلدا دا وڭبايدى.
جىگىتتەر ايىبىن موينىنا العانداي ۇيالايىن دەدى، اتتارىنا قاراستى. قارا تەرگە شومىلىپ، ءبارى دە سۇمەكتەي بولىپ سەڭدەلىپ قاپتى.
— وتاعاسىنىڭ ايتاتىن ءجونى بار. راس ەندى، وبال بولدى؛ كانە، جىگىتتەر، اتتارىن جىبەرەيىك، — دەپ جەكسەن تۇسە قالدى. وزگەلەرى دە پالەن دەمەي ءتۇسىپ، ەرىندىكتەرىن الىستى. ەسەڭگىرەگەن مال بوسانىسىمەن سىلكىنىپ، اۋناپ، ىڭقىلداپ، كۇرسىنىپ، دەمىن الىپ، جەرگە باس قويدى. جىلقىشى اتتارىن قايىرىپ، ايداپ بارا جاتىپ:
— ءتۇۋ-ۋ! قاراشى، مىنە بىرەۋدىڭ ولگەلى قالعانىن... مىنا تۇرلەرىمەن قىرارسىزدار... — دەپ كۇڭكىلدەپ ءجۇر...
جىلقىشى مالىنىڭ بۇلىنگەنىنە كەيىپ جۇرسە، ءبىزدىڭ جىگىتتەر شالبار، دامبالى ساۋىس تەر بولىپ، قۇيرىعى ويىلىپ قالعانىن ۋايىمداپ: «ءيتتىڭ مالى!» دەپ مىنگەن اتتارىن بوقتاپ مىقشيىپ، تالتاقتاپ ءجۇر.
— ءاي، اۋزىڭدى... قايىربەك-اي! اربادا تىنىش ۇيىقتاپ جاتا-تىن كىسى ەدىك، — دەپ بىرەۋ ءجۇر.
— قايىربەك قايدا؟ — دەپ سۇرادىم.
— ول يت كەتتى.
— قايدا كەتتى؟
— وپىرابلايىشتىڭ كوشىرى بولىپ كەتتى.
— ءوز كوشىرى قايدا؟
— قازاق اۋىلىندا مايدى جەپ-جەپ كۇپتى بولىپ قاپتى.
— مانا ۇرام دەپ وتىرىپ، ەندى ونىڭ بوجىسىن ۇستاپ... ءاي، كىسىنىڭ نامىسىن كەلتىرەدى... — دەپ جەكسەن جامانداي باستادى.
— وپىرابلايشى ءجۇر دەگەن شىعار.
— ويباي ءوزى، جارامساقتانىپ جۇرگەن.
— جوق، مەن بىلسەم، ول سارىشكەنى اينالدىرايىن دەپ كەتتى،
— دەپ ىبىراي قايىربەككە ارا ءتۇستى.
— سارىشكە؟! — ماڭدايىنا داري الار ما ەكەن. ونىكى وپىرابلايشكە جاقىن كىسى بوپ، بىزگە قوجاڭداماق. وگىزدىڭ ارباسىنا مىنگەندى ول ار كورەدى. ءبىزدىڭ جىگىتتەر ەمەس پە ءبىر جاتقان. بىزبەن بىرگە بارعاننان ورىستىڭ كوشىرى بولعاندى ارتىق كورگەنى . ودان باسقا تۇك ەمەس. جايدا اۋزىمەن وراق ورىپ ءجۇرىپ، وسىنداي جەردە جولىنان تايىپ كەتكەننەن جەك كورەرىم جوق... — دەپ جەكسەن قايىربەكتى ءبىرتالاي جەرگە اپارىپ تاستادى.
جەكسەننىڭ ءسوزىن ەستىگەندە؟ «كۇنشىلدىكپەن ايتىپ وتىر ما؟ كەزى كەلسە، ءوزىڭ دە سۇيتەر ەدىڭ» دەپ ويلايمىن. جەكسەن تاعى شالا ءبۇلىندى:
— الگى سارباستىڭ قارا توبەتى ۇلىق جىگىتىمسىپ، لاۋمەن كەلەم دەپ، ءبىر قىزى بار ۇيدە قالدى. بۇل يتتەر وڭاد دەيسىڭ بە؟
— تاعى بىرەۋلەرىڭ عوي...
— الگى ىنتان ەت اڭدىپ قالدى... بىر-ەكەۋى اتىنان جىعىلىپ قالدى ما؟ جوق...
— سەندەر دە جولداسقا قايىرىمدى ەكەنسىڭدەر...
— ساعان نە بولدى؟
مەن اتىم الىپ قاشىپ، دالادا جىعىلىپ قالعانىمدى ايتىپ، رەنجىدىم.
— مەن الدىمەن كەتكەم، كورگەم جوق، — دەپ جەكسەن ءوزىن اقتاي باستادى.
«مەنىڭ اتىم بوي بەرمەدى»، «مەن بايقادىم». «مەن ءوزىڭ كەلەر دەپ ەدىم»... — دەپ ءار قايسىسى اقتالۋ سوزدەرىن ايتتى: «ءوزىڭ دە شىرىك ەكەنسىڭ» دەپ، كەيبىرەۋى ءوزىمدى كەمىتۋگە اينالدى.
جەكسەن جانتايا بەرىپ:
— نە قىلعانمەن مۇنىمىز ۇلكەن جىندىلىق بولدى. ءبارى قايىربەكتىڭ كەسىرى. ولاردىڭ سوڭىنا ەرىپ كەرەك ەمەس ەدى. ءبىزدى سول الىپ جۇرگەن جوق قوي. ءبىزدىڭ دە باسىمىز بار عوي. قۇر كوكىرەگىن كەرگەن سۇرقيالىقتان (دەماگوگتىك) باسقا ولاردا تۇك جوق. سولار بولماسا، ماناعى اۋىلدا شاي ءىشىپ الاتىن كىسى ەدىك...تاڭدايىمىز كەۋىپ قاپتى. سەندەر دە شولدەگەن شىعارسىڭدار؟ — دەپ جولداستا-رىنا قارادى.
— اۋزىمىز كەپەردەي بوپ كەلەدى، — دەپ بىرەۋى تۇكىرىندى.
— شىركىن-اي، الدىمىزدان ءبىر تەگەنە قىمىز قاشار ما ەدى؟ — دەپ جەكسەن تاعى سويلەدى.
— ءاي، نەسىن ايتاسىڭ! الدىمەن سەن ۇمتىلار ەدىڭ.
— سەندەر دە اقىلارىڭدى جىبەرمەسسىڭ... توقتا، اۋەلى كىمگە جول بەرەر ەدىڭدەر؟ — دەدى جەكسەن.
— جول-مولىڭدى تىڭداعالى وتىر ما جۇرت؟
— سوندا دا. قازاقپىز عوي. ۇلكەندەتە ءىشۋ دەگەن بولماي ما؟
— ۇلكەندەتسە، سەن ىشەرسىڭ...
— ە، مۇنىڭ ىشكەنى بىزگە تاماق بولا ما؟
— اركىمنىڭ ءوز تاماعى جاقىن دا...
— ۋاي، بوس ءسوزدى دوعارىڭدارشى. كىشكەنە كوزدىڭ شىرىمىن الايىق، — دەپ دومباۋىل اياعىن كوسىلدى.
— وي، اياعىڭدى ءارى سال، ءبىز دە جانتايامىز...
— جانتايساڭ جەر جەتەدى عوي.
— قۇيرىعىم... سانىم... يىعىم!.. تارت قولىڭدى... اۋلاق ويباي جىندىمىسىڭ ءوزىڭ... — دەپ جىگىتتەر بىرىنە ءبىرى ۇرسىپ، ارت جاعىنا نارسە جولاتپاي بەزەكتەپ، ويبايلاسىپ جاتىر.
— اللا-اۋ! مىنا قالپىمىزبەن جۇمىستى قالاي ىستەيمىز؟
— جۇمىسى قۇرسىن! قۇيرىقتى ايتسايشى!..
قۇلتۋمانىڭ دا مازاسى كەتتى بىلەم، باسىن انتەك قىرىنداتىپ، ءبىر كوزىن سىعىرايتىپ:
— وي، شۋلاي بەرمەي جاتساڭدارشى!.. — دەپ داۋىسى دۇڭك ەتتى.
— ءالى ۇيقىڭ قانبادى ما؟
— ساعان نە كەرەك؟
— اشۋلانىپ جاتسىڭ عوي...
قۇلتۋما جاراتپاعان كىسىشە بەتىن تىرجيتىپ، قوزدايتىن قويشا ىڭىراندى.
— اشۋىڭىزدىڭ ءجونىن ايتۋعا بولماي ما؟ — دەپ بىرەۋى تاعى وكشەلەدى. قۇلتۋما تەرىس قاراپ، جاۋىرىنىن قۇرىستىرىپ:
— مالدى سونشا قيناي ما ەكەن، — دەپ كۇبىر ەتتى.
— كىسى جاس بولعان سوڭ، ونداي بولماي تۇرا ما؟ — دەپ جەكسەن شايىپ-جۋعان بولدى...
— جاس بولساڭ قيمىلىڭدى ەرتەڭ ەگىن باسىندا، جۇمىس قىلعاندا كورەرمىز، — دەدى دە، قۇلتۋما ءسوزىن توقتاتتى.
«ەگىن»، «جۇمىس» دەگەندە، جىگىتتەر دە كۇشەنەيىن دەدى:
— نە دە بولسا، جەتسەك ەكەن، — دەدى بىرەۋى.
«جەتسەك ەكەن» دەپ مەن دە ويلادىم.
تورعاي داۋىسى شىر ەتكەندە، باسىمدى شاپانىمنان شىعارسام، تاڭ اۋانداپ كەلەدى ەكەن. ءىڭىر كوگىندەگى شىعىستىڭ كوپ جۇلدىزدارى ىعىسىپ، شىعار كۇننىڭ دۇمپۋىنەن قاشقان ەكەن. توڭىرەك الاس-ەلەس كورىنىپ قاپتى. جولدىڭ ماڭدايى تۇندەگىدەي ەمەس، جارىق.
جىگىتتەردىڭ وزىپ كەتكەنى دە، قالىپ قويعانى دا بولدى. ونى ەلەڭ قىلعان قۇلتۋما دا، وگىزدەر دە بولعان جوق. اۋەلگىسىندەي ۇزىن جولمەن تارتىپ كەلەدى.
ۇزىن جولدىڭ شەگىنە
كىمنىڭ كوزى جەتەدى؟
وگىزدەردىڭ تۇياعى
قىبىر-قىبىر ەتەدى.
You Might Also Like
-
— قونايىن دەپ ەدىم، — دەدى ەسىكتەن ءبىر جالبا-جۇلبا ايەل كىرىپ كەلدى دە. جاعى سۋالعان. بەت-اۋزىن ايعىزداپ تىلگەن ءاجىم ماڭدايى مەن ەكى كوزىنىڭ قۇيرىعىندا ءتۇيىسىپ جۇلدىزدانىپ تۇر. اعارعان ...
-
كوڭىلىم سەنگەن سوڭعى جىلدارعى ءبىر شىندىق — مۇزتاۋدىڭ قادىرىنە ءبىزدىڭ قازاق ءالى كۇنگە جەتە قويماپتى.
