ءجۇندى باراق
جەلتوبەنىڭ ەتەگىندەگى اۋىلعا ەندى جاقىنداي بەرگەندە بارىپ بايقادى — باتار كۇن قۇلاقتانىپ تۇر ەكەن. تاياق جەگەن قاتىننىڭ كوزىندەي تالاۋراپ الىپتى. شاشىپ تۇرعان ساۋلەسى دە اق تەڭبىل، كوك تەڭبىل، سارى تەڭبىل بوپ الەمتاپىرىقتانىپ كەتىپتى.
سويداق ءتىس سابىردىڭ جۇرەگى ءدىر ەتە قالدى. وسى ءبىر كىشكەنە قىستاقتى شوشىتاتىنداي سۇمدىق-اق كوپ ەكەن بۇل دۇنيەدە. تاڭ اتپاي جاتىپ قاتىنى كۇنشە: «شال-اۋ، تۇندە تۇسىمدە نەمىستەر ءبىزدىڭ رازەزدى بومبىلاپ ءجۇر»، — دەپ ءبىر كۇڭسىتىپ ەدى. ستانڭيانىڭ باسىندا پوچتاعا كىرىپ بارا جاتقاندا كۇيگەنتوعايدىڭ دۇكەنشىسى دابىلبايدىڭ جولىعا كەتكەنى. بايعۇستىڭ جالعىز اعاسى احمەتشەنى ايۋلار تاس لاقتىرىپ مەرت قىلىپ كەتىپتى. سيىرشى ەدى. وزەن بويىنان سيىرىن باۋىرايعا ايداپ بارا جاتسا، شوق توعاي جاقتان باقىرعان داۋىس شىعىپتى. مىلتىعىن قولىنا الىپ، اتىن تەبىنىپ توعايعا كىرسە، قوبىراعان مايماق اياق ساۋىنشى قاتىندى قولتىعىنان سۇيرەلەپ، الدەقايدا دەدەكتەتىپ الىپ بارادى ەكەن. جالما-جان تارس ەتكىزىپ اۋاعا اتىپ جىبەرسە، جان كەرەك ماقۇلىق قاتىندى تاستاي سالىپ قاشا جونەلىپتى. سودان وشىككەن بە مال ورگىزىپ شىقسا بولدى، ءبىر ايۋ تاۋ باۋىرايىنان تاسىر-تۇسىر تاس دومالاتىپ، قۋ جىنىسقا ءسىڭىپ جوعالدى دەيدى. اقىرى قاپىسىن تاۋىپ، اتىن قۇلاتىپ، ءوزىن مەرتىكتىرىپ كەتىپتى. سابىر بۇعان باسىن شايقاي-شايقاي پوچتاعا كىرسە، پىستە مۇرىن سەكپىل بەت قىز:
— اعا، مىنا اراعا قولىڭىزدى قويىڭىز دا، مىنا قاعازدى الىڭىز، — دەپ قاقشاڭ ەتە قالعانى.
— بۇل نەمەنە؟ — دەپ ەدى.
جەلتوبەنىڭ ەتەگىندەگى اۋىلعا ەندى جاقىنداي بەرگەندە بارىپ بايقادى — باتار كۇن قۇلاقتانىپ تۇر ەكەن. تاياق جەگەن قاتىننىڭ كوزىندەي تالاۋراپ الىپتى. شاشىپ تۇرعان ساۋلەسى دە اق تەڭبىل، كوك تەڭبىل، سارى تەڭبىل بوپ الەمتاپىرىقتانىپ كەتىپتى.
سويداق ءتىس سابىردىڭ جۇرەگى ءدىر ەتە قالدى. وسى ءبىر كىشكەنە قىستاقتى شوشىتاتىنداي سۇمدىق-اق كوپ ەكەن بۇل دۇنيەدە. تاڭ اتپاي جاتىپ قاتىنى كۇنشە: «شال-اۋ، تۇندە تۇسىمدە نەمىستەر ءبىزدىڭ رازەزدى بومبىلاپ ءجۇر»، — دەپ ءبىر كۇڭسىتىپ ەدى. ستانڭيانىڭ باسىندا پوچتاعا كىرىپ بارا جاتقاندا كۇيگەنتوعايدىڭ دۇكەنشىسى دابىلبايدىڭ جولىعا كەتكەنى. بايعۇستىڭ جالعىز اعاسى احمەتشەنى ايۋلار تاس لاقتىرىپ مەرت قىلىپ كەتىپتى. سيىرشى ەدى. وزەن بويىنان سيىرىن باۋىرايعا ايداپ بارا جاتسا، شوق توعاي جاقتان باقىرعان داۋىس شىعىپتى. مىلتىعىن قولىنا الىپ، اتىن تەبىنىپ توعايعا كىرسە، قوبىراعان مايماق اياق ساۋىنشى قاتىندى قولتىعىنان سۇيرەلەپ، الدەقايدا دەدەكتەتىپ الىپ بارادى ەكەن. جالما-جان تارس ەتكىزىپ اۋاعا اتىپ جىبەرسە، جان كەرەك ماقۇلىق قاتىندى تاستاي سالىپ قاشا جونەلىپتى. سودان وشىككەن بە مال ورگىزىپ شىقسا بولدى، ءبىر ايۋ تاۋ باۋىرايىنان تاسىر-تۇسىر تاس دومالاتىپ، قۋ جىنىسقا ءسىڭىپ جوعالدى دەيدى. اقىرى قاپىسىن تاۋىپ، اتىن قۇلاتىپ، ءوزىن مەرتىكتىرىپ كەتىپتى. سابىر بۇعان باسىن شايقاي-شايقاي پوچتاعا كىرسە، پىستە مۇرىن سەكپىل بەت قىز:
— اعا، مىنا اراعا قولىڭىزدى قويىڭىز دا، مىنا قاعازدى الىڭىز، — دەپ قاقشاڭ ەتە قالعانى.
— بۇل نەمەنە؟ — دەپ ەدى.
— ءسىزدىڭ رازەزدەن سوعىسقا كەتكەن تەكەس قايىروۆتىڭ قازاعا ۇشىراعان حاتى، — دەدى.
«ە، باسە، ءبىر سۇمدىقتىڭ بولارىن سەزىپ ەدىم-اۋ»، — دەدى ول ىشىنەن...
ەندى، مىنە، سول ءبىر جاپىراق قاعاز جۇرەك تۇسىن قارالاي مۇزداتىپ كەلە جاتقاندا قۇدايدىڭ كۇنى ودان سايىن قۋ شۇناقتانىپ قويا بەردى. بەتىن ىققا سالىپ، ءبىر قىرىنداپ، بۇقشيىپ كەلە جاتقانىمەن ءبارىن بايقاپ كەلەدى. اناۋ وزەننىڭ ار جاعىنان قاتقان كۇرتىكتى كۇتىرلەتىپ كەلە جاتقان اڭشى امانڭۇلدىڭ كۇرەڭ بەستىسى. سوناۋ شەتتەگى ءۇيدىڭ ىعىندا قاڭىلتىر شەلەكتى داڭعىراتىپ جۇرگەن تەكەس سورلىنىڭ ون جاسار قىزى باتەس. تەمىر جولدىڭ بويىندا رەلستى تىق-تىق ۇرىپ جۇرگەن سونىڭ ايەلى اجار. سىرماق كۇرتەسىن كيىپ اپ، ەرتەلى-كەش جولدى قاراپ تەنتىرەيدى دە جۇرەدى. اجار دەسە اجار. ەكى بەتى قىزىل الماداي البىرايدى دا تۇرادى. كوزى توستاعانداي. كورگەننىڭ كوزىنىڭ جاۋىن الىپ جايراڭداپ جۇرەتىن ەدى. بەيباق بوپ قالعانىن ءالى بىلمەيدى. ول جەتىپ كەلمەي تۇرعاندا ۇيىنە اياق ىلىكتىرسە ەكەن. ۇيرەنشىكتى ادەتىنە باسىپ، جۇرەكسىنە ءتىل قاتىپ: «قايناعا، ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ كىسىسىنەن حات جوق پا ەكەن؟»، — دەسە، بۇل نە دەمەكشى...
اتىن تەبىنىپ-تەبىنىپ قويدى. جان-جاعىن پىشەن ءۇيىپ قىمتاپ تاستاعان تاپەنە قوراسىنا كىرگەندە جۇرەگىن زورعا باستى. مانادان بەرى الباستىداي باسىپ كەلە جاتقان كەنەپ قاپشىقتى تورگە لاقتىرىپ تاستاپ، پەشتىڭ الدىنا بارىپ، الاقانىن وتقا توسىپ، ىستىق تابىمەن بەتىن سيپادى. سوسىن ورىنان تۇرىپ ەسىككە بەتتەدى. الايا قاراعان كۇنشەگە:
— امانقۇلعا بارىپ كەلەم، — دەدى.
ەسىك الدىنا شىعىپ، شاعىن اۋىلدىڭ و جاق، بۇ جاعىنا تاعى ءبىر كوز سالدى. تەكەستىڭ ەكى بالاسى ءبىرىن-بىرى جەتەكتەپ ۇيلەرىنە كىرىپ بارادى. شەشەلەرى مويىنىنا ءيىن اعاش سالىپ وزەن جاققا بەتتەپتى. سابىر ورتا تۇستاعى ءتۇتىنى بۋداقتاي شىعىپ جاتقان قوڭىر ۇيگە قاراي اياڭدادى. اڭشى ءشايىن الدىنا ەندى عانا العان ەكەن. ەسىگىنەن اتتاساڭ، تۇمسىعىڭ ءتورىن سۇزەتىن جەركەپەنىڭ جارتىسىنا وتىن ءۇيىلىپتى. سابىر تونى قاۋدىرلاپ، وتىننىڭ ۇستىنە وتىرا كەتتى. ءسوزدى امانقۇل باستادى.
— سابىر، سەن ارلى-بەرلى جۇرگەنىڭدە ءىز كورمەدىڭ بە؟
— جوق. ونداي ەشتەمە كوزىمە شالىنبادى.
— جاڭا قايتىپ كەلە جاتىپ بايقادىم، اۋىلدىڭ تۋ سىرتىنا ايۋدىڭ ءىزى كەپتى. ءبىرازىراق ىلەسىپ كەرىپ ەم، اڭىراقتىڭ اڭعارىنا بارا بەرگەندە، قاس قارايىپ كەتتى دە، كەرى ورالدىم.
جاڭىل كەمپىر ەلەڭدەپ سىرتقا قۇلاق ءتۇردى.
— بالا جىلاي ما؟
سونىڭ اراسىنشا-اق بوتاداي بوزداعان ەكى بالا كىرىپ كەلدى.
جاڭىل كەمپىر باج ەتە قالدى:
— باتەسسىڭ بە، اينالايىن نە بولىپ قالدى؟ اپاڭ قايدا؟
— اپام مانا سۋعا كەتىپ ەدى، ءالى جوق.
— نە دەيدى؟ قاشان كەتتى؟
— باعانا، اتام اتتان ءتۇسىپ جاتقاندا.
— ودان بەرى ءبىر ءشاي ءىشىم ۋاقىت ءوتتى عوي. مىنا تۇرعان سۋاتتان ءالى جەتە الماي جۇرگەنى مە؟
ەكى شال تۇرەگەلدى. امانقۇل توردەگى قارا مىلتىقتى قارىنا ىلە كەتتى. سىرت تاس قاراڭعى. اياز قارىپ تۇر. اياعىڭدى باسقان سايىن قارىش-قارىش ءتىس قايرايدى. سۋاتقا بەتتەگەن سوقپاقتىڭ ەن بويىندا كوز كىدىرتەر ەشتەڭە جوق. وزەننىڭ قاباعىنداعى قار ايىرتتان. انە الدەنە قاراۋىتتى. ويىق. ونىڭ باسى دا جىم-جىلاس. ەكەۋى دەرەۋ كەرى بۇرىلدى. قايتاردا دا ەشتەڭە كورىنبەدى. كەنەت... جايپاۋىت قاباقتان اسا بەرگەندە جولدىڭ وڭ بەتىندە الدەنە كۇڭگىرت قاراۋىتتى. امانقۇل مىلىتىعىمەن ءتۇرتىپ كورىپ ەدى — كۇبى. قولداپ سۋ تاسيتىن قايىڭ قارا كۇبى. توڭىرەگى دوڭگەلەنىپ قارايىپ قالىپتى. توگىلگەن سۋ. الدەكىمدەر وپىر-توپىر الىسىپتى، جولدىڭ جيەگى وپىرىلىپتى. شالداردىڭ جۇرەگى سۋ ەتە قالدى. امانقۇل مىلتىعىن الىپ وق اتتى. سۋىق كەشتەگى جاقپار تاستار تاڭق-تاڭق جاڭعىرىقتى. ءبىراق، ودان بوگدە دىبىس شىقپادى. سىلەيىپ-سىلەيىپ ءبىراز تۇرىپ ەكى شال ۇيلەرىنە قايتتى.
اجار سول كەتكەننەن مول كەتتى. حابارى شىقپادى. قاپەلىمدە ءۇرپيىسىپ قالعان اۋىل بىرتە-بىرتە ونى دا ەسىنە الا بەرمەيتىن بولدى. تەك كىشكەنە باتەس قانا كوندىگە المادى. ىلعي كوزى بىلەۋدەي بولىپ جىلاپ ءجۇردى. اقىرى قىزىلشاعا تاپ بولىپ ءولدى. ءتورت جاسار كارىم جاڭىل كەمپىرگە باۋىر باسىپ الدى.
جاز شىعا امانقۇل قاريا اتىنا ءمىنىپ اڭىنا اتتاندى. ونىڭ ورالاتىن كوزىن بۇكىل اۋىل اسىعا توساتىن. انادايدان قاراسى كورىنگەننەن-اق تايلى-تاياعى قالماي، ونىڭ جەر كەپەسىنىڭ قاسىنا جينالاتىن. بالالار جاعى شىداي الماي الدىنان جۇگىرەتىن. بۇگىن دە ساندارىن ءبىر-بىر شاپاقتاپ الىپ، وكشەلەرى جارقىلداپ شاپقىلاي جونەلىستى. جەتە بەرە كۇندەگىدەي ءبىرى الدىنا، ءبىرى ارتىنا جابىسپاي، اڭتارىلىپ تۇرىپ قالدى دا، دەرەۋ اۋىلعا قاراي قىزىل تاناۋ بوپ قايتا شاپتى.
"نە بوپ قالدى" دەپ ەنتەلەسكەن جۇرت اڭشىنىڭ ارتىنا بىرەۋدىڭ مىڭگەسىپ كەلە جاتقانىن كوردى.
امانقۇل اڭشى اڭ ىزدەپ، تاۋ كەزىپ جۇرەدى دە، شارشاعان سوڭ تىنىقپاق بوپ، اتىن كوگى قالىڭ وزەكتىڭ بويىنا جىبەرىپ، اناداي جەردە سەڭكيىپ تۇرعان وقشاۋ جارتاستىڭ ۇستىنە بارىپ قيسايادى. تۋ سىرتىنان كۇن قىزدىرىپ، ءسال مىزعىپ بارادى ەكەن. بىرەۋ كويگويلەپ جىلاعانداي بولدى. ايەلدىڭ ءۇنى. قاپەلىمدە جۇرەگى ءدىر ەتە قالدى. تۇساۋلى تۇرعان اتىنا قاراي ۇمتىلا بەردى دە، الگى ءۇن تاپ اياعىنىڭ استىنان شىققانداي بولعان سوڭ، بويىن جيىپ الىپ، جارتاستىڭ و جاق، بۇ جاعىنا ۇڭىلە باستادى. ءۇن كۇڭگەي بەتتەن شىعاتىن سياقتى. مىلتىعىن قولىنا الىپ، جارتاستان تومەن تۇسەدى. شىنىندا دا ۇڭگىر بار ەكەن. الگى كويگوي تۇپ-تۋرا سودان ەستىلىپ جاتىر.
— ءاي، كىم بار مۇندا؟
داۋىس تيىلا قالدى.
— ادام بولساڭ، ءجونىڭدى ايت. ايتپەسە، اتام. تىم-تىرىس. اڭشى مىلتىعىن ۇڭگىردىڭ توبەسىنەن اسىرا اتىپ قالىپ ەدى. وق شيىق-شيىق تاسقا ءتيدى. ۇڭگىردىڭ ءىشى باج ەتە قالدى. انىق ايەل داۋسى.
— ايتاسىڭ با ءجونىڭدى، جوق پا؟ شىق بەرمەن!
تاعى دا تىم-تىرىس. شال مىلتىعىن تاعى دا تارس ەتكىزدى.
— ەگەر باس ارتىق كيىمىڭىز بولسا، لاقتىرىپ جىبەرەڭىزشى. شىعۋعا ۇيالىپ تۇرمىن، -دەدى بىرەۋ ۇڭگىردىڭ تۇبىنەن.
شال جالما-جان شەكپەنىن شەشىپ لاقتىردى. سول-اق ەكەن، تەڭكيىپ جاتقان ءداۋ قارا تاستىڭ ار جاعىنان قوبىراعان شاش كورىندى.
اجار ءسويتىپ اۋىلعا ورالدى. كەلگەن ازىردە جۇرت توپىرلاپ توڭىرەگىن بوساتپاپ ەدى. ءقازىر سەيىلدى. وڭ جاق بوساعادا جاپادان جالعىز وتىرادى دا قويادى. باياعى ابىسىن-اجىننىڭ ەشبىرى ماڭىنا جولامايدى. وسى وتىرعانى وتىرعان. مىناۋ ءتورت قابىرعا مەن كەڭ الەمنىڭ ءبىر جاپىراق ۇزىگىن عانا كوزىنە توسقان سىعىرايما تەرەزە. سودان باسقا قايمىقپاي كوز سالارى دا جوق. كارىم ەكەش كارىم دە بۇعان جۋىمايدى. قوبىراعان شاشى، قارا مۇيىزدەنىپ جارىلىپ-جارىلىپ كەتكەن ءۇستى-باسى — ءبارى دە جۇرتتى شوشىتاتىن بولسا كەرەك. انادايدان سوستيىپ-سوستيىپ تۇرعاندارى. ءبىر كۇنى بۇل ۇيدە جالعىز وتىر ەدى، جۇگىرىپ كەپ، كارىم ەسىكتى اشتى.
— اپا، اپا...، — دەپ ايقالاي كىردى.
— نەمەنە، قۇلىنىم؟
بالا جالت قارادى. بۇنى كورىپ قالت تۇرىپ قالدى. اجار ورىنان كوتەرىلە بەرىپ ەدى، بالا باقىرىپ سىرتقا قاشتى. بۇل قۋىپ جەتىپ ۇستاي الدى. كارىم تۋلاپ بۇلقىنىپ ءجۇر. كەنەت اجار پالەن ۋاقىتتان بەرى ۇمىت بولعان اشۋعا ءمىنىپ، كارىمدى جاقتان شاپالاقپەن تارتىپ-تارتىپ قالدى. سول ارادا ۇيگە جاڭىل كەمپىر كىرىپ كەلدى.
«اجار، جىندانىپ كەتىپتى، كارىمدى قىلعىندىرىپ جاتقان جەرىنەن جاڭىل كەمپىر ۇستىنەن شىعىپ، ازەر ايىرىپ الىپتى»، — دەگەن حابار دۇڭك-دۇڭك ەتەدى. شاقىرتىلماعان، قاراتتىرماعان ءتاۋىپ پەن باقسى دا قالمادى. اۋەلى كەلىنشەكتىڭ قول-اياعىن بايلاپ اپانعا تاستادى. ارتىنان امانقۇل شال: «بۇيتكەنشە ولتىرسەڭدەرشى، جۇرتىم-اۋ»، — دەپ اڭىراعان داۋىسىنان توبە قۇيقام شىمىرلايدى»، — دەپ بوساتىپ الىپ، ءۇيىنىڭ قاسىنداعى شوشالاعا سالىپ باقتى. ارپالىسىپ بوي بەرمەي جاتقان ەشتەڭەسى جوق. تىنىش. بەرگەن تاماعىڭدى ىشەدى. ۇندەمەيدى. سابىردىڭ قالتاسىنداعى باياعى ءبىر ءتىلىم قاعاز توزىپ ءبىتتى. اۋەلى سونىڭ حابارىن سۇرايتىنداي بەيشارا ايەلگە جۋىماي ءجۇردى. سوسىن ءبىر كەزدەگى البىراپ تۇراتىن ءجۇزى ۇسىك شالعان الماداي ءبۇرىسىپ قالعان مۇسكىنگە مۇسىركەي قارادى. ەشكىممەن ءىسى جوق ەنجار جانارىنان كۇدەرىن ءۇزىپ، بىرتە-بىرتە ءتىپتى ماڭايىنا بارۋدى دا قويدى.
امانقۇل ءبىر كۇنى ايۋ اتىپ اكەلدى. جۇرت بۇعان دا ءماز-مايرام بولىپ قالدى. ءدىن اشپاعان تەك اجار عانا. ول سوناۋ كوگىلدىر تاۋلارعا قاراپ مەلشيگەن كۇيى ءمىزباقپاي وتىر. ايۋدا دا، ونىڭ ءجۇندى باراق تەرىسىن قىزىقتاعان ابىر-سابىر جۇرتتا دا ەش ءىسى بولمادى.
ەرتەسىنە تاڭەرتەڭ شوشالاداعى اجار ءىز-تۇزسىز جوق بوپ شىقتى. جەل جاقتاعى كەرمەگە ءىلىپ قويعان ايۋ تەرىسى دە ءىزىمقايىم جوعالىپتى.
ارادا ءبىر اپتا وتكەڭ سوڭ امانقۇل اڭنان بولدىرتىپ قايتتى. ەكى كوزى قىزارىپ، بەت-الدى كۇلگىن تارتىپ، قاباعى سالبىراپ كەتىپتى. كەمپىرىنىڭ ءشايىن بىرەر ۇرتتادى دا توسەك سالدىرتىپ، ورانىپ جاتىپ قالدى.
كوپ تىلگە دە كەلگەن جوق. بار ايتقانى: اجار انەۋكۇنگى ايۋدىڭ تەرىسىن باۋىرىنا باسقان كۇيى باياعى ۇڭگىردىڭ اۋىزىنداعى قارا تاستى قۇشاقتاي قۇلاپتى.
You Might Also Like
-
قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى –قازاق ءتىلى. تۇڭعىش پريزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا 2025 ...
