قورعانسىزدىڭ كۇنى
س. قالاسىنىڭ وڭتۇستىگىن جايلاعان ەلدىڭ قالاعا قاتىناساتىن قارا جولىنىڭ ۇستىندە ارقالىق دەگەن تاۋ بار. (دالانىڭ كوڭىلسىز ۇزاق جولىندا قاجىپ كەلە جاتقان كەرۋەنگە ارقالىق الىستان كورىنىپ، دامەلەندىرىپ تۇرادى. جولدىڭ اۋزىندا كولدەنەڭ سوزىلىپ جاتقان تۇرقى ون شاقىرىمداي بولعانمەن، ەنسىز كەرەگە سىقىلدى، جالعىز تاۋ. نە باۋىرى، نە سىرتىندا ىقتىرتىن جوق ىسقاياق. ارقالىق جاداعاي، جالعىز قابات بولعان سوڭ، قىس كۇنىندە جەل تەرىسىنەن سوقسا دا، وڭىنان سوقسا دا پانالىعى جوق ازىناپ تۇرادى. قىستىڭ باسىنان ەكى جاعىن قار الىپ، جۇمىرتقاداي قىلىپ تەگىستەپ تاستايدى).
سوندىقتان وزگە جەر اشىق بولىپ تۇرعاندا، ارقالىقتىڭ باۋىرى كوبىنەسە بوراننان بوسامايتىن. الىستان قاراعاندا دا ارقالىق بۇدىرى جوق جالاڭاش. كورۋگە اسا كوڭىلسىز.
جىل سايىن قىس باسىنان قارلى بولىپ، مالعا پاناسى جوق بولعاندىقتان، باۋىرىن جايلاعان ەل مالىن ءولتىرىپ، وزگە ەل امان وتىرعاندا، شولاق جۇتتىڭ قۇرىعىنان قۇتىلمايتىن. سوندىقتان باۋىرىن مەكەن قىلعان ەل كوبىنەسە كەدەي بولاتىن. بۇل جەردى مەكەن قىلعان ەل، ەرتە كۇننەن اتالارىنىڭ قونىسى بولعاندىقتان جانە باسقا ىرگە اۋدارارلىق جايلى جەرى جوقتىقتان، «قۇدايىنا جىلاپ» وتىرا بەرەتىن. بۇلاردىڭ جالعىز-اق مەدەۋ قىلاتىنى ارقالىقتىڭ ەگىندىگى ەدى. (باۋىر سىرتىنىڭ شىمى تۇتاس كودەلى جەر بولعاندىقتان، ءۇي باسىنىڭ سالعان ءبىرلى جارىمدى بولتەك ەگىنى ءتاۋىر بولىپ شىعىپ، ۇزاق قىسقا قورەك قىلاتىنى سول بولۋشى ەدى).
ارقالىقتىڭ بۇل ايتىلعان جايلارى وڭتۇستىگىن جايلاعان ۋاقپەن كورشىلەس ءۇش-تورت بولىس ەلگە بەلگىلى بولاتىن. بۇعان سەبەپ — ارقالىقتىڭ سىرت ەلدەر قالاعا قاتىناساتىن قارا جولدىڭ ۇستىندە بولعاندىعى. وتكەن-كەتكەن كەرۋەن ۇزاق جولدا نە كولىگى تالىپ شالدىعىپ، نە ءوزى شارشاپ قاجىپ كەلە جاتقاندا قاداۋلى قونالقالىق، نە تۇستىكتىك جەرى ارقالىق بولادى.
ارقالىقتىڭ جولى اساتىن كەزەڭ — كۇشىكباي كەزەڭى دەپ اتالادى. كۇشىكباي — ارقالىقتى قىستايتىن بەس-التى اۋىلدىڭ اتاسى. ءوزى باتىر بولعان ادام دەيدى. ءدال دارا جولدىڭ اۋزىندا، ارقالىقتىڭ ءبىر كىشىلەۋ بيىگىنىڭ باسىندا تاستان ۇيگەن وبا سەكىلدى جالعىز مولا بار. سول مولا كۇشىكباي باتىردىكى. كەزەڭ دە سول سەبەپتى كۇشىكباي اتىمەن اتالعان.
كۇشىكبايدىڭ كىم ەكەندىگىن، باسىنان قانداي داۋرەن كەشكەندىگىن ارلى-بەرلى ءوتىپ جۇرگەن كەرۋەننىڭ كوبى ءبىلۋشى ەدى. ولارعا بىلدىرەتىن زاماننىڭ شەجىرەسى — داۋرەنى ءوتىپ كەدەيلىك باسقان، كوڭىلسىز سالقىن ومىرگە تۇسكەن كارىلەر بولاتىن. بۇدان سوڭعى بىلدىرۋشىلەردىڭ كوبى وتكەن-كەتكەن كەرۋەنگە كوپ سويلەسىپ داعدىلانعان، اۋىل يەسى بولعان سوڭ، الدىنان ەشكىم شىقپاي، جامان ادەتتەنىپ، وتىرىكشىلەۋ بولعان ادامدار بولاتىن. بۇلاردىڭ كوبى اڭگىمە ايتۋدان بۇرىن، ازىراق شارت كەرەك قىلۋشى ەدى. الدىمەن كۇندىزگى مازاسىز سۋىق پەن قار باسقان كوڭىلسىز ەلسىز دالادان قۇتىلعان بولۋ كەرەك. ونبەيتىن ازىن-اۋلاق مالدىڭ سوڭىنان ءجۇرىپ، ءارى ءىش پىستىرىپ، ءارى قيناعان بەينەتتەن سەرپىلىپ، كۇن باتا ۇيىنە كەلۋىنە كەرەك. (ەكىنشى، كولىگىنە، وزىنە ازىق سۇراپ، شىعىن شىعاراتىن جات كەرۋەن جوق بولسىن. سول كەزدە ۇيىندە ءبىرلى-جارىم كوڭىلى سۇيەتىن، سىيلايتىن قوناعى بولۋى كەرەك. اقساقال مال قورالاپ بولىپ، جايلانىپ شايىن ءىشىپ، قازاناسپانىڭ اۋزىندا كەيدە جىلتىلداپ، كەيدە لاپىلداپ جانىپ جاتقان وتتى كورىپ، بۇرقىلداپ قايناپ جاتقان ەتتىڭ ءيسى مۇرنىنا كەلىپ وتىرعاندا، سەرپىلىپ اڭگىمە ايتاتىن).
جولدان قاجىپ كەلىپ، تىنىعىپ جانتايىپ جاتقان سالبىراڭقى، كۇڭگىرت ءپىشىندى جولاۋشىلار باستارىن كوتەرسە دە، جارىم-جارتىلاي قالعي وتىرىپ، اڭگىمە تىڭداۋشى ەدى.
مىنە وسىنداي كوڭىلدى جايدىڭ بىرىندە وتكەن كۇندەردىڭ كوپ اڭگىمەسىن ەسكە ءتۇسىرىپ وتىرىپ، اڭگىمەشى اقساقال ءسوز اراسىندا كۇشىكبايدىڭ تاريحىن سويلەۋشى ەدى.
( — كۇشىكباي باتىر جيىرما ءبىر جاسىندا دۇنيە سالعان ەكەن. ەرتە كۇننەن جورتۋىلعا اتتانىپ، ۋاقتىڭ كوپ باتىرلارىنىڭ اراسىندا بۇعاناسى قاتپاعاندىعىنا قاراماي، تالاي قيىن-قىستاۋدا اقىل تاۋىپ، قاجىماي قايرات، ەرلىك كورسەتكەن). وسىنداي ونەرىنىڭ ارقاسىندا ەرتە كۇننەن باتىر اتىن العان ەكەن. سوڭعى جىلداردا كوزدەگەن ماقساتى قولباسىلىق بولىپ، اياعىندا، وعان دا جەتىپ، ەگەسكەن ەلىنەن كەگىن الىپ ەگەر قىلىپ جۇرگەندە شەشەك شاعىپتى. شەشەك اۋىر بولىپ، توسەكتە قوزعالا الماي كوپ ۋاقىت جاتىپ قالعان. سول كەزدە كۇشىكباي اۋىرىپ جاتىر دەگەندى ەستىپ، تالايدان ءوشىن الا الماي جۇرگەن ۋاقتىڭ ءبىر باتىرى جاۋىنىڭ جانىن اۋىرتپاق بولىپ، بەلدەۋدە بايلاۋلى تۇرعان «قىزىل بەستى» دەگەن اتىن تال تۇستە تارتىپ الىپ كەتىپتى. «پالەنشە اتىڭدى الىپ كەتتى» دەگەن اعايىننىڭ جەتىمسىگەن ءسوزىن ەستىگەندە جانى شىداماي، اۋرۋىمەن الىسىپ، جىلقىدان ات العىزىپ، جالاڭاش ەتىنە ءبىر شەكپەندى كيە سالىپ، جاۋىنىڭ ارتىنان قۋىپ كەتىپتى. «باتىردى مۇقاتتىم» دەپ ۇيىنە كەلىپ، جادا جايلانىپ، جاۋى وتىرعاندا: كۇشىكباي اتىن ويناقتاتىپ، نايزاسىن ءتۇيىلتىپ، ءورت سوندىرگەندەي بولىپ ءزارىن شاشىپ، جەتىپ كەلگەن. سول بەتىمەن اۋىلداعى سامسىعان سارى قولعا: «سوعىسامىن، قان توگەمىن»، — دەپ الەك سالعان. ءبىراق جيىلعان ەلدىڭ ىشىندەگى باستى ادامدار: ۋاقتىڭ بالاسى ءبىرىن-بىرى ءولتىرىپ ارازداسپاسىن» —دەپ، ات شاپان ايىبىمەن كۇشىكبايدىڭ اتىن قايىرىپتى. باتىر ەلىنە قايتا قايتقاندا اۋرۋى مەڭدەي باستاپ، اتقا ارەڭ ءجۇرىپ، وسى كۇنگى بەيىتى تۇرعان بيىكتىڭ باسىنا كەلگەندە مۇرشاسى قۇرىپ، نايزاسىن تىرەپ اتتان ءتۇسىپتى. سونان سوڭ باسىن وڭعا قاراتۋعا عانا شاماسى كەلىپ، جان ءتاسلىم قىلعان. ارتىنان اعايىن-تۋعانى جىلاپ بارسا: شەشەگىنىڭ اۋىزدارىن شەكپەن قاجاپ، قوتىرىنىڭ سۋى شەكپەنىنىڭ سىرتىنا شىپ-شىپ شىعىپ كەتكەن ەكەن دەيدى. باتىردىڭ كوپ مۇراتىنا جەتە الماي، جاس كۇنىندە قۋاتى قايناپ، دولدانىپ ولگەندىگىنەن مولاسى تۇرعان بيىكتىڭ باۋىرىنان بوران، ىزعار ايىقپايتىن بولعان ەكەن، — دەپ، باعاناعى كارى اڭگىمەسىن توقتاتۋشى ەدى.
بۇل اڭگىمەنى ايتۋشى ادامدار كۇشىكبايدىڭ كىم ەكەنىن جۇرتقا تانىتقاندا، ءوزىنىڭ سول باتىردىڭ ۇرپاعى ەكەندىگىن كوڭىلىنە ءبىرتالاي قاناعات قىلىپ، بويى كوتەرىلىپ، كوڭىلى كۇڭگىرت ءومىردىڭ ۋايىمىنان ءبىرتالاي سەرگىپ قالۋشى ەدى (...).
يانۆار ايىنىڭ اياق كەزى. كۇن باتۋعا تاقاپ قالعان مەزگىل. كۇنباتىس باتۋعا اينالعان كۇننىڭ قىزعىلت ساۋلەسىمەن نۇرلانىپ، قىزىل تورعىننىڭ تۇسىندەي بويالىپ تۇر. كۇنگە جاقىن تۇرعان ۇزىنشا جۇقالاڭ بۇلتتاردىڭ ءتۇسى قالىڭ ورتكە قىزعان تەمىردەي قىپ-قىزىل. توبەگە جاقىن تۇرعان الىسىراق بۇلتتاردىڭ ءبىر-بىر جاعى عانا جۇقالاڭ قىزىلعا بويالعان اسىل نۇردىڭ بۋىن عانا جالاتقانداي. قىزعىلت ساۋلەسىن دۇنيەگە جايىپ تۇرعان كۇن شاراسىمەن تۇتاس كورىنىپ تۇر. اسپان اشىق. بەرىرەك تۇرعان از عانا الا-شۇبار بۇلتتار كەڭ جاھاننىڭ جۇزىنە پەردە بولعان جوق. كۇنى بويى تىنىش بولعان جەل كۇشىكبايدىڭ باۋىرىندا عانا ىزعىرىقتاپ، جاڭادا جاۋعان كوبىك قاردى جاياۋ بوراسىنداتىپ تۇر. (كۇننىڭ قىزىل ساۋلەسى دالانى دا، تاۋدى دا ءوز وڭىنە كىرگىزگەن. كۇنباتىس جاقتان بوراعان ۇساق قار دا كۇن استىنان قىزعىلتتانىپ كورىنەدى).
جوعارىدا ايتىلعان قۇشىكبايدان اساتىن قارا جولدىڭ ۇستىنە ارقالىقتى بەتىنە الىپ، قالا جاقتان ءبىر پار اتتى كەلە جاتىر. جايداق سارى شاناعا بيىكتەپ سالعان جەڭىل جۇگى بار، جاقسى كيىنگەن ەكى جىگىت. (سىلاڭ ەتى بار ەكى قودىر ات قاجىعاندىعىن بىلدىرمەي، كوشىر جىگىت بوجى قاققان سايىن ىعىسا جونەلىپ، سارى جەلىپ كەلە جاتىر).
جولاۋشىنىڭ ءبىرىنىڭ تورعىن تىستى جاڭا تۇلكى تىماعى بار. (قالىڭ كيىمنىڭ سىرتىنان كيگەن مول سۇر شاپانىنىڭ جاعاسى قارا بارقىت. اياعىندا بايپاعىنىڭ قونىشىن بارقىتپەن كومكەرگەن جادا دارا ەتىك. العاشقى كورگەن جەردەن-اق مىناۋ مىرزاسى ەكەن دەگىزگەندەي).
(بۇل جىگىتتىڭ جاسى وتىز شاماسىندا. ورتا بويلى، دوڭگەلەك دەنەلى، قىسقالاۋ مۇرتتى، شوقشا ساقالدى سۇرعىلت بەتى دوڭگەلەك جالپاقتاۋ. سۋىق قارايتىن قيسىق بىتكەن كىشىلەۋ وتكىر كەزىندە جانە تۇكسيگەن قاباعىندا وزگەشە قاتالدىق بار. كىشكەنە مۇرنى كوز، قاباعىنا ۇيلەسپەيدى. بۇل ادامنىڭ كۇلگەندەگى ءپىشىنى قۇمارلىققا كوپ سالىنعاندىعىن ءبىلدىرىپ تۇرادى.
بۇل جىگىت — اقان مىرزا). قالاعا .قازىنانىڭ الىمىن سالۋعا بارىپ، جۇمىستارىن تۇگەل ءبىتىرىپ، ۇيىنە قايتىپ كەلە جاتقان بەتى. قاسىنداعى قالتاي — ەرتە كۇننەن جانىنان تاستامايتىن جولداسى. اقان بولىس بولعاننان بەرى قاراي اتشابار قىلىپ، بۇرىنعىسىنان دا جاقىن ۇستايتىن. قالتاي اسا پىسىق، سوزگە ۇستا، قالجىڭقوي، اسىرەسە اقاننىڭ تۇندەگى جۇرىسىنە وتە ىڭعايلى، ءارى جىلپوس، ءارى ءتىلدى ەر جىگىت ەدى.
اقان كۇنى بويى جولدا كوپ سويلەمەي، ءبىر نارسەنى قادالىپ ويلاعانداي بولىپ وتىردى. ءبىراق ءتۇپسىز تەرەڭ ويدىڭ ءتۇيىنىن شەشە الماي وتىرعان كىسىنىڭ پىشىنىنە تۇسكەنمەن، اقاننىڭ ويى قاي جەردە جۇرەتىنى بەلگىلى ەدى. ول كوبىنەسە وسىنداي قادالىپ ويلاعاندا، قيالىندا ءبىر سۇلۋ ايەلدىڭ سۋرەتىن تاۋىپ الىپ، سوعان پالەندەي دەپ سويلەسىپ ازىلدەسسەم، سونداي قىلىپ قۇشاقتاسام، سۇيسەم دەپ، سونى ەرمەك قىلۋشى ەدى. قالتاي مىرزاسىنىڭ نە ويلايتىنىن بىلسە دە، ەرتە كۇننەن جالتاڭ بولىپ وسكەندىكتەن، اشۋلانىپ قالا ما دەپ قورعالاقتاپ، جانىن اۋىرتاتىن سوزدەردى مۇنداي كۇيدە ايتپايتىن. سوندىقتان اقان ۇندەمەگەندە، و دا ۇندەمەي وتىرادى.
جولاۋشىلار كۇنى بويى توڭباي كەلسە دە، كەشكە جاقىن كۇن سۋىتىڭقىراپ، كۇشىكباي باۋىرىنىڭ ىزعىرىعى قاتايعان سوڭ توڭازي باستادى.
(بوجى ۇستاپ وتىرعان قالتاي بەتىن ۋقالاپ، كىشكەنە قوزعالىپ، اقانعا قاراپ: — باتىر-اۋ، مىنا كۇشىكباي «مەنى ولتىرگەن شەشەك — وسى ش. قالاسى» دەي مە؟ نەمەنە: ءبىر ەمەسكى ەمەس، ىزعىرىقتايدى دا تۇرادى، — دەپ كۇلدى. اقان دا ءتۇسى جادىراڭقىراپ كۇلىپ، از سەرگىپ قالدى. ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ تاعى دا ۇندەمەي كۇنى بويعى ادەتپەن تۇنجىراسا باستادى).
وسىلاي الىس جولدان جالىعىپ، توڭىپ، ىعى كەتىپ قىرىنداپ كەلە جاتقان جولاۋشىلارعا كۇشىكباي كەزەڭىنىڭ تۇبىندە ءبىر جىڭىشكە قارا سىزىق سەكىلدەنىپ قانايدىڭ جالعىز قوراسى كورىندى. ۇزاق جول قاجىتقان جولاۋشىلار وسى بولىمسىز كىشكەنە سىزىققا قاراپ، قونالقاعا كەلەتىن ءۇيىنىڭ ءارتۇرلى كوڭىلسىز جايلارىن ەسىنە ءتۇسىردى. بۇرىنعىدان دا تۇنجىرادى. كوڭىلسىزدىك مولايدى.
قانايدىڭ قوراسى كەزەڭ قاسىنا كەلگەنگە شەيىن جان يەسىنىڭ مەكەنى ەكەندىگىن بىلدىرمەيدى. يەسىز ابدىراپ، ۇمىتىلىپ قالعان بىردەڭە سەكىلدى. قورادان جارتى شاقىرىمداي جەردە باسى قارا قوجالاق بولعان كىشكەنە توبەشىكتىڭ ۇستىندە تومپايىپ جاتقان ءبىر ۇلكەن كىسىنىڭ، ءبىر بالانىڭ بەيىتى بار. جولاۋشىلار ءوتىپ بارا جاتىپ، الگى بەيىتتەرگە قاراپ، اۋىزدارى كۇبىرلەپ، توڭعان قولدارىن كوتەرىپ، بەتتەرىن سيپاپ، باتا قىلدى. كۇشىكبايدىڭ باسىنان سوققان بوران جاڭادان شىققان بەيىتتى قارمەن كومىپ، قاراۋشىنىڭ كوزىنەن تەز جاسىرۋدىڭ قارەكەتىن ىستەپ جاتىر. (يەسىنىڭ دۇنيەگە كەلگەنىن سەزدىرەتىن اقىرعى بەلگىسى — تومپيعان بەيىت از ۋاقىتتا جوعالماق، ءىز بىتپەك. تاۋدان اسا سوققان جەل بەيىت تۇرعان توبەشىكتىڭ باسىندا، اسىرەسە، قاتتى ىزعىرىقتانادى؛ بەيىتتىڭ تاۋ جاعىنان توپىراعىن ۇشىرىپ، ەكىنشى جاعىنا جالدانعان قارمەن باسىپ جاتىر. از ۋاقىتتا بەيىتتى تۇگەلىمەن قار كەمگەندەي. كەيدە سەبەلەپ، سىرعىپ ءوتىپ جاتقان ۇساق قار ءوزىنىڭ مەيرىمسىز، ىرزاسىز، ءبىراق ەركىن ءبىر كۋا ەكەندىگىن ءبىلدىرىپ تۇر.
بەيىتتەن جارتى شاقىرىمداي جەردە تۇرعان ەكى كىشكەنە قورا دا بەيىت سەكىلدى ءمۇلايىم پىشىندەلگەن. توزىعى ابدەن جەتىپ، ەسكىرگەنىن توبەسى دە سەزدىرەدى. قىرى كەتىپ جۇمىرلانعان بۇرىش-بۇرىشىندا ءۇيىلىپ قالعان قوردا توپىراق، قورانىڭ ونسىز دا الاسا بويىن جەرمەن-جەكسەن قىلىپ تۇر. جان-جاعىنا ۇيىلگەن قار، قىس باسىنان ءبىر كۇرەلمەگەندىكتەن، قورانىڭ ۇستىنە شىعىپ، ءبىرجولاتا باسىپ العان. از كۇندە قورانى كوزدەن جوعالتۋعا اينالعان.
بۇل كۇيدەن امانىراق بولعان ەسىكتىڭ عانا الدى. كىشكەنە تار كۇرەسىنى بار. قىستاۋ اينالاسىنىڭ الگىدەي ءپىشىنىنىڭ ۇستىنە، تەرىسكەي جاق بۇرىشىنداعى ءبىر قورانىڭ توبەسى ورتاسىنا ءتۇسىپ، تاۋدان اسا سوققان بوران الگى تەسىكتىڭ ۇستىندە اق تۇتەكتەنىپ، بىرەسە ءتۇتىن سەكىلدەنىپ ۇيتقىپ، بىرەسە قيىرشىقتانعان ۇساق قارىن ىشكە سەبەزدەپ توگىپ، قورانىڭ ءىشىن تولتىرۋعا تىرىسىپ جاتىر. تاۋ جاقتاعى پىشەن قورانىڭ ىشىندە بىر-ەكى شوشاقتاي عانا تاپتالعان از پىشەن بار. بۇندا قاۋىرسىن جوتاسىنىڭ ءبارى دار بولعان ءبىر ارىق قىزىل تورپاق جانە ەكى-ۇش جامان توقتى تۇر)".
قورانىڭ سىرتىنان ءبىلىنىپ تۇرعان وسى سەكىلدى كوڭىلسىز كۇيىن كورگەن ادام «بيشارا، مىناۋ قانداي سورلىنىڭ قوراسى ەكەن؟» دەپ ەرىكسىز ايتقانداي. مۇنى ويلاعان ادام ۇيگە كىرىپ، قورانى مەكەن قىلعان ادامداردى كورگەندە، الگى ويىنىڭ شىندىعىنا كوزى جەتۋشى ەدى.
كۇندىزگى ءبىز كورگەن جولاۋشىلار كۇن باتىپ، قوي قورالاعان مەزگىلدە وسى قورانىڭ الدىنا كەلىپ توقتادى. شانادان ءتۇسىپ، ۇستەرىنىڭ قارىن سىلكىپ بولعان سوڭ، اقان مىرزا قورانىڭ سيقىن كورىپ، كوڭىلسىزدەنىپ:
( — قالتاي، وسى ۇيگە قايدان اكەلدىڭ؟ كىسى وتىرارلىق جەرى دە بار دەيمىسىڭ، باسقا ۇيلەردىڭ بىرىنە بارماي، — دەدى.
قالتاي اتتى دوعارىپ جاتىپ:
— ۇندەمە، نەگە اكەلگەنىمدى كەيىن بىلەرسىڭ، — دەدى.
قۇلاعىنا جايلى حابار تيگەن سوڭ، اقا« ۇيگە كىرۋگە اسىعا باستادى. اتى دوعارىلدى. ەندى قوناقتار قاراڭعى قورانىڭ ىشىنە كىرىپ، قابىرعانى سيپالاپ ءجۇرىپ ەسىكتى تاۋىپ الىپ، ۇيگە كىردى).
ءۇي — اۋىز ءۇي، ءتور ءۇي رەتىندە سالعان ەكى بولمەلى ەكەن. ءبىراق اۋىزداعى بولمە زاتىندا ۇيگە ارنالىپ سالىنسا دا، كازىرگى قالپىندا ۇيلىكتەن شىعىپ، ءارى شوشالا، ءارى قورانىڭ مىندەتىن اتقارىپ تۇر. ۇيلىكتىڭ بەلگىسى تەرەزەنىڭ جالعىز اينەگىن جاپسىرىپ قويعان تەسىكتەن جانە جىلتىلداپ وت شىعىپ جاتقان ءبىر بۇرىشتاعى كىشكەنە قازاناسپادان عانا بىلىنەدى. ءىشى قاراڭعى. بۇرىش-بۇرىشىندا ايازداعان قار، قابىرعاسى قارا بالشىقپەن سىلانعان كىر. توبەسىنە جاپقان سىرعاۋىل قارايعان، تۇگەل ىستان قاپ-قارا. تەرەزە جاقتاعى ءبىر بۇرىشىندا جاڭا تۋعان ءبىر قوزى جانە ارقاسىنا كيىز تاڭىپ قويعان ءبىر ارىق قىزىل تورپاق تۇر. ءتور ءۇيدىڭ ءىشى بۇدان گورى از كوڭىلدىرەك. كوپ تۇرعاندىقتان ماي بولىپ كىرلەپ، قارايىپ كەتكەن كىشكەنە تار تەسىكتەن كىرگەندە، وڭ جاق بۇرىشتا ەشبىر اكسىز، رەتسىز ۇيىلە سالعان ۇلكەن پەش بار. ودان جوعارى بوياۋى كوشىڭكىرەگەن اعاش توسەك. ۇستىندە ءىجديھاتتى قولمەن جيىلعان سۇرعىلت ءتۇستى كونەتوزداۋ ەكى-ۇش كورپە، جاستىق. ەسىككە قارسى توردە كىشكەنە ءجۇناياقتىڭ ۇستىندە ەكى ەسكى ساندىق، ءۇيدىڭ قالعان جەرىندە بوتەن ەشنارسە جوق. ءتور دەگەنى ەكى-ۇش كەز عانا جەرگە جايىلعان ەسكى قۇرىم كيىز. (ونىڭ ۇستىندە بىر-ەكى ەسكىلەۋ سىرماق. ءۇي ءىشىنىڭ بارلىق جاساۋى وسى. بۇل ءۇيدىڭ دە قابىرعاسى كوپ جىلداردان بەرى سىلانباعاندىقتان، ءار جەرىنەن قارا بالشىعى شىعىپ، كىر بولىپ، قوجالاقتانىپ تۇر. پەشتىڭ دە ونەبويى نە كۇيە، نەمەسە قوجالاق بولىپ، كەي جەرلەرىنىڭ كارنەزى سىنعان — و دا توزىعى جەتكەندىگىن بىلدىرگەندەي. وڭتۇستىككە قاراعان ەكى كوزى جاماۋلى كىشكەنە تەرەزەگە تاۋ جەلى گۋىلدەپ سوعىپ، ءار جەرىندەگى تەسىگىنەن تىستاعى سۋىق بۋ بولىپ كىرىپ تۇر. كوزدەرىنىڭ ءبارىن قىراۋ باسقان، اپپاق. پەشتىڭ قىرىندا تۇرعان كىشكەنتاي جالاڭباس لامپىنىڭ جالپىلداپ جانعان بولىمسىز جارىعى ءۇي ءىشىنىڭ قاراڭعىلىعىن زورعا جەڭىپ، ازعانا ەلپىلدەپ، كۇڭگىرت، قىزعىلت ساۋلەسىن تۇسىرەدى.
(بۇل ءۇيدىڭ بارلىق جانى — ءۇش-اق ايەل. پەشتىڭ جانىندا بىرىنە-بىرى تىعىلىپ، ءبۇرسيىپ وتىر. ايەلدەردىڭ بىرەۋى — سەكسەننەن اسقان، كارىلىگى ابدەن جەتكەن كەمپىر، ەكىنشىسى قىرىقتىڭ شاماسىنداعى ايەل، ءۇشىنشىسى ون ءۇش جاستاعى قىز. كەمپىردىڭ جاسى قارتايىپ، قۋاتى ازايعاندىعى شىن بولسا دا، بەتىندە ەرەكشە ءبىر قايرات بىلىنەدى، ەركەك پىشىندەس كەسەك. ۇلكەن، جالپاق ماڭدايلى، قوشقار تۇمسىقتاۋ كەلگەن ۇلكەن مۇرىندى. تاقىرلاۋ سۇيىق قاباقتىڭ استىنان كورىنگەن كىشكەنە وتكىر كوزدەرى قاجىعان سالقىن جانارمەن جالتىلدايدى. ماڭدايى مەن ەكى ۇرتىنا تۇسكەن قاتپارى قالىڭ تەرەڭ اجىمدەرى ءومىرىنىڭ تالاي قايعى، تالاي بەينەتىنە كۋا. بۇل كەمپىر وسى ءۇيدىڭ قازىرگى قوجاسى. انا ايەلدىڭ بىرەۋى — كەلىنى، بىرەۋى — سول كەلىننەن تۋعان نەمەرە قىزى. كەلىننىڭ پىشىنىندە نە جاقسىلىعىنا، نە جامانشىلىعىنا ايعاق بولعان وراسان بەلگى جوق: ورتا ءپىشىندى، ورتاشا جاراتىلعان ادام ءتارىزدى. ءبىراق بۇنىڭ پىشىنىندە دە وزگەدەن بوتەن ءبىر جاتتىق بار. قاداعالاپ قاراعان كىسىگە ول كورىنەتىن. تۇڭعيىق قارا كوزدەرى ءبىر قاراعان جەردەن اۋماي، ىلعي جانسىزدىقپەن قاراپ تۇرعانىنا كوزى تۇسكەن ادام بيشارانىڭ كىم ەكەنىن ايىرۋشى ەدى. ول جاڭا ارادا ەكى كوزىنەن ايرىلعان سۋ قاراڭعى ەدى. بۇل ەكى ايەلگە ەرمەك، جۇبانىش بولىپ وتىرعان — جاس قىز. ول — سىپايى، نازىك بولىپ وسكەن عازيزا: جىڭىشكە سۇڭعاق بويلى، از عانا سەكپىلى بار دوڭگەلەك اقسۇر ءجۇزدى عازيزا. كورگەن كوزگە العاشقى جەردەن-اق سۇيكىمدىلىگىن سەزدىرەتىن ۋىز جاس. جالعىز-اق ۇياڭ، جۇمساق قارايتىن قارا كوزىندە جانە ىلعي شىتىناپ، كىربەڭدەگەن قاباعىندا قالىڭ ۋايىمنىڭ سالعان ءىزى بار. ءپىشىنى مۇڭدى، جۇدەۋ. جاس باسىنا ورناعان قايعى،. جۇرەگىن جەگەن دەرت سىرتىنا شىعىپ تۇر).
بۇل بالانىڭ ۋايىمى نە؟ ۋايىمى — وسى ۇيدەگى ءۇش: ايەلگە ورتاق بولعان جەسىرلىك، جەتىمدىك. بۇلاردىڭ باسىنان تاعدىر داۋىلى جاڭادا عانا سوعىپ وتكەن. قورانىڭ. الدىنداعى جاس بەيىتتەر سول داۋىلدىڭ سالدارىنان تۋعان. بۇل ايەلدەردىڭ قۋانىش-قىزىعى دا، ءۇمىت-قورعانى دا سول سۋىق قابىرعا ولىكتەرمەن بىرگە كومىلگەن. ول قابىردا جاتقان — عازيزانىڭ اكەسى جاقىپ جانە جانى: تۋىسقان جالعىز كىشكەنە باۋىرى — مۇقاش. وسى بۇگىنگى كەشتەن ءبىر اي بۇرىن اكەسى مەن باۋىرى قابات جىعىلىپ، سۇزەك بولدى. عازيزانىڭ اعام ولسە، كۇنىم نە بولادى دەپ كۇندىز-تۇنى بىردەي تىنىم الماي، قۇدايعا قۇپيا سىبىرلاپ، وڭاشا جەرلەردە تىستا ءجۇرىپ وكسىپ-وكسىپ جىلاعانى، كەمپىر اجەسىنىڭ موينىنا بۇرشاعىن سالىپ، اتا-باباسىنىڭ ارۋاعىنا جالبارىنعانى سەبەپ بولماي، ەكەۋى دە ولگەن.
يەسىز قورادا قۋاتسىز، قورعانسىز ءۇش ايەل قۇلازىپ، زارلاپ قالعاندا، ماڭايىنان جيىلعان كورشى-قولاڭى عازيزدەرىنىڭ سۇيەگىن سۋىق قابىرعا سالعانىن ويلاعاندا، ءارقاشان عازيزانىڭ جۇرەگى شانشىپ، ءوڭى قاشىپ، كوزىنەن ىستىق جاسى تامشىلاپ كەتۋشى ەدى.
بۇل بالا جاسىنان كوكەسىنىڭ جالعىزدىعىن، اعايىندارىنىڭ دوستىعى جوق قاتتىلىعىن ويلاپ، سىرتىنا شىعارىپ ەشكىمگە ايتپاسا دا، سول اكەسىنە جانى اشىپ، تىلەۋىن تىلەۋمەن وسكەن. ول كوڭىلدى بولعان ۋاقىتتا — بۇل دا كوڭىلدەنىپ، قۋانىپ وتىرۋشى ەدى. جاسىنان سەزىمدى بالا؛ زەردەلىلىگىمەن اكەسىنىڭ جالعىزدىعىن، شارۋاسىنىڭ ناشارلىعىن ۇعىپ، سوعان قولىنان كەلگەنشە كومەك قىلعىسى كەلىپ تۇراتىنىن سەزگەن سوڭ، ءۇي ءىشى تۇگەلىمەن عازيزانى الپەشتەۋشى ەدى.
بۇرىن اكەسى تارتاتىن اۋىرتپالىقتىڭ ءبارى بۇل كۇندە عازيزانىڭ ءوز باسىنا تۇسكەن. ەركەك ىستەيتىن شارۋانىڭ. ءبارىن ءوزى ىستەيتىن بولىپ، ءالى كەلگەنشە ءۇيىنىڭ بارلىق شارۋاسىن ۇستاپ تۇرعان — ءوزى. سوڭعى از ۋاقىتتان بەرى. بۇل قىزمەتىنىڭ ۇستىنە، تاعى ءۇي ىشىندەگى بار جۇمىس ماسىل بولىپ موينىنا ءمىندى. بۇرىن تىستاعى شارۋاسىنا دا كومەگى ءتيىپ، ۇيدەگى بارلىق شارۋانى جايلاپ وتىرعان، شەشەسى جيىرما كۇننەن بەرى كوزىنەن ايرىلىپ، سوقىر بولدى. جاقىپتىڭ ءتىرى كەزىندە كوزى اندا-ساندا اۋىرىپ قالىپ: «شەپ ءتۇستى»، «كوز اۋرۋ بولدىم»، «جەلگە اسقىنىپ؛ كەتتى»، — دەپ جۇرە بەرۋشى ەدى. جاقىپ ءولىپ، كوپ جىلاعان سوڭ، سول كوزى از كۇندە سۋقاراڭعى بولدى. ءۇي ءۇشىنىڭ قايعىسى بۇرىنعىسىنان دا استى. (جەتىم-جەسىرگە ەس بولىپ وتىرعان كەمپىر، باسىنان قارا تۇمان ايىقپاي، ۇستى-ۇستىنە قايعى جاۋىپ، قابات قازا كورگەن سوڭ، قۇدايعا، تاعدىرعا نانعان كوڭىلمەن ءبىر ۋاقىت شىن جالبارىنىپ، نازالانىپ: «قۇداي-اۋ، نە كۇنا سۇمدىعىمنان وسىنداي قازاعا دۋشار قىلدىڭ؟ نە جازىعىم بار ەدى؟» — دەپ مەڭىرەۋ دۇنيەگە سۇراق قويۋشى ەدى. اۋىر وكسىكپەن كۇرسىنىپ، كەۋدەسىن جارعان ۋايىمنىڭ جالىنىن، ەشكىمنەن جاۋاپ قايتپايتىنىن بىلسە دە، اندا-ساندا داۋىستاپ ايتىپ وتىرۋشى ەدى).
عازيزا دا ەكى شەشەسىمەن قوسىلىپ، جۇرەكتەرىن جەگەن قيعىلارىن سىرتىنا شىعارىپ سويلەسكەندە، بۇرىنعى وتكەن كۇندەرىن ساعىنۋشى ەدى. كەمپىر ونى دا ەسكە ءتۇسىرىپ: ول كۇن دە ءبىر داۋرەن ەكەن عوي، جاقىپ ءتىرى تۇرعاندا كىمنەن كەم، كىمنەن قور ەدىم؟! — دەپ، اھ ۇرىپ الىپ: ەندىگىنى ايتساڭشى، تىستەگەننىڭ اۋزىندا، ۇستاعاننىڭ قولىندا كەتىپ وتىرعان دەپ، — ءۇنسىز جىلايتىن.
كۇندەگى ادەتپەن بەلگىلى ۋايىمنىڭ سوڭىندا بيشارا ايەلدەر وتىرعاندا، اۋىز ءۇيدىڭ ەسىگى اشىلدى. ۇشەۋى بىردەي: «بۇ كىم؟ — دەسىپ ەسىككە قاراعاندا، بۇلار وتىرعان ءۇيدىڭ دە ەسىگى اشىلىپ، ۇيگە تۇلكى تىماق، جاقسى كيىمدەر كيگەن ەكى قوناق كىرىپ كەلدى.
عازيزانىڭ سوقىر شەشەسى عازيزانى ءتۇرتىپ، قوناقتىڭ كىم ەكەنىن سۇرادى. عازيزا قوناقتار كەلگەن جەردەگى تاڭدانعان پىشىنمەن اقىرىن: «بىلمەيمىن، تانىمايمىن!» — دەدى. قوناقتار كيىمدەرىنىڭ قالعان قارىن قاعىپ، تورگە شىعىپ وتىرعان سوڭ، اسجاۋلىق اكەلگىزدى. اقان قۇران وقىدى. ارتىنان اقان دا، قالتاي دا ءۇي ىشىمەن امانداسىپ، كەمپىرگە قاراپ:
— قۇداي ءىسى سىپايىشىلىق، اقىرىنىڭ قايىرىن بەرسىن! — دەپ، جايلاپ كوڭىل ايتتى.
(ءۇي ءىشى قوناقتار العاشقى كەلگەندە تاڭدانسا دا، ارتىنان پىشىندەرىن، قالىپتارىن كورگەن سوڭ، جەتىمدىك حالدەرىنە مۇمكىن بولعان دارەجەدە كوڭىلدەنىڭكىرەپ، جادىراپ، شامالارىنشا سەرگي باستادى. ەركەكتەرى ولگەننەن بەرى قالعان ايەلدەردىڭ ۋايىمىنان بوساعان شاعى وسى بوتەن كىسىلەر كەلگەندە عانا بولاتىن. ودان باسقا ۋاقىتتا ۇشەۋى ۇيدە وڭاشا وتىرعاندا جەتىمدىك-جالعىزدىق تا، قورعانسىزدىق-سورلىلىق تا كوزدەرىنە ايقىن كورىنىپ، كوڭىلدەرىن مۇڭ مەن زاردان ايىقتىرماۋشى ەدى. سول رەتپەن قازىرگى قوناقتار كەلگەندە دە قاباقتارى جادىراعان سەبەبى وسى ەدى).
قوناقتار شاي ءىشىپ، جايلانىپ بولدى. كەمپىر اۋىل اقساقالى — باستى ەركەكتەرشە قوناقتارمەن ارنارسە جايىنان جاقسى سويلەسىپ وتىردى. كەمپىردىڭ بايسالدى سوزىنەن قوناقتارىن قۇرمەتتەگىسى كەلىپ وتىرعان ىقىلاسىن جانە قايراتتى ءجۇزىن بايقاعان سوڭ، اقان دا ءار نارسەنىڭ جايىنان سويلەسۋگە جالىقپايتىن سياقتانىپ وتىردى. باسىندا قالا جايىنان، ەل جايىنان قىسقا-قىسقا حابارلار ايتىپ وتىرعان قالتاي ەدى. شاي ارتىنان ەكى قوناق كوبىنەسە كەمپىر سوزىنە قۇلاق سالىپ وتىردى. كەمپىر، قوناعى — ءبىر ەلدىڭ بولىسى بولعان سوڭ، ونىڭ ۇستىنە ءسوزىنىڭ سالماعى بار جۋان اۋىلدىڭ بالاسى بولعان سوڭ، ەكىنشى، ارلى-بەرلى وتكەندە بىردە بولماسا-بىردە سەزىم، ءىسىم تۇسەر دەپ، ءوزىنىڭ بالاسى ولگەننەن بەرگى جايىن ءبىلدىرىپ قويۋدى ويلادى.
وسى ويمەن ءوزىنىڭ جاي-كۇيىن ايتا باستادى. كەمپىردىڭ اڭگىمەسى شەشەن ۇعىمدى تىلمەن ۇزاق ايتىلدى. داۋسىن بىرەسە ءتيىستى جەردە قاتايتىپ، ءوڭىن اجارلاندىرىپ، بىرەسە اقىرىنداپ كەلىپ، اياعىن سىبىرلاپ جەكە-جەكە ايتىپ، ۇعىمدى قىلىپ، بارىنشا كوڭىل-ىجديھاتپەن ايتتى. اڭگىمە الپەتى ولەر الدىنداعى قوشتاسىپ وتىرىپ ايتقان نەمەسە ءبىر ۇلكەن مارقابات كۇتكەن كىسىسىنە جانى قىسىلعان ۋاقىتتاعى ءۇمىت، تىلەك ايتقان سوزگە ۇقسايدى (...). اقانعا قاراپ، قاباعىنداعى كىربەڭى جادىراپ، سەز باستادى:
— قاراعىم، ءبىزدىڭ حال-جايىمىزدىڭ شەت-جاعاسىن كورىپ-بىلىپ وتىرسىڭ عوي، — دەپ، تاعدىردىڭ بارلىق سۋىعىنا، زاردابىنا، ازابىنا شىداعان، شىنىققان قايراتتى، سابىرلى پىشىنمەن كۇرسىنىپ الدى. — ءبىز جەتىم-جەسىر قالعان پاناسىز بيشارامىز. بارلىق دۇنيەنىڭ تاۋقىمەتىن ارقالاپ قالعان جاس بالام — اناۋ. مەن بولسام — سارناعان تىلىمنەن باسقا تۇگىم قالماعان، قايراتىم قايتقان، ءبىر اياعىم كوردە، ءبىر اياعىم جەردە تۇرعان قۋارعان ءبىر كەمپىرمىن. ەكى كوزىن الىپ، قۇدايىم مۇگەدەك قىلىپ قويعان كەلىنىم — اناۋ. وزىنە كۇتۋشى كەرەك قىلىپ وتىرعان ول — ءبىر سورلى.
ءارى ءوتىپ، بەرى ەتىپ جۇرگەندە سوندايلىق بيشارالار ەدى-اۋ دەپ ەسىنە الا ءجۇرسىن دەپ، ايتىپ قويايىن دەپ وتىرمىن. كۇندەردىڭ كۇنى بولىپ جۇدەپ-جاداپ، بىرەۋدەن زورلىق، بىرەۋدەن قورلىق كورىپ وتىرعان ۇستىنە كەلسەڭ، كوزىڭنىڭ قىرىن سالارسىڭ (...). جايىمدى ايتىپ قويايىن: ەڭ بولماسا — جىلى ءسوزىڭدى ايتارسىڭ. بوتەن ەلدىڭ جۇمىسىنا نە سەز ايتام دەمەسسىڭ. سەندەردىڭ سوزدەرىڭدى تاستاي الاتىن ۋاقتىڭ بالاسى جوق قوي. بۇل ارادا وتىرعان ەلدە ادام سەكىلدى ادام بار ما؟ ۇرعاشى سەكىلدى جىبىرلاعان ۇساق. قورىققانىنا عانا جاۋاپ بەرىپ، قورىقسا عانا ايتقانىڭدى ىستەيتىن سۇمدار ەمەس پە؟! مىنە — مەنىڭ جاقىبىم ولگەنىنە ەكى اي بولدى. بىرەۋى تۋىسقان بولىپ: بيشارا، جايىڭ قانداي، شارۋاڭ نە كۇيدە دەپ، ەسىكتەن قارادى ما ەكەن؟ قايتا ۇيىمىزگە كەلسە، شەتىنەن تىسىرايىپ، جۋانسىپ كەلەدى. ىلعي جەتىم-جەسىر دەپ قىزىعىپ ايتالاپ، ءبىر نارسەمىزدى اۋزىنا ءتۇسىرىپ العىسى كەپ تۇرادى. ۇيالماعىرلار ۇيالماستان ءبىزدى جەگىسى كەلىپ تۇرادى. مەن سورلى بالام ولگەننەن بەرى سولاردان كورگەن زورلىعىمدى ايتايىن دەپ وتىرمىن.
جاقىپ ءولدى. ودان ءبىر جۇما كەيىن، جىعىلعاننىڭ ۇستىنە جۇدىرىق دەپ، مۇقاشىم ءولدى. كۇندىز-تۇنى جىلاۋدا بولىپ ەسەڭگىرەپ وتىرعانىمىزدا: ەندى بۇل ءۇيدىڭ ەركەكتەرى كەتتى، ىلعي ۇرعاشى ءۇي بولىپ وتىرا المايدى؛ دۇنيەسىن ءبولىپ الامىز؛ قاتىنداردى ءارقايسىمىز قولدى-قولىمىزعا الامىز دەپ، بالالارىمنىڭ بەت توپىراعى جاسىرىلماي جاتىپ، سۋىق ءسوز جۇرگىزدى عوي. بالامنىڭ ءتىرى كۇنىندە اعايىن ىشىندە جاقىن كورىپ، باۋىرىنا تارتىپ، قولىنا تۇسكەن ازىن-اۋلاعىنىڭ جارتىسىن جىرىپ بەرىپ جۇرگەن جار دەگەندە-جالعىز سەنگەن ىسماعۇل نە قىلدى؟ «جاقىپ ولگەندە باتا قىلۋشىلارعا مەن قويىمدى سويعامىن» دەپ، مۇقاشىم قىسىلىپ جاتقاندا، دالادان ەت تاۋسىلسا — سويىپ الامىز با دەپ جۇرگەن جالعىز تۋ قويىمدى اكەتتى عوي. مىنا كەلىنىمە: «شارۋاعا يە بولاتىن كىسىمسىپ قوقاقتاماسىن، ودان دا جاقىپتى جوقتاۋىن ءبىلسىن، مالعا يە بولام دەپ ءجۇر مە ءوزى؟!» — دەپ ايتادى دەيدى.
مەنىڭ بالام ءتىرى بولعاندا سونىڭ تىرشىلىگىنەن اۋجال الىپ تەلمىرىپ وتىرۋشى ەدى. بالاقتاعى ءبيتتىڭ باسقا شىققانىن كورمەيمىسىڭ؟ بۇلار ءۇشىن قاراعىم نە كورمەدى؟ — دەي كەلىپ، قاباعىن كوتەرىپ كۇرسىنىپ الىپ: — سول ءتىرى بولسا، ماڭىنا كەلە الار ما ەدى؟ ءبارىنىڭ دە... بوعىن جۋىپ، جاقسىسىن اسىرىپ، جامانىن جاسىرىپ، ادام سەكىلدى قىلىپ، وسى اۋىلدى ادام قاتارىنا قوسقان سول ەمەس پە ەدى؟ جوقتىعىنا قاراماي ءۇيىن — بازار، ءتۇزىن — توي قىلىپ، دۋمان قىلىپ وتىرۋدان بوساۋشى ما ەدى. مومىندىعى، بيازى سىپايىلىعى قانداي ەدى، توپىراعىڭ تورقا بولعىر، قاراعىم!
مىنا جامانداردىڭ ىشىندە ونىڭ تىرناعىنا تاتيتىنى بار ما؟ جاقىبىم وسى جولى اۋىرعاندا — سولاردىڭ كەسەلىنەن اۋىرعان جوق پا! مەنىڭ قاينىمنىڭ مىلجىڭ دۇيسەن دەگەن بالاسى بار عوي. قاتىنشا جىبىرلاعاننان باسقا، ىستەيتىن ادام سياقتى ءبىر مىنەزى، ءبىر ءىسى جوق. جاننان اسقان دۇنيەقوڭىز. ۇيىنە ءبىر قوناق قونسا، سوعان اسقان ءبىر جىلىككە جانى شىعىپ، تىجىرىنىپ وتىرادى. ۇيىنە قوناق قونعان كۇنى قاتىنىنا تىنىشتىق جوق: ەتتى كوپ اساسىڭ، مەنى قۇرتاسىڭ دەپ مىجيدى دا وتىرادى. سونىڭ ۇيىنە قىس باسىندا شۇبارادىردىڭ كوپ ۇرىلارىنىڭ بىرەۋى كەلەدى. مىلجىڭ: تاماعىم جوق، جاتقىزاتىن جەرىم جوق دەپ، ءتۇن ىشىندە، بوراندا قۋىپ جىبەرگەن. ەجەلدەن ۋاقتى كىسى عۇرلىم كورمەيتىن؛ ەكى ءسوزدىڭ بىرىندە: «شاۋىپ الام، ايىپ الام!» — دەپ تۇراتىن (...). وكتەم ەلدىڭ بالاسى بۇل قورلىققا شىداسىن با؟ «ولمەسەڭ — ورەم قاپ» دەپ دالاعا تەنتىرەتىپ جىبەرگەن سوڭ، سول تۇندە كەلىپ، قوراسىن تالقان قىلىپ جارىپ، تورت-بەس سەمىز قويىن، مالعا ءمىنىن جۇرگەن ەكى اتىن الىپ كەتكەن. سوعان ءوزى ىزدەپ بارۋعا قورقىپ: «بارسام، تاعى اتىمدى الىپ قويادى»، — دەپ، جاقىپقا كەلدى عوي. «سەنىمەن ول ەلدىڭ باستى كىسىلەرى تانىس، ءسوزىڭدى تاستامايدى. مەنىڭ مالىمدى كورنەۋ قويا بەرىپ وتىرامىسىڭ؟» — دەپ اسىلىپ وتىرىپ الدى. جەر-جەبىرىنە جەتىپ ۇرسىپ:
— قۇداي سۇيەر قىلىعىڭ جوق. قازانبۇزار ۇي-تەنتەكسىڭ. كىسى ىعىساتىن ايدىنىڭ جوق، نەمەنەسىنە جۋانسيسىڭ؟! ءبىر كۇنى بولماسا ءبىر كۇنى كەرەك اعايىننان جالعىز جىلىگىڭدى ايايسىڭ. جۋان بولساڭ، مىقتى بولساڭ، — وسى ارقالىقتىڭ تۇبىندە وتكەن-كەتكەن بىرەۋمەن ىرىلداسىپ نەمەنەگە وتىرسىڭ؟ دۇنيەنىڭ استىن ۇستىنە اۋدارىپ، سەنىڭ بولىسىڭنان ونىڭ ۇرىسى جۋان بولىپ وتىرعان توبىقتىعا سەنىڭ جول ۇستىندە تۇرعان جامان لاشىعىڭ جۇك بولىپ پا؟! «وتپەس جارلىق — بويعا قورلىق» ەكەنىن ءالى كۇنگە نەگە بىلمەيسىڭ؟ — دەپ، جەردەن الىپ، جەرگە سالدى (...).
اياعىندا، موينىنا سۋ قۇيىلىپ: «وزىڭنەن باسقا سەنەرىم جوق» —دەگەن سوڭ، الگى ءيتتىڭ مالىن ىزدەپ كەتكەنى عوي، تابانداعان جيىرما كۇن ءجۇرىپ، تابانىنان تاۋسىلىپ بارماعان كىسى قويماي، اياعىندا، بار مالىن الىپ كەلدى. ۇرىسى جۋان اۋىل ەكەن. باسىندا ەل كىسىلەرىنىڭ سوزىنە كونبەي، «دۇيسەن مىلجىڭنىڭ ىزاسى وتكەن»، — دەپ، قاسارىپ بولماپتى. سونان سوڭ ەلدىڭ باسشى ادامدارى: «مۇنىمەن قۇدا بول، ايتپەسە مالىڭ تيمەيدى»، — دەگەن سوڭ، مىلجىڭنىڭ. 9 — 10-داعى قىزىن ۇرى اۋىلدىڭ سوقتالداي ءبىر ازاماتىنا بەرمەك بولىپ، ءسوز بايلاپ، مالىن الىپ قايتىپتى. سول ۇرىمەن وسى كۇندە بال جالاسقان قۇدا بولىپ وتىر. جاقىپ سول جولدا سۋىق ءوتىپ، ءوڭى قاشىپ، قۋ شۇبەرەكتەي بولىپ كەلدى. ارتىنان، نەمەنە، ەكى-ۇش كۇن وتكەن سوڭ قاتتى جىعىلىپ، توسەك تارتىپ جاتىپ قالدى. اياعى، مىنەكەي — مىناۋ بولدى. ءجا! سول مىلجىڭ وسى كۇندە نە ىستەپ وتىر دە؟
مەنىڭ بالام قولىنىڭ قىسقالىعىنا قاراماي، اناعان دا، مىناعان دا ارالاسىپ، ەرتەڭدى-كەش قاراپ وتىرماي، ساۋدا قىلاتىن ەدى عوي. بىرەۋدەن اتكوپىر قىلىپ الىپ، بىرەۋگە اتكوپىر قىلىپ بەرىپ جۇرەتىن. كىمگە نە بەرىپ جۇرەتىنىن بىلەمىز بە؟ قاراعىم، كەيدە سىر قىلىپ، نە ىستەپ ءجۇرسىڭ دەپ ساۋداسىنىڭ جايىن سۇراعاندا، كۇلىپ: «اپا، سونى نە قىلاسىز، مەن ءتىرى بولسام، اشتان ءولىپ، كوشتەن قالام دەيمىسىز» دەپ جۇرە بەرۋشى ەدى. بۇگىن باسىما كۇن تۋعان سوڭ ءبىلىپ وتىرمىن عوي. ايتپەسە ىشكەن-جەگەننەن باسقانى ءبىلىپ پە ەدىك؟ جالعىز-اق وتەتىنىنەن ءبىر كۇن بۇرىن قولىنا قاعاز-قارىنداش الىپ، ەسەپ-قيسابىن جازدى. قاعازىنىڭ ەسەپ-قيسابىن كورسەتكەنىندە، جۇرتتىڭ ايتۋىنشا، بەرەسىسىنە قاراپ، الاسىسى دا بار ەكەن. بالام دۇنيە سالىپ جۇرە بەردى. ارتىندا قالعانىن ەسەپتەپ وتىرىپ، قاق جارتىسىن ءوزىنىڭ جابدىعى مەن بەرەسىسىنە شىعارتتىم. وسى كۇندە قولىمىزدا قالعانى — ون شاقتى تۇياق، ەكى-ۇش قانا ءىرى قارا. ەلدەگى الاسىسىن بۇل كۇندە ىزدەپ الار بىزدە دارمەن جوق.
سوندا جۇرتقا بەرەتىن بەرەسىسىن ەسەپكە سالىپ تولەگەندە ءوز ەلىمنىڭ ماردەن دەگەن پۇشىعىنا بەرمەك ءۇش قارانىڭ سوماسىنداي بورىشى بار ەكەن. الگى قۇرعىر ويىمىزدان شىعىپ كەتىپتى. ون شاقتى كۇن بولدى، سول كەلىپ، مالىن سۇراپ ءجۇر. ءبىزدىڭ قولىمىزدا قالىپ وتىرعان ازىن-اۋلاق مالى — مىناۋ. ودان بەرەيىك دەسەك، شۇبىرىپ كەتكەلى — ءبىز وتىرمىز. قاراعىمنىڭ موينىنا قارىز عىپ، ءوزى جيناعان ازىن-اۋلاعىن ءوزىنىڭ ساۋابىنان ايايىن دەپ وتىرعانىم جوق. جالعىز-اق دۇنيەسى قۇرعىردىڭ تارلىعى جالتاڭ كوز قىلىپ ءولتىرىپ بارادى. ەلدەن بالامنىڭ الاسىسىن جيىپ العانشا دەپ سەيلەسسەم، جاي-جاپسارىمدى ايتسام، پۇشىق توقتايتۇعىن. ءبىراق سونى ماعان سويلەستىرمەي، الگى دۇيسەن دەگەن مىلجىڭ بار، تاعى تولىپ جۇرگەن ءبورالا سەكىلدى تۋىسقاندارىمىز — ءبارى باس قوسىپتى. سويلەسكەن ءسوزى مىناۋ: ماردەن — توبىقتىنىڭ جۋان اۋلىنىڭ كىسىسى، ول اقىسىن سىڭىرتپەيدى. جانە ول جاقىپ ءۇيىنىڭ جاي-كۇيىن ءبىلىپ وتىر: ولاردى جىلاتىپ ەشنارسە المايدى، تۇبىندە وسىنىڭ پالەسى بىزگە تۇسەدى. باسى امان، مالى تۇگەل، جاقىپتىڭ وتىنا بىرگە كۇيەتىن جاقىنى دەپ ءبىزدى ۇستايدى. ءبىز بۇدان باسىمىزدى امانداپ قۇتىلماساق بولمايدى دەسىپتى. سوعان جاساپ وتىرعان ايلاسى نە دەشى؟ قاراعىم، ايتۋعا اۋىز بارمايتىن سۇمدىق. «تىشقاننىڭ ولگەنى — مىسىقتىڭ ويناعانى» دەپ، ەندىگىسى — قالعان كوزىمنىڭ قاراشىعى — جالعىز عازيزامدى جىلاتپاق. «كەشەگى جاقىپتىڭ ارۋاعى لاعىنەت وقىماسىن، ماردەندى دە جىلاتپايىق: بيىل بۇنىڭ قاتىنى ولگەن، عازيزانى سوعان بەرەيىك» دەپ ايتادى دەيدى.
كەسەلدىلەردىڭ وسى ءسوزىن ەستىگەندە، مىنا وتىرعان بالام زارلاپ قويا بەردى...
وسى ءسوزدى ايتقاندا، كەمپىر ماڭايىنداعى جاۋىزدىقتىڭ ءبارىن ايقىن كورىپ، وزدەرىنىڭ سول جاۋىزدىقتىڭ قولىندا ءبىر ويىنشىق بولىپ وتىرعانىن كورىپ، ىزامەن كوزىنىڭ جاسى سورعالاپ اعىپ كەتتى.
اقان مەن قالتاي بۇل اڭگىمە ايتىلىپ وتىرعاندا جايلانىپ شىنتاقتاپ، جانتايىپ جاتىپ، اندا-ساندا كوزدەرىن عازيزاعا جىبەرىپ قويىپ، قاداعالاپ قاراپ وتىردى. كەمپىردىڭ ءسوزىن جالىقپاي تىڭداپ وتىرسا دا، عازيزاعا قاراي قالعان پىشىندەرىندە كوڭىلدەگى ءبىر ادالدىق پەن ىشتەرىنە جاسىرىنعان جات ويدىڭ بەلگىسى كورىنىپ تۇر. عازيزا اندا-ساندا اۋىز ۇيگە شىعىپ، وتتى قاعىستىرىپ جانە باسقا ءارتۇرلى ۇساق شارۋالاردى قاراستىرىپ كەلىپ وتىردى. قوناقتار العاشقى كەلگەندەگى كەيىس عازيزانىڭ قاباعىنان ءالى جادىراعان جوق. جالعىز-اق ايىرىقشا سىپايىلىعى جانە ۇندەمەي اقىرىن ءجۇرىپ، بيازىلىقپەن ىستەگەن ىستەرى ىشىندەگى سىرىن سىرتىنا شىعارماي، جاسىرىڭقىراپ وتىردى.
كەمپىر قىزارعان كوزىن ءسۇرتىپ، اڭگىمەسىن قايتا قوزعادى. ەندىگى داۋسى اشۋلى، قاتاڭ كەلدى:
— كەشەگى بالامنان قالعان جالعىز كوزىم — بۇل جىلاعان سوڭ، بىزدە نە تاقات تۇرادى. بۇنى جىلاتقان سوڭ، قۋارعان قۋ ءومىردىڭ نە باعاسى بار؟ سول ءسوزدى ايتقىزىپ وتىرعان سۇمداردى قارعادىم، ۇرىستىم. ودان باسقا ءبىزدىڭ قولىمىزدا نە تۇر؟ جىلاستىق، اياعىندا، سونىمەن قويدىق. مىنە: ەكى-ۇش كۇن بولدى، سول پۇشىق ءالى كۇنگە كەتكەن جوق دەيدى. ەندى الگى مىلجىڭنىڭ قاتىنى جەڭگەتاي بولىپ جۇرسە كەرەك. مەنىڭ قاراعىما كەلىپ ايتادى دەيدى: «شەشەلەرىڭە جانىڭ اشىسا، ماردەنگە بارعانىڭ ءجون ەمەس پە؟ سەن جىگىت بولىپ، وسى ءۇيىڭنىڭ جۇمىسىن باسقارىپ وتىرا الماسسىڭ؟ ودان دا ءوزىڭ بىرەۋگە سۇيەنگەن بولساڭ، سەن سۇيەنگەنگە شەشەلەرىڭ دە سۇيەنەدى عوي»، — دەپ .ايتادى دەيدى. ءسوزىنىڭ قىرشاڭقىسىن قاراساڭشى! مەن «سوندا بالامدى ءبىر پۇشىققا بەرمەك پە ەكەم؟! قاتىنىنىڭ، مىلجىڭنىڭ ءوزىنىڭ ويى دا مەنىڭ بالام كونسە، پۇشىققا جەتەكتەتىپ قويا بەرمەك بولسا كەرەك. قاسيەت بار ما ولاردا! كاپىرستان بولماسا — ويلاسايشى! مەنىڭ ءۇيىم — وسى اۋىلدىڭ ۇلكەن ءۇيى. بۇگىن سول قارا شاڭىراعىنىڭ قۇرۋعا اينالىپ وتىرعانى — مىناۋ. قارىماعاندا، كىم قالدى؟ بۇل ءۇيدىڭ جايىن ويلاسا، تۇمسىعى تاسقا تيەتىندەي بولعان جوق پا؟ ەندىگى قالعان ءبىز قالقيىپ: «بالامنىڭ ءىزىن جوعالتپايمىن؛ ورنىن ساقتاپ، قۇرانىن ۇزبەيمىز» دەسەك، سونى ۇقپايدى. ۇقسا دا ءوزىنىڭ قۇلقىنى ءۇشىن «وسى ايتقاندارىڭدى ىستەتپەيمىن»، دەپ انتالاپ، قولىمىزداعى ازىن-اۋلاققا كوزى تۇنىپ سونى ءبولىپ الۋعا اسىعادى. الگى مەنىڭ بالامدى انا پۇشىققا بەرىپ جىبەرمەك بولىپ جۇرگەندەگى ويى نە دەشى؟ قاراعىم، بۇگىنگى دۇنيەگە يە بولىپ، قالقيىپ وسى ازىن-اۋلاق شارۋانى ۇستاپ وتىرعان عازيزا عوي. «وسىنى بىردەڭە قىلىپ كوزدەن تاسا قىلسام، مىنا كەمپىر مەن انا كوزىنەن ايرىلىپ وتىرعان قاتىن شارۋانى ۇستاي المايدى؛ مۇنان سوڭ بار مالىمەن، دۇنيەسىمەن ءوز قولىما تيەدى عوي» — دەيدى.
مەنىڭ بالامنىڭ جىلاعانى ولارعا نە كەرەك؟ جاقىپتىڭ ارۋاعى ىرزا بولماي، كۇڭىرەنگەنى نە كەرەك؟ قۋ قۇلقىنىن ىرزا قىلسا — بولادى. مىنەكەي، «ھاس جامان قاسىنداعىسىن قاراقتايدى» — دەگەن وسى. كورەر كوزگە موپ-مومىن، ءمۇپ-مۇلايىم بوپ جۇرسە دە، ول مىلجىڭنىڭ ءىشى وسىنداي.ت كەۋدەسى تولعان — بورسىپ جاتقان بىقسىما ارامدىق. ارتىنان ەستىدىك-اۋ، قاراعىم تاعى: «بالاسى بارۋعا ىرزا بولسا — بولادى، — دەپ ايتادى دەيدى. — ول ىرزا بولسا، قاتىندارعا ءسوز سالماي، بالانى مىڭگەستىرىپ قاشىرىپ جىبەرەمىز»، — دەيتىن كورىنەدى. مىنەكي قاراعىم، وسى ايتىلىپ وتىرعان دۇسپاننىڭ دۇسپاندىعىن ويلاعاندا، اقىلىمىز التىعا، ويىمىز ونعا بولىنەدى. وسىلاردىڭ وسىنداي قورلىعىن ويلاعاندا وسى جەردە ولە قالعىم كەلەدى
كەمپىردىڭ كوزىنەن تاعى دا جاس مونشاقتاپ دومالاپ الدىنا تۇسەدى.
— قۇدايدىڭ مەنىڭ ءوز باسىمنان، مەنىڭ ۇرپاعىمنان اياعان قازاسى بار ما؟ جاسىمدا شەشەم ءولىپ، وگەي شەشەنىڭ قولىندا قالىپ، جەتىمدىكتىڭ زارىن ءوزىم تارتىپ ەدىم. سودان ءومىرىم جىلاۋدان، كۇيىكتەن ارىلعان ەمەس. ەندى قارتايىپ، تورىمنەن كورىم جۇماق بولعاندا قۇدايدان ەرتەڭگى-كەش تىلەيتىنىم: «جاقىبىمنىڭ جاماناتىن ەستىرتپە، وسىنىڭ الدىندا ال!»،-دەۋشى ەدىم. ول تىلەگىمدى ىستەمەدى — دەپ، كوزىنەن بەتىنە اققان جاسىن جەڭىمەن ءسۇرتىپ، مۇرنىن ءسىڭبىرىپ — تىلەۋى قۇرىعان مەن سورلى بۇل كۇيىك، بۇل دەرتتى كورگەنشە شىرىسەم ەدىم! — دەپ، ءسوزىن توقتاتتى.
كەمپىر بارلىق مۇڭ مەن شەرىن ايتىپ وتىرعاندا ءبىر قالىپ، ءبىر پىنىمەن تىڭداپ وتىرعان اقان اڭگىمە بىتكەن سوڭ باسىن كوتەرىپ الىپ، كەمپىردى جۇباتپاق ءۇشىن از ءسوز ايتتى. ءسوزىن شالا ەستىرلىك قىلاپ اقىرىن ايتقان سوڭ، ۇعىمسىز بىردەڭە بولدى. سەزىمدى ادامنىڭ جۇرەگىن شانشىتىپ تىكسىندىرەتىن، جۇرتتى مىنەزىنەن جيرەندىرەتىن، تۇڭىلتەتىن كورنەۋ جاۋىزدىقتار، اۋىر حالدەر اقانعا كوپ اسەر بەرە قويعان جوق. جالعىز-اق سول اڭگىمەنىڭ ىشىندە بولىپ قورلىق، ىزا شەگۋشى قايراتى-قۋاتى جوق سورلى كەمپىردىڭ ءوزى ايتقاندىعى از عانا جۇرەگىنىڭ تىنىشتىق، سەزىمسىز قالپىن بۇزعانداي بولىپ وتىردى. ءبىراق كۇندەگى ومىرىندە بۇل سەكىلدى تالاي جاۋىزدىقتى كورىپ، ءوزى دە سوندايلاردىڭ ىشىندە بولىپ جۇرگەندىكتەن، مىنا ەستىپ وتىرعان ءسوزىنىڭ ءبارى كوڭىلىنە تانىس، تاڭعالارلىق تاماشاسى جوق. وقىپ كەتكەن ساباعى سەكىلدى بولدى. كەمپىر ءبارىن ايتىپ جىلاپ، قىزى مەن كەلىنى ىشىنەن تىنىپ، قايعى جۇتىپ وتىرعان كۇيىن ويلاعاندا، ازىراق سىلكىنگەندەي بولىپ: «وسىعان جاناشىرلىق-اۋ!» دەپ، جۇرەگىن زورلىقپەن جۇمساتايىن دەسە دە، ازدان سوڭ سەزىمسىز سالقىن قالپىنا قايتا بارىپ وتىردى. (بۇل ادامنىڭ ءىشى جاقسى سەزىمىنە جات بولىپ كەتكەن ءبىر كۇڭگىرت دۇنيە سياقتى. ءوز باسىنا كەلگەنى بولماسا، بوتەن كىسىنىڭ باسىنا كەلگەن اۋىرتپالىق پالە بولىپ كورىنبەيدى. ونىڭ تارتقان قاسىرەتى كوڭىلىنە قونبايدى، سەزىمىنە سىڭبەيدى، ءتىپتى ۇعىلمايدى).
بۇل ساعاتتا كەمپىردىڭ جۇزىندەگى قالىڭ ۋايىم جۇرەگىندە قانداي تولقىن بارلىعىن كورسەتىپ تۇر. اڭگىمەسىن اۋزىمەن توقتاتسا دا، كوڭىلىندە سونىڭ اياعىن تاعى دا سوزىپ، تۇكپىرلەپ ويلاپ، قايعىنىڭ قابات-قابات شىڭىنا اقىلىمەن كىرىپ وتىر. بۇل ۋاقىتتا ويلاپ وتىرعانى — ءوتىپ كەتكەن كۇن ەمەس، الدىندا كەلە جاتقان كۇننىڭ جايى. كەمپىر كەلەشەكتە كوزى كورەتىن اۋىرتپالىقتىڭ، قايعىنىڭ ءبارىن دە كوز الدىنا انىقتاپ كەلتىرىپ، ىشىنەن: «وسىنىڭ ءبارىن كورەتىنىم راس، وسىنداي ازاپ، قاسىرەت تارتاتىنىم شىن» دەپ باس ءيىپ وتىر. ءبىراق ادامنىڭ جۇرەگىن پىشىنىنەن تانيتىن كىسى بولسا، كەمپىردىڭ جۇزىندەگى ءحالدى كورگەندە، ەرىكسىز بۇل ادامدى كوڭىلىمەن قۇرمەتتەگەندەي ەدى. داۋىلدىڭ قارا بۇلتىنداي بولىپ، ادەيى باسىنا ارنالىپ كەلە جاتقان قايعى-قاسىرەتتى كورىپ، سونىڭ الدىنان ءايلاسىز-السىز كۇيدە ءوزىنىڭ وتىرعانىن ءبىلىپ تۇرسا دا، كەمپىردىڭ جۇزىندە ۇلكەن سابىر بار. كۇيىپ-پىسىپ جاسىعاندىقتان بەلگى جوق. سىنباعان اجار، قاجىماعان قايرات، كەڭ سالقىن ەرلىك بار (...).
اقان عازيزاعا العاشقى كەزدە كوپ قاراۋىنان ءالى كۇنگە تانعان جوق. كەمپىردىڭ كوزى وزىنەن اۋعاندا، ونىڭ كوزى تەك عازيزادا بولىپ وتىر. كوڭىلىنە ورناعان ويىن قاراعان سايىن پىشىنىمەن ماعىنالاندىرىپ، عازيزاعا بىلدىرمەك تە. ءبىراق، كوڭىلى بۇزىلىپ جامانشىلىقتىڭ بەتىن كورمەگەن عازيزاعا ول قاراستى ۇعۋعا شورقاق بولدى. ول ءوز پىشىنىمەن ەشنارسەنىڭ بەلگىسىن بەرگەن جوق. اقان كوپ قاراعاندا ول قىمسىنىپ، قىسىلىڭقىراپ، بيازىلىعىن ساقتاۋدى عانا ويلادى. ءبىرازدان سوڭ اس ءپىستى. كەمپىردىڭ سىيلاماق بولىپ سالعىزعان ءتاتتى-دامدى ءتاۋىر ەتى قوناقتاردىڭ الدىنا كەلدى.
ءبىرتالاي ۋاقىت ءوتتى. قوناقتار تاماعىن ءىشىپ جايلانىپ، ءبىراز وتىرعان سوڭ، جاتۋعا ىڭعايلانىپ، تىسقا شىعۋعا اينالدى.
كەمپىر قوناقتاردى اۋەلدەگى سىي كورگەن، قۇرمەتتەگەن كوڭىلمەن عازيزاعا: «قاراعىم، قوناقتاردىڭ اتىنا ءشوپ كەرەك قوي؛ ءوزىڭ شام الىپ بىرگە شىعىپ، ءشوپ الاتىن جەردى كورسەتىپ بەر»، — دەدى.
عازيزا بۇرىن ويىنا ەشنارسە كەلمەسە دە، اقاننىڭ كوپ قاراعاندىعىنان سول ارادا سەسكەنىپ، ءبىراز ۇندەمەي تۇردى. اياعىندا، شىقپاسىنا بولمايتىن بولعان سوڭ، شەشەسىنىڭ سوزىنە زورعا كونىپ، قوناقتاردىڭ ارتىنان بۇ دا شىقتى.
اقان عازيزانىڭ ۇيىندە وتىرعانداعى اجارىنان ۇمىتتەنەرلىك ەشنارسە كورمەگەن سوڭ، تىسقا شىققاندا قالتايعا سىبىرلاپ جاسىرىن ءبىرتالاي ءسوز ايتتى. قالتاي باسىن يزەپ، ءسوزىن ماقۇلدادى. عازيزا بۇل وقيعانى كورگەن جوق. ارتىنان ءبىرازدان سوڭ اقان قورانىڭ ىشىندەگى ەسىكتىڭ اۋزىندا قالىپ، قالتاي مەن عازيزا شام ۇستاپ، پىشەن-قورانىڭ ىشىنە كىردى. پىشەن-قورانىڭ بۇل جەرى قورانىڭ ىشىنەن قاتىناساتىن، جاڭادا جەلىنىپ جۇرگەن كىشكەنە ۇڭگىر ەدى. بارلىق كەڭدىگى ءبىر-اق كىسى سىيعانداي، توبەسى الاسا ءبىر قۋىس. عازيزا شام ۇستاپ اۋىزدا تۇردى. قالتاي پىشەن-قورانىڭ ىشىنە كىرىسىمەن شوپكە قاراماي، ۇلكەن جۇمىسى ول ەمەس، باسقا نارسە ەكەنىن سەزدىرىپ، ءوڭى وزگەرىپ، وتىرىك كۇلىپ قۋلانىپ، ادەپسىز مىنەزگە ءتۇسىپ، ويىنداعى دايىنداپ العان سوزدەرىن سويلەي باستادى. عازيزانىڭ .الدىندا سەسكەنگەن ويى قالتايدىڭ نە ايتپاعىن سەزىپ، قاتتى اشۋلانىپ، ءبىر جاعىنان، نامىستانعانداي بولىپ، ءسوزىنىڭ اياعىن بىتىرتپەستەن:
— سەنىڭ ويىڭداعى سۇمدىعىڭدى بىلمەي تۇرمىن با؟ اۋلاق ءجۇر! مەن سەنىڭ مازاق قىلاتىن كىسىڭ .ەمەسپىن! — دەپ، لامپىنى جەرگە قويىپ، جونەلە بەردى. قالتاي كۇتپەگەن ءسوزدى ەستىگەندە: باسىنداعى كۇلىپ تۇرعان ءپىشىنىن جيا الماي، ونىڭ ۇستىنە اڭىرايىپ اڭ-تاڭ بولىپ، ويىنا ەشنارسە كەلمەي، ءبىراز تۇرىپ قالدى. عازيزا سول بەتىمەن جۇگىرىپ، ەكىنشى قورانىڭ ەسىگىنەن شىعا بەرگەندە، ەسىك الدىندا ەكەۋىنىڭ سەزىن ەستىپ تۇرعان اقان ۇستاي الدى. عازيزانىڭ اۋەلدە ۇرەيى ۇشىپ كەتىپ ەسىن جيىپ العانشا، اقان كوتەرىپ پىشەن-قورانىڭ قۋىسىنا الىپ كەلدى. قالتاي شامدى ءوشىرىپ جىبەرىپ، قورانىڭ ىشىنە قاراي كەتىپ قالدى. دۇنيەنى قاراڭعىلىق باستى.
عازيزانىڭ ۇرەيى ۇشىپ، جۇرەگى تۋلاپ، ەسى شىققانداي بولىپ، سەزىمنىڭ ءبارى جوعالىپ، جالعىز-اق «قۇتىلسام-اۋ!» دەگەندى ويلاپ، قايتا-قايتا قاتتى جۇلقىنىپ ۇمتىلدى. سەزىمى جوق، قاتتى ۇستاعان مىقتى قول راقىم ويلاپ جىبەرمەدى. ەرىكسىز ءوز ەركىنە كوندىردى. جالعىز-اق قاراڭعى قۋىستا جالىنعان، جالبارىنعان، بىرەسە ەسى كەتىپ، جۇرەگى جانشىلىپ، ءۇزىپ - ءۇزىپ جىلاعان دىبىستار كەلەدى. سەزىمى جوق جاۋىز قارا كۇشتىڭ قىلعان كۇناسى مەن زۇلىمدىعىنا قاتتى توڭ جەر، سۋىق بالشىق، كوردەي قاپ-قاراڭعى دۇنيە كۋا بولدى.
قالتاي العاشقى بەتىمەن توقتاي الماي، قاقپانى اشىپ تىسقا شىقتى. جەل كۇندىزگىسىنەن قاتايعان. كۇن الاقانشىقتاپ قاتتى بوراپ تۇر. قالتاي كۇرەسىنگە تامان شىعىپ ەدى گۋىلدەپ، ەكپىندەپ سوققان قاتتى جەل دەدەكتەتىپ، بەتىنە ۇساق قار سەبەلەپ ىعىن كەتىرگەن سوڭ، قايتادان قوراعا كىردى. الدىنان ەنتىگىپ، بەتى دۋىلداپ قىزارىپ، جاڭا بولعان قۇمارلىقتان بۇزىلعان تۇرمەن اقان شىعا كەلدى. ەكەۋى دە سويلەسكەن جوق. ءبىراق كوڭىلدەگى ىستەرىن ايتىسپاي-اق ۇعىستى (...).
عازيزا زورلىقتان بوسانعاندا ەسى اۋىڭقىراپ، كوڭىلىنە دۇنيە دۇنيەلىگىن جوعالتقانداي، وزىنەن الىستاپ بارا جاتقانداي بولىپ كورىندى. بۇل سەزىم — بۇل ۋاقىتقا شەيىن كوڭىلىنە كەلمەگەن اسا جات ءبىر سۋىق سەزىم. بيىكتەن تايعاناپ قۇلاپ كەلە جاتقانداعى سەزىمدەي ءبىر ءتۇرلى شولاق، ۇعىمسىز. نە قىلارىن بىلمەي، وكسىپ - وكسىپ جىلاپ، جەردەن باسىن كوتەرگەن قالپىندا وتىرىپ قالدى. ءبىرتالاي وتىرعان سوڭ، ەپتەپ ەسى كىرە باستاعانداي بولدى. ءبىراق ەسى كىرگەن سايىن ويىنا كەلگەن نارسە وزگەشە سۋىق تۇردە. اۋەلى اكەسى ولگەننەن بەرگى باسىنا تۇسكەن اۋىر حال تۇگەلىمەن كوز الدىنا تەز ەلەستەپ ءوتتى. اقىرىندا، سوقىر بولىپ، مۇگەدەكتەنىپ وتىرعان شەشەسى؛ قارتايىپ قايراتىنان ايرىلىپ، كەمتار بولىپ وتىرعان كەمپىر اجەسى ەسىنە ءتۇستى. باسىندا ءبىر ويىنا كەلگەن نارسە — شەشەلەرىنە بارلىق كورگەن قورلىعىن ايتىپ جىلاپ، زارلاپ جاتۋ ەدى. ارتىنان الگىلەردىڭ السىزدىگىن ويلاعاندا: ءىشى قۇساعا تولىپ، جاس جۇرەگى جانشىلىپ، بۇل كۇنگە شەيىن كورمەگەن ازابىن تارتتى. جاس كۇنىنەن ءبىر ءۇيدىڭ تۇگەلىمەن ەركەلەتىپ، الاقانىنا سالعان بالاسى. ەشۋاقىتتا قاناتتىعا قاقتىرىپ، تۇمسىقتىعا شوقىتقان ەمەس. جۇرەگىندە ار-ۇيات تا، جىگەر-نامىس تا بىرگە وسكەن. كەدەيلىگىنەن، قورعانسىزدىعىنان باسقا ءمىنى جوق، سالماقتى، تازا تاربيەلى بالا — بۇل كۇندە سول نە كورىپ وتىر؟
اكەسى ولگەننەن بەرگى: «ءا، قۇداي، بىرەۋدىڭ زورلىعىن، قورلىعىن كورسەتپە! —دەپ تىلەگەن ۋىز تىلەگى قايدا كەتتى؟ بۇرىنعى بەينەت، بيشارالىق بىلاي تۇرسىن، مىناۋ كورگەن مازاق نە؟ وسىنشا قورلاۋ، ءراسۋالاۋ نە؟ اۋەلدەن بەرگى قازانى كورۋىنە وسى قارشاداي جاس بالانىڭ نە جازىعى بولىپ ەدى؟ بۇگىنگى ءومىر بويىندا قۇلاعى ەستىمەگەن زورلىق، زۇلىمدىقتى كورۋگە نە جازىق قىلىپ ەدى؟ قانداي ارامدىق، نە بۇزىق قۇلقى بولىپ ەدى؟ — ەشبىرىنە جاۋاپ جوق. ءبىراق قايدا جۇرسە دە، ارتىنان كولەڭكەسىندەي قالماي جۇرگەن ءبىر سورلىلىق، ءبىر جىلاۋ.
وسى ايتىلعان ءسوزدىڭ ءبارىن عازيزا مۇندايلىق تولىق قىلىش ويلاماسا دا، ءارقايسىسىن كوڭىلمەن جۇيرىك ارالاپ ءوتتى.
وسىنى ويلاعان سايىن، جۇرەگىن ىزا كەرنەي باستادى. كوڭىلدەگى كۇشتى نامىس سىلكىنىپ ويانعانداي بولدى. بارشا باسىنان كەشىرگەن جەتىمدىككە، بەينەتكە، جالعىزدىققا، قورلىق-مازاققا تۇگەلىمەن قارسىلىق ويلادى. ومىرىندە سىرتىنا شىقپاعان اشۋ، ىزا، نامىس بارلىق ەركىن بيلەپ، دۋىلداپ باسىنا ءبىر-اق شىقتى.
قورلىق، مازاق كورگەن عازيزانىڭ كوزىنەن دۇنيەنىڭ بارلىق قىزىعى كەتتى. جاستىعىنا لايىق بولعان ءۇمىت،. قيالدىڭ ءبارى دە ويىن باسقان قاراڭعىلىققا باتتى، كوڭىلىندەگى ءومىر سۇرسەم دەگەن وتتىڭ اقىرعى جالىنى ءسوندى. (...)
عازيزانىڭ كوڭىلىن بۇل قيال كەرنەگەن سايىن، ۇيگە كىرۋ كەرەكسىز بولا باستادى. كوڭىلىندە قالعان تاۋسىنشاق. سەزىمنىڭ ويلاتقانى: ەندى ۇيگە كىرىپ قايتەمىن؟ ۇيدە مەن كورەتىن نە قىزىق قالدى؟ بيشارا بولعان شەشەلەرىم اقىرعى قايعىمدى كورمەي-اق، بىلمەي-اق قويسىن! قايعىلى ءبىر سىر كورگە بىرگە-اق كەتسىن دەگەندەي بولىپ، تىسقا. شىقتى. كۇن اۋەلگى قالپىنشا: اقتۇتەك بوپ بوراپ تۇر. بىرەسە وكىرىپ، بىرەسە گۋىلدەپ، قۇتىرىنىپ ۇيتقىپ سوققان قاتتى جەل عازيزاعا: «ءجۇر-جۇر!» دەگەندەي بولىپ، دەدەكتەتىپ الىپ ءجۇرىپ كەتتى.
عازيزا كەتىپ بارا جاتىپ ويلانىپ ارتىنا قاراپ، بيشارالىقتىڭ كەبىنىن كيگەن كىشكەنە ەسكى قوراسىن كوردى. ۇيتقىپ اسپانعا ۇشقان ۇساق قار جۇرگەن سايىن كوزىنەن ول قورانى جاسىرىپ بارادى. ۇستىنەن ۇسكىرىپ سوققان قاتتى جەل قاردى اينالاسىنا توگىپ، ونى دا كومبەكشى. بيشارالىق، يەسىزدىكتىڭ تاڭباسى باسىلعان ەسكى لاشىقتىڭ. ىشىندە عازيزانىڭ بالالىعى، ەركەلىگى جانە قايعىسى، قاسىرەتى قالدى. و دا بىرگە كومىلمەك. بارلىق جۇرەگىنە جىلى جاقىندارى، نازىك قىلىپ وسىرگەن ۇياسى قالدى...
عازيزا ەندى سۋىق، قاتال تابيعاتتىڭ ەركىندە. ءومىرىنىڭ اقىرعى قالعان جانارى قاي جەردە، قاي ۋاقىتتا سونەرى بەلگىسىز. سۋىق جەل جۇقا كيىمنىڭ ىشىنە كىرىپ، كەۋلەپ، ىعىن كەتىرىپ، جاۋراتىپ، ىقتىرا باستادى. عازيزانىڭ كوڭىلىندە قالعان ويدىڭ ەڭ اقىرعى بۇيرىعى: اكەسى مەن باۋىرىنىڭ بەيىتىنە بارىپ، ەكەۋىنىڭ اراسىندا وتىرىپ زارلاۋ! دۇنيەدە جەتىم بولىپ، جالعىز قالعانداعى باسىنان كەشىرگەن قاسىرەتىن شىعارۋ، ازابىن، دەرتىن ايتۋ. (عازيزا بەيىتتى بەتىنە الىپ: «ا، قۇداي، ەندىگى بار تىلەگىم — وسى كوكەمنىڭ باسىنا جەتكىز!» —دەپ ءجۇرىپ كەتتى).
ءبىز عازيزانى شىعارىپ سالىپ، ۇيدەگى اڭگىمەگە كەلەيىك. اقان اۋەلگى بەتىندە تىسقا شىعىپ، وزگەلەردەن بۇرىن ۇيگە كىرىپ جاتىپ قالدى. ءبىراق تىستا بولعان اڭگىمەنىڭ نەمەن تىنارىن بىلمەي، بىرەسە كۇدىكتەنىپ قورقىپ، بىرەسە ازىن-اۋلاق وكىنگەندەي بولىپ، تىنىشسىزدانىپ، قورعالاقتاپ جاتتى. عازيزا كەلەتىن ۋاقىت بولدى. ءبىراق كوپ ۋاقىت وتسە دە، كەلگەن جوق.
ازدان سوڭ كەمپىر دە، كەلىن دە: عازيزا قايدا ءجۇر دەپ تاڭعالىڭقىراپ جاتتى، اياعىندا، تىسقا شىعۋعا اينالدى. سول ۋاقىتتا اتتى سۋارىپ كەلىپ، ءشوبىن سالىپ جايلاپ بولعان قالتاي دا ۇيگە كىردى. ۇيدەگىلەر تۇگەلىمەن: «عازيزا قايدا؟» — دەپ شۋ ەتە قالدى. قالتاي ساسپاعان، سەزىگى جوق پىشىنمەن: «باعانا كەتىپ ەدى عوي، كەلمەدى مە؟» — دەدى.
كەمپىر دە، كەلىنى دە تىنىشسىزدانا باستادى. قالتاي بۇل جۇمىستان ەرتە باستان ءوز باستارىن اراشالاپ قويماق بولىپ، اۋەلدەگى ايتا باستاعان ءسوزىنىڭ ءجونىن باپتاپ ۇقتىرىپ، بۇل ءبىر پالەنىڭ بولارىن الدىن الا بىلگەندەي دايىنداپ العان سوزدەرىن سەنىمدى قىلىپ ايتىپ شىقتى: — مەن ءشوپ سۋىرعان سوڭ، قۇدىقتىڭ قايدا ەكەنىن بىلمەي، سونى سۇرادىم. بالاڭىز كورسەتەيىن دەپ، قورادان ءبىرتالاي جەر ەرتىپ شىقتى. كۇن قاتتى بوران بولىپ، سۋىق بولعان سوڭ، توڭىپ قالار دەدىم دە، قۇدىقتىڭ بەتىن ءبىلىپ الىپ، ۇيگە قايتارىپ جىبەرىپ ەدىم. الدە سوندا قورانى تابا الماي، اداسىپ كەتتى مە؟ — دەپ، انالاردان بۇرىن سەزىكتەنگەندەي، تىنىشسىزدانعانداي پىشىنگە ءمىندى.
كەمپىر مەن سوقىر انا شوشىپ: «قاراعىم-اي! ءۇسىپ كەتەر مە ەكەن؟ قۇداي-اي، تاعى نەگە ۇشىراتتىڭ؟» — دەسىپ كيىنىپ تىسقا شىعۋعا اينالدى.
اقان دا باسىن كوتەرىپ، قالتايعا: «تىسقا شىق، اينالانى قارا، ايعايلاپ دابىستا، تەز بار!» — دەدى. ءالسىز، كەم-كەتىك ايەلدەر ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى ۇستاپ، وڭدەرى بۇرىنعىدان دا جامان بۇزىلىپ، قۇدايىنا قايتا-قايتا سيىنىپ، قالتايدىڭ ارتىنان ەرە شىقتى.
تۇتەپ تۇرعان بوران قالتايدىڭ ءسوزىن شىنعا شىعارماق بولىپ قۇتىرىپ تۇر. ەسىك پەن توردەي جەردەگى قارايعان بۇلدىراپ، ءجوندى كورىنبەيدى. ۇيتقىپ كەلىپ بەتكە جابىسقان مايدا قار كوزدى اشقىزبايدى.
كەمپىر كۇننىڭ ءتۇرىن كورىپ، نازالى داۋىسپەن: «قۇداي، تاعى توبەمنەن ۇرايىن دەگەن ەكەنسىڭ عوي! قاراعىم اداستى عوي. ۇشىپ ءولدى عوي. ارۋاقتارىم، قولداي گور! اقسارباس!» — دەپ بالاسىن شاقىرىپ ايعايلاي باستادى. كەلىنى دە سۇيەنگەنى تىلەۋى، زارى بولىپ، قورقىپ تۇردى. قالتاي قورادان ات الىپ ءمىنىپ شىعىپ، قايتا-قايتا ايعايلاپ، شابا جونەلدى.
از جەرگە بارماستان قاراسى ءوشىپ، بورانمەن ارالاسىپ كورىنبەي كەتتى ايعايلاعان داۋىسى از-اق جەرگە ەستىلىپ، ازدان سوڭ و دا ءۇزىلدى.
(ايەلدەر دە، داۋىستىڭ ەستىلمەيتىنىن بىلگەن سوڭ، ىشىنەن زور قاۋىپكە ءتۇسىپ، زارلاپ تۇردى. بۇلاردىڭ بار دارمەنى ايعاي بولعاندىقتان، قايتا-قايتا ايعايلاسىپ ەدى. كوپ ۋاقىت ءوتتى.
— ە، ءتاڭىرى، جوق بولدى، ءولدى، — دەپ، ايەلدەر زار سالىپ، داۋىس ايتىپ، ۇيگە كىردى).
بۇرىنعى قايعىنىڭ بارىنەن جاڭا قايعى كۇشتى بولدى. ءولدى دەۋگە كوڭىلدەرى قيماي، كەلەر دەگەن ءۇمىتتى كوبىرەك مەدەۋ قىلايىن دەسە دە، كوڭىلگە كىرىپ قالعان قورقىنىش جۇرەكتەرىن بيلەپ اكەتىپ وتىردى. تەرەزەگە تۇتەپ سوققان قاتتى جەل ءبىر قالپىنان اۋعان جوق.
ءبىرتالاي ۋاقىت وتكەن سوڭ دۇسىرلەتىپ قالتاي كەلدى. ءبىراق ۇيگە جالعىز كىرىپ كەلگەن جەردە -اق ەندى ەشنارسەنىڭ بولماعانىنا كوزدەرى جەتە باستادى. قالتاي: «ءوزىم اداسىپ كەتىپ، اۋىلدى ارەڭ تاپتىم. ەش جەردە جوق»، — دەدى.
ايەلدەر سول ءتۇنى تاڭ اتقانشا شام جاعىپ، ۇيىقتاماي وتىرىپ، قۇدايدان تىلەك تىلەدى. سيىندى، جىلادى. ءبىراق ەشبىر كومەك بەرگەن جوق. شىداي الماي زار قاققان سورلىلارعا قىستىڭ ۇزاق ءتۇنى جىلداي بولىپ سوزىلدى. اقىرىندا تاڭ اتتى.
قوناقتار ەرتە قامدانىپ، جۇرۋگە ىڭعايلانىپ جاتتى. تاڭەرتەڭ دە قاراپ، ەشنارسە تابا الماعان قالتاي ماڭايىنداعى اعايىندارىنا حابار بەرگەن. تۇرىپ الىپ، تەز قامدانعان سوڭ، اقان كەمپىردىڭ قاقساعان زارىنا شىداي الماي، اتتارىن دايىنداپ، ءجۇرىپ كەتتى.
جيىلعان اعايىندارى كوپ ىزدەمەي-اق ەكى جاس بەيىتتىڭ اراسىندا ولىك بولىپ قالعان عازيزانىڭ سۇيەگىن تاۋىپ الدى. (ۇستىندەگى ونسىز دا جۇقا كيىمدەرى ءار جەرگە شاشىلىپ قالىپتى. عازيزانىڭ شاشى ازىراق دۋدىراپ قاپتى. دەنەسىنىڭ جارتىسىن قار باسقان. اكەسىنىڭ بەيىتىنە جابىسىپ، قاسىرەتتى ءومىردىڭ اقىرعى قۋاتىن سول جەردە بەرگەن ەكەن. ولەر ساعاتىنا شەيىن قاباعىن باسقان قايعى بۇل ۋاقىتتا جادىراعان ءىزى قالعان جوق. بالالىق جۇزىندە: «مەندە جازىق جوق، مەن تازامىن»، — دەگەن اشىق تازالىقتىڭ بەلگىسى، قايعى-قاسىرەتتەن سەيىلگەن جاس بالانىڭ اجارى بار).
جاۋىزدىقتىڭ جاس قۇربانى قاسىرەتكە تولى ءومىرىنىڭ ازاپتى اق تۇتەگىنەن اداسىپ ءولىپ، ماڭگى تولاس تاپقانداي.
You Might Also Like
-
اسپان شايداي اشىق، ءموپ-مولدىر، كوگىلجىم، كوكشىل. تال-داراقتار باسى باياۋ تەربەلەدى. شىعىستىڭ جەلى.
-
ءومىر كۇرەس تايتالاس، بۇل اركىم مويىنداعان شىندىق. الايدا وسى كۇرەس تەك ون - ەكى مۇشەسى ساۋ ادامداردىڭ عانا اراسىندا ءوتىپ جاتادى، دەگەنگە قاتتى قاتەلەسەسىز.
