ناحال تورعايلار
كوكتەم شىعا بۇل ولكەگە جىلى جاقتان ەڭ الدىمەن ناۋرىزكوك پەن قارلىعاشتار ۇشىپ جەتەدى. ساعىنىپ، اسىعىپ كەلەتىنى سونشالىق، كەيبىر جىلدارى الدامشى اۋا-رايىنىڭ قاھارىنادا ۇرىنىپ قالىپ جاتادى.
كوكتەم جاپ-جاقسى، جايدارمان بولىپ تۇرىپ، كەيدە لەزدە سۋىق سوعىپ، ۇسىك شالادى. ەرتە گۇلدەگەن ورىك، الشا دەگەن ماۋە اعاشتار ۇسىككە ۇرىنىپ جەمىسسىز قالادى.
ناۋرىزكوك پەن قارلىعاشتار دا سونداي.
جىل قۇستارى... شىركىن، سولاردىڭ تۋعان جەرگە، اتامەكەنگە دەگەن ىنتىزارلىعىن جاراتقان قۇدىرەت ادامدارعا دا بۇيىرتسا عوي. «يت تويعان جەرىنە، ەر-ازامات تۋعان جەرىنە» تارتىپ تۇراتىن قاسيەت قايدا؟..
سونىمەن، كوكتەم سايىن جىل قۇستارى تۋعان جەرىنە قايتىپ ورالادى. قۇستاردىڭ ءبارى ۇيا سالىپ، جۇمىرتقالاي باستاعان كەزدە...
* * *
كوشەنىڭ ورتا شەنىندەگى مايا جون اق ۇيدەن ەڭگەزەردەي قاباساقال قارتاڭ كىسى دالاعا شىعا بەرىپ:
— استاپىراللا! — دەپ قالدى.
دۇنيەنىڭ ءبارى: ءۇيدىڭ توبەسى، ەسىك الدىنداعى سارايدىڭ توبەسى، ورىك پەن الما اعاشتىڭ بۇتاعى، كوشەدەگى ەلەكتر سىمى — ءبارى-بارى سامساعان سارى تۇمسىق، ءاقتوس، قاراتورعايدان كورىنبەيدى.
— و، قۇداي، كورسەتپەگەنىڭ وسى ما ەدى؟ ءاي، تايشىق، قايداسىڭ، جۇگەرمەك، مىلتىقتى اكەل بەرى!
دۋدارباس تايشى قۇيقاسىن اشا الماي، كەرىلىپ-سوزىلىپ:
— نە، كوكە؟ مىلتىقتىڭ وعى جوق.
— دارىلەپ اكەل، ويباي!
— ءدارى تاۋسىلعان.
— و، اتاڭا نالەت، ءبارىن قۇرتىپ بولعام دەسەڭشى.
— نە بولدى سونشا؟ جاۋ شاپتى ما؟
— شاپتى جاۋ؟ جاۋ شاپتى! كورمەي تۇرسىڭ با؟ كوزىڭدى شەل باسىپ قالدى ما؟ قارا!
تايشىق كوزىن ۋقالاپ، جان-جاعىنا قارادى. تولىپ كەتكەن بەيتانىس تورعاي! «قاپ، بىتىرالى مىلتىق بولار ما ەدى؟» دەپ وكىندى. جەردەن تاس الىپ، ورىكتىڭ بۇتاعىندا جىپىرلاپ وتىرعان شاقىرىلماعان بەيتانىس قوناقتارعا لاقتىرىپ ەدى، شاق-شاق ەتىپ، ەكى-ۇش تورعاي ۇشقانسىدى. باسقالارى تىرپ ەتكەن جوق.
— بىزگە تاس لاقتىراتىن مىناۋ كىم؟ — دەگەندەي شەتىنەن شاقىلداپ، شۋىلداپ قويا بەردى.
ۇيشىگىندە بۇكتەتىلىپ، تۇمسىعىن اياقتارىنىڭ اراسىنا تىعىپ جاتقان كارى توبەت بوتەن دىبىستارعا قۇلاق ءتۇرىپ، كەرىلە تۇرەگەلىپ، ۇيشىگىنەن شىقتى.
ءيتتى كورگەن بەيتانىس تورعايلار شەتىنەن شاقىلداپ، شۋىلداپ الا جونەلدى. ءتىپتى ءيتتىڭ ۇيشىگىنە شىعىپ الىپ، تەپسىنىپ-تەپسىنىپ، ساڭعىپ كەتكەندەرى دە بولدى.
مۇنى ءوز كوزىمەن كورگەن ءۇي يەسى جەردەن تاس الىپ لاقتىرىپ، الاقاندارىن شاپاتتاپ، «كىش-كىش» دەپ ايقايلاپ كوردى. وعان ايىلىن جيعان تورعايلار كورىنبەدى. كوك تۇينەك بولعان ورىك پەن المانى جابىلا شوقي باستادى.
رايىم اقساقال تاعى دا تاس لاقتىردى. بوگدە تورعايلار شاق-شاق ەتىپ تاعى دا شۋلاي جونەلدى.
كۇندە ەلەكتر سىمىنا قوناقتاپ وتىراتىن قارلىعاشتار لەزدە كورىنبەي كەتتى.
— اتاڭا نالەت، مىناۋ ءبىر جاۋىز تورعايلار، — دەپ رايىم اقساقال جەردەن تاعى تاس الا بەرگەندە ءبىر توپ تورعاي زۋ ەتىپ، قارتتىڭ ءدال مۇرنىنىڭ استىنان ۇشىپ ءوتتى.
رايىم ماسا قۋعانداي ەكى قولىن ەربەڭدەتىپ:
— كەت، جوعال، جىن-پەرى! — دەپ ايقاي سالدى.
تايشىق ودان-بۇدان تاس جيناپ ءجۇر ەدى، ەندى ءبىر توپ «جىن-پەرى» ونىڭ باسىنان ارى-بەرى ۇشىپ ءوتىپ، باسىنا ساڭعىپ-ساڭعىپ كەتتى. تايشىق بىلعانعان باسىن سيپاپ ەدى، الاقانىنا بىلجىراق بىردەڭە جابىستى دا قالدى. ونى جەردەن تۇيەجاپىراق جۇلىپ الىپ، ءسۇرتىپ ەدى، الاقانىنا سيا جۇققانداي كەتپەي قويدى. مۇڭكىگەن يىستەن تايشىقتىڭ باسى اينالا باستادى، شىداي الماي قۇسىپ-قۇسىپ جىبەردى.
ۇيدەن قابىلان اتتى قارا مىسىق شىعىپ، كەرىلىپ، سوزىلىپ ەدى، جاۋىز تورعايلار ازىرەيىل كورگەندەي جابىلا ۋ-شۋ بولدى دا قالدى. قارا مىسىق ءبىر-بىر باسىپ، قوي قورانىڭ ۇستىنە قارعىپ شىعىپ ەدى، تورعايلار ۋلاپ-شۋلاپ، تاياۋدا تۇرعان زيپا تەرەككە بارىپ قوندى. بەيتانىس سۇمىرايلاردىڭ شاقىلداعان ۋ-شۋىنا قاراماي، قوي قورانىڭ بۇعاتىنداعى شىمشىقتىڭ ۇياسىنا جاقىنداپ ەدى، كەلىمسەك تورعايلار ءدۇر-ر ەتىپ كوتەرىلىپ بارىپ، كەنەتتەن قارا قابىلانعا وقتاي اتىلىپ شۇيلىككەندە، باتىر مىسىق قوس قۇلاعىن جىمىيتىپ، اش كۇزەندەي بۇگىلىپ، تىستەرىن اقسيتىپ، ىرىلداپ تۇرىپ، «پىسس» دەپ پىسقىرىپ جىبەرىپ، تورعايلارعا اتىلعاندا، جاۋىزدار لەزدە كوتەرىلىپ قارا مىسىقتىڭ توبەسىنە اسپاننان جاۋعان جاڭعاق-بۇرشاقتاي تاسىرلاپ ءتيىپ، بىزدەي وتكىر تۇمسىقتارىمەن توبەسىن تەسىپ جىبەرە جازداپ، شوقىدى-اي كەلىپ...
كوپتىڭ اتى كوپ، جابىلىپ كەتسە جامان ەكەن، قارا قابىلان ەسى شىعىپ، كىرەرگە جەر تاپپاي، قورانىڭ توبەسىنەن جەرگە سەكىرىپ ءتۇسىپ، ۇيگە كىرىپ، توسەكتىڭ استىنا كىرىپ كەتىپ، قاراڭعى جەردە بۇك ءتۇسىپ جاتىپ قالدى.
جاۋىز تورعايلاردىڭ باسقىنشىلىعىنان كەيىن اۋىلدا قارلىعاش، شىمشىق، ناۋرىزكوك اتاۋلى كورىنبەي كەتتى.
اركىم-اركىم مىلتىق اتىپ بايقاپ ەدى، وعان جاۋىز تورعايلار تۇك تە قىڭعان جوق، قايتا ورشەلەنە ءتۇستى.
جەمىس-جيدەك كوكتەي سولدى. ەل-جۇرت دالاعا ەت، قۇرت جايۋدان قالدى. دالاداعى قازان-وشاقتىڭ باسىندا قاراۋىل تۇرماسا، تاماق ءپىسىرۋ قيىندادى.
بۇرىن: «قازاننان قاقپاق كەتسە، يتتەن ۇيات كەتەدى»، دەۋشى ەدى، سويتسە مىنا جاۋىز تورعايدىڭ قاسىندا يت بايعۇس يمانتارازى ەكەن.
جاۋىز تورعاي، قازان قاقپاقسىز بولسا ءبىر ءجون، قاقپاعى بولسا دا ساڭعىپ كەتەدى. ءارى دەسە ساڭعىرىعى ۋداي، جۋسان دا كەتپەيتىن جابىسقاق. تاماققا ارالاسسا، ادامدى ۋلايدى.
مۇنداي سۇمدىقتى بۇرىن-سوڭدى ەستىپ-بىلمەگەن ەل كۇيزەلىپ كەتتى. ءتىپتى ۇيلەرىن تاستاپ كوشپەكشى دە بولدى. ءبىراق كوشكەندە قايدا بارادى؟ ولار جەتكەن جەرگە جاۋىز تورعاي دا جەتپەي مە ەكەن؟
قاشىپ-پىسىپ، قۋعىن كورگەن قۇس بالاسى قۇلا دالادا باس قوسىپ، بۇل زاۋالعا نە امال؟—دەپ اقىلداستى. ۇياسىنان ايىرىلعان ۇكى بايبىشە اقىلمان عوي، سول ايتتى:
— قىرعي كەلمەي، بۇل جاۋىزداردان قۇتىلمايمىز، — دەدى.
— ويباي-اۋ، قىرعي كەلگەنشە قاي زامان! قىرعي قىركۇيەكتىڭ سوڭىن الا تارى پىسكەندە كەلەدى، وعان دەيىن سورىمىز سورپا بولىپ قايناماي ما، — دەپ شىرىلدادى قارلىعاش.
— قىرعي ءقازىر اسپانتاۋدىڭ ارجاعىندا. وعان حابارشى جىبەرمەسەك بولماس، — دەدى دانىشپان ۇكى.
— كىمدى جىبەرەمىز سوندا، — دەپ قوقيلاندى قىزىل ايدارلى قوراز. — مەن-اق بارار ەدىم، ۇشا المايمىن.
— كوك كەپتەر، قايداسىڭ؟ — دەدى ۇكى كۇندىز كوزى كورمەيتىن بولعان سوڭ جان-جاعىنا سىعىرايا قاراپ.
— مەن مۇندامىن، — دەپ كوك كەپتەر سۋىرىلىپ العا شىقتى.
— ال، كوك كەپتەر، — دەدى سوندا اقىلمان ۇكى، — جاعدايدى ءوزىڭ كورىپ-بىلىپ تۇرسىڭ. بۇل جاققا قىرعي تەز جەتپەسە، ءبارىمىز دە قىرىلامىز. مىنا جاۋىز تورعايلار تۇقىمىمىزدى تۇزداي قىلاتىن بولدى. بالاپان دا باسا الماي قالدىق. جۇمىرتقادان جۇرداي بولدىق. جاۋىز تورعايلار تۋعانىمىزدى تۋعانداي جەپ قويادى. جالماۋىز ايداھاردان دا جامان بولدى. مومىن حالىق ءۇشىن بۇل ءبىر جۇت زامان بولدى. وسىنى، كوك كەپتەر، سەن تەز اسپانتاۋدان اسىپ بارىپ، قىرعيعا جەتكىزبەسەڭ، ءبارىمىز قىرىلامىز. دۇنيەنى تۇگەل جاۋىز تورعايلار بيلەيدى. سوندا ولار قىرعيعا دا دەس بەرمەي كەتۋى مۇمكىن. كوك كەپتەر، ساعان امانات. تەز جەت!
— كوك كەپتەر! كوك كەپتەر! — دەپ قۇس اتاۋلى شۋلاعاندا اسپان استى كۇڭىرەنىپ كەتتى.
سوندا كوك كەپتەر:
— اق جول تىلەڭدەر ماعان! — دەپ اسپانتاۋدى بەتكە الىپ ۇشا جونەلدى.
* * *
رايىم وتاعاسى لەزدە قارتايىپ ساقال-شاشى اپپاق قۋداي بولدى. كوزىنىڭ الدى كولكىلدەپ، كىرەۋكەلەنىپ، ءتىپتى ىرىڭدەپ، اۋدەم جەردەگىنى كورۋدەن دە قالىپ بارا جاتتى.
ءبىراق قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، كەلىمسەك، باسقىنشى تورعايلاردىڭ ءتىلىن دەمدە ۇيرەنىپ الدى. «شاق-شاق» ەتىپ، سولارمەن سويلەسەتىندى شىعاردى.
قاتارداعى ۇيدەگى قارت قۇرداسى سارسەن بىردە رايىمنىڭ كەلىمسەك باسقىنشىلارمەن قۇستارشا سويلەسىپ وتىرعانىنىڭ ۇستىنەن ءتۇستى.
جازعان-اۋ، مىنا جاۋىزداردىڭ ءتىلىن ۇيرەنىپ العانسىڭ با؟ — دەدى كورشىسىنە ۇركە قاراپ، وقشيىپ تۇرىپ.
رايىم وعان:
شاق-شاق، شىر-ر-ر، — دەپ ءۇن قاتىپ ەدى، سارسەن كورشى شوشىپ كەتىپ:
— استاپىراللا! — دەپ ءبىر ادىم كەيىن شەگىنىپ كەتتى.
سول كەزدە زيفا تەرەك باسىندا، تەلەگراف سىمىنىڭ ۇستىندە ءتىزىلىپ وتىرعان باسقىنشى تورعايلار پىر-ر ەتىپ كوتەرىلىپ، ءسال بيىكتەپ بارىپ، سارسەن كورشىنىڭ توبەسىنە شۇيىلە قۇلاپ، شوقىپ-شوقىپ وتكەندە، سارسەن كورشى كىرەرگە تەسىك تاپپاي رايىم قۇرداسىنىڭ قۇشاعىنا قۇلاي بەردى. رايىم سارسەندى جەرگە قۇلاتپاي قۇشاقتاپ تۇرىپ:
— شاق! شاق! شىر-ر-ر! دەدى.
سوندا ەسەڭگىرەپ قالعان سارسەن كورشى دە:
— شاق! شاق! شىر-ر-ر! — دەپ لەزدە قايتالادى.
سول — سول ەكەن، باسقىنشى تورعايلار بىر-بىرىنەن ءسۇيىنشى سۇراعانداي وزدەرىنشە شۇيىركەلەسىپ، تەلەگراف سىمىنا، الما اعاشتىڭ بۇتاقتارىنا، زيفا تەرەكتەردىڭ باسىنا قايتا بارىپ قوناقتادى.
* * *
قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، سيىرلار بۇرىنعىشا موڭىرەيدى.
قويلار بۇرىنعىشا ماڭىرايدى.
ەسەكتەر بۇرىنعىشا اقىرادى.
قورازدار باياعىداي شاقىرادى.
يتتەر بۇرىنعىشا ۇرەدى.
جىلقى كىسىنەيدى.
تەمىرۇستا يۆاننىڭ شوشقاسى قورسىلدايدى.
تەك قارلىعاشتار كورىنبەي كەتتى.
ناۋرىزكوك كورىنبەي كەتتى.
كادىمگى شىمشىق جوعالدى.
قاراتورعاي سايراعانىن قويدى.
كوكەك تە كوزدەن تاسا بولدى.
ەسەسىنە اينالا تۇگەل — جاۋىز تورعايلار. بىر-بىرىمەن:
— شاق! شاق! — دەپ سويلەسەدى.
قۇدايدىڭ قۇدىرەتى شىعار، سيىرلار باياعىسىنشا موڭىرەپ، قويلار ماڭىراپ، ەسەكتەر اقىرىپ، تاۋىقتار شاقىرىپ جاتقاندا، ادام بايعۇستىڭ ءتىلى لەزدە وزگەرىپ شىعا كەلدى. وزگەرمەسكە لاج بولماي قالدى.
مىسالى، ماۋباس تايشىق قازاقشالاپ:
— اكە، اكە، — دەپ ەدى، تابان استىندا ءبىر توپ جاۋىز تورعاي توبەدەن ساداقشا اتىلىپ كەلىپ، تايشىق ەسىنەن تانىپ قۇلاپ تۇسكەنشە شوقي بەردى، شوقي بەردى. بايعۇس بالا قولدارىن ەربەڭدەتىپ، قورعانىپ-اق كورىپ ەدى، ءپىشتۋ، قايتا جاۋىز تورعايلار بۇرىنعىدان دا كوبەيىپ كەتىپ، ءبىر كوزىن شوقىپ، اعىزىپ ءتۇسىردى.
سودان تايشىق بالا قاشان:
— شاق! شاق! شىر-ر-ر! — دەپ ءتىل قاتقانشا سوققى ۇستىنە سوققى شۇيىلە بەردى.
سودان جاۋىز تورعايلار تايشىقتى ورتاعا الىپ، توبەسىنە دە، يىعىنا دا قونىپ الىپ، ال كەپ شۇرقىراستى، ال كەپ شىرىلداستى.
سوندا تايشىقتىڭ ءبىر كوزىنەن قان اعىپ تۇرىپ ۇققانى، جاۋىز تورعايلار بىلاي دەيدى:
— وسى اۋىلدا ءالى ءبىزدىڭ تىلىمىزدە سويلەمەيتىندەر بار. سەن سولاردى كوندىر — ءبىزدىڭ تىلىمىزدە سويلەسىن. ايتپەسە، ءبارىنىڭ كوزىن شۇقىپ اعىزىپ جىبەرەمىز. سەن ەندى پوليساي بولاسىڭ. كونبەگەن ادامدى ۇرىپ-سوعىپ، كوندىرەسىڭ. اباقتىعا قامايسىڭ. ال، ءبىز سەنىڭ ءاربىر ءسوزىڭدى، ءاربىر قيمىلىڭدى قالت جىبەرمەي قاداعالاپ وتىرامىز. ءتۇسىندىڭ بە؟ شاق! شاق! شىرر-ر-ر؟
سول زامان تايشىقتا ءبىر كوزىنەن قان تامشىلاپ تۇرىپ:
— شاق! شاق! شىرر-ى-ى-ىر؟ — دەدى.
* * *
سودان تايشىق جاۋىز تورعايلاردىڭ پوليسايى-جەندەتى بولىپ شىعا كەلدى. اۋىلداعىلاردى جاۋىز تورعايلاردىڭ تىلىنە ۇيرەتە باستادى. ادامداردىڭ كوپشىلىگى جاۋىز تورعايشا شاقىلداي جونەلدى.
تەك كەنجەگۇل كەمپىر عانا تايشىقتى جەردەن الىپ جەرگە سالدى:
— جۋاداي سولعىر جۇگەرمەك! ەندى مەنى تورىمنەن كورىم جاقىن شاعىمدا ءتىلىمدى بۇراپ شۇلدىرلەتەيىن دەدىڭ بە، قارا جەر تارتقىر!
تايشىق نە ىستەرىن بىلمەي، ساسقانىنان:
— شاق! شاق! شاق! شاق! —دەي بەردى.
ءبارىن باقىلاپ تۇرعان جاۋىز تورعايلار قاپتاعان قالىڭ ارا قۇساپ، كەنجەگۇل كەمپىرگە لاپ قويدى.
مۇنداي سۇمدىقتى كۇتپەگەن ءتاۋىپ كەمپىر:
— ايقوي، الاس! ايقوي، قالاس! — دەپ ەكى قولىن ەربەڭدەتىپ، زىكىر سالىپ، ويناقتاپ، بي بيلەپ كورىپ ەدى، تورعايلار ءسال توسىلىپ، تاڭقالعانداي بولىپ، ءبىراق لەزدە قايتا لاپ قويىپ، كارى كەمپىردى ەسىنەن تاندىرىپ تاستادى.
ەسىنەن تانىپ قۇلاعان كەمپىردىڭ جانازاسىن شىعارۋعا قامدانعانداي، ناحال تورعايلار قارا قۇرىمداي قاپتاپ، تال-داراق بۇتاقتارىندا، تەلەگراف باعانالارىندا تۇتاسىپ وتىر ەدى، كەنەت كەنجەگۇل كوزىن اشىپ الىپ، جان-جاعىنا الاق-جۇلاق قاراپ:
سۇبىحان اللا، سۇبىحان اللا
ءلايلاھا يليللا، ءلايلاھا يليللا! — دەپ ورنىنان اتىپ تۇرىپ، القاراكوك اسپانعا قوس قولىن جايىپ جىبەرىپ، الىستاعى اللاعا جالبارىنا باستادى.
ءبىراق اللا نەگە الىستا؟ اللا اركىمنىڭ جۇرەگىندە. شىن تىلەسەڭ — ءوزىڭنىڭ كەۋدەڭدە عوي.
ناحال تورعايلار اۋەلى كەنجەگۇل كەمپىردىڭ بۇل زىكىرىنە تۇسىنە الماي اڭ-تاڭ بولىپ، اڭتارىلىپ قالدى. ءوزارا شۇرقىلداسىپ، قۇرقىلداسىپ، مىنا كەسىرلى كەمپىرگە نە امال تابامىز دەپ كەڭەسىپ وتىرعاندا، كەنەت ءتاڭىرتاۋ جاقتان لەزدە داۋىل سوعىپ، بيىك بايتەرەكتەر باسى جەرگە جەتكەنشە ءيىلىپ، جاپىراقتار جامىراپ، نايزاعاي اللانىڭ قامشىسىنداي يرەلەڭ قاعىپ، جارقىلدادى.
اگاش باسىندا، تەلەگراف سىمىندا سىعىلىسىپ وتىرعان ناحال تورعايلار ۇيپا-تۇيپا بولىپ ەستەرى شىقتى.
كۇركىرەگەن كۇن جاڭعىرىعىمەن ارالاس كوك كەپتەر داۋسى شىقتى:
— قىرعيلار!
— قىرعيلار!
نايزاعاي وتى بوپ جارقىلداعان الىستان جەتكەن قىرعيلار ەكەن.
«قىرعيلار ناحال تورعايلارمەن سوعىسقا اتتانىپتى» دەگەندى ەستىپ، قارشىعالار دا قاراپ جاتا المادى.
«ءبىزدىڭ قاراپ جاتقانىمىز ۇيات بولار» دەپ تۇرىمتايلار مەن جاعالتايلار دا دۇرمەككە قوسىلعاندا ناحال تورعايلار كىرەرگە جەر تاپپاي، «ەسىڭ باردا ەلىڭدى تاپ» دەپ، بۇرىنعى كەلگەن جاقتارىنا تىرقىراي قاشقان ەكەن دەيدى.
You Might Also Like
-
قالانىڭ قاق ورتاسىندا شاعالالار ۇشىپ ءجۇر. مىڭداعان ماشينادان شىققان ساسىق ءيىس، شاھار ءۇستىن تۇمشالاپ تۇرعان ءتۇتىن...
