مۇزتاۋ
كوڭىلىم سەنگەن سوڭعى جىلدارعى ءبىر شىندىق — مۇزتاۋدىڭ قادىرىنە ءبىزدىڭ قازاق ءالى كۇنگە جەتە قويماپتى.
سۇتپەن ەنىپ، سۇيەككە سىڭگەن، قاشاندا ارقانى كەڭگە سالىپ جۇرەتىن ەجەلگى ەنجار مىنەزىمىز بۇل رەتتە دە ءوز اسەرىن تيگىزگەن سياقتى. ەل جاقتاعى باس كوتەرەر مىقتى دەگەن ازاماتتاردىڭ قايسىبىرىنەن مۇزتاۋ تۋرالى سۇراي قالساڭ: «ە، كورىپ ءجۇرمىز عويدان» ارىگە اسپادى.
— جايلاۋدا مالدا جۇرگەندە انادايدا جارقىراپ جاتاتىن، — دەستى ەلدىڭ اقساقال ۇلكەندەرى.
— بىردە جىلقى ىزدەپ قاپشالعا دەيىن بارىپ قايتقام، — دەپ ءبوستى جىلقىشى ءبىر قۇرداسىم.
— باسىنا دەيسىڭ بە؟.. قىزىق ەكەنسىڭ! كوك مۇز، اق قاردا اتامنىڭ باسى قالعانداي نە قىلام مەن ول مۇزتاۋدان! — دەپ كەلەسى ءبىرى شامدانىپ، تەرىس اينالىپ كەتتى.
ءسويتىپ ەلدەگى اعايىننان مۇزتاۋ جايىندا جاقسى ءسوز، جارىتىمدى جاۋاپ الا الماعانبىز.
مەنىڭ اۋىلداستارىمنىڭ الگى ايتقان «كورىپ ءجۇرمىزى» — كەمىندە مۇزتاۋدان ءجۇز شاقىرىمداعى ارالىق. ال مۇزتاۋعا ەڭ تاياپ بارعان جىلقىشى قۇرداسىمنىڭ قاپشالىنان ارمەن ءالى ون بەس شاقىرىم جەر.
وسىدان ۇققانىم — كۇنشىلىكتەن كوز سالىپ، ايشىلىقتان مالدانىپ جۇرگەندەرى بولماسا، ءبىزدىڭ اعايىن ارنايى ىزدەپ ول جاققا عۇمىرى بارماپتى عوي. مۇزتاۋدى اسقاعىم دەيتىن ادام دا سيرەك ەكەن، كوبىسى بوتەن بىردەڭەدەي سىرت كوز بولىپ سويلەيدى.
الا جازداي مۇزتاۋعا شۇبىرعان شامبالاشىلار، رەريحشىلەردى بىلاي قويشى، قارا جاياۋ قاپتاعان تۋريستەردىڭ ىشىنەن قارا كوزدى ەمگە تاپپايسىڭ. تەك وتكەن جىلى وتكىزىلگەن «مۇزتاۋ — 2002» فەستيۆالىنە ەكى الپينيست قازاق جىگىتى قاتىسىپتى دەگەن ءسوز بار. ەستۋىمىزشە، سونىڭ بىرەۋى الەمنىڭ ءبىراز شىڭىن باعىندىرعان ايگىلى مۇزبالاق ماقسۇت جۇمايەۆ ەكەن. باسقاسىندا، ۇلى تاۋدىڭ باسىنا شىقپاق تۇگىل، ەتەگىنە بارىپ قايتقان قازاقتى كەزدەستىرە دە، ەستي دە المادىق.
قازاقتاردىڭ مۇزتاۋعا دەگەن كوزقاراسىن 19 عاسىردىڭ سوڭىندا ورىستىڭ ايگىلى ساياحاتشى-عالىمى ۆ.ۆ.ساپوجنيكوۆ تا جازىپ قالدىرعان ەكەن.
«ۆىسوكيە سنەجنىە گورى (بەلۋحا) سلۋجات ۋ كالمىكوۆ پرەدمەتوم سۆياششەننوگو پوچيتانيا، — دەپ جازادى عالىم. — نيكتو يز نيح پود ستراحوم سمەرتي نە سمەەت ۆوسحوديت نا نيح. وبايانيە بەلۋحي نا كيرگيزوۆ (كازاحوۆ) ەششە بولشە: «نام ي سموترەت بليزكو نا نەە نەلزيا»، — گوۆوريل منە ودين ستاريك يز اۋلا ۆ ۆەرشينە چەرنوي بەرەلي».
عالىمنىڭ ايتىپ وتىرعان قارياسى — قازىرگى ءبىزدىڭ بەرەل اۋىلىنىڭ ءبىر تۇرعىنى بولسا كەرەك.
وزگە جۇرتتى بىلمەيمىن، مۇزتاۋ ءبىزدىڭ بالا كۇنگى اڭسارىمىزدىڭ ءبىرى بولاتىن. ايگىلى تاۋدىڭ ايدىك كەلبەتىن، شىركىن-اي، جاقىننان بارىپ ءبىر كورسە، تىنىسىن سەزىپ، كوك مۇزىن سيپاپ قىزىقتاسا دەگەندەي ارمان بالا قيالىمىزدى تالاي تەربەگەن.
بىردە جايلاۋداعى ءبىزدىڭ قوستىڭ قاسىنا قىزىلدى-جاسىلدى كيىنگەن جەتى ادامنىڭ تۇنەپ شىققانى ەسىمدە. اپام ولارعا قىمىز بەردى، ەت استى، جولدارىنا ءبىر تورسىق ايران ارقالاتىپ جىبەردى. ارادا التى كۇننەن سوڭ الگى توپ التى ادام بوپ كەيىن قايتتى. بىرەۋى مۇزدىڭ جارىعىنا قۇلاپ قازا بولىپتى، قۇتقارۋشىلار كەلىپ ونى قالاعا الىپ كەتىپتى. «مۇزتاۋ قاتەرلى جەر، ول جاقتا ءولىم-جىتىمسىز بولمايدى» دەيتىن اڭىزعا الگى وقيعادان سوڭ ءبىزدىڭ دە بالا كوڭىلىمىز سەنە باستاعان. «مۇزتاۋ قاتەرلى، مۇزتاۋ قيامەت» دەپ، جاعالارىن ۇستاپ، باس شايقاسقان اڭگىمەنى ودان كەيىن دە تالاي ەستىدىك. وسىلايشا مۇزتاۋ بەينەسى ءبىزدىڭ سانامىزدا سۇمدىق قيىندىقپەن، ءتىپتى ولىممەن قاباتتاسا ەلەستەيتىن بولدى.
ءبارىبىر ۇلى تاۋ وزىنە قىزىقتىرۋىن قويماعان.
الدىڭعى جىلى التايدىڭ ادام باسپاس الدە ءبىر بيىگىندە يەسىز قالعان ەسكى اۋىل — كوككولگە شىققان ساپارىمىزدا ايەل-بالا-شاعاسىمەن شۇبىرعان شامبالاشىلاردى كورىپ ەرىكسىز ويعا قالعامىز. «مىنانشا حالىق بەسىكتەگى بالاسىمەن قوسا جاياۋ-جالپىلى مۇزتاۋعا شۇباپ بارا جاتقاندا، سوقتالداي ەركەكتەر بىزگە نە جوق، وسى بىزدەر نەدەن تايساقتاپ، نەدەن جاسقانىپ ءجۇرمىز»، — دەگەندەي قيال كەلگەن.
كوكەيدەگى وسى قيالىمىزدى ىسكە اسىرۋدىڭ رەتى بيىلعى جازعا تيگەن ەدى.
وسكەمەندەگى الپينيستىك-تۋريستىك فيرمامەن كەلىسىپ، التاي دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن باياعى ازاماتتار قاڭتاردان باستاپ ءوزىمىزدى رۋحاني دايىنداۋ، دەنە شىنىقتىرۋ تۇرعىسىنان شىنىعۋ ارەكەتتەرىنە كىرىسىپ كەتتىك. «باياعى ازاماتتار» دەپ قاتارىنان بىرنەشە جىل التايعا بارىپ جۇرگەن دوستاردى ايتىپ وتىرمىن. ولار: پوليگرافيست احمەتقالي وتەعاليەۆ، باسپاگەرلەر — تۇرلىعازى دۋانبەكوۆ، ەلەمەس يمانعالييەۆ، قايىردى نازىربايەۆ، جۋرناليستەر ولەگ ريابچەنكو مەن ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ ەدى. الايدا، سوڭعى ساتتەردە وسى دوستارىمىزدىڭ كەيبىرەۋى جۇمىستىڭ ىڭعايى، وتباسىنىڭ جاعدايىنا بايلانىستى ءتۇرلى سەبەپتەرمەن ساپاراعا شىعا الماي قالىستى. ءبىراق مۇز جاستانىپ، قار توسەنىپ بوراندى بيىكتەردە جۇرگەن كەزدەرىمىزدە قالادا قالىپ قويعان الگى دوستارىمىزدى وزىمىزبەن بىرگە سانادىق. ويتكەنى، بارشامىز بوپ الا قىستاي دايىندالعان، كوپتەن ماقسات ەتكەن بۇل ساپار بارىمىزگە ورتاق ارمان-مۇددە بولاتىن.
ءسويتىپ، تاڭ اتپاي جەلىپ جۇگىرۋگە كىرىستىك، دەمالىس كۇندەرى قالا سىرتىنا شىعىپ، شاقىرىمداپ جاياۋ جۇردىك، ۆەلوسيپەد تەپتىك. ولەگ ريابچەنكو ەكەۋمىزدىڭ قىزمەت بولمەمىز 23 قاباتتا ەدى، سوعان اق تەر-قارا تەرگە مالىنىپ جاياۋ شىعاتىن بولدىق. قىسقاسى، شاما-شارقىمىزشا اياقتى شىنىقتىراتىن، وكپەنى شىڭدايتىن تالاي جاتتىعۋلاردى جاساپ باقتىق.
جەمە-جەمگە كەلگەندە بۇل تىرلىگىمىزدىڭ ءبارى تۇك ەمەس ەكەن، بالانىڭ ويىنى سەكىلدى ءبارى ادىرا قالدى.
مۇزتاۋ جولى ءبىز ويلاعانداي تۇنعان رومانتيكا ەمەس، اسا ءقاۋىپتى ءارى قيىن ساپار بوپ شىقتى.
***
الدىمەن اۋدان ورتالىعىنان ەكى ءجۇز شاقىرىمنىڭ ۇستىندەگى قاراكولگە دەيىن (كارتادا يازيەۆايا كولى دەپ بەلگىلەنگەن) «ۆەزدەحود» اۆتوكولىكتەرىمەن جەتتىك. كول جاعاسىنداعى جوتالى جازاڭ تۇبەككە كاتونقاراعاي ۇلتتىق تابيعي پاركى تۋريستەر ءۇشىن قوناق ءۇي كەشەنىن سالىپ جاتىر ەكەن. قاراعايدان قيعان كورىكتى ۇيلەردىڭ بىرنەشەۋى بوي كوتەرىپ قالىپتى.
— زامان ىعىنا قاراي بەيىمدەلىپ جاتقان جايىمىز بار، — دەدى وسى وڭىردەگى ورمان شارۋاشىلىعىنىڭ ديرەكتورى يگور مەسياسيەۆ دوسىمىز.
— مۇزتاۋعا اعىلعان تۋريستەردىڭ تەڭ جارىمى قازاقستان ارقىلى وتەدى. ولارعا جاقسى سەرۆيس دايىنداۋ — ەل مەن جەردى ناسيحاتتاۋدىڭ ءبىر پاراسى دەپ وتىرمىز.
وسى قاراكولدىڭ جاعاسىندا ءبىر تۇنەپ، ەرتەڭىندە سالت اتتارمەن ەرتەلەتىپ مۇزتاۋعا ساپار شەكتىك.
ءبىز ءۇشىن وسى ءبىر قايىرلى ساپاردىڭ كەرەك-جاراعىن قامداپ، ءجون-جوسىعىن جاساپ، ەلدەگى قاجەت شارالاردى ۇيلەستىرگەن ۇلتتىق تابيعي پاركتىڭ ديرەكتورى ەرەن جۇماعۇلوۆ بولاتىن. ەرەكەڭ جىلميعان جۇيرىك، تايپالعان جورعا ەمەس، ۇزىن جولعا شىدامدى، قيا-جارتاسقا مىعىم مىقتى اتتاردى دايىنداتىپ قويىپتى.
توعىز ات، سەگىز كىسىمىز. سەگىزدىڭ ەكەۋى — الپينيست-نۇسقاۋشى، سوسىن ءبىر اتقوسشىمىز بار. پالاتكالار، توسەك-قاپتار، الپينيستىك ابزەلدەر، باسقا دا كەرەك-جاراق ارتقان ءبىر اتتى جەتەككە الدىق. باسقامىزدا دا تەڭدەلگەن قورجىن-سومالار، ولاردىڭ ءىشى بىرنەشە كۇندىك ازىق-تۇلىككە، جىلى كيىمدەرگە، باتەڭكە-بايپاقتارعا تولى.
سودان توقتاۋسىز سۋىت ءجۇرىپ كەتتىك. اتام قازاق ايتپاقشى، الاسا-بيىگى بار جەرمەنەن، اشىعى-تۇيىعى بار جولمەنەن توقتاۋسىز تارتىپ كەلەمىز. تاۋلى-قيالى ۇزاق ساپاردا كەي تۇستا جولدىڭ سورابىن جوعالتىپ، شىر اينالىپ اداسىپ تا قالامىز. ساپار بارىسىندا قازاقتىڭ كەزىندەگى نەبىر كورىكتى قونىستارىن، ۇكىلى جايلاۋلارىن باسىپ وتتىك. «كەزىندەگى» دەيتىنىم — قاراكولدەن شىعا بەرە، ارادا ون شاقىرىم وتپەي جاتىپ رەسەيدىڭ تەرريتورياسىنا كىرىپ كەتكەنبىز... اتام زاماننان بەرى سىزىلىپ قويعان جولدىڭ ءجونى سولاي ەكەن.
ءبىرازدان سوڭ وڭدى-سولدى جىعىلعان اعاش، سيديعان سيدا، قاراقات پەن كوكبوياۋدىڭ ۇيىسقان بۇتاسى جولىمىزدى بوگەپ، تايگانىڭ ىشىمەن سىرعاناي ىلديلاپ، ءتۇس الەتىندە كاتۋن وزەنىنىڭ تەرەڭ شاتقالىنا تۇستىك.
— ءبىز ەلەڭشادىر وزەنىنىڭ قاتىنسۋعا قوسىلعان تۇسىنا كەلدىك. اناۋ يزبۋشكانى باياعىدا ءبىزدىڭ كاتوننىڭ مالشىلارى سالعان.
— يەن جەرگە ءۇي سالعاندارى نەسى؟
— بۇرىن يەن ەمەس بولاتىن. ءبىزدىڭ مالشىلار الا جازداي وسى ارادا مال باعاتىن، كەيدە ءتىپتى قىستاپ تا قالىساتىن.
— ءقازىر شە؟
— ءقازىر ەشكىم تۇرمايدى. قىس ايلارىندا بورانعا قالعان قورىقشىلار عانا سوعىپ تۇرادى. ولاردىڭ ءوزى وقتا-تەكتە ءبىر كەلەدى.
كاتۋن وزەنىنىڭ ەكى جاق اڭعارىنداعى كەڭ كوسىلگەن بۇل يەسىز مەكەنگە ءقازىر قازاقتىڭ مالشىلارىن رەسەي جاعى اتتاپ باستىرمايدى ەكەن. ال ارعى بەتتەگى ويراتتار بولسا — اناۋ تاس قامالداي سىرەسكەن قۇز-جارتاس، ابىلاي اسپاس اسۋلاردان بەرى وتە المايدى. وسىلايشا ءور التايدى جايلاعان قاراتاي جۇرتىنىڭ ەرتەگىدەي ادەمى ءتور جايلاۋى سالدىراپ بوس قالىپتى.
ورىس حالقىنىڭ ءالىمساقتان بەرى ارمان ەتىپ، اڭىز قىلىپ ىزدەپ وتكەن بەلوۆودەسى وسى قازاق التايىنىڭ كاتونقاراعاي ءوڭىرى ەكەنى كوپ ايتىلدى دا، كوپ جازىلدى دا. كەيدە ءبىز جەتپىس جىل عۇمىر كەشكەن كەڭەس وكىمەتىن كوزسىز جامانداي بەرەتىنىمىز بار. الايدا، سول كەڭەس جارىقتىق بولماعاندا بۇل ايماقتىڭ قازاعى ۇدەرە كوشىپ، سوناۋ قارقارالىدان ءبىراق شىعا جازداپتى. قازان توڭكەرىسىنىڭ الدىندا التايدىڭ شابانباي الابىنداعى الگى «بەلوۆودە» اتالعان قۇيقالى پۇشپاعىنىڭ ءبارى اق پاتشانىڭ جەكە يەلىگىنە ءوتىپ، كابينەتنىە زەملي ەگو يمپەراتورسكوگو ۆەليچەستۆا اتالىپ كەتكەنىن بۇل جاقتىڭ حالقى جاقسى بىلەدى (ول جايىندا وسى كىتاپتىڭ «شابانباي» اتتى بولىمىندە كەڭىرەك ايتىلادى).
بايقاپ وتىرساق، التاي جازعاننىڭ كورمەگەن قۇقايى قالماپتى. قال-اعاڭنىڭ (قاليحان ىسقاقوۆ) وسى ءوڭىردى «جەتىمدەر مەن جەسىرلەر ەلى» دەۋىندە دە ءبىر استار جاتىر. التايدى جىلىكتەپ ءبولۋ الدىڭعى عاسىردا، اتاپ ايتقاندا 1869 جىلعى شاۋەشەك كەلىسىمىندە باستالادى. بۇل كەلىسىم قالىڭ قازاقتى ورتاسىنان قاق ءبولىپ، رەسەي مەن قىتايدىڭ شەكاراسىن بەلگىلەيدى. اق قاشىپ، قىزىل قۋعان الاساپىراندا بۇل ءوڭىردىڭ قازاعى جۇڭگو قاشىپ، «كىران» اسىپ تاعى ويران-اسىرى شىعادى. ول قازاقتاردىڭ كوپشىلىگى ودان ارمەن تيبەت ءوتىپ، ينديا كوشىپ، اۋعانستان ارقىلى تۇرىك اعايىنداردان عانا پانا تاپقاندارىن بەرتىندە بىلدىك. قازان توڭكەرىسى قازاقتى التاي اۋعاننان ساقتاپ قالدى دەپ جۇرگەندە، 1930 جىلى ءبىرتۇتاس تايپالى ەل بولىپ وتىرعان كاتونقاراعاي ايماعى ەكىگە ءبولىنىپ، قوشاعاشتاعى (ءقازىر جەكە اۋدان) اعايىن-جۇراعات رەسەيگە قاراپ كەتەدى. ايتسە دە، تاۋبەشىل حالىقپىز عوي، ەل بولىنسە دە ەنشىمىز بولىنبەسىن دەپ جۇرگەندە، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى الاساپىرانىندا بەلگىسىز سەبەپتەرمەن باياعى شابانباي وسى قاتىنسۋعا دەيىن، وعان قوسىمشا مۇزتاۋدىڭ ماڭايى، اقالاقا، ۇكوككە دەيىن رەسەيگە ءوتىپ كەتىپتى.
ەندى، مىنەكي، «شابانبايداي جەر قايدا، بۇلاندىداي كول قايدا» دەپ بالا كۇنىمىزدە انگە قوسقان بال قىمىزداي بايتاق ولكە جەتىم جاتىر. ەلگە قۇت بولعان ولەڭدى جەر ەدى، ەرگە قۇت بولعان تەرەڭدى جەر ەدى، جەرگە قۇت بولعان بەلەڭدى جەر ەدى، سول شابانبايدىڭ جارىمىنان ايرىلىپ وتىرمىز.
***
بالقاراعايى سامساعان ءبىر تۇمسىقتى اينالا بەرە قارسى الدىمىزدان اشىلىپ سالعان جايقىن دالا ەرىكسىز ءىش تارتقىزدى. جايقىن دالا جاپ-جاسىل بولىپ جايقالىپ جاتىر. سازدى جەردىڭ ات باۋىرىن سىزعان بوس بالدىرى، سوياۋداي بوز قياعى ەمەس، قىردىڭ سالقىن سابات شىمداۋىت شالعىنى، ۋىزداي ۇيىعان ۇلتاندى ءشوبى: ءۇپ ەتكەن سامالمەن قوسىلىپ ۇلبىرەگەن شالىدەي تولقىعاندا كوزىڭ جاساۋرايدى. داريعا-اي دەسەڭشى، اعاش ناسىلىمەن، جەر جاسىلىمەن ءساندى دەگەن وسى دا تەگى!
— بۇل القاپتى «ماكيلە داراسى» دەپ اتايدى، — دەدى بۇل ءوڭىردى ءبىر ادامداي بىلەتىن ورمانشى ءاعادىل سۇندەتبايەۆ. — قازاقتىڭ شىبىنسىز جازىن ىزدەسەڭىز — وسى جەرگە كەلىڭىز. مىناۋ جايقالعان جاسىل بەلدىڭ ءبارى — اتبۇرشاق پەن جوڭىشقا. بۇرىنعىنىڭ قازاعى بۇل دارانىڭ ءشوبىن مالعا شيپا، مالشىعا ءدارى ساناپتى.
الاشتىڭ ارداقتىسى، ەڭبەك ەرى، جۇرەگى سارا، كوكىرەگى داڭعىل شەجىرە قاريامىز بوشاي كىتاپبايەۆتىڭ جازبالارىنان ماكيلە جايىندا ءسوز ىزدەپ، كەيىنىرەك مىناداي ءبىر دەرەك تاپقانبىز.
«ماكيلە — ساماي رۋىنان شىققان داۋلەتى تاسقان، مەرەيى اسقان اتاقتى بي بولعان كىسى. التاي ءوڭىرىن جايلاعان قازاقتاردىڭ تاريحى، تۇرمىس-سالتى تۋرالى پوتانين، رادلوۆ، سامويلوۆيچ سەكىلدى ورىس عالىمدارىنا كوپ مالىمەت بەرگەن. ءور نايماننىڭ وت اۋىز، وراق ءتىلدى تاڭىرىق اقىنى:
سامايدا كىسى قايدا ماكيلەدەي،
بولماعان قارتايسا دا اقىل كەدەي.
كىسى ەدى ەكى اسىلدىڭ قوسىندىسى،
سوقتىرعان تايتۇياقتان ساقينەدەي،
— دەپ ماكيلە ءبيدى قۇرمەتپەن جىرعا قوسقان ەكەن.
«اپىرماي، — دەپ كوز الدىمىزعا ەلەستەتكەن بولامىز، — مىناۋ كەڭ اڭعاردى ءبىر كەزدەرى مىڭعىرعان جىلقى، ماڭىراعان قوي، شاپقىلاعان قۇلىن-تايمەن جارىسىپ شۋلاعان بالا-شاعا كوڭىلدى دۋمانعا بولەپ، قان بازارداي قايناتىپ جاتتى-اۋ تەگى. سول شادىمان بەرەكە اناۋ وزەن جيەگىندەگى ءبيدىڭ اق توبەدەي وتاۋىمەن، كيىز ءۇيلى اقشاڭقان اۋىلمەن قانداي جاراسىم تاۋىپ تۇردى ەكەن!».
قالاي دەسەڭىز دە، كوز سۇيسىنەر كوركەم جەر.
جالعىز ماكيلە داراسى ەمەس، تومەندەگى قۇراعان، تۇرگەن، ساقال وزەندەرىنىڭ اڭعارى، ەلەڭشادىردىڭ ەل كوشكەندەي ەنسىز قاپتالى، جوعارىداعى قاپشالدىڭ قاپساعاي جوندارى — ءبارى-بارى قازاقتىڭ جوڭكىلە كوشىپ، جازىلا جايلاعان جايلاۋلارى بولىپتى. ۇلكەندەردەن ەستىگەنىمىز — بۇل ايماقتا مالشىلار مالدى الدىمەن جاز بويى بيىككە سالادى ەكەن. سودان بوزقىراۋ ءتۇسىپ، مارال باتپاقتايتىن مەزگىلدە مالدى ەتەكتەگى سونىعا جىبەرەدى. ونىڭ سەبەبى — تاۋ بەلدەۋىنە قىراۋ تۇسە جەر توڭازىپ، جىلقى تايعاناپ مەرت بولادى دەسەدى.
— بىزدەگى ارشاتى اۋىلىندا قويشىلار اياقتارىنا تاقا كيىپ قوي جايادى. قيا تاۋدا تايىپ كەتسەڭ — ماي كۇرەڭسەنىڭ ۇستىمەن قولشاناداي اعاسىڭ، — دەدى بىزبەن بىرگە كەلە جاتقان سەرىگىمىز، ارشاتىلىق قورىقشى ماناربەك وماروۆ.
قالاي بولعاندا دا وسىنشاما قۇلپىرعان كەڭ ءوڭىردىڭ ادام باسپاس يەسىز قالعانى — جەرگە وبال كورىندى دە تۇردى. ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانىپ وتىرسا دا وڭ جاقتا قالىپ قويعان ارۋ قىزدى ەلەستەتكەندەي. مال تۇياعى تيمەگەن سونى بالاۋسا، مايعا بۇلعاعانداي جىلت-جىلت ەتكەن جاسىل شالعىن، شاشاق اتىپ شۇبارتقان مىڭ سان گۇلشوپ، اڭعاردى جيەكتەپ سارقىراپ اققان اساۋ وزەن... بارشا سۇلۋ اجارىن اشىپ، مىرزالىعىن اياماي-اق توگىپ سالعان يەسىز مەكەنگە ەلجىرەي قارايسىڭ، ەگىلە ۇزدىگەسىڭ. ءبارىبىر، كوز قۇرعىر تويسا دا، كوڭىل شىركىن تويار ەمەس. اتتان قارعىپ ءتۇسىپ، ماي شالعىنعا اۋناپ-اۋناپ العىڭ كەلەدى. اقىرى سويتپەسكە بولمادى... ءبارىمىز دە اتتان قارعىپ-قارعىپ تۇستىك تە، بەلۋاردان كوك ءشوپ كەشىپ، ءبىراز جەر جاياۋ جۇردىك. كوركەمدىكتىڭ ءانىن سالعان قويۋ گۇلدەردى يىسكەپ، قىمىزدىق تەرىپ ءماز بولدىق. كوكىرەكتى ايقارا اشىپ جايلاۋدىڭ كەرمەك اۋاسىن ارمانسىز ءبىر سىمىردىك-اي دەرسىڭ!
جالپى «دارا» ءسوزى جەكە تۇرعان تاۋعا، شىڭ-جارتاستارعا قاتىستى ايتىلادى. تالانتتى عالىم ءىنىمىز بەردىبەك بياروۆ «دارا» ءسوزىنىڭ جەكە ادام مەكەن ەتكەن قويناۋعا، تاۋ اڭعارىنا بايلانىستى دا ايتىلاتىندىعىن جازادى. ءدال ءبىزدىڭ مىسالدا كەڭ اڭعاردىڭ تۇستىگى دە، تەرىستىگى دە وركەشتەنگەن نايزالى شىڭدار، ولاردىڭ ءقايسىبىرىن دارالاماقسىڭ. ياعني، بەردىبەكتىڭ ايتقانى ءجون، قازاق مىناۋ اڭعار ىشىندەگى دالاداي كوسىلگەن كەڭ جازىقتى «دارا» اتاپ وتىر.
ماكيلە داراسىن قورشاعان ەكى قاناتتاعى جايىلما بەتتە اعاش سيرەك. قىستا قار كوشكىنى ءجيى تۇسەتىنى — بەتكەيدىڭ بەتىن اجىمدەگەن تارام-تارام ىزدەردەن بايقالادى. جەرگىلىكتى جۇرت كوشكىن ءتۇسىپ تۇراتىن مۇنداي تاز بەتتەردى «شاشىن» دەسەدى.
الدەبىر تۇستا ءاعادىل الدىمىزداعى جاپىرىلعان قالىڭ شوپكە قامشىسىن شوشايتىپ:
— مىنانى قاراڭدار، اپامنىڭ ءىزى! — دەدى.
— اپاسى نەسى؟
— «اپاسى» — ايۋ دا...
— ءبىزدىڭ جاقتا قاسقىر مەن ايۋدى ءوز اتىمەن اتامايدى.
ءبارىمىز جاپىرىلعان ءشوپتى، جوعارىداعى قارا ورماننىڭ قالىڭىنا قاراي كەتكەن باداناداي ءىزدى قىزىقتاپ شۋلاسىپ قالدىق.
— ءماسساعان، مۇندا تەزەگى جاتىر.
— قانە؟
— تەزەگى نەگە جاپ-جاسىل؟
— جەگەنىڭ ءشوپ بولسا — سەن دە سويتەسىڭ.
— وزىنەن بۋ شىعادى.
— بۋ شىقسا، «وسى قازاقتار مەنىڭ بوعىما وسىنشالىق نەگە قىزىقتى» دەپ تاڭ قالىپ، اناۋ اعاشتىڭ ار جاعىندا ءبىزدى باقىلاپ وتىر.
قاپشال — باستاۋىن مۇزدىقتان الىپ كاتۋنعا قوسىلىپ جاتقان كوبىك شاشقان دولى وزەن ەكەن. تەنتەك سۋلاردىڭ قوسىلعان تۇسىندا جالعىز اياق سوقپاعىمىز تاۋسىلىپ، ەندىگى جول قيا-جارتاسقا، اسۋ مەن جونعا باستاعان. ءبىز سياقتى ءبىر-بىر ات ءمىنىپ، ۇزەڭگىلەرىن شىرەگەن سەرىلەر ەمەس، مۇزتاۋعا باراتىنداردىڭ دەنى جاياۋ-جالپىلى جاندار عوي. تاسقا جابىسىپ، قورىمدى اتتاپ-بۇتتاعان مىنا تار سۇرلەۋ — جاياۋدىڭ جولى. تومەندە كوكتەمگى بۋراداي بۋىرقانعان وزەن، جوعارىدا شىنار وسكەن شىڭ جارتاس. قورقاقتىڭ قۇدايشىل كەلەتىنى راس بولدى. ءبىز دە الدىمەن اللاعا، سوسىن استىمىزداعى اتقا سيىنىپ، تىزگىندى بوس جىبەرىپ، اۋپىرىمدەپ قاپشالدىڭ قورىم تاسىنان امان-ەسەن وتتىك.
قاپشالدان امان ءوتىپ، بىرەر شاقىرىم جەر وزدىرعان سوڭ، تاعى ءبىر ءمۇيىستى اينالا بەرىپ ەدىك — الدىمىزدان مۇزدىقتار كۇمىسشە جارق ەتە قالدى... تالاي رەت فوتوسۋرەتتەردەن تانىس، كىتاپتاردان كورگەن، ويشا تالاي زەرتتەگەن كاتۋن مۇزدىعى، گەبلەر مۇزدىعى.
جۇرەك دۇرسىلدەپ كەتتى.
مۇزتاۋدىڭ ءوزى جوق، كورىنبەيدى، بەل ورتادان مەلدەكتەپ قويۋ تۇمان استىندا قالىپتى.
— اپىرماي، مۇزتاۋعا دا جەتتىك پە!
— ءالى جەتكەن جوقسىڭ. بىلاي جاقىن كورىنگەنمەن، اناۋ ەتەككە دەيىن ءالى ون شاقىرىم جەر بار.
وسى جولمەن تالاي جۇرگەن نۇسقاۋشى جىگىت سولاي دەپ جاۋاپ بەردى.
بىلەدى ەكەن، ءبىراز جۇرە كەلە ءجۇرىسىمىز قيىنداي ءتۇستى. شالعىن ءشوپ سيرەپ، تاۋدان قۇلاعان قورىم تاستار جيىلەپ اياقتى قامادى.
الدىمىزدان سۋىق ىزعار ەسەدى.
بايقاپ كەلەمىز، جاقىنداعان سايىن مۇزتاۋ توڭىرەگىندە ىلگەرىندى-كەيىندى قازا بولعان زەرتتەۋشى عالىمدارعا، گلياسيولوگ ماماندارعا، الپينيستەر مەن تۋريستەرگە ورناتىلعان ەسكەرتكىش تاقتالار، ءتۇرلى بەلگىلەر جيىلەي باستاعان.
اقىرى تاۋ ەتەگىنە دەيىن اتتاردىڭ بارا المايتىنىنا كوزىمىز جەتتى. قينالساق تا قايتەمىز، الدەبىر قىزىل قۇمايت توبەشىكتىڭ جاداعايلاۋ ىعىنا توقتاپ، لاگەر قۇرۋعا كىرىستىك.
— مۇزدىقتىڭ ەتەگىنە دەيىن بەس شاقىرىم بار، — دەدى نۇسقاۋشىمىز.
— بۇگىن وسىندا تىنىعىپ، ەرتەڭ تاڭعى التىدان جولعا شىعامىز. پالاتكانىڭ بىرەۋى، اتتار مەن اتقوسشى وسى ارادا قالادى.
كوك شالعىنىڭ اراسى تولعان تاس ەكەن. ءجونىن كەلتىرىپ جەردى تازالاپ، ءار تۇستان شوشايتىپ پالاتكالار تىكتىك. وت جاعىپ شاي قويىپ، ەت استىق. سوسىن الاۋ باسىندا اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن كاۋكىلدەسىپ وتىردىق. جول ءجۇرىپ شارشاعاننىڭ ءبارى ۇمىت بولعان. ىرگەدەگى ۇلى تاۋدىڭ تىنىسى، كوڭىلدەگى قايداعى ءبىر قىتىقشىل قيال بويعا قۋات، جۇرەككە جىگەر بەرگەندەي. ءالسىن-السىن مۇزتاۋ جاققا بۇرىلىپ، ۇمىتتەنە كوز سالىپ قويامىز. اشىلار ەمەس، ءبىزدى جاتىرقاي سازارادى. شىعىستىڭ ىزەتتى قىزدارىنداي اقشا بەتىن تۇمانمەن جاسىرىپ كورسەتپەيدى قۇرعىر.
ءتۇن ورتاسى اۋعان شامادا كۇن سالقىنداپ، قار ارالاس جاڭبىر باستالعان. ءبىز دە پالاتكالارعا كىرىپ، ۇيقى قامىنا كىرىستىك.
***
عالىمدار التاي تاۋىنىڭ اتى سوناۋ گەرودوت زامانىندا-اق بەلگىلى بولا باستاعانىن ايتادى. «تاريح اتاسىنىڭ» جازبالارىندا ساقتاردىڭ شىعىستاعى مەكەنى رەتىندە التىنتاع، ماستاع دەگەن اتاۋلار كورسەتىلەدى. مۇنداعى التىنتاع — التاي، ماستاع — مۇزتاۋ بولۋى ابدەن مۇمكىن دەيدى عالىمدار. وعان دالەل رەتىندە التايدىڭ قويناۋ-قولاتتارىندا ساقتاردىڭ وبا-زيراتتارىنىڭ كوپتەپ كەزدەسەتىنىن العا تارتادى.
ال «مۇزتاۋ» اتاۋى ەجەلگى ادەبي ەسكەرتكىش «وعىزناما» ەپوسىندا جىرلانعان ەكەن.
«قىرىق كۇننەن سوڭ مۇزتاۋ دەگەن تاۋدىڭ تۇبىنە كەلدى... شاتىرلارىن ءتۇسىرىپ، شوك بولىپ ۇيىقتاپ كەتتى. تاڭەرتەڭ بولعاندا وعىز قاعانىنىڭ شاتىرىنا كۇندەي ءبىر جارىق كىردى. ول جارىقتان كوك تۇكتى، كوك جالدى ءبىر ەركەك ءبورى شىقتى».
كەيىننەن وسى كوك ءبورى وعىزدى ۇنەمى جورىقتارعا باستاپ جۇرەدى. ەپوستا مۇزتاۋدىڭ اتىنا بايلانىستى تاعى بىلاي دەيدى: «ۇشا-قىرقاسى توڭ جانە مۇز بولاتىن. سول ءۇشىن ونىڭ اتى مۇزتاۋ ەدى» (ب.بياروۆتىڭ زەرتتەۋلەرىنەن).
جالپى وسى ساپارعا دايىندىق كەزىندە مۇزتاۋ جونىندە ءتۇرلى كىتاپتاردان، ينتەرنەتتەن ءبىرشاما ماتەريالدار جيناستىرعان بولاتىنبىز. سولاردىڭ ءبارىن جۇيەلەپ، قورىتقان كەزدە، نەگىزگى دەرەكتەر مەن مالىمەتتەر مىناعان سايدى.
مۇزتاۋ (ورىسشا اتى — بەلۋحا) — التاي تاۋلارىنىڭ ەڭ بيىك نۇكتەسى (4506 م)، قازاقستان مەن رەسەيدىڭ شەكاراسىندا ورنالاسقان.
مۇزتاۋدى ويراتتار «قاتىن باسى»، «ءۇش سۇمەر» دەپ اتايدى ەكەن. التايدى كوپتەن زەرتتەپ جۇرگەن عالىم — تۇردىقۇل شاڭباي ءىنىمىز ءۇش سۇمەر نەمەسە ءۇش سيۋرە — كونە تۇركىدە «ءتاڭىر تۇراعى» ۇعىمىن بەرەتىندىگىن ايتادى. «رەسەي فەدەراسياسىندا، ونىڭ ىشىندە التاي رەسپۋبليكاسىندا قاسيەتتى شىڭعا دەگەن قۇرمەت ەرەكشە، — دەپ جازادى عالىم. — التاي رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك گەربىندە مۇزتاۋدىڭ بەينەسى بار، ءانۇرانىندا مۇزتاۋدىڭ اتى اتالادى... سوڭعى ون جىلدا رەسەيدە قاسيەتتى شىڭدى اسپەتتەگەن جۇزدەگەن ماقالا، ونداعان كىتاپ جارىق كوردى».
مۇزتاۋدىڭ باسى مەن ەتەگى ماڭگى قار، الۋان ءتۇرلى مۇزدىقتار، مۇزدىقتاردىڭ جالپى كولەمى 70 شارشى شاقىرىمدى قامتىپ جاتىر. مۇزتاۋدىڭ توڭىرەگىندە 162 مۇزدىق بار. سولاردىڭ ىرىلەرى ساناتىنا اقكەم، بەرەل، قاپشال، ساپوجنيكوۆ، مەڭسۋ مۇزدىقتارى جاتادى.
جوڭعار مەملەكەتى جويىلعاننان كەيىن رەسەيلىك جيھانكەزدەر مەن زەرتتەۋشى عالىمدار قازاق جەرىنە لاپ قويىپ اعىلعاندارى تاريحتان ءمالىم. سولاردىڭ ءبىرى ن.م.يادرينسيەۆ (1842-1894) مۇزتاۋ تۋرالى بىلاي دەپ جازىپتى: «نا زاپاد وت ارگۋتا ۋجە ۆيدنى بىلي دۆا پيكا وسلەپيتەلنوي بەليزنى ۆەچنىح سنەگوۆ. سنەگا ەتي سپۋسكاليس ۆ دولينۋ كاك بى بەلايا مانتيا ي وبرازوۆىۆالي لەدنيكي. يز نيح س شۋموم رازليۆاليس مولوچنىە ۆودى دۆۋح رەك، كاتۋني ي بەرەلي».
مويىنداماسقا لاجىڭ جوق، كاسىبي جازۋشىنىڭ ويىنا كەلمەيتىن بەينەلى تەڭەۋ ايتقان. مۇزتاۋدىڭ القىمىنان جان-جاققا قۇلاي اققان اپپاق مۇزدىقتار بويجەتكەن قىزدىڭ كۇمىس شاشباۋىنا ۇقسايتىنى راس.
مۇزتاۋ — قوس وركەشتى. الىستان قاراساڭ — اتتىڭ ەرىنە ۇقسايدى. التايدىڭ جون ارقاسىنا اپپاق كۇمىس ەردى جارقىراتىپ ەرتتەي سالعان سەكىلدى. مۇزتاۋدىڭ جان-جاعى كوز كورىم كوكجيەككە دەيىن الا شۇبار شىڭ-جارتاستار. قارا ورماندى، قاپسال شاتقالدى تاۋلاردىڭ اجارىندا مۇزتاۋ عانا قاق كۇمىسشە جارقىراپ جاتادى.
وسى ەكى وركەشتىڭ اراسىن «سەدلوۆينا» دەپ اتايدى.
ەل اراسىنا كەڭىنەن تاراعان اڭىزدارعا قاراعاندا — مۇزتاۋ كيەلى تاۋ سانالادى. بۋدداشىلاردىڭ ايتۋىنشا، بۇل ايماق گۇلجازيرالى عاجايىپ ەل — شامبالانىڭ مەكەنى. ءارى بۋددا — گاۋتامانىڭ ءوزى يندياعا وسى ارادان ساپار شەككەن.
نيكولاي رەريح پەن ەلەنا بلاۆاتسكايانىڭ ءىلىمىن قۋۋشىلار شامبالاعا كىرەر ەسىك وسى مۇزتاۋدىڭ توڭىرەگىندە دەسەدى. ول ەسىك جىلىنا ەكى رەت — كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلگەن كەزىندە، ياعني جازدا 24 ماۋسىمدا، قىستا 24 جەلتوقساندا اشىلادى-مىس. ونى كورۋدى ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ ماڭدايىنا جازباعان. الايدا، كورۋ مىندەت ەمەس، مۇزتاۋعا كەلگەن ادامعا ونىڭ شاپاعاتى جۇعىستى بولماق-مىس.
جەر شارىنىڭ ەنەرگەتيكالىق ءورىسى وسى مۇزتاۋدا توعىسقان دەگەن دە سەنىم بار. ول ەنەرگەتيكالىق ءورىس عارىشپەن بايلانىستى، سول ارقىلى بۇل ماڭايعا كەلگەن ادامدارعا مۇزتاۋ كۇش-قۋات بەرىپ، جان سارايىن تازارتادى، دەنساۋلىعىن تۇزەيدى. وسى سەبەپتى دە مۇزتاۋ — جەر-انانىڭ كىندىگى سانالادى.
مۇزتاۋ عىلىمي، مادەني جانە تاجىريبەلىك تۇرعىدان دا قۇندى وبەكت. بۇل جەرگە جىلىنا جۇزدەگەن الپينيستەر، مىڭداعان تۋريستەر توعىسادى. رەريحشىلەر مەن بۋددا ءدىنىنىڭ تەگىن ىزدەۋشى شامبالاشىلار لەگى الا جازداي تولاسسىز شۇبىرىپ جاتادى.
مۇزتاۋدىڭ، اسىرەسە، تمد، بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىندەگى اتاق-داڭقى ايرىقشا. بۇل ەلدەردەگى تۋريزممەن شىنداپ اينالىساتىن جانداردىڭ بارشاسى التايعا، ونىڭ جۇرەگى مۇزتاۋعا ءبىر كەلىپ كەتۋدى وزدەرىنە پارىز سانايدى.
الگى، ديەۆا ماريا حريستوس دەگەن ءبىر قىز پايدا بولىپ، «زاماناقىر» تۋادى دەپ جالعانعا جار سالعان 1999 جىلدىڭ تامىز ايىندا مۇزتاۋعا رەسەي جاعىنان كۇنىنە 1 مىڭ ادام بارىپ-قايتىپ وتىرعان. ءقازىر دە قازاقستان جاعىنان ءار جاز سايىن، باسقا تۋريستەردى، دەمالۋشىلاردى ساناماعاندا، رەريحشىلەردىڭ ءوزى مىڭداپ بارىپ، كيەلى تاۋعا تابىنىپ جاتادى. ولاردىڭ ىشىندە الىس شەتەلدەن — يتاليادان، گەرمانيادان، اۆستريادان، ينديادان كەلەتىن تۋريستەر دە بارشىلىق.
مۇزتاۋدىڭ قالىپتاسۋ جاسى 1،5 ملن. جىل دەپ سانالادى.
مۇزتاۋ تۋرالى العاشقى عىلىمي دەرەكتەر 18 عاسىردا پايدا بولا باستايدى. 1836 جىلى مەديسينا دوكتورى ف.گەبلەر مۇزتاۋ مەن ونىڭ ماڭايىن زەرتتەپ، شامامەن تاۋدىڭ بيىكتىگىن انىقتايدى، كاتۋن جانە بەرەل مۇزدىقتارىن اشادى. بۇل ايماقتاعى دارىلىك-شيپالىق وسىمدىكتەردىڭ اسا مولدىعىن عىلىم الەمىنە العاش ايگىلەگەن دە وسى دارىگەر.
مۇزتاۋدىڭ باسىنا شىعۋ ارەكەتى وتكەن عاسىردىڭ باسىندا باستالادى. 1907 جىلعى گەبلەردىڭ بالالارى مەن ءىزباسارلارىنىڭ، 1909 جىلعى اعىلشىن تەركەردىڭ ارەكەتتەرى ناتيجەسىز قالادى. مۇزتاۋدىڭ بيىگىنە تۇڭعىش كوتەرىلگەندەر — اعايىندى عالىم ترونوۆتار. بۇل وقيعا 1914 جىلعى 26 شىلدەدە 15 ساعات 30 مينوتتە دەپ تىركەلگەن.
ودان كەيىن دە مۇزتاۋعا شىعۋ ارەكەتى توقتالماعان. ءبىراق ولاردىڭ ءبارى ساتسىزدىككە ۇشىراپ وتىرعان. ولاردىڭ ىشىندە الپينيزممەن اينالىسىپ جۇرگەن جاس عالىمدار — كەيىندەرى ەسىمدەرى الەمگە ايگىلى اكادەميكتەر ب.ن.دەلونە، ە.ي.تامم بولعان. مۇزتاۋ ءوز باسىنا الپينيستەردى ەكىنشى رەت تەك 1933 جىلى عانا شىعارادى.
سودان مۇزتاۋعا تۋريستىك جول ۇزاق جىلدار بويى ءۇزىلىپ قالىپ، 1952 جىلدان قايتا جالعاسادى.
ءقازىر مۇندا قازاقستان تاراپىنان ءتۋريزمدى دامىتۋ ماقساتىندا ينفراقۇرىلىمدار جاسالىپ، ءتۇرلى شارالار ىسكە اسىرىلىپ جاتىر.
— وكىنىشتىسى سول، مۇزتاۋ ادام تانىماستاي وزگەرىپ بارادى، بۇل الاڭداتاتىن جاعداي، — دەيدى ماماندار. — الپينيستەر بىلتىر شىققان جولدارىن بيىلعى جىلى تابا الماي جاڭىلىپ قالۋدا. ويتكەنى مۇزتاۋ قاتتى ەرىپ جاتىر. مۇزتاۋدى قۇرساۋلاعان مۇزدىقتار باياعىدا ەتەكتە، سايدىڭ تابانىندا جاتاتىن. ءقازىر كىندىككە دەيىن ورلەپ كەتتى. جاھاندىق كليماتتىڭ وزگەرىسىن وسى مۇزتاۋدان ايقىن اڭعارۋعا بولادى.
ەندى مۇزتاۋ جايىنداعى مىنا ءبىر ادەمى اڭىزدى تىڭدايىق.
قازاقتا «قىز ەمشەك» دەگەن جەر اتتارى كوپ كەزدەسەتىنى بەلگىلى. سولار سياقتى مۇزتاۋ دا قوس وركەش. شامبالاشىلار مۇزتاۋدىڭ شوشايعان وسى قوس وركەشىن جەر-انانىڭ ەمشەگى دەسەدى ەكەن. وسى جەر-انانىڭ قوس ەمشەگىنەن دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا اپپاق سۇتتەي ءتورت وزەن اعىپ جاتىر. ولار — كاتۋن، اقبۇلقاق، كۋچەرلا، اقكەم وزەندەرى.
قانداي بەينەلى تەڭەۋ دەسەڭىزشى!
كۋچەرلا مەن اقكەمدى كورمەدىك، ولار مۇزتاۋدىڭ ارعى بەتىنەن تەرىستىككە قاراي اعارا اعىپ جاتسا كەرەك. ال بەرگى بەتتەگى كاتۋن مەن اقبۇلقاق وزەندەرىنىڭ ءتۇسى شىنىندا دا سۇتتەي اپپاق، ونى بۇل جاقتىڭ جۇرتىنىڭ ءبارى بىلەدى.
جالپى مۇزتاۋدىڭ بيىگى جىلىنا 14 كۇن بويى عانا اشىق تۇرادى دەسەدى. ونىڭ ءوزى شىلدە مەن تامىز ايلارىنا، ياعني التاي جەرىندەگى ءشوپ شابۋ قاربالاسىنا سايكەس كەلەتىن سياقتى. سوندا شابىندىق باسىندا جۇرگەن شوپشىلەر اۋا رايىن مۇزتاۋعا قاراپ بولجاپ جۇرەدى. مۇزتاۋدىڭ بيىگىنە بۇلت ىلىنسە بولدى — جاڭبىر جاۋادى دەگەن ءسوز. مۇزتاۋ اشىق بولسا — كوڭىل دە اشىق، شارۋا دا جايلى.
ال ەندى، ورىستار بەلايا بەرەل دەپ اتاپ، كۇللى ادەبيەت پەن كارتالارعا جازىلىپ كەتكەن اقبۇلقاق تۋرالى دا ايتا كەتپەسە بولماس...
بۇگىندە اقبۇلقاق اتاۋىن كوپ قالامگەرلەر قاتە جازىپ ءجۇر. باياعىدا عافاعاڭ (قايىربەكوۆ) ونى اقبۇرقاق دەپ ولەڭ-جىرعا قوسىپ كەتىپ ەدى. بىلتىرعى جىل ەسەنعالي دا (راۋشانوۆ) سولاي جازىپ جىبەرىپتى. ەندى ءبىر قالامگەرلەر اقبۇلاق دەپ جاڭىلۋدا. تۋراسىندا، ايران ءتۇستى بۇل وزەننىڭ اتاۋى اقبۇلقاق، ياعني «بۇلعاۋشى»، «لايلاۋشى» سوزىنەن شىققان. ويتكەنى، اپپاق اقبۇلقاقتىڭ ءموپ-مولدىر بۇقتىرماعا قوسىلىپ، ونى ءبىرشاما لايلاپ، «بوياپ» جاتقانىن ءبارىمىز كورىپ ءجۇرمىز.
***
تاڭەرتەڭ نۇسقاۋشىلار ءار ادامنىڭ ريۋكزاگىن كەرەك-جاراقپەن تولتىرىپ، تاپ-تۇيناقتاي ەتىپ جولعا دايىنداپ بەردى. ونىڭ ىشىندە كاريمات-توسەنىش، ۇيىقتايتىن توسەك-قاپ، تاۋ مەن تاسقا شىعاتىن ءارقان-جىپ، الپينيستىك ابزەلدەر، اركىمنىڭ ءبىر قابات جىلى كيىمى، سوسىن بەس كۇندىك ازىق-تۇلىك. ونىڭ ءۇش كۇنى شىڭعا شىعۋ، ءبىر كۇن ءتۇسۋ، ءبىر كۇن — زاپاس. تەلەفون جوق، راديو جوق، يەن تاۋدا ويلاماعان وقيعا، كۇتپەگەن قيىن جاعداي تۋىپ قالسا قايتپەكپىز.
ءسويتىپ، 30 كيلوگرامنان كەم ەمەس ءبىر-بىر ريۋكزاكتى شىرەي ارقالاپ، قازداي ءتىزىلىپ جولعا شىقتىق. ءتۇنى بويى جاۋعان جاڭبىردىڭ ءبارى بۇتا-قاراعاننىڭ جاپىراعىندا ىركىلىپ قالعان با، مۇزتاۋدىڭ تۇبىنە جەتكەنشە ءۇستى-باسىمىز مالمانداي سۋ بولدى.
وتىز كيلوگرامم جۇك العاش كوتەرگەندە بۇيىمداي بولماپ ەدى، وتىز مەتردەن سوڭ ارقامىزدا جۇك بارىن سەزدىك. ءبىر شاقىرىمنان سوڭ اۋىرسىنا ىڭىرسىدىق، بەس شاقىرىمداعى مۇزتاۋدىڭ تۇبىنە جەتكەندە كوز الدىمىزدا قىزىلدى-سارىلى دوڭگەلەكتەر ويناپ، تىزەمىز دىرىلدەپ، تالتىرەكتەپ قالدىق.
الىپ مۇزدىقتىڭ سوناۋ بيىكتەن يرەلەڭدەي اعىپ تۇسكەن ۇزىن ءتىلى جىڭىشكەرىپ بارىپ، جۇقارا كەلىپ ەتەككە جەتە جىعىلىپتى. مۇزدىق استىنداعى ۇيدەي ۇڭگىردەن فونتانشا اتقىلاپ كاتۋن شىعىپ جاتىر. تالاي ولەڭ-جىرعا، رومان-پوۆەستەرگە، كينوفيلمدەرگە جەلى بولعان ورىستىڭ ۇلى وزەنى. اناۋ تومەنگى تۇسىندا كول-كوسىر دارياعا اينالاتىن ايدىندى وزەننىڭ باستاۋ قاينارى، مىنەكي، وسى.
مۇزتاۋدان باستاۋ العان كاتۋن تاۋلى التاي جەرىن كوكتەي ءوتىپ، وبقا قۇيادى. تومەنىرەكتە — ايگىلى سروستكي اۋىلى. تاس تالاۋى سىرتىندا، بار تالانتى بويىندا، قازاق تەكتەس اڭقىلداق جىگىت ۆاسيليي شۋكشين مارقۇمنىڭ تۋىپ-وسكەن جەرى. ونەر الەمىندەگى قايتالانباس تۋىندىنىڭ ءبىرى — «كالينا كراسنايا» كينوفيلمى وسى كاتۋننىڭ بويىندا تۇسىرىلگەن.
كاتۋن وزەنىن ءبىزدىڭ قازاق «قاتىنسۋ» دەسەدى. بۇل قاتىنسۋدىڭ كاتونقاراعايعا، ياعني قاتىنقاراعاي مەن قوتانقاراعايعا ەش قاتىسى جوق. كاتونقاراعايدىڭ «قوتان قاراعاي»، ياعني «توپ قاراعاي» ۇعىمىنان شىققانىن زەرتتەۋشىلەر دالەلدەگەن. ال كاتۋن اتاۋىنا كەلەر بولساق، بۇل گيدرونيم توركىنىن ماماندار كونە تۇركى تىلىنەن ىزدەپ تابادى. كونە تۇركى ۇعىمىندا «قادىن» — «مارتەبەلى»، «اقسۇيەك ايەل» دەگەن ماعىنانى بەرەدى ەكەن. بەلگىلى ورىس ساياحاتشىسى پ.م.چيحاچيەۆ (1830-1917) «پۋتەشەستۆيە ۆ ۆوستوچنىي التاي» اتتى كىتابىندا كاتۋن اتاۋى تۋرالى بىلاي دەپ جازادى: «ۋ نەكوتورىح تيۋركسكيح نارودوۆ ەتوت تەرمين يمەل بولەە شيروكوە زناچەنيە، تاك كاك ون ۋپوترەبليالسيا ۆ سمىسلە «ۆلادىچيسا». پوەتومۋ رەكە ي دانو نازۆانيە «كاتۋن» — «ساريسا رەكا».
...جان شاقىرىپ، ايگىلى كاتۋننىڭ باستاۋىندا ءبىز دە توڭىرەكتى قىزىقتاپ جارىم ساعاتتاي دەمالدىق.
اتقىلاپ كاتۋن شىعىپ جاتقان مۇزدىقتىڭ ءۇستى قيا بولسا دا جاداعايلاۋ كورىنگەن. وسىمەن ورلەيتىن شىعارمىز دەپ يەگىمىزدى كوتەرىپ ەدىك، نۇسقاۋشىلار باستارىن شايقاستى: تەرىستىك جاقتاعى ءيىن تىرەسكەن قورىم تاستى، شاپشىما تىكتى كورسەتتى.
«راسىمەن سويتەمىز بە؟ تفۋ، سايتان العىر، تاس قۇرسانعان مىنا شاعىلدان نەعىلماقپىز!»
— مۇزدىقتىڭ ءۇستى اسا ءقاۋىپتى. مۇمكىندىك باردا مۇزدان قاشىپ، جەرمەن ءجۇرىپ قالعان جاقسى. ءبىز بۇگىنشە مۇزدىقتاردىڭ جيەگىن جاعالاپ، ءبىراز بيىككە شىعامىز.
نۇسقاۋشى جىگىت ابىرجىعان كوڭىلىمىزگە وزىنشە باسۋ ايتىپ جاتىر.
ءبۇيتىپ «جەرمەن جۇرگەنى» بار بولسىن، الگى قورىم تاستى تىكتىڭ جەلكەسىنە جەتكەنشە مونشاعا تۇسكەندەي كۇي كەشتىك. بيىك تاۋلارعا شىعار الدىنداعى وسىنداي توبەلەردى التاي قازاعى «بورتەك» دەسەدى. سول بورتەگىڭنىڭ جەلكەسىنە شىعىپ ەدىك — ارعى جاعىنداعى شۇرىقتىڭ تابانىندا جالتىراپ، جۇزىكتەي كوكپەڭبەك كول شىعا كەلدى. مۇنداي دا كوكپەڭبەك كول بولادى ەكەن-اۋ! جاقىنداي بەرە بايقادىق، ءوزى ءتۇپسىز تۇڭعيىق سياقتى. كىشكەنتاي كولدىڭ وسىنشالىق تەرەڭ بولعانى قالاي؟
— قىستا قار كوشكىنى، جازدا اناۋ بيىكتەگى ءداۋ تاستار دومالاپ، وسى كولدىڭ تۇبىنە ۇرادى. ۇرعان سايىن كولدى تەرەڭدەتىپ تاس تا، كوشكىن دە اتقىپ ارى اسىپ كەتەدى.
مىنەكي، تەرەڭدىكتىڭ قاراپايىم دالەلى.
كول جاعاسىندا دامىلداپ، كيىم اۋىستىرعان سوڭ باستاۋشىمىز:
— الدا قيىن ۋچاستوك، اباي بولىڭىزدار! — دەپ ەسكەرتۋ جاسادى.
قيىن ۋچاستوگى — ءبىر جاعىنان تاۋدان قۇلاعان قار كوشكىنى ۇيگەن، كەلەسى جاعىنان جۇزدەگەن جىلدار بويى مۇزدىقتار ىعىستىرا سيىرىپ تاستاۋدىڭ سالدارىنان پايدا بولعان جال توپىراق ەكەن. جال توپىراق بولعاندا تاۋداي بيىك، ارىق اتتىڭ شوقتىعىنداي تار، ءوزى جىلانداي سوزىلىپ كوز جەتپەيتىن جوعارىعا كەتكەن. جالدىڭ ەكى جاعى دا جارقاباق، ونىڭ ۇستىنە جۇرەر جولىڭ تىكە شاپشىما ورگە باستايدى. تۇستىك جاعى قورىم تاس بولسا دا ايتەۋىر ار-اراسىندا شۇبارتقان ءشوپ بايقالادى. ءسۇرىنىپ دومالاپ كەتسەڭ دە شىم-توپىراق كوڭىلگە مەدەت، تىرەلىپ قالاسىڭ. ال تەرىستىك جانى جاڭبىر سۋىمەن ءمۇجىلىپ وزىنەن-وزى قۇلاپ جاتىر. اياعىڭ ءمۇلت كەتسە بولدى — سىرعاناپ اناۋ ءۇش ءجۇز مەتر ەتەكتەگى مۇزدىقتى بارىپ سۇزەرىڭ ءسوزسىز. سوسىن بورپىلداق توپىراققا ءىلىنىپ ازەر تۇرعان قالىڭ تاس ورىستەن قايتقان قويداي جامىراپ، سوڭىڭنان ساۋ ەتە قالادى.
ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى. ەلەستەتپەيىن دەسەڭ پىشاقتىڭ قىرىنداي جالعىز اياق سوقپاعىڭنىڭ جارىمى باسقان سايىن جارىلىپ، الگى شاعىلعا قۇلاپ جاتىر. قىرسىققاندا، قىزىل اسىق قىلتىلداپ، شارشاعان اياق سىرقىراپ، دەگەنىڭە كونبەي الەكتەيدى. ارقاڭداعى باسىڭنان اسا شوشايعان ريۋكزاك اتتاپ باسقان سايىن ساتقىندىقپەن بۇلعاق قاعادى. تىرسەگىڭ دىرىلدەپ، اياعىڭدى قايشىلاپ سۇيرەتىلىپ ارەڭ كەلە جاتقاندا ەندى بىردە جەلپ ەتكىزىپ قىردىڭ قاسقا جەلى وسىپ وتەدى.
ونىڭ ۇستىنە ءبىز سەكىلدى ەتجەڭدىلەۋ پاقىردى جۇك ارقالاپ ورگە شىققان كەزدە جەلكە ماي شالقايتپاي، بۇعاق ماي ەڭكەيتپەي كەگجيتىپ قينايدى ەكەن.
«اي، وسىدان...» — دەگەن العاشقى وكىنىش بيىككە باستاعان ءدال وسى جالدىڭ ۇستىندە ءبىر قىلاڭ بەرگەن.
«اي، وسىدان امان قايتسام، كورمەگەنىم تاۋ بولسىن!»
سەزەمىن، ءبارىنىڭ ويىندا سول. ىشتەرىنەن مەنى سىباپ كەلە جاتقاندارىن دا تۇتىككەن تۇرلەرىنەن بايقاپ كەلەمىن.
ءجۇز مارتە دەمالىپ، بىرنەشە ساعات بويى قيا سوقپاقپەن ورگە تىرمىسىپ، شۋ اياق، قىزىل ماي بولعان كەزدە الدەبىر ۇستىرتكە شىقتىق-اۋ قۇرعىر.
ءۇستىرت دەگەنىڭ ۇلكەن جازىق ەكەن، ءۇستى تولى قورىم تاس، ۇيدەي ۇلكەنى، تاقتايداي تەگىسى، نايزاداي ۇشكىرى — ءبارى بار. قىزىلى، جاسىلى، كوگى مەن سارىسى تاعى بار. تەرىسكەيدە تۇنەرگەن قاردان ادا قارا باۋىر تاۋدىڭ جارىمى وسى ۇستىرتتە جاتقان سياقتى.
ءبىراز جۇرە بايقادىق، ءۇستىرتتىڭ استى الىپ مۇزدىق بوپ شىقتى. مۇز جارىعى ءار تۇستان ءبىر كورىنىپ قالادى: ءۇستى ءبىر قابات قارا تاس، ودان ءارى كوگەرگەن مۇز، قاپ-قارا تەرەڭ شىڭىراۋ. جاقىنداعان جاندى جۇتىپ قويارداي ۇرەيلى.
قازاقتىڭ ايتۋلى ءجۋرناليسى جانبولات اۋپبايەۆ دوسىمنىڭ بىردە وسى مۇزدىقتار تۋرالى اڭگىمەسىن قىزىعا تىڭداعانىم بار. سوندا جانبولات ءحان-تاڭىرى جاقتا مۇزدىڭ جارىعىن قازاقتار «اڭگەك» دەيتىنىن ايتىپ ەدى. وسى ءسوزدى مەن ءور التايدىڭ قازاقتارىنان سۇراستىرىپ ەدىم، بىلمەيتىن بولىپ شىقتى. مەيلى «اڭگەك» بولسىن، «جارىق» بولسىن، «قۇردىم» بولسىن — ونىڭ زاتى بىرەۋ: وراسان سايدا ۇزىننان سۇلاپ جاتقان الىپ مۇز كولدەنەڭىنەن قاق بولىنەدى. مۇزدىقتىڭ ءون بويىندا مۇنداي اڭگەك-جارىقتار جۇزدەپ، مىڭداپ كەزدەسەدى. ونىڭ ءقايسىبىرى بولسىن ادام ءۇشىن اسا ءقاۋىپتى.
ءبىر قىزىعى، جوعارىدان يتەرگەن قىسىمنىڭ اسەرىنەن مۇزدىڭ كەيبىر جارىقتارى قايتادان بىتەلىپ تە قالادى ەكەن.
الپينيستەر وسىدان بىرەر جىل بۇرىنعى ءبىر قازالى وقيعانى ايتقان. وقىستا جارىققا ءتۇسىپ كەتكەن ءبىر جىگىتكە كومەك بەرەمىز دەگەنشە مۇز جىلجىپ كەتىپ، قايران ازاماتتى تىرىدەي كومىپ تاستاپتى.
مۇزدىڭ جارىعىنا ءتۇسىپ نەمەسە مۇز قۇلاماسىنان دومالاپ، ارىسى مەرت بولىپ، بەرىسى اياق-قولىن سىندىرىپ مۇگەدەك بولىپ قايتاتىندار — كوبىنەسە نۇسقاۋشىسى جوق، ءوز بەتىمەن ەكى-ۇش ادام بوپ كەلەتىن «جابايى تۋريستەر» سياقتى.
شۇكىرشىلىك، قاسىمىزدا تاجىريبەلى نۇسقاۋشىلارىمىز بار، تەوريا جاعىن ويداعىداي وتتىك، سوندىقتان الگىندەي «جابايى تۋريستەرگە» قاراعاندا جاعدايىمىز جاقسى دەپ كۇپتى كوڭىلىمىزدى جۇباتقان بولامىز.
عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرىنە قاراعاندا، مۇزتاۋ مۇزدىقتارىنىڭ قالىڭدىعى بىرنەشە ونداعان مەتردەن، كەيبىر تۇستاردا 200 مەترگە دەيىن جەتەدى دەسەدى. سوڭعى 150 جىل بويعى باقىلاۋ مۇزتاۋ مۇزدىقتارىنىڭ ءبىر جىل ىشىندە 20-30 مەتر تومەن سىرعيتىنىن انىقتاپ وتىر. الايدا سىرعي-سىرعي ەتەككە جەتەتىن مۇزدىقتاردىڭ ءتىلى جاھاندىق كليماتتىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى جىلما-جىل قىسقارىپ، تاۋ كىندىگىنە قاراي تارتىلىپ بارا جاتقانىن ايتادى.
ەندى مىنا دەرەككە نازار سالايىق: الەمدەگى ەڭ قالىڭ مۇز انتاركتيدادا، ونداعى مۇزدىقتىڭ قالىڭ جەرى 4330 مەتر دەپ بەلگىلەنگەن. گرەنلانديادا — 3200 مەتر، پامير، قاراقورىم، گيمالاي تاۋلارىندا جۇزدەگەن مەتردەن بىرەر شاقىرىمعا دەيىن جەتىپ جىعىلاتىن كورىنەدى. ەڭ قورقىنىشتىسى سول، وسى قالىڭ مۇزدار دا قاق ايرىلىپ، وراسان اڭگەك-جارىقتار جاسايدى. قۇداي ءوزى ساقتاسىن دەڭىز، ايتپەسە شاقىرىمداعان شىڭىراۋعا قۇلاپ كەتكەن قايعىلى جاعدايلار دا ومىردە كوپ بولعان. كەي جاعدايدا جارىقتار سۋعا تولىپ، مۇز كولدەرى (مورەنىە وزەرا) پايدا بولادى ەكەن (مۇزتاۋعا ورلەپ بارا جاتقاندا مۇز بەتىندەگى ۇلكەندى-كىشىلى كولشىكتەردى ءبىز دە كوردىك). اقش-تاعى مالاسپين دەپ اتالاتىن مۇزدىقتا تەرەڭدىگى 300 مەترلىك اڭگەك تاۋدان قۇلاعان تاستارعا، شاڭ-توپىراققا لىقا تولىپ، كەيىننەن سول اراعا وسىمدىكتەر قاپتاپ ءوسىپ شىعىپ كەتىپتى.
ءبىز وتىرعان كاتۋن — مۇزتاۋدىڭ ەڭ ۇزىن مۇزدىقتارىنىڭ ءبىرى، شاماسى ون شاقىرىمعا جەتەدى دەسەدى. سالىستىرۋ ءۇشىن: الەمدەگى ەڭ ۇزىن مۇزدىق — الياسكاداعى حاببارد مۇزدىعى، ونىڭ ۇزىندىعى 116 شاقىرىم. پاميردەگى فەسەنكو مۇزدىعى 80 شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتىر. ال پاكيستانداعى كوسموستان وزەن سەكىلدى كورىنەتىن جالپاق قاراقورىم مۇزدىعى — ۇزىندىعى 60 بولسا، كولدەنەڭى 4 شاقىرىم ەكەن.
وسى جىلدىڭ مامىر ايىندا جۋرناليست قايىردى نازىربايەۆ ەكەۋىمىز موڭعوليانىڭ بايان-ولگەي ايماعىنا ىسساپارمەن بارىپ قايتقانىمىز بار. بايان-ولگەيىڭىز — ءبىزدىڭ التايدىڭ كۇنگەي بەتى، شىعىس جاق اتىرابى. قاليحان ىسقاقوۆ اعامىز «ءور التاي دەپ سول ولگەي جاقتى ايتادى، ال كاتونقاراعاي الابى — ءتور التاي، ۇقتىڭ با» دەپ بىزگە بىرنەشە رەت ەسكەرتۋ دە جاساعان. مەيلى، ءور التاي بولسىن، ءتور التاي بولسىن، سول ايتقان ولگەي جاقتا — موڭعوليا، جۇڭگو، قازاقستان شەكارالارىنىڭ تۇيىسكەن تۇسىندا قاتارىمەن بەس بيىك شىڭ جاتىر ەكەن. موڭعولدار ونى «بەس بوعدا» دەپ، قازاق اعايىن مۇزتاۋ دەسەدى ەكەن. ءبىزدى سول بەس بوعدانىڭ ەتەگىندەگى سىرعالى دەپ اتالاتىن بالىعى بىلەكتەي مولدىرەگەن قوس كولدىڭ جاعاسىنا اپارىپ دەم الدىرعان. سوندا ۇزبەن قۇرمانباي ۇلى دەگەن اعامىز: «مۇزتاۋىڭىز انە! — دەپ، باتىستا، كاتونقاراعاي جاقتا بۇلدىراعان اقباس شىڭداردى كورسەتكەن-دى. — ورالحان بوكەيەۆ جازاتىن مۇزتاۋىڭىز وسى بولادى!»
شىن مۇزتاۋدىڭ قايدا ەكەنىن جاتقا بىلەتىن ءبىز ۇندەگەمىز جوق. الايدا ورالحاندى ءوزىمسىنىپ، مۇزتاۋعا دەيىن وزدەرىنە يكەمدەپ العان ولگەيلىك ازاماتتارعا كوڭىل شىركىن جىلىپ سالعان.
— وسى مۇزتاۋلاردىڭ اراسىندا بيىك شىڭنان ەتەككە دەيىن ساي-سالامەن يرەلەڭدەي سوزىلعان پوتانين اتتى مۇزدىق بار. قازاقتار ونى «مۇز-وزەن» دەسەدى. ۇزىندىعى 20 شاقىرىم شاماسىندا. ءپوتانيننىڭ مۇز جارىقتارى تەرەڭ كەلەدى. ماماندار كەيبىر جەرى 200 مەترگە جەتەتىنىن ايتىپ ءجۇر»، — دەپ ۇزەكەڭ اڭگىمەسىن دەرەكتەرمەن ناقتىلاعان.
مىنەكي، ءبىر التايدىڭ بويىندا ىرگەلەس جاتقان مۇزدىقتاردىڭ تەرەڭدىگىن كوردىڭىز بە؟ مۇزتاۋ بەس بوعدادان الدەقايدا بيىك، شىعۋ كاتەگورياسى كۇردەلى، ياعني ونىڭ مۇز جارىقتارىنىڭ تەرەڭدىگى دە موڭعولدىڭ بەس شىڭىنان قالىسپاسا كەرەك.
تاۋ مۇزدىقتارى قاشاندا تۇششى سۋدىڭ سارقىلماس قورى سانالعان. ءبىر عاجابى — ەتەكتە اپتاپ ىستىق، قۋاڭشىلىق بولعان جىلدارى تاۋ مۇزدىقتارى ىستىقتىڭ اسەرىنەن قاتتىراق ەرىپ، وزەن سۋلارىن مولىقتىرىپ وتىرادى ەكەن.
***
ەتەكتەن تاڭعى سەگىزدە جولعا شىققان ءبىز تاستى ۇستىرتكە ىلىككەندە ءتۇس اۋىپ كەتكەن. ءبىز تۇرعان ءۇستىرت تاۋدان قۇلاپ اققان تۇتاس ءبىر مۇزدىق بولىپ شىقتى. ارىرەكتە سىرەۋ-سىرەۋ مۇز قۇلامالارى بايقالادى، ودان جوعارى سۇرعىلت تۇمان. سىبىرلەپ جاڭبىر جاۋىپ تۇر، ۇزاققا سوزىلاتىن، ادامدى ىعىر قىلار اق جاۋىننىڭ ناعىز ءوزى. نۇسقاۋشىلارىمىز تۇمان اشىلماي مۇزعا شىعۋدىڭ ءقاۋىپتى ەكەنىن ەسكەرتتى. تۇماننىڭ اشىلۋىن، جاڭبىردىڭ باسىلۋىن كۇتىپ، تۇسكى تاماق ازىرلەدىك. ارنايى الىپ شىققان پريمۋستاردىڭ بىرىنە شاي قايناتىپ، ەكىنشىسىنە تاماق پىسىردىك.
شاي ءىشىپ جايلانىپ، كوجە ءىشىپ كوڭىلدەنگەن سوڭ تاعى دا جولعا شىققىمىز كەلدى. نە بەل كەتەر، نە بەلبەۋ كەتەر دەگەندەي، جۇرەكتەرگە قايىرا جىگەر بىتكەن.
تۋراسىندا ءبىز جال جاعالاپ، تاۋ ساعالاپ بۇعان دەيىن قارا جەرمەن، اتتاپ-بۇتتاپ قوتىر تاستىڭ ۇستىمەن ءجۇرىپ كەلگەن ەدىك. مۇزعا ءالى تابانىمىز تيە قويعان جوق بولاتىن. سوندىقتان الپينيستىك اساي-مۇسەيدى اسىنىپ، ءارقان-جىبىمىزدى تارتىنىپ، «كوشكا» دەپ اتالاتىن ىرسيعان بولات تىستەرى مۇز تۇگىلى، قارش ەتىپ تاسقا كىرەتىن تاقامىزدى اياققا بايلاپ، اناۋ جالتىر مۇزدىڭ ۇستىمەن جۇرۋگە اسىقتىق. ءبىز قانشا اسىققانمەن توڭىرەكتى تۇمشالاعان قورعاسىن بۇلت سەيىلمەدى، سىبىرلەگەن ۇساق جاڭبىر باسىلمادى. سىبىرلەگەن جاڭبىر ءۇستى-باسىمىزدى تاعى دا مالمانداي سۋ ەتكەن. وت جاعىپ جىلىنار بۇل ماڭايدا ءتىس شۇقىر اعاش جوق، پانا قىلار قالقا جوق، قارايىپ-قارايىپ قارا تاستاردىڭ اراسىندا ەرسىلى-قارسىلى جۇردىك تە قويدىق.
بۇل توڭىرەكتە ءبىز عانا ما دەسەك، تومەنىرەكتەن قاراڭ-قۇراڭ ءبىر توپ ادام كورىندى. ارالارىنان ءبولىنىپ ەكەۋى بىزگە كەلىپ، ءجون سۇراسىپ تانىستى. ينە جۇتقانداي ارىق جىگىتتەر ەكەن، كاسىبي الپينيستەر. التى كىسى، بارناۋىلدان شىعىپتى، رەسەي جاعىمەن كەلىپ، بەرەل مۇزدىعى ارقىلى ارعى بەتتەگى اقكەمگە ءوتىپ كەتپەك سياقتى. مىناۋ كاتۋن مۇزدىعىنىڭ جولىن بىلمەي، ءبىزدىڭ جىگىتتەردەن ءجون-جاپسار سۇراپ جاتتى.
— اناۋ كورىنگەن مۇز قۇلاماسىنىڭ ورتاسىن الا كوتەرىلىڭدەر. ۇستىنە شىققاسىن سول جاق جيەگىمەن جۇرىڭدەر. كەلەسى مۇز قۇلاماسى اسا تىك ءارى بىت-شىت جارىلىپ جاتىر، سوندىقتان سول جاقتاعى جارتاسپەن ورلەڭدەر. ونىڭ ارعى جاعىندا قار كوشكىنى ءقاۋپى بار جالاما بەتكەيدى كەسىپ وتەسىڭدەر. اباي بولىڭدار. سودان «تيگرينايا لاپا» دەپ اتالاتىن مۇز قۇلاماسىنىڭ استىنان ءوتىپ، بەرەل مۇزدىعىنا اسار اسۋدىڭ استىنا جەتەسىڭدەر. ال ول جەردىڭ جولىن تاپ باسىپ ايتۋ قيىن. كۇنىگە مۇز قۇلاپ، تاۋ ايرىلىپ جاتادى. «الباستىنىڭ ويناعى» دەيمىز ول جەردى. اسا ءقاۋىپتى ۋچاستوك، بايقارسىزدار.
كەلگەن جىگىتتەر كارتاسىن اشىپ جىبەرىپ، الگى ايتقاننىڭ بارىنە كوزدەرى جەتكەن سوڭ، ريزا بولىپ، راحمەت ايتىسىپ قايتىپ كەتتى.
— انە قاراڭدار، اناۋ مۇزدىڭ باسىندا ءبىر كىسى ءجۇر! — دەدى قايىردى.
— قانە؟ بۇل تۇستان كىسى كورىنبەسە كەرەك ەدى.
— قيمىلدايدى. كىسى ءجۇر دەيمىن.
— ميراج عوي. ول جەردە كىسى جۇرسە — ۇلكەندىگى پىلدەي بولعانى.
— شىنىمەن سونشالىقتى الىس پا؟
— الىس... اق قار، كوك مۇزدا جەردىڭ ارالىعىن ءايىرىپ-بىلۋ قيىن.
كەشكى التى بولعان كەزدە تۇمان اشىلار دەگەن ءۇمىت ءۇزىلدى. وسى ارادا پالاتكالار قۇرىپ، تاڭدى كۇتۋگە ۇيعاردىق. قىپ-قىزىل تاستىڭ ۇستىنە پالاتكا تىگۋ دە قيىن شارۋا ەكەن، جاتار ورىندى ۇشكىر تاستاردان تازالاپ، قاتارلاپ جالپاق تاستار توسەگەن بولدىق. قانشا تەگىستەگەن بولساق تا ءتۇنى بويى جامباسقا باتىپ شىقتى.
كەشكى الاگەۋىم شاقتا ءبىزدى تاڭعالدىرعان ءبىر كورىنىستىڭ كۋاسى بولعامىز. اناۋ ارىرەكتەگى مۇز قۇلاماسىن بەل ورتادان تۇنشىقتىرعان تۇماننىڭ باسى ءبىر ءسات سەيىلىپ، تۋرا توبەمىزدەن الدەبىر جاقپار تاستى قارلى شىڭنىڭ بيىگى جىلت ەتتى دە جوق بولدى. ءبىز «بۇل قاي شىڭ» دەگەندەي نۇسقاۋشىلارعا قارادىق.
— مۇزتاۋ عوي! — دەستى ولار.
ارينە، مۇزتاۋ ەكەنىن ىشتەي ءبىز دە سەزدىك، ءبىراق نەگە تۋرا توبەمىزدەن كورىندى. ءبىزدىڭ كۇتكەنىمىز — اناۋ مۇز قۇلاماسىنان ارمەن جايداق باستالىپ، قابىرعالاي ورلەپ، قيعاشتاي جەتەتىن الىستاعى جاداعاي شىڭ سياقتى ەمەس پە ەدى؟ مىناۋ... قاراساڭ باسىڭداعى بوركىڭ تۇسەتىن شاپشىما شىڭنىڭ ءوزى عوي!؟ ءماسساعان!
كۇيمەدەگى قىز-جىبەكتەي ءبىر ساتكە جالت ەتىپ، عايىپ بولعان مۇزتاۋدىڭ زاڭعار ايبارى جۇرەگىمىزدى كادىمگىدەي شايلىقتىرىپ تاستادى. استانادان الىپ-ۇشقان كوڭىل سۋ سەپكەندەي باسىلدى. مۇزتاۋ بورىكپەن قاعىپ الار وڭاي ولجا ەمەس ەكەنى وسى ارادا عانا سانامىزعا جەتىپ، جون ارقامىز جىبىرلاپ، تىكسىنىپ قالدىق.
***
جامباسقا تاس باتا بەرگەن سوڭ ءتۇن ورتاسىندا سەرپىلىپ دالاعا شىققان ەدىم.
اي سۇتتەي جارىق ەكەن. ءبىزدى قورشاعان دينوزاۆردىڭ جونىنا ۇقساس قۇز-جارتاستار كوگىلجىم ساعىم استىندا ۇيقىلى-وياۋ ماناۋراپ جاتىر. تاسىرلاتىپ قۇز-جارتاستاردان ءجيى-جيى تاس قۇلايدى. كۇركىرەپ الىستان الدەبىر كوشكىن ءتۇستى. ىرگەدەگى جارتاس جاقتان تاڭداي تىقىلداتقانداي ءۇن شىعىپ ەدى، ىلە سول ءۇن ءار تۇستان قايتالاندى.
— كوكۇلار! — دەدى مەنىمەن بىرگە شىقارعا ەرە شىققان ماناربەك. — سىزدەر ونى «التاي ۇلارى» دەپ ورىسشا ايتىپ جۇرسىزدەر. دۇرىس ەمەس، قازاق ەجەلدەن ونى «كوكۇلار» دەگەن...
سوسىن:
— ءوزى سونشالىقتى ادەمى، سۇيكىمدى قۇس، قىزىل كىتاپقا ەنگەن سيرەك قۇس! — دەپ قوسىپ قويدى.
توڭىرەكتى شولۋلاپ، ەندى ءبىر ساتتە ەكەۋمىز دە بۇرىلىپ تەرىستىك جاققا قاراپ ەدىك، ءماسساعان، تىنىسىمىز تارىلىپ، جاعامىزدى ۇستاپ اڭىردىق تا قالدىق.
— وح شىركىن! — دەپ ءتىپتى ماناربەكتىڭ وقىس داۋسى شىعىپ كەتتى.
تەرىستىك تۇستا ەرتەكتەگىدەي، قولدان سالعانداي كەرەمەت ءبىر سۋرەت پايدا بولا قالىپتى. كەشەلى بەرگى قويۋ تۇمان ەتەككە ءتۇسىپ، مۇزتاۋ شايداي اشىلىپ سالعان. ناق توبەمىزدە سۇتتەي ساۋلەلەنىپ تۇردى.
ءبىز ۇلى تاۋدىڭ كىندىك تۇسىندا جاتىر ەكەنبىز.
— جىگىتتەر، مۇزتاۋ كورىندى!
داۋىسىمىز قاتتىراق شىعىپ كەتتى بىلەم، جىگىتتەر ۇيقىلى-وياۋ بىر-بىرلەپ پالاتكالاردان باستارىن شىعارىپ، ولار دا اسپانعا قاراپ اڭتارىلىسىپ قالدى.
— ۆوت ەتو دا!
— جەتىقاراقشىنى قاراڭدار، تۋرا جەلكەسىندە تۇر!
— دايار تۇرعان كارتينا دەرسىڭ.
— ياپىرىم-اي، بيىك-اق ەكەن ءوزى!
— مۇزتاۋىڭ وسى بولسا، مەن قورقايىن دەدىم. امان تۇرعاندا وسى ارادان قايتىپ كەتسەك قايتەدى؟
شەكەسىنە اي ساۋلەسى ءتۇسىپ، جۇلدىزدى اسپان استارىندا سۇتتەي مۇنارتقان مۇزتاۋ راسىندا دا كوزدى اربايدى. شىڭ بيىگى باياۋ قوزعالاتىن سياقتى، اپپاق كەمەدەي قالىقتاپ كوك اسپاندا ءجۇزىپ بارا جاتقانداي سەزىمىڭدى قىتىقتايدى.
وسى كورىنىس تاعى ءبىر كوركەم دۇنيەنى كوز الدىعا اكەلگەندەي بولدى. اگراداعى اتاقتى تادج-ماحال ماۆزولەيى ايلى اسپان اجارىندا وسىلايشا ۇلبىرەي قالىقتاپ تۇراتىن. قانشالىقتى شەبەر سۋرەتشى بولعانىمەن، ۆاسيليي ۆەرەششاگين عاجايىپ كۇمبەزدىڭ اسپان مەن جەردىڭ اراسىندا جۇزگەن نازىك بەينەسىن جەتكىزە المادى. ءبىراق ءبىز وراعاڭنىڭ (ورالحان بوكەي) سوڭعى رەت ءجۇرىپ وتكەن جولىمەن ساپارلاپ، سول عاجايىپتى كورىپ قايتقانىمىز بار. سول ساپاردا بىلايعى جۇرت كوپ ايتاتىن وسى ءبىر اڭىز-اڭگىمەنىڭ شىندىعىنا كوز جەتكىزگەنبىز. ەندى، مىنەكي، وراعاڭنىڭ مۇزتاۋى دا ايلى اسپان اجارىندا تادج-ماحالداي قالىقتاپ كەرەناۋ ءجۇزىپ بارادى.
مۇزتاۋدىڭ ماڭايىندا ومىرگە كەلىپ، تادج-ماحالدىڭ قاسىندا دۇنيەدەن وزعان قايران وراعاڭ-اي دەسەڭشى! كوڭىلدى مۇنارلى مۇڭ، جۇرەكتى سازدى ساعىنىش سىزداتقانداي بولدى.
«ارمىسىڭ، اۋليە تاۋ، قاسيەتىڭە باس ءيىپ كەلىپ تۇرمىز الدىڭا!»
***
بارناۋلدىڭ الپينيستەرى تاڭعى بەستە تەمىر ىلگەكتەرىن شىلدىرلاتىپ، لەدورۋب-تاياقتارىن تىقىلداتىپ ءبىزدىڭ قاسىمىزدان ءوتتى. قىزىقتاپ پالاتكادان سىعالاپ ەدىك، قىزىلدى-سارىلى كيىنگەن التى كىسى جىپتەي ءتىزىلىپ جوعارىداعى مۇزدىققا بەتتەپ بارادى ەكەن.
ءبىز ءبىر شەتىندە جاتقان كاتۋن مۇزدىعىنىڭ يرەلەڭدەگەن باسى كوز كورىم جەرگە دەيىن اشىلىپ قالىپتى. تۇماننىڭ ەتەگى ءتۇرىلىپ، مۇزتاۋدىڭ القىمىنا كوتەرىلىپتى. تۇندەگى مۇزتاۋدىڭ قوس شىڭى بۇلت استىندا تاعى جوعالعان.
تاڭەرتەڭگىلىك تاماقتان سوڭ پالاتكالاردى جىعىپ، ريۋكزاكتارىمىزدى ارقالاپ، اساي-مۇسەي ابزەلدىڭ ءبارىن بايلانىپ، اياققا بولات تاقانى مىقتاپ تاعىپ ءبىز دە جولعا شىقتىق.
كەشەدەن بەرى كورەر كوزگە ناسىباي اتىسقانداي-اق ارالىقتاعى العاشقى مۇز قۇلاماسى جەتكىزبەي سارساڭعا سالعان. ارمانشىل كوزگە ارقان بويى جەردىڭ تۇساۋ بويى جاقىندىعى بولادى دەگەن وسى. قۇلاماعا دەيىن دە مۇزعا ورمەلەپ ەكى سارقىرامادان وتتىك. وسى مۇز سارقىرامالارىنىڭ جەلكەسىنەن باستالاتىن جازىقتار الىستان قاراعاندا جىپ-جىلماعاي سياقتى، جاقىنداپ بارساڭ — بەتى بۇجىر-بۇجىر، سوسىن ۇلكەندى-كىشىلى مۇز جارىقتارعا تولى. كىشىگىرىمىنەن ايتەۋىر ءبىر-بىرىڭدى ارقانمەن دەمەپ قارعىپ-شورشىپ وتەسىڭ-اۋ، ال ۇلكەن جارىقتاردى اينالىپ، تاۋدىڭ كەمەرىنەن ورالۋعا ءماجبۇرسىڭ. ءبىر جولى ءۇش جاعىمىز بىردەي وتكەل بەرمەس ارالعا تاپ بولىپ، كەرى شەگىنۋگە تۋرا كەلدى. كەيبىر مۇزدىڭ جارىعى ەل كوشكەندەي ەندى، ءتۇپسىز تەرەڭ ەكەن، قاراۋعا ءجۇز شىدامادى.
وسكەمەندە كاسىبي ءالپينيستىڭ ءبىرى، فوتوسۋرەتشى پاۆەل كراسۋلين دەگەن جىگىتپەن سويلەسكەنىم بار-دى.
— مۇزتاۋعا بەتتەگەن ادام اق نيەت، ادال پەيىلمەن جولعا شىعۋى كەرەك، — دەپ ەسكەرتىپ ەدى پاۆەل. — استە «مەن مۇزتاۋدى باعىندىرۋ ءۇشىن بارا جاتىرمىن» دەگەن اسىلىق وي كوڭىلدە بولماۋ كەرەك. مۇزتاۋ شامشىل، قازىمىر، مەرت قىلادى. سوسىن كوپ الپينيستەر مۇزتاۋ الاسا ەكەن دەپ مەنسىنبەۋشىلىك جاساپ، الدانىپ قالادى. جالپى الەمدەگى شىڭداردىڭ كۇردەلىلىگى — وسىمدىكتەردىڭ قاي بەلدەۋدە تاۋسىلۋىنا قاراي ولشەنىپ باعالانادى. مىسالى شپيسبەرگەندە وسىمدىك 200-370 مەتر بيىكتىكتە تۇگەسىلەدى. سويتە تۇرا بۇل ارالدىڭ الاسا تاۋلارىنىڭ وزىنە شىعۋ قيامەتتىڭ قايىمى. اندى تاۋلارىندا 6000-6500 مەتر بيىكتىككە دەيىن وسىمدىك وسە بەرەدى. پاميردە 5200 مەترگە، گيمالايدا 6 شاقىرىمنىڭ ۇستىندە، ءوزىمىزدىڭ حان-تاڭىرىدە 4000 مەتردەن جوعارى وسىمدىكتەر بار. ال مۇزتاۋدا وسىمدىك ەكى مىڭ مەتردەن سوڭ جوعالادى. وسىلاي ەسەپتەگەندە، مۇزتاۋ شىڭىنىڭ كۇردەلىلىگى التى مىڭنان جوعارى دەپ قابىلداڭدار!
ەندى مىنەكي، پاۆەلدىڭ وسى ءسوزىنىڭ شىندىعىنا ءبىز ءوزىمىز كۋا بولىپ، كورىپ-بىلىپ كەلە جاتتىق.
مۇزدىق دەگەنىڭ، بىلاي قاراعاندا، تاۋ القىمىنان باستالىپ ەتەككە دەيىن يرەلەڭدەپ شالقي اققان الىپ دارياعا ۇقسايدى ەكەن. مىناۋ كاتۋن مۇزدىعىنىڭ ەنى 500-600 مەتر شاماسى، ۇزىندىعى 10،5 شاقىرىم، جالپى اۋماعى 13،2 شارشى كم. دەپ وقىعانىمىز بار. ايتەۋىر كەشەدەن بەرى، ەتەكتەن بەرى ورلەپ ءجۇرىپ كەلەمىز عوي، الدا قانشا جەر بارىن تاعى بىلمەدىك.
ال مۇز قۇلاماسى دەگەنىڭىز — تاۋداي سارقىرامالارعا ۇقسايدى. سوندا شىرقاۋ شىڭنىڭ القىمىنان اق كوبىگىن اسپانعا اتىپ، جاردان قۇلاپ، جارتاسقا سوعىلىپ اقتارىلا اققان اساۋ داريا ءبىر ساتكە مۇز بوپ قاتىپ، قيمىلسىز توقتاپ قالدى دەپ ەلەستەتىڭىز. مۇنداي تاڭعاجايىپ پەيزاجدى بىلايعى ومىردە كەزدەستىرۋ مۇمكىن ەمەس. ءتىپتى كوكتەمدە سەڭ جۇرگەن كەزدەگى بۇقتىرمانىڭ استى-ۇستىنە شىققان مۇز توروستارى دا مىنانىڭ قاسىندا بالانىڭ ارەكەتى ىسپەتتى. مۇز قۇلامالاردى قۇددى ءبىر جىن ويناعى دەرسىڭ، استان-كەستەڭ دۇنيە، بىت-شىت الەم، كوز الدىڭا زاماناقىردى اكەلگەندەي. ءيىن تىرەسە ەڭىسكە قاراي ەنتەلەگەن ۇيدەي-ۇيدەي قالىڭ مۇزدىڭ اراسى تۇيە سىيار دا، كۇيمە سىيار دا ساڭىرايعان ساڭىلاۋلار. ونىڭ تومەنگى جاعى ۇڭىرەيگەن، ومىرايعان جارىقتار. جاقىنداي بەرسەڭ جۇرەك سۋىرعانداي ءتۇپسىز قۇردىم. ەربيگەن انەۋبىر كەسەك مۇزدار ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى شىعىپ سالبىراپ قالىپتى. ءتۇرتىپ قالساڭ جارتى التايدى كۇڭىرەنتىپ، جەر — دۇنيەنى جاڭعىرتىپ تومەن قاراي اعايىن دەپ تۇر. سالبىراعان مۇزداردا قاپتاعان كوك سۇڭگى، «مۇز بولماسا سۇڭگىمەن توبەڭدى ويام» دەگەندەي تۇكسيە تونەدى.
وسىنىڭ ءبارى الگى شەتەلدىك كينولاردا كورسەتەتىن باسقا پلانەتاداعى فانتاستيكالىق سۋرەتتەردى ەسكە تۇسىرگەن.
كەشەدەن بەرى الىستان مۇنارتقان مۇز قۇلاماسى تاۋداي بيىك مۇز جارقاباقتار بولىپ شىقتى: تۇبىنە جەتكەن سوڭ جوعارىعا شىعار جول تابا الماي توسىلدىق. بىلتىر سالىنعان جولدىڭ ۇستىنە ۇيدەي مۇز قۇلاپ، وعان قوسىمشا ارانداي جارىق پايدا بولىپ، جولدى تاس بەكىتىپ تاستاپتى. نۇسقاۋشىلار تۇسپالداپ جول ىزدەپ، مۇزعا تەمىر قاداپ، ارقان تاعىپ جيىرما مەترلىك العاشقى جالتىر جارقاباقتىڭ ۇستىنە شىقتىق. تۋرا وسى ادىسپەن ءبىر-بىرىمىزدى دەمەپ، ارقانمەن تارتىپ تاعى ەكى ۇلكەن قاباققا شىققان كەزدە مۇز قۇلامانىڭ توبەسىنە دە جەتىپ قالىپپىز.
— مىنا جەردەن تەز ءوتىپ كەتۋگە تىرىسايىق. قار كوشكىنى ءقاۋپى بار، تۇندە بۇل جاققا قار جاۋىپتى، — دەدى باستاۋشى جىگىت.
«مىنا جەرى» — بەتىن اپپاق قار جاپقان جالاما بەتكەي ەكەن. بەتكەيدىڭ بيىگىندە سالبىراپ-سالبىراپ تومەنگە تۇكسيە تونگەن قاسات قاردىڭ ۇزىن جالى بايقالدى. بەينە-بىر تاۋدىڭ ءوزى سالبا-سالبا بورىك كيىپ العان با دەرسىڭ.
— اناۋ «كوزىرەكتى» كوردىڭدەر مە؟ ول جاي عانا مۇز ەمەس، ايسبەرگ. جىلجىپ كەتسە جولىنداعىسىن تىپ-تيپىل سىپىرىپ اكەتەدى.
بىزدە زارە جوق، جوعارىعا جاۋتاڭداي قارايمىز.
— سوسىن... جوتەلمەڭدەر، قاتتى سويلەمەڭدەر!
«ماسقارا، نە دەيدى!»
مۇزدان مۇزعا جابىسىپ ورمەكشىدەي ورمەلەپ كەلە جاتقان ءبىر ساتتە جولباسشىمىز جالتىر مۇزعا تەسىلىپ، جابىستى دا قالدى.
— نە بولدى؟
— سارانچا! — دەدى تاڭدانا باسىن شايقاپ. — ول وڭباعان مۇزتاۋعا دا جەتىپتى.
اناۋ ءبىر جىلدارى باسىمىزعا بالە بوپ جابىسقان شەگىرتكەنىڭ بىرەۋىسىن ءبىز دە كوردىك. شىنىنىڭ استىندا مۋزەيدە جاتقانداي ەكەن، مۇز ىشىندە ماڭگى قاتىپ قالىپتى.
كەشە، شاپشىما بيىككە كوتەرىلگەن كەزدە ءار ون مەتر سايىن از-كەم توقتاپ، ءبىر تىنىستاپ الۋشى ەدىك. ءقازىر بولسا جان كەرەك، جالاما بەتتى كولدەنەڭ كەسىپ كوگەندەلگەن قويداي تومپاڭدادىق. اۋزىمىز اۋا جەتپەي باقاداي اشىلىپ، وكپەمىز كۇيىپ كەتتى-اۋ دەگەن كەزدە بەتكەيدىڭ ارعى شەتىنە ىلىنگەنبىز.
بەتكەيدىڭ ارعى شەتىنەن كەلەسى ءبىر مۇز قۇلاماسى باستالعان.
— بىلتىرعى جول بىتەلىپ قالىپتى. مۇزبەن ەمەس، مىنا جارتاسپەن كوتەرىلەمىز، — دەدى باستاۋشىمىز.
ءبىز ءدال توبەمىزدەن تونگەن، ءوزىمىز تۇبىندە وتىرعان قۇز جارتاسقا شالقايىپ ۇركە قاراپ قويىستىق. اتاسىنا نالەت، بۇل جارتاستىڭ ۇشار بيىگى كورىنبەيدى. قىلتيعان شوپتەن ادا بەزەرگەن بەدەۋ بالەنىڭ ءوزى... ءونبويىنا تەكشەلەپ جيعانى قۇدايدىڭ تاسى ەمەس، قاتپار-قاتپار شويىن بلوكتار ما دەرسىڭ.
— بيىكتەن قورقاتىن بولساڭدار استە تومەن قاراماڭدار. ءبىر-بىرىمىزدى ارقانمەن دەمەپ وتىرامىز. اياقتارىڭداعى تاقانى شەشىڭدەر.
«ويپىرماي دەسەڭشى! مۇزعا شىعارىمىزدى ىشتەي بولسا دا سەزگەن شىعارمىز. ءبىراق جارتاسقا ورمەلەيمىز دەپ كىم ويلاعان؟»
شاتاققا تۇسكەن شاشىن اياماس دەمەكشى، قايتا قايتىپ كەتەتىن ەمەس، شىعۋعا ءماجبۇر بولدىق. قارا تاسقا تاسكەنەشە جابىسىپ، قارا تەرگە مالشىنىپ، ءبىر قۇدايعا سيىنىپ ورلەپ كەتتىك. اياقتى دۇرىس جەرگە، مىقتى تاسقا باسۋعا ءتيىسسىڭ. قول دا سولاي. قۇدايىم «جيۆوي كامەن» دەپ اتايتىن بىلقىلداق تاستى باسىپ قالۋدان ساقتاسىن. بىلقىلداق تاس الدىمەن ءوزىڭدى سۇرىندىرەدى، سوسىن تومەنگە دومالاپ، سوڭىڭدا كەلە جاتقان ادامدى مەرت قىلادى.
باياعىدا، الماتىدا جۇرگەن كەزىمىزدە مەدەۋگە بارا جاتقان جولدا جارتاسقا ورمەلەگەن قىز-جىگىتتەرگە قاراپ قاتتى قىزىعۋشى ەدىك: جۇرەك جۇتقان ناعىز مىقتىلار سولارداي كورىنەتىن. مىنا قازىرگى ءبىزدىڭ تىرلىگىمىزگە قاراعاندا ولاردىكى بالانىڭ ويىنى ەكەن عوي. ولار جوعارعى جاققا شىعىر قاعىپ، ارقان تارتىپ شىعادى. ءبىزدىڭ جاعدايدا شىعىر تۇگىل، سايتان دا جوق. بەلىڭە بايلانعان ارقان دا انشەيىن داتكە قۋات ەكەنىن سەزەمىز. ويتكەنى، سەن قۇلاساڭ جوعارىداعى ءىلىنىپ-سالىنىپ ءوزى ارەڭ كەتىپ بارا جاتقان سەرىگىڭدى دە جۇلا كەتەرىڭدى بىلەسىڭ. سوندىقتان نامىسقا باسىپ، وزگەگە اۋىرتپالىق سالماي، سەرىكتەرىڭدى ۇياتقا قالدىرماي، ءبارىن ءوزىڭ جاساۋعا تىرىساسىڭ. ال ارقاڭداعى ريۋكزاك قۇرعىر وسىنداي الماعايىپ ساتتەردە قاس دۇشپانىڭداي قيمىلىڭا كەدەرگى جاساپ، بۇلعاقتاپ تومەن تارتاتىنىن قايتەرسىڭ!
يتشىلەپ ءجۇرىپ جارتاستىڭ بيىگىنە دە شىقتىق-اۋ. بيىگى جاداعاي شىعار، اياق سەرپىپ ءسال دە بولسا تىنىستايتىن شىعارمىز دەپ ۇمىتتەنسەك... سەلەبەدەي سەرەيگەن بىروڭكەي ۇشكىر تاستار. اللا ساقتاسىن، ارعى جاعى ودان بەتەر قورقىنىشتى، شىڭىراۋداي تەرەڭ قۇز. تىم تومەندە، قۇز تابانىندا اعارا يرەلەڭدەگەن تاعى ءبىر مۇزدىقتار كورىنىس بەردى.
جارتاستىڭ ارعى بەتىن كورگەندە ءجۇز شىداماي، جۇرەك لوبلىدى. امال قانشا، جارتاس بيىگىندەگى ارانىڭ تىسىندەي وركەشتەنگەن تاستارعا جابىسىپ، اۋپىرىمدەپ تاعى ءبىرشاما جەر جىلجىدىق. جارتاس تاۋسىلعان بەتتە ارعى جاعىنداعى قالىڭ قاردىڭ ۇستىنە بىر-بىرلەپ توپىلداپ قۇلاي بەرىپپىز.
جاڭاعى جارتاس شىلدە تەرىمىزدى شىنداپ ءبىر شىعارعان. قاردىڭ ءۇستى تۋعان ۇيىمىزدەي، قۇس توسەگىمىزدەي كورىنىپ كەتتى. مامىق قاردىڭ بەتىندە اھىلاپ-ۇھىلەپ الشىدان ءتۇسىپ سۇلاپ-سۇلاپ جاتىپ قالدىق.
— ويپىرماي، ءوزىمىزدى وسىنشا قينايتىنداي نە كۇن تۋدى باسىمىزعا!؟
— ءاي، وسىدان امان قايتسام...
— جاۋعا ەمەس، جارتاسقا جالتاقسىز شاپتىق-اۋ.
شارشاعان جىگىتتەر ازىلدەگەن بولىپ ىشتەگى قىجىلدى تارقاتىپ، كۇڭكىلدەسىپ الدى.
ازداپ جەل تۇرىپ، قار بەتىندە سىرما جۇگىرە باستادى.
— مۇزتاۋدى قاراڭدار!
ءبارىمىز بۇرىلىپ جوعارى قارادىق. مۇزتاۋدى تۇمشالاعان اقسۇر بۇلت تەسىلىپ، قوس شىڭنىڭ اراسىنداعى سەدلوۆينا كورىنىس بەردى. سەدلوۆينادا الاپات بوران، ۇيتقي سوعىپ دۇنيەنى بۇلدىرلاتىپ تۇر. مۇزتاۋدىڭ ماڭايىنا ۇيىرىلگەن اقشا بۇلتتاردىڭ ادەمىسىن-اي دەسەڭشى. شەبەر قىلقالامنان شىققان دايىن تۇرعان ونەر شىعارماسى. ەشقانداي مودەرننىڭ قاجەتى جوق، جارىقتىقتىڭ سىمباتى دا، سۇلۋلىعى دا ءوز بويىندا جاتىر. بوران ۇيتقىعان سەدلوۆينانىڭ ۇستىندە، مۇزتاۋدىڭ ۇشار بيىگىندە قارا نوقاتتاي ءبىر قۇس ۇشىپ بارادى. بورانمەن، بۇلتپەن، تۇمانمەن تالاسىپ، بىردە كورىنىپ، بىردە جوعالىپ سامعاپ بارادى.
— مىناۋ بۇركىت قوي!
قۇس كورمەي جۇرگەنىمىز جوق، سودان با، مۇزتاۋ بيىگىندەگى بۇلدىراي كورىنگەن قۇسقا العاشقى ساتتە كوڭىل بۇرماپپىز. «بۇركىت» دەگەسىن ەلەڭ ەتىپ، قىزىعا تەسىلىپ قالدىق. وسىنشاما بيىكتە شارىقتاۋىن قاراشى. قۇداي بىلەدى، مۇزتاۋدىڭ ۇشار باسىنداعى قارايعان اناۋ جارتاستارعا ۇيا سالعان بولار. ەندى، مىنە، اقتۇتەك بورانعا قارسى قاسقايىپ شامىرقانا شىرقاپ بارا جاتقانى. قانداي قايسارلىق دەسەڭشى!
بۇل كورىنىس ءبىزدىڭ دە جىگەرىمىزدى جانىپ، بويىمىزعا قۋات بەرگەندەي بولدى. ءىلبىپ تاعى العا جىلجىدىق.
بەس قابات ءۇيدىڭ بيىكتىگىندەي كەزەكتى ءبىر مۇز قۇلاماسىنان قازىق قاعىپ، ارقان تارتىپ ءوتىپ كەتتىك. بۇل مۇز قۇلاما العاشقى ەكەۋىنە قاراعاندا، ءبىرشاما الاسا ءارى تايپاقتاۋ سياقتى كورىنگەن. الدە ءبىز دە مۇزعا ورمەلەپ ۇيرەنىپ قالدىق پا. قالاي بولعاندا دا، ەندىگارى جارتاسقا شىعۋدان ساقتاسىن دەپ ىشتەن تىلەپ كەلەمىز.
مۇز قۇلامانىڭ ارعى جاعىنداعى تاعى ءبىر قارلى قيانى قابىرعالاپ، الاقانداي عانا ادىردىڭ ۇستىنە شىقتىق.
— وسى جەردە لاگەر قۇرامىز، — دەدى باستاۋشى. — بۇدان ارىگە سىزدەردىڭ شامالارىڭىز جوق.
— بۇدان ءارى اتام دەسەڭ اتتاپ باسپايمىن.
ابدەن شارشاعان جىگىتتەر قالجىڭداعان بوپ تاعى دا شىندارىن ايتىپ قالدى.
جوندانا سوزىلعان قارلى ءدوڭنىڭ ۇستىنە قاتارلاپ قوس پالاتكانى قۇرىپ تاستادىق. شاي قويىپ، جۇرەك جالعادىق. كۇن كەشكىرىپ قالعان مەزگىل ەدى، تومەندە بۇلدىراعان جاسىل الەمگە قاراپ قويىپ، اڭگىمەنىڭ تيەگىن اعىتىستىق. ىمىرت تۇسە قويۋ تۇمان باسىپ، ءبارىمىزدى ەرىكسىز پالاتكا ىشىنە قۋالادى. ارتىنشا كەسەك-كەسەك بۇرشاق جاۋدى، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن ىسقىرىپ بوران سوقتى. ءبىز جاتقان ءدوڭنىڭ كۇنگەيى قۇلاما قيا بولاتىن، بوران پالاتكامىزدى قياعا قاراي ۇرلەپ جىبەرسە — سىرعاناپ تومەندەگى مۇزدىڭ جارىعىنان ءبىر-اق شىعارىڭ كامىل. شۇكىرشىلىك، ەشقانداي وقىس وقيعاعا ۇشىراماي، ۇيقىمىزدى قاندىرىپ، كەلەر تاڭدى اماندىقپەن قارسى الدىق.
***
ەرتەڭىندە جىگىتتەردىڭ ەكەۋى كۇركىلدەپ جوتەلىپ، سۋىق ءتيىپ سىرقاتتانىپ قالىپتى. بۇدان ارعى جۇرىسكە شامالارى جەتپەيتىنى بايقالدى. وسىنداي سەبەپكە بايلانىستى ەكىگە ءبولىنىپ، ارعى ساپارعا ازعانتاي توپپەن اتتانۋعا كەلىستىك. ءبىر پالاتكانى، نۇسقاۋشى ءبىر جىگىتتى اۋىرىپ قالعان دوستارىمىزبەن قالدىرىپ، قالعان توپ تاڭسارىدەن اسىعىس جولعا شىعىپ كەتتىك.
تاعى دا سىلدىر-سىلدىر شىعىرشىقتار، قوڭىراۋلاتقان ىلگەكتەر، تاق-تۇق تەمىر تاياق. قىسقاسى، مۇز بەتىندەگى سىلبىر ساپار باستالدى دا كەتتى. كەي تۇستاردا قالىڭ قار، ومبىلاۋعا تۋرا كەلدى. تۇندەگى بوران عوي ۇرلەپ تاستاعان، جولىن بىلمەسەڭ، ءجونىن اڭداماساڭ، مۇنداي قاردىڭ ۇستىمەن ءجۇرۋ ءقاۋىپتى ەكەن: استىندا تەرەڭ قۇردىم جاتۋى مۇمكىن.
سوناۋ ەتەكتەن كورىنەتىن «تيگروۆايا لاپا» دەپ اتالاتىن مۇز قۇلامانىڭ استىنان وتتىك. اسا قاتەرلى بولعان سوڭ جولبارىستىڭ تىرناعىنا تەڭەپ، بەينەلەپ ايتقان بولار. تۋراسىندا، بۇل مۇزدىقتىڭ پوشىم-كەلبەتى جالاما بەتكەيدەن ىسقىرا اعىپ كەلە جاتقان الىپ كەمەگە ۇقسايدى ەكەن. الەمگە ايگىلى الگى «تيتانيكتىڭ» ءسۇيىر تۇمسىعىنان اۋمايدى. ەگەر ءزاۋدىعالام جەر قوزعالىپ، كەمەگە ۇقساعان مىناۋ الىپ مۇز جىلجىپ كەتسە — اتوم مۇزجارعىشى قۇساپ مىنا سايداعى قالىڭ مۇزدىقتى قارس ايىرىپ، ودان ارىدەگى اناۋ جارتاس-تاۋىمەن قوسا قاق جارىپ وتەردەي.
جىلجىعان سايىن ءجۇرىس قيىندادى. مۇزدىڭ بەتى كەشەگىدەي اشىق ەمەس، ءار تۇستا ءبىر ۇيىلگەن ۇسكىرىك قار. ونىڭ ۇستىنە مۇز جارىعى، ويقىل-تويقىلدار كوبەيىپ، ادىمدى اشتىرماي كەلەدى.
دەگەنمەن، ەكى كۇندىك جۇرىسكە اجەپتاۋىر ىسىلىپ قالساق كەرەك، بۇگىن قارا تەرگە مالشىنىپ، وكپەمىز كوبىكتەنىپ كەلە جاتساق تا قايراتتىمىز. اقىرى ءۇش كۇن بويى بويلاي جۇرگەن كاتۋن مۇزدىعىنىڭ باسىنا جەتىپ، مۇزتاۋدىڭ القىمىنا تىرەلدىك. وسى تۇستا كەشەگى بارناۋلدىق الپينيستەر وڭعا بۇرىلىپ، بەرەل مۇزدىعىنا قاراي اسىپ كەتىپتى. ءبىز سول قاناتتى بەتكە الىپ، الدىمەن سەدلوۆيناعا شىعۋدى ماقسات ەتىپ كەلەمىز. ءدال وسى سولعا بۇرىلار تۇسىڭىز — راسىندا دا، الباستىنىڭ ويناعىنا ۇقسايدى ەكەن. ومپى-شومپى، الشى-تايكە تۇرعان بىروڭكەي كەسەك-كەسەك مۇزدار، دوداعا تۇسكەندەي استى-ۇستىنە شىعىپ جاتىر. ونىڭ قايسىسىن ساعالاپ، قايسىسىن جاعالاپ جۇرەرىمىزدى بىلمەي تاعى ءبىراز اۋرە-سارساڭعا تۇستىك. ايتەۋىر، باستاۋشى جىگىتىمىزدىڭ كاسىپقوي الپينيست بولعانى وڭدى بولار ما، مۇزداردىڭ ساڭعال تەسىگىنەن ءوتىپ، بىرەۋىنەن بىرەۋىنە تاۋتەكەشە سەكىرىپ، ەندى بىردە كوك مۇزعا جابىسا ورلەپ، تومەندەگى بىزدەرگە ارقان تاستاپ وتىردى. سوسىنعىسى، ەجەلگى استەكتەردىڭ تەكشەلەنگەن پيراميدالارىنا ۇقساعان تاعى ءبىر وپىر-توپىر مۇز قۇلاماسىنان اۋپىرىمدەپ وتكەندە بارىپ سيىردىڭ ورىسىندەي عانا الدەبىر تەپسەڭنىڭ ۇستىنە شىققانبىز.
تەپسەڭ ۇستىندە قىزىل سىرما جۇگىرەدى. اقپاننىڭ قىزىلىنداي موماقان كورىنگەنىمەن — ىزعارلى، بەت پەن مۇرىندى شىمشىلاپ قويادى.
— لاگەر قۇرامىز، — دەدى باستاۋشى.
— جۇرە بەرمەيمىز بە... مۇزتاۋدىڭ باسىنا ءالى ءبىراز جەر عوي؟
— بولمايدى! اۋا رايى بۇزىلايىن دەپ تۇر. مەن سىزدەردىڭ ومىرلەرىڭىزگە جاۋاپ بەرەمىن. قايتىپ كەلىپ وسى اراعا قوناتىن بولامىز.
مەيلى، وعان دا كوندىك. پالاتكا تىگىپ، پريمۋسقا تاماق جىلىتىپ، سوڭىنان سول پريمۋسقا شاي قايناتىپ ىشتىك.
تومەنگى لاگەردىڭ تۇسى الدەقايدا جىلى ما دەدىم. كۇن كوزى شىقسا بولدى — مۇز بەتىندە سىلدىراپ، جىپتەي سوزىلىپ جىڭىشكە بۇلاقتار اعىپ جاتادى. «تاۋدىڭ بۇلاعى ءساندى، كولدىڭ قۇراعى ءساندى» دەسەدى عوي. ەندەشە مۇز بەتىمەن جۇگىرگەن مونشاقتاي ءمولدىر بۇلاقتىڭ دا ءسانىن كوردىك-اۋ وسى. شايلىق سۋىمىزدى سىلدىراعان سول بۇلاقتاردان جيناپ الۋشى ەدىك. مىنا جەردە جەنتەكتەپ جيناپ، قاردى ەرىتۋگە تۋرا كەلگەن.
ءتۇس مەزگىلى اۋىپ كەتتى. باعاناعى قىزىل سىرما قاتايا تۇسكەندەي. قايتا كەلىپ وسى جەردە تۇنەيتىن بولعاسىن، جۇگىمىزدى ءبىرشاما جەڭىلدەتىپ، ورمەلەپ تاعى دا جوعارىعا كەتتىك. ازدان سوڭ ساۋىس-ساۋىس سىرەسكەن تاعى ءبىر مۇز قۇلاماسىنا كەزدەستىك. ءدال ورتادا وركەشتەنگەن ءۇش باستى مۇز جارتاس تۇر، ءون بويى قوتىر-تەسىككە تولى. بۇل نەعىپ تاۋسىلىپ بەرمەيتىن قۇلامالار مەن سارقىرامالار. مۇزتاۋدىڭ باسىنا دەيىن جول بەرمەي قامالدايىن قاسقايىپ تۇرعاندارىن قاراشى!
الدىڭعى كىسىنىڭ ىزىمەن اڭداپ باسىپ، بىر-بىرىمىزبەن ارقانمەن جالعاسىپ ءجۇرىپ كەلەمىز. كەزەكتى ءبىر مۇز جارىعى الدىمنان شىققان، ۇستىندە كوپىر جاساپ كولدەنەڭدەپ كەسەك مۇز جاتىر. جولباسشىمىز الگى كەسەك مۇزدى ءبىر باسىپ، ارى اتتاپ كەتىپتى: تاقاسىنىڭ ءىزى سايراپ جاتىر.
«ماسقارا بولعاندا، وسى كەسەك مەنى كوتەرە الماي جۇرمەسە!»
كوڭىلدە كۇدىك تۇرسا دا، تىك جولمەن ورلەپ شارشاپ كەلە جاتقانىڭ بار، ونىڭ ۇستىنە مىنا جارىقتان سەكىرەر بولساڭ — تاعى ءبىراز كۇش-قۋاتىڭدى سارپ ەتەسىڭ. وسىنى ويلاپ، قۇداي ساقتار دەپ كەسەك مۇزعا اياقتى قويىپ اتتاي بەرگەندە، سالدىر-گۇلدىر مۇزدىڭ جارىعىنا ءتۇستىم دە كەتتىم.
— سرىۆ!
ارقامداعى ريۋكزاكقا ءىلىنىپ، سالبىراپ تۇرىپ قالدىم. اياعىممەن اۋانى قارمايمىن. جىگىتتەر دە ارقاندارىن تارتىپ تۇرا-تۇرا قالىستى. كومەكتىڭ بارىن بىلسەڭ دە اياعىڭ جەرگە تيمەگەن سوڭ بويىڭدى قورقىنىش بيلەيدى ەكەن. ونىڭ ۇستىنە سەزىپ تۇرمىن، مەن قۇلاعان جارىق تومەنگە قاراي كەڭەيىپ كەتكەن سەكىلدى. اياعىمدى قالاي سەرمەسەم دە تاقانىڭ ۇشىن مۇزعا ىلىندىرە الماي دىمىم قۇرىدى. ايتەۋىر جان كەرەك، نە زاماتتا تاقانىڭ ۇشى مۇزعا شانشىلعان. سودان شىنتاقتاي تارتىنىپ، ەڭىسكە قاراي اۋناپ سىرتقا شىقتىم.
— كورمەگەن شارۋا ەدى، بۇل دا بىتكەن ءبىر ءىس بولدى، — دەپ جىگىتتەر كۇلىسىپ جاتىر.
ەت قىزۋىمەن العاشىندا بايقاماپپىن، مۇز سۇڭگى تىزەمە كىرىپ، ءبىر قابات تەرىسىن سىپىرىپ اكەتىپتى.
ودان ارعىسى — ءبىر ساعاتتان ارتىق ۋاقىت قابىرعا بەتكەيمەن كوتەرىلىپ، كۇن ەڭكەيگەن شاقتا فۋتبول الاڭىنداي ۇلكەن جازىققا شىققانبىز.
مۇزتاۋدىڭ ايگىلى سەدلوۆيناسى وسى ەدى.
ءبىز شىققاندا سەدلوۆينانىڭ ءۇستى ىزعىرىق ەسىپ تۇرسا دا اشىق بولاتىن. اياڭداپ الاڭنىڭ ورتاسىنا جەتكەنشە بولمادى، اينالانى تۇمان تۇمشالاپ الدى. كادىمگى سۇتتەي سوقىر تۇمان. ون مەتر الدى-ارتىمىزدا كەلە جاتقان سەرىكتەرىمىزدى كورسەتپەي تاستاعان.
— جينالىڭدار. وسى جەردە تىنىستاپ دەمالايىق، — دەپ باستاۋشىمىز ءبارىمىزدى ءبىر جەرگە ءۇيىردى.
ريۋكزاكتاردى قاردىڭ ۇستىنە لاقتىرىپ تاستاي بەرە، «ۋھ» دەپ ۇستىنە وتىرا-وتىرا كەتىستىك.
— تەر قاتىپ اۋىرىپ قالىپ جۇرمەڭدەر، بايقاڭدار!
ىرگەدەگى مۇزتاۋدىڭ قوس شوقىسى ءىزىم-عايىم جوق. قوس شوقى تۇگىلى، جاڭا قاي جاقتان كەلدىك، ەندى قاي باعىتقا جۇرەمىز، ودان دا جاڭىلىپ قالدىق. ەكى اتتاساڭ تەرەڭ قۇردىمعا قۇلاتىپ جىبەرەردەي اينالا اپپاق دۇنيە. مىنا سوقىر تۇماندا ءتورت جاعىڭ بىردەي ءتۇپسىز شاعىل، تەرەڭ شات سياقتى ەلەستەپ كەتتى. بىلايشا ايتقاندا، جەر تەڭگەدەي، اسپان تەبىنگىدەي بولدى دا قالدى. ەتەكتە وتىز گرادۋس ىستىق، كەيبىر دوستارىمىز قاپشاعايدا سۋعا ءتۇسىپ، بۋرابايدا كولگە شومىلىپ راحاتتانىپ دەمالىپ جاتقان شىعار. اناۋ ەۋروپا بيىلعى جىل تاريحتا سيرەك بولاتىن اپتاپ ىستىققا تاپ بولىپ، ورتەنىپ-كۇيىپ جاتىر انەكي. ءبىز بولساق الدەبىر جۇمباق الەمنىڭ، تىلسىم تىنىشتىقتىڭ ورتاسىنا تاپ بولىپ، قالتىراپ توڭىپ وتىرعانىمىز مىناۋ. جاڭاعى پىسىناپ، تەرلەپ شىققان ەكپىنىمىزدى مۇزتاۋدىڭ بيىگى لەزدە-اق باسىپ تاستادى.
«اپىرماي، كەشەگى بۇركىت وسى تۇستا ۇشىپ ءجۇردى-اۋ».
دجەك لوندوننىڭ شەبەرلىكپەن سۋرەتتەيتىن اق قۇردىمى، مۇنارلى الەمى تەگى وسىنداي بولار. راسىندا، مىناۋ اپپاق عالام قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىق قۇشاعىندا ۇيىپ قالىپتى: دەمىن ىشىنە تارتىپ ماقاۋ سازارادى. «نەتكەن مەڭىرەۋ دۇنيە ەدى»، — دەپ تىڭ تىڭداپ تۇرعانىمىزدا، تومەننەن كۇركىرەگەن الاپات داۋىس شىقتى... الدىمەن جىلاننىڭ ىسقىرىسىنداي سىرىلداعان ءۇن ەستىلگەن. ارتىنشا الگى سىرىل جەر ويىلىپ قۇلاپ بارا جاتقانداي سۇمدىق گۇرىلگە ۇلاسقان. ءتىپتى استىمىزداعى سەدلوۆينانىڭ ءوزى دىرىلدەپ كەتكەندەي بولدى.
— اقكەم جاقتان وراسان كوشكىن ءتۇستى، — دەدى نۇسقاۋشى.
— مۇزتاۋ قاق ايىرىلىپ كەتتى مە دەسەم...
— ولاي دەمەڭىز. مۇزتاۋدىڭ باسىندا تۇرىپ عايبات ءسوز ايتۋعا بولمايدى.
قالاي بولعاندا، استىڭداعى جەردى قالتىراتقان قانداي كۇش ەدى دەسەڭىزشى!
قار كوشكىندەرىنىڭ وراسان قۋاتى، قيراتۋ كۇشى جونىندە كوپ جازىلىپ تا، ايتىلىپ تا جۇرگەنى بەلگىلى. مۇزتاۋ ساپارىندا وسى جولى مىناداي ءبىر اڭگىمە ەستىگەنبىز... نوۆوسيبيرسكىدەن شىققان ءۇش ستۋدەنت الدىڭعى جىلى مۇزتاۋدىڭ توڭىرەگىندەگى كوپ مۇزدىقتىڭ بىرىندە جوعالىپ كەتەدى. ىشىندەگى بىرەۋىسى ءىرى قولباسشى گەنەرالدىڭ ۇلى ەكەن، گەنەرال دەرەۋ تىكۇشاق جىبەرىپ، ىزدەۋ سالدىرادى. سول تىكۇشاق قاپشالدىڭ بويىن ءسۇزىپ، كەڭ اڭعار ىشىمەن ۇشىپ كەلە جاتقاندا — قوس قاپتالدان بىردەي قار كوشكىنى قۇلايدى عوي. قار كوشكىنى بولعاندا، اقپاننىڭ اياعى ەكەن، قاپشالدىڭ قوس قاپتالى تۇتاستاي قوزعالىپ كەتىپتى. سونداعى كوشكىننىڭ قۋاتى اتوم بومباسى تۇسكەندەي اسەر ەتتى دەسىپتى كورگەندەر. قاپشال بويىنان كادىمگى اتوم ساڭىراۋقۇلاعىنداي قۇيىن كوتەرىلىپ، بىرەر ساعات اسپاندا قالىقتاپ تۇرىپ الىپتى. ال اڭعار بويىمەن ۇشىپ كەلە جاتقان تىكۇشاقتى اۋانىڭ وراسان قىسىمى جاڭقاداي لاقتىرىپ، كەلەسى سايدىڭ تۇبىنە اتىپ جىبەرىپتى.
سەدلوۆيناداعى بىزدەر اقكەم جاقتاعى جاناعى قار كوشكىنىن كوزبەن كورمەسەك تە عالامات قۋاتىن بويىمىزبەن سەزىندىك.
وكىنىشكە قاراي تۇماننىڭ اشىلۋىن كۇتىپ كوپ ۋاقىتىمىزدى جوعالتىپ الدىق.
تۇماندى كۇن جىلى بولادى دەۋشى ەدى، بۇل قاعيدا مۇزتاۋدىڭ بيىگىنە قاتىسسىز ءتارىزدى. تەگى، ءبىزدىڭ تۇمان دەپ تۇرعانىمىز، مۇزتاۋدىڭ باسىنان اينالشىقتاپ كەتپەيتىن اقشا بۇلتتار بولار. دىمقىل ىزعار دەنەمىزدى توڭدىرا باستاعان سوڭ، ريۋكزاكتىڭ ۇستىندە الشىدان ءتۇسىپ جاتقان ءبىز قيمىل جاساپ تۇرا باستادىق. سالدەن سوڭ بالاپاندارىن كۇيتتەگەن تاۋىقتاي قاعىنىپ-سوعىنىپ ءبىر-بىرىمىزدى اينالىپ جۇگىرۋگە كىرىستىك. شۇكىرشىلىك، جارىقتىق مۇزتاۋ ءبىزدىڭ پۇشايمان ءحالىمىزدى سەزگەندەي، بۇدان ارىگە قيناعان جوق.
قويۋ تۇمان الدەنەدەن ۇرىككەندەي وقىس اشىلىپ سالعان. سول-اق ەكەن مۇزتاۋدىڭ قوس شوقىسى ەكى جاعىمىزدان، قول سوزىمداي عانا جەردەن جارقىراپ شىعا كەلدى دەرسىڭ. شىعىس شىڭنىڭ ايدارىنان جەل ەسىپ، ازداپ قار بۇرقىراتىپ تۇر. قول بۇلعاعان سۇلۋدىڭ جىبەك ورامالى سياقتى.
— باستىسى دا، باسقىسى دا — مىنا شىڭ، — دەپ نۇسقاۋشىمىز سول شىعىس شوقىنى مەگزەدى. — بۇعان شىعۋ ءۇشىن ارعى قىرىنان اينالامىز.
تۋرا شىعۋدىڭ مۇمكىندىگى جوعىن، ونىڭ ۇستىنە بەتكەيدە ساۋساپ تۇرعان قالىڭ قاردىڭ ءقاۋپىن ىشتەي ءوزىمىز دە سەزگەنبىز. ال ارعى قىرىن اينالۋ تاعى جارتى كۇندىك جولعا ۇقسايدى.
— اقكەم جاقتى بارىپ كورەيىك.
قاردى سىقىرلاتىپ ۇلكەن الاڭنىڭ كەلەسى جيەگىنە قاراي جىلجىدىق.
— مىنەكي، مىناۋ ويماننىڭ جەرى!
ءجون بىلەتىن ماناربەك ەتەكتەگى الا شۇبار بۇلت استىندا مۇنارتقان ىركەس-تىركەس تاۋلاردى الاقانىمەن سيپاي كورسەتىپ ءوتتى.
رەسەي... التاي رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلكەن پانوراماسى ايقارا كوسىلىپ الدىمىزدا جاتتى.
بيىكتەن قاراعانداعى كورىنىسى بەرگى قازاقستان جاقپەن ۇقساس. سول باياعى سەڭگىرلەنگەن سەكپىل تاۋلار، جىقپىل-جىقپىل وزەكتەر، قارا ورمانى سىڭسىعان ساي-سالا، تەرەڭ شاتقالدار، شاتقال تۇبىندە كۇمىس جىپتەي يرەلەڭدەگەن ۇلكەندى-كىشىلى وزەندەر. كوز كورىم كوكجيەككە دەيىن بۇلىڭداي سوزىلىپ، بۇلدىراي ءسىڭىپ كەتكەن.
اناۋ تۇستا ۇلكەن اقتىرۋ اتتى مۇزدىق بار. بارماساق تا وقىعانبىز، بىلەمىز. ول مۇزدىق — التايداعى ەڭ قالىڭ مۇزدىق سانالادى، قالىڭدىعى 350 مەتر دەسەدى.
ءبىزدىڭ تۋرا استىمىزدا مۇز جارقاباق. بيىكتىگى شاقىرىمعا سوزىلعان بۇل مۇز جارقاباق تەرەڭ قويناۋلى اقكەم شاتقالىنا ۇلاسادى. ودان تومەن — ايناداي جارقىراپ اقكەم كولى جاتىر. رەسەي جاقتان مۇزتاۋعا كەلەتىن الپينيستەر مەن تۋريستەر وسى شاتقالمەن ورلەپ، قاراتۇرەك اسۋىنان اسىپ، كۋچەرلا وزەنىنىڭ تەرەڭ سايىنا تۇسەدى. ول جەردە كۋچەرلا اتتى ۇزىن كول بار. ودان بەرىرەكتە داراشكول دەگەن تاعى ءبىر سۋى تاستاي ءمولدىر كول جاتىر. تۋريستەر سول ارادا ءبىر تۇنەپ، ەرتەڭىندە كاتۋن جوتاسىن جالداي ءوتىپ، كاتۋن وزەنىنىڭ اڭعارىنا تۇسەدى. ودان بەرگى مارشرۋت تۋرا ءبىز ءجۇرىپ وتكەن جولعا باستايدى... ياعني، كاتۋن مەن بەرەل مۇزدىقتارىن بويلاپ شىڭنىڭ باسىنا ورمەلەيدى.
ءبىراق كوپشىلىگى قايتا قايتقاندا وسى اقكەمنىڭ تىك قياسىمەن ارى قاراي ءتۇسىپ كەتەتىن كورىنەدى. وتكەن جىلى اقپاندا ەرلى-زايىپتى گلياسيولوگ-عالىمدار وسى اقكەم تىگىنەن ارقانمەن ءتۇسىپ بارا جاتىپ، تاعدىر-اي دەسەڭىزشى، ەكەۋى بىردەي قايعىلى قازاعا ۇشىراپتى... كۇن جىلىدا سۋلانعان ارقان سالدەن سوڭ، كۇن سۋىتا مۇز بوپ قاتىپ جىلجىماي قالادى. سودان تومەندەگى سەرىكتەرى دەرەۋ كومەك شاقىرىپ، مۇز جارتاستا سالبىراپ تۇرعان ەكەۋدى تىكۇشاقتىڭ كومەگىمەن تۇسىرمەك بولىسادى. جارتاسقا تىكۇشاق جاقىنداي المايدى، قاپالاقتىڭ كۇشتى جەلى انا ەكەۋىن ەكى جاققا ۇرلەپ، ولار دا ەشتەڭە ىستەي الماي سالاقتاپ جىپكە جابىسىپ تۇرا بەرەدى. ءسويتىپ اۋرەلەنىپ جۇرگەندە بوران تۇرىپ، اياز قاتايىپ، تىكۇشاق قايتىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولادى.
امال قانشا، عالىمداردىڭ دەنەسىن ءتورت كۇننەن سوڭ، بوران باسىلعان شاقتا ازەر ءتۇسىرىپ الىسىپتى.
***
اقكەم جارقاباعىن جاعالاپ، قىزىقتاپ، از-كەم تومەندەسەك دەپ ەدىك، نۇسقاۋشىمىز باسىن شايقاپ كونبەي قويدى.
تۇمان اشىلعان بويدا ءبىزدىڭ كوڭىل دە اشىلىپ سالعان. بۇلتتان شىققان كۇندەي كۇلىمدەي قارايمىز اينالاعا. بويىمىزدى قايداعى ءبىر، ءوزىمىز دە سىرىن ۇعا بەرمەس ءنوپىر قۋانىش كەرنەگەن.
كوڭىل قۇرعىر دا، ءوزىمىز دە كوكتە تۇرعان سوڭ سونو-وۋ ەتەكتە قالعان، كۇنشىلىكتەن كورىنگەن التايدىڭ قويناۋ-قولاتتارىنا مۇرىن استىنان كەردەڭ قاراسامىز. ناعاشىنىڭ اۋلىنا كەلگەن جاس جيەن سەكىلدى ەلپىلدەپ تۇرمىز. تومەندەگى قويناۋ-قولاتتاردىڭ ءبارىن كولەڭكە باسىپ، ىمىرتتانىپ قالعان ەكەن. باتار كۇننىڭ سوڭعى شاپاعى بيىك شىڭداردىڭ باسىندا عانا ءىلىنىپ ءدىر-دىر ەتەدى. بۇنداي سۋرەتتى كورۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ ماڭدايىنا جازباعانىن، بۇل كورىنىس سونىسىمەن دە تاڭعاجايىپ، سونىسىمەن دە اسەرلى ەكەنىن ىشتەي ۇعىپ، بىر-بىرىمىزگە قاراسىپ ءۇنسىز شاتتانامىز.
«تەگى، شىڭعا شىعۋدىڭ ءلاززاتى وسى شىعار!»
بىلايىراق بارىپ، جەر بولجاپ جۇرگەن نۇسقاۋشىمىز قايتىپ ورالدى. كوڭىلى سىنىق، جۇزىندە قوبالجۋ بار.
— نەعىپ تۇرمىز؟
— جىلجىمايمىز با؟
نۇسقاۋشى باسىن شايقاپ، كۇمىلجىپ تومەن قارادى.
— كۇن سۋىتايىن دەپ تۇر، ونىڭ ۇستىنە كەش ءتۇسىپ قالدى.
— ويباي-اۋ، توبەسىنە قول سوزىم قالعاندا قايتا قايتارايىن دەپ تۇرسىڭ با؟
— قول سوزىم ەمەس، جاقىن كورىنگەنىمەن تاۋدى اينالامىز... الىس جول. بىلتىرعى وقيعانى ەندى سىزدەرمەن قايتالاۋعا مەنىڭ قاقىم جوق.
— ءيا، سوندا... قوجاناسىر ايتپاقشى، سوندا بىلتىر نە بولىپ ەدى؟
نۇسقاۋشى الدەنەنى ەسكە العىسى كەلمەگەندەي باسىن شايقاپ، ىڭىرانا جاۋاپ قاتتى.
— بىلتىر ءدال وسى جەردەن ءبىزدىڭ ەكى جىگىت شىعىپ كەتكەن. مەزگىل قازىرگىدەن الدەقايدا ەرتە بولاتىن. سونىڭ وزىندە تاۋ بيىگىنە جەتكەندە بوران تۇرىپ، قايتا تۇسە الماي، تۇنەپ قالۋعا ءماجبۇر بولىسقان. ءسويتىپ، قول-اياقتارىن ءۇسىتىپ، وكپەلەرىن قابىندىرىپ قالاعا اتتاندى. ارتىنان ساۋساقتارىن، باشپايلارىن كەسكىزىپ، ءقازىر مۇگەدەك بولىپ قالىستى.
ءبىز اناداي جەردە تۇرعان قوس شوقىعا الما-كەزەك جاۋتاڭداي قارادىق. «سەندەر سەنبەي تۇرسىڭدار ما؟» دەگەندەي، شوقىنىڭ ەكەۋىنىڭ دە ۇشارىن بۇلت قىمتاي باستادى. ىلە اقكەم جاقتان لەكىتىپ ىزعارلى جەل ەستى. ىزعارلى جەل قاردى ۇشقىنداتىپ، ارادا جارتى ساعات وتكەن جوق، اقتۇتەك باستالدى دا كەتتى.
وسى ساپارعا شىعار الدىندا، بىردە ءبارىمىز مۇزتاۋ جونىندە كەڭەسىپ وتىرعاندا ساۋىتبەك ايتقان، كوڭىلدى كۇپتى قىلعان ءبىر ءسوز ەسىمە ءتۇستى. «وزگە حالىقتى بىلمەيمىن، — دەگەن ساۋىتبەك، — ءبىزدىڭ قازاق ىرىمىندا قاسيەتتى تاۋدىڭ توبەسىنە شىعۋعا بولمايدى دەسەدى. توبەسىنە شىعۋ — توبەسىن تاپتاعانمەن بىردەي... ويلانىڭدار!»
سونى ەندى ويلانۋعا تۋرا كەلدى.
«تۋراسىندا، و باستان ماقسات قىلعانىمىز وسى سەدلوۆينا ەدى عوي. كاسىبي الپينيستەر جاڭاعىداي جاعدايعا ۇشىراپ جاتسا، بىزگە نە جورىق» — دەپ كوڭىلدى دەمەگەن بولامىن.
تاعى ءبىر ءازازىل وي قولتىقتان سۋ بۇركىپ، ايتاقتاپ الاڭداتا بەرەدى.
«ءۇش كۇن ءجۇرىپ، ءدال يەكتىڭ استىنا كەلگەندە توبەگە شىقپاعانىڭ قالاي!؟»
ءبىزدىڭ ەكىۇداي كۇيدە ۇيلىعىپ تۇرعانىمىزدى بىلگەندەي بوران دا ىسقىرىپ، قاتايا ءتۇستى. ءبىر قىزىعى، ىسقىرعان بوراننىڭ اراسىنان تۋرا توبەمىز ءبىر ساتكە اشىلىپ، كوكپەڭبەك اسپاندى كورىپ قالدىق. كوك بولعاندا تۇزداي كوكپەڭبەك. اسپاننىڭ ادەمىلىگىن باعانا نەعىپ بايقاماعانبىز. توقىمداي بوپ كورىنگەن كوك اسپان كوڭىلگە ءۇمىت تاستاپ كورىندى دە جوعالدى.
قار ۇشقىنداتقان بوراننىڭ ەكپىنى قاتايا ءتۇستى.
— تۇنگە قالماي لاگەرگە جەتىپ الۋىمىز قاجەت.
— سويتەمىز بە؟
نۇسقاۋشى تاڭعالعانداي ءبارىمىزدى كوزبەن ءسۇزىپ ءوتتى.
— مىنا بوراندا سىزدەردى لاگەرگە امان-ەسەن اپارا الام با دەپ قورقىپ تۇرمىن.
سولاي دەدى دە، ءوزى باتىل بۇرىلىپ، ادىمداي باسىپ ءجۇرىپ كەتتى. ءبارىمىز دە ارقانمەن كوگەندەلگەن جاندار ەمەسپىز بە، قايتەمىز، سوڭىنان تومپاڭداپ ەرىپ جۇرە بەردىك. جۇرە بەرگەن كەزدە مەن وقىس ءسۇرىنىپ، ەتبەتىمنەن قۇلاپ ءتۇستىم. شۇكىرشىلىك، جالتىر مۇزعا ەمەس، كەشەلى بەرگى جاۋعان قاردىڭ ۇستىنە ەتبەتتەي جىعىلدىم. بەتىم قارعا كومىلىپ كەتتى... قار جۇپ-جۇمساق، جىپ-جىلى سياقتى. سوڭىمنان جەتكەن ماناربەك قولتىعىمنان دەمەپ تۇرعىزباق ەدى:
— ءسال جاتا تۇرايىنشى! — دەدىم وعان.
ماناربەك كوزى جىپىلىقتاپ:
— جارالانىپ قالعان جوقسىز با؟ — دەپ بايەك بولىپ جاتىر.
— جوق... ءقازىر تۇرامىن!
ورنىمنان اۋىر كوتەرىلىپ، كەتىپ بارا جاتىپ تا «جاپ-جازىق جەردە سۇرىنگەنىم قالاي»، — دەپ ويلادىم. قالاي بولعاندا دا مۇزتاۋ وزىنە دۇرىستاپ تاعزىم جاساتتى. مەنىڭ دە كيەلى تاۋدى ايقارا ءبىر قۇشاقتاعانىم وسى شىعار تەگى!
***
لاگەرگە قاراڭعىدا جەتتىك.
اناۋ بيىككە قاراعاندا ءبىزدىڭ پالاتكا تۇرعان جەر اجەپتاۋىر ىقتاسىن ەكەن. ءبارىبىر مۇزتاۋدىڭ ىزعار لەبى بۇل جەردە دە انىق سەزىلىپ تۇردى.
جۇرەك جالعاپ، بوي جىلىتقان سوڭ بىلايعى اڭگىمەگە زاۋقىمىز سوقپاعان. مۇرتتاي ۇشىپ شارشاعان ەكەنبىز، پالاتكاعا كىرگەن بويدا ءبارىمىز قاتىپ ۇيىقتاپ قالىپپىز.
تاڭعى بەستە تۇرامىز دەپ ۋاعدالاسىپ ەدىك، جەتىدەن وتە ءبىراق وياندىق. ەندىگى اۋقاتتى تومەنگى لاگەردە ىشەتىن بولىپ، اپىل-عۇپىل پالاتكانى جىعىپ، جولعا جينالدىق.
تومەندەگىلەر ەكى كوزدەرى ءتورت بولىپ، بۇقتىرىلعان ەتى بار ماكارون كوجەسىن دايىنداپ، ءبىزدى اسىعا كۇتىپ وتىر ەكەن.
— كۇن تاس توبەگە شىقتى، ەتەككە ءتۇسىپ ۇلگەرمەي قالارمىز، — دەپ ءقاۋىپ قىلىستى.
— ولاي بولسا جايلانىپ وتىرار ۋاقىت جوق، اسىعىڭدار.
— كەلگەندەگى اناۋ شاعىل جارتاسقا قايتا بارمايىقشى.
— ول تۇستاعى مۇز ءقاۋىپتى عوي؟
— مەيلى، مۇزعا ۇيرەنىپ قالدىق قوي ايتەۋىر.
— ەرىكتەرىڭ ءبىلسىن... ونى دا كورەلىك.
— اپىرماي، وسىندايدا ءبىر دەلتاپلان دا بولمايدى ەكەن، قالىقتاپ بارىپ اناۋ ەتەكتەگى جاسىل شالعىنعا قونا كەتەتىن.
بىلتىرعى جىلى ريمگە بارعانىمىزدا قازاقتىڭ ازامات قىزدارىنىڭ ءبىرى، يتالياداعى ەلشىمىز ءبىرعانىم ءايتىموۆا اسىل اعامىز، حالىق ءارتيسى ءسابيت ورازبايەۆتى قوناققا شاقىرىپ، سول ەلدىڭ ۇلتتىق تاعامى سانالاتىن سپاگەتتيدەن ءدام تاتقىزعانى بار-دى. مەيمانداردىڭ اراسىندا ساۋىتبەك ەكەۋمىز دە بار ەدىك. سونداعى مەيرامحانادا جەگەن يتاليا سپاگەتتيىنىڭ ءدامى ءالى كۇنگە اۋزىمىزدا. ءبىراق، سول يتاليان تاعامى قارلى شىڭداردىڭ اراسىندا، مۇزدىقتاردىڭ ۇستىندە ىشكەن ماكارون كوجەگە ىلەسە الماي قالا ما دەپ قالدىم. دوبالداي-دوبالداي ماكارون وسىنشالىق ءدامدى بولادى دەپ كىم ويلاعان! الدە «كوندىككەنگە كونەكتىڭ وڭەزى بالدايدىڭ» رەتى مە؟
الگى شاعىل جارتاسقا قايتا بارمايمىز دەپ، ءتاي-تايلاپ مۇزبەن ىلديلادىق. راسىندا دا، جارقاباعى مەن جارىعى، ويدىم-شۇڭقىرى كوپ ءقاۋىپتى جەردىڭ كوكەسى وسى ما دەدىك.
قىرىق مەترلىك جىبەك ارقاندى سالاقتاتىپ جىبەرىپ، بىر-بىرلەپ تومەندەپ ءتۇسىپ جاتىرمىز. مۇز بەن شىڭ اتاۋلىعا قازاق قىزىقپاعاسىن با، مۇنداعى كوماندالار دا كىلەڭ ورىسشا، ءبىر-بىر عانا سوزدەن تۇرادى. ويتكەنى، جوعارىداعى ادام تومەندى، تومەندەگى ادام جوعارعىنى كورە المايدى. كوپ ءسوز ايتىپ، ايعايعا باسىپ مىلجىڭداي بەرسەڭ، سىرعىپ كەلىپ باسىڭا مۇز قۇلايدى.
ءسويتىپ، ءۇش-تورت ادامدى تۇسىرگەننەن كەيىن، قايىردى دوسىمىزدى جوعالتىپ الدىق. تومەنگە جەتەتىندەي ۋاقىت وتسە دە، قايىردىدان ءبىرازعا دەيىن حابار بولماي قالعان.
سوڭىنان سۇراپ-بىلسەك، تومەندەپ كەلە جاتقاندا وقىس تاقاسى تايىپ، مۇز ۇڭگىردىڭ ىشىنە سىرعاناپ كەتىپتى. ايتەۋىر ارقان بار، سالاقتاي تەربەتىلىپ، ەبىن تاۋىپ، تاقانىڭ ۇشىن مۇزعا ءىلىندىرىپ، ىرعاتىلا سىرعىپ تومەنگە جەتكەن كورىنەدى.
***
تاۋعا شىققانعا قاراعاندا تاۋدان ءتۇسۋ قيىن ەكەنى ەكى باستان بەلگىلى جايت. ولاي بولسا ءۇش كۇن شىققان جولىڭدى ءبىر كۇندە ءتۇسۋ قايدان وڭدىرسىن. ونىڭ ۇستىنە مۇز ۇستىمەن ەڭكەڭدەپ ەڭىسكە ءتۇسۋدىڭ ءوز ءتارتىبى بار ەكەن، اياعىڭداعى تاقانىڭ ون ەكى ءتىسى بىردەي مۇزعا كىرش قادالىپ وتىرۋى ءتيىس. ايتپەسە تايىپ كەتىپ قۇيرىعىڭمەن تومەنگە شاڭعىشا اعاسىڭ.
كوزىمىزگە كوك شىبىن ۇيمەلەتكەن قيىندىقتى تىزبەلەپ قايتەيىك، قارا ساننىڭ قارىسىپ، تىلەرسەكتىڭ تىرەسىپ، ۇرشىقتىڭ اينالىپ، ءسىڭىردىڭ سىرەسىپ قالعانى راس-تى. ايتەۋىر، تەزىرەك تومەنگە جەتىپ جىعىلساق دەگەن ءۇمىت قانا ءتۇننىڭ ءبىر جارىمىنا جەتە ءاقادىلدىڭ قوسىنا دىڭكەلەتىپ جەتكىزگەن.
ءاقادىل كەلەتىن ۋاعىمىزدى تۇسپالداپ، ەتىن اسىپ، شايىن قايناتىپ كۇتىپ ءجۇر ەكەن.
— مەن سىزدەردى ءتۇس اۋا كەلەدى دەپ... ەتتى نەشە رەت قايناتىپ ەزىلىپ كەتتى، شايىم قۇسىپ كەتتى.
ازىلدەپ جىرق-جىرق كۇلەدى، ءبىز جازعاندا كۇلەتىن شاما قايسى: شىندىعىمىزدى ايتتىق:
— ەزىلسە دە جەيمىز، قۇسسا دا ىشەمىز!
ءاعادىل ءۇڭىلىپ ءبىزدىڭ تۇنەرگەن ءتۇرىمىزدى، قابارعان قاباق، تۇكسيگەن يەك، بەزەرگەن بەت، كەزەرگەن ەرنىمىزدى قاراپ، قوتىرلانعان قىپ-قىزىل مۇرنىمىزدى كورىپ:
— بارىنە دە سەنىپ تۇرمىن. مىنا سۇرىقتارىڭمەن سەندەر مەنى جەپ قويۋدان تايىنباسسىڭدار، — دەپ جارقىلداپ تاعى كۇلىپ جىبەردى.
الاۋلاتىپ وت جاعىپ، جانعان وتتى كۇرگەيلەي قورشاپ جىگىتتەر اڭگىمە سوقتى. ءازىل مەن قالجىڭ، انەكدوت، اۋىل ايتقىشتارىنىڭ تاپقىر سوزدەرى... بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءىلىپ اكەتىپ، ءتىپتى كۇلكىدەن ەزۋ جيعىزبايدى. تاۋدىڭ باسىندا، الاۋدىڭ قاسىندا ايتقان اڭگىمەنىڭ ءبارى قىزىقتى، ءبارى جاراسىمدى. ۇزاق جولدان شارشاپ-شالدىعىپ كەلسە دە جىگىتتەردىڭ جاعالارى جايلاۋ، كوڭىلدەرى شات. بايقايمىن، بۇگىن ءبارى دە وزگەشە اقجارقىن، وزگەشە ماز-مەيرام مىنەز تانىتىپ وتىر.
قالاي دەسەڭىز دە، وسى ازاماتتار الگىندە عانا الەمنىڭ اۋليە تاۋىنىڭ ءبىرىنىڭ بيىگىنەن ورالعان جاندار بولاتىن.
ەندىگى قالعان عۇمىرلارىندا ءدال وسىنداي وقيعانىڭ ماڭگى باقي قايتالانباسىن جۇرەكتەرى سەزەتىندەي...
مۇزتاۋ جاقتان كۇركىرەي قۇلاعان قار كوشكىنىنىڭ الاپات ءۇنى ەستىلدى.
***
قازىرگى قازاقستان شەكاراسى كاتۋن جوتاسىن جالداي سىزىپ، مۇزتاۋعا تىرەلگەن تۇستا بەرەل مۇزدىعىن كەسىپ وتەدى دە، كوككول، كوكسۋ ارقىلى راحمان اراسانىنا قاراي اينالىپ كەتەدى.
ءسويتىپ مۇزتاۋدىڭ مۇنارتقان قوس شىڭى وزگە مەملەكەتتىڭ تەرريتورياسىندا جاتىر.
ءبىز شىققان بيىك تە وزگە ەلدىڭ جەرىندە بولاتىن.
ايتار اقيقاتتىڭ بىرەۋىسى، مىنەكي وسى.
اراراتقا اڭىراعان ارمياندارداي ءبىزدىڭ قازاق تا مۇزتاۋعا كۇنشىلىكتەن كوز ساتىپ قالماسا ەكەن، اعايىن!
You Might Also Like
-
ۇزىن جولدىڭ شەگىنە، كىمنىڭ كوزى جەتەدى. وگىزدەردىڭ تۇياعى، قىبىر-قىبىر ەتەدى.
