InfoHub Logo

جيرەنشە شەشەن اكەسى ەرتەرەك ءولىپ، جەتىم قالعان بالا ەكەن. ءاز جانىبەك حان ءبىر جاقتان كەلە جاتسا، ءبىر جاس بالا جاياۋ، مال ءورىسى جەردە ءجۇر ەكەن. اينالا قاراپ تۇرا قالىپ:

— شىراعىم، ەلسىز جەردە نە قىلىپ ءجۇرسىڭ؟ — دەپ ەدى.

— ءبىر جالعىز تۇيەم بار ەدى، سونان ايرىلىپ قالىپ، سونى قاراپ ءجۇرمىن، — دەيدى.

— تۇيەڭدى تۇساپ قويساڭ بولماي ما؟ — دەدى.

— تۇيەمنىڭ تۇساۋى ءولىپ قالىپ ەدى، — دەدى. «تۇساپ قوي تۇيەڭدى» دەپ ايتاتۇعىن اكەم ءولىپ قالىپ ەدى دەگەن ءسوزى ەكەن.

— بالام، ءبىز قاي ۇيگە قونايىق؟ — دەيدى.

— ءبىر قوي جەسەڭىز، قاي ءۇي دە بولسا بەرەر، ەكى قوي دەسەڭ، بىزدىكىنە قون! — دەيدى.

— مىرزا بالا ەكەن عوي، وسىنىكىنە قونايىق! — دەپ، ۇيىنەكەلىپ تۇسە قالدى دەيدى.

ءبىر بۋاز ساۋلىقتى جەتەكتەپ كەلىپ بالا: «يلاھي امين!» دەگەندە،

— شىراعىم، بويداعى جوق پا ەدى؟ — دەپتى.

— مانا دالادا ايتپاپ پا ەدىم جوعىن، بويداق قوي جەيمىن دەسەڭ، قاي ۇيدەن تابىلادى، ەكى قوي جەيمىن دەسەڭ، بىزدىكىنە قون دەگەنىم، بۋاز قوي سويعىزامىن دەسەڭ، وندا بىزگە قوناسىز دەگەنىم ەمەس پە ەدى؟ — دەيدى.

بالانىڭ جاۋابىنا قايران قالىپ، تاماشا قىلىستى دەيدى. سول زامانداردا ءاز جانىبەك حان قىرىق ءۋازىرىن جيىپ: «ماعان وتىرىك پەن شىننىڭ اراسى نەمەنەن ايىرىلادى، سونى تاۋىپ بەرىپ قالاعاندارىڭدى الىڭدار، بولماسا، باستارىڭدى الامىن. قىرىق كۇن ءماۋلىت بەردىم!» — دەپتى. سوندا ھەشكىم كەرەك قىلماي اڭگىمە ەستيمىن دەپ جيرەنشە ءوز بەتىمەن بارعان ەكەن. ۋازىرلەر تارقاسىپ كەتىپ، قىرىق كۇن ويلاپ دانەمە تابا الماپتى. قىرقىنشى كۇن بولعاندا حان جيناپ الىپ:

— وتىرىك پەن شىننىڭ اراسى نەمەنەن ايرىلاتىندىعىن تاپتىڭدار ما؟ — دەگەندە،

— جوق، تاقسىر! تابا المادىق، — دەسىپتى.

حان: «باستارىڭدى الدىرامىن!» دەپ قاھارلانعان شاقتا، جيرەنشە شەشەن ايتىپتى:

— اناۋ كۇنى حان حاندىعىمەن باس-باسىڭا ءبىر كۇننەن قىرقىڭا قىرىق كۇن ماۋلەت بەردى عوي. ەندى، وزدەرىڭ تىلەنىپ ەر باسىنا قىرىق كۇننەن ماۋلەت الساڭدارشى! سوعان شەيىن ءبىرىڭ بولماسا، ءبىرىڭ تابارسىڭدار، — دەدى.

حان:

— جارايدى، بۇل بالانىڭ ءسوزى دە دۇرىس كورىنەدى، مەنىڭ ماقساتىم — سەندەردى ءولتىرۋ ەمەس، سىناۋ، «حاندا قىرىق كىسىنىڭ اقىلى بولادى» دەيدى. سەندەر اقىلدى بولساڭ، سوندا ءھار قايسىڭنان ءبىر اقىل العان سوڭ، مەندە قىرىق كىسىنىڭ اقىلى بولاتۇعىن سەبەبى سونىمەن داعى. سەندەردىڭ بىردە-بىرىڭدە اقىلدان شاينام دانەمە جوق بولسا، مەندە اقىل قايدان بولسىن. تابىڭدار وسىنى، ەر باسىنا قىرىق كۇننەن ماۋلەت بەردىم، — دەپ تاراتىپ جىبەردى دەيدى. حاننىڭ الدىنان شىققان سوڭ ون ەكى جاستا جاس بالا جيرەنشە بۇل ءسوزدى بىرەۋ بولماسا، بىرەۋ ءبىلۋشى بولار، سونى ىزدەپ تابامىن دەپ، جاياۋ، جالعىز ەلدەن ەلدى كەزدى دەيدى. قاڭعىپ كەلە جاتىپ ءبىر قورعانى بار شاھارعا كەلدى دەيدى. نامازدىگەردەن تومەن، نامازشامنان جوعارى داربازاسىنان كىرىپ كەلە جاتسا، داربازانىڭ ىشكى جاعىندا تەمىر قارا كوك ات مىنگەنى، دۋلىعا، ساۋىت، شاراينا بەلدىك كيگەنى، ەر قارۋى — بەس قارۋدى اسىنىپ، نايزاسىن جەرگە شانشىپ بىرەۋ تۇر ەكەن. داربازادان كىرگەن، شىققان ءبارى سالەم بەرىسىپ وتەدى ەكەن. جيرەنشە سالەم بەرمەي، موينىن بۇرماي، كەرەك قىلماي وتە بەردى دەيدى. سوندا نايزاسىن جەرگە تىرەنىپ، ات ۇستىندە شىرەنىپ شيراتىلىپ سويلەدى دەيدى:

— سەنەن باسقا وسى داربازادان كىرگەن، شىققان سالەم بەرمەي وتپەۋشى ەدى، سالەم نەگە بەرمەي، موينىڭدى نەگە بۇرماي باراسىڭ؟ — دەدى.

— ءبىرىمىز اتتى، ءبىرىمىز جاياۋ، سالەمىمىز كەلىسە مە؟ —  دەيدى.

بۇل شاھاردىڭ ءجونىن بۇرىن كورىپ-بىلمەگەن جان ەكەنسىڭ، كەل ارتىما مىنگەس. بىزدىكىنە مەيمان بول! — دەيدى. — ەر توقىمدى اتتىڭ الدىن بىزگە، ارتىن سەندەرگە قۇداي بۇيرىق قىلعان ەدى. «ات يەسى الدىنا مىنەدى» دەگەن ءسوز بار ەدى، ءجۇر ءۇيىڭدى كورسەت، جاياۋ-اق بارايىن، — دەدى. ول اتتى، بۇل جاياۋ ۇيىنە ەرتىپ كەلدى. مەيمانحاناسىنا كىرگىزدى. ءوزى ۇيىنە بارىپ ءتۇستى. مەيمانحانا كىرگەن كىسى شىققىسىز، جالعاننىڭ بەيىشىندەي ءۇي ەكەن. مارجانداي تىزىلگەن جاڭا ءوسپىرىم قىزدار پار-پارىمەن نەشە ءتۇرلى تاماق، قوناق جابدىقلارىن دايارلاپ تىكە تۇرىپ كۇتتى. اس جەپ بولعان سوڭ، قارا كوك اتتىڭ ۇستىندەگى مىرزا كەلىپ:

— قوناعىم، اڭگىمە ايت، — دەدى.

— ءبىرىمىز ءبۇتىن، ءبىرىمىز جارتى، اڭگىمەمىز كەلىسە مە؟ — دەيدى، وتىرا الماي ۇيالىپ شىعىپ كەتتى دەيدى. سويتسە، ءوزى قىز ەكەن. سول شاھاردىڭ پاتشاسىنىڭ قىزى ەكەن. اتاسىنان رۇقسات العان ەكەن: «ەركەك كيىمىن كيىنىپ، داربازانىڭ الدىندا تۇرىپ، كەلگەن-كەتكەندى سىنايمىن، سىنىما كەلگەن جانعا تيەمىن» دەپ. ال، جولاۋشى، جوباۋشىنىڭ ءبارى مۇنىڭ ايەل ەكەنىن بىلمەي، ءيىلىپ سالەم بەرىپ وتەدى ەكەن.

جيرەنشە كورگەن جەردەن، اتقا وتىرىسىنان ايەل ەكەنىن بىلە قويىپ: «ءبىرىمىز اتتى، ءبىرىمىز جاياۋ» دەگەنى — «ءبىرىمىز ەركەك، ءبىرىمىز ۇرعاشى، قالاي سالەم بەرىسەمىز؟» — دەگەنى ەكەن. ءوزىنىڭ ايەل ەكەنىن ابدەن تانىعانىن «ءبىرىمىز ءبۇتىن، ءبىرىمىز جارتى» دەگەن سوزىنەن ءبىلىپ، ۇيالىپ تۇرا جونەلگەن سەبەبى سول ەكەن. اتاسىنا قىز كىسى سالدىردى دەيدى: «مەنەن ءبىلىمى اسقان كىسى كەز كەلدى، مەنى وسىعان بەرسىن» — دەپ. اتاسى قوش كورىپ، قابىل الىپ، جورعا بيە سويىپ، جوعارعى ەلدى شاقىرىپ، تۋ بيە سويىپ، تومەنگى ەلدى شاقىرىپ، ۇلكەن، زور تاماشا توي قىلىپ، قىزىن جيرەنشە شەشەنگە نيكاحلاپ قوستى دەيدى. جيرەنشەنىڭ جاقسى، اياۋلى، دانىشپان قاتىنى وسى ەكەن. ەكەۋى بىر-بىرىنە قوسىلىپ، قۇرماشانى سىندىرىپ، كوڭىلدەرىن تىندىرىپ، ۇيقىلارى اشىلعان سوڭ، ماۋقى ابدەن باسىلعان سوڭ، جيرەنشە شەشەن «مەن قايتامىن» دەيدى.

قالىڭدىعى:

— ءسىز قايدا قايتاسىز؟ اكەمنىڭ مەنەن باسقا ۇلى دا جوق، قىزى دا جوق. اكەم ولگەن سوڭ وسى داۋلەتكە كىم يە بولادى؟ ەندى نە ىزدەيسىز؟ «ەسىكتەن تابىلسا، تورگە وزبا» دەگەن بار ەمەس پە ەدى؟ — دەيدى.

— جوق، قايتاتۇعىمنىڭ ءمانىسى بار: ءاز جانىبەك دەگەن حانىمىز قىرىق ۋازىرىنە «وتىرىك پەن شىننىڭ اراسىن ايىرىڭدار» دەپ قىسىم قىلىپ ەدى ۋازىرلەرىنە. سونى سولار تابا الماي قانشا كۇنگە ماۋلەت الىسىپ ەدى. مەن سونى ءبىلۋشى بولار ما ەكەن دەپ، ىزدەپ شىققان جۇمىسىم سول ەدى. ءۇي
دەن شىققاندا ويلاپ شىققان جۇمىسىمدى اياقتاماي تۇرىپ قالسام، «بۇقا قاراپ ءجۇرىپ جاساۋىلعا تۇرعاننىڭ» قۇددى ءوزى بولعانىم عوي! ونان سوڭ مەنىڭ ادامشىلىعىم بولمايدى عوي! — دەيدى. وندا قالىڭدىعى ايتتى:

— بولماشى نارسەنىڭ ءوزى كەرەك قىلىپ ىزدەۋشىگە الدە-قانداي قيىنداپ كەتەدى ەكەن-اۋ! وتىرىك پەن شىننىڭ اراسى ءبىر-اق تۇتام جەر ەمەس پە؟ بۇرىنعىلار ايتپاۋشى ما ەدى: «وتىرىكتىڭ ءتۇبى ءبىر-اق تۇتام» دەپ. ونىنىڭ ءمانىسى: كوزبەن كورگەن شىن ەمەس پە، قۇلاقپەن ەستىگەن وتىرىك ەمەس پە؟ قۇلاق پەن كوزدىڭ اراسى ءبىر-اق تۇتام جەر ەمەس پە؟ وتىرىك پەن شىننىڭ ايىرماسى وسى ەمەس پە؟ كوزبەن كورگەن انىق، قۇلاق ەستىگەن تانىق دەمەدى مە؟ — دەيدى. بارەكەلدى، ىزدەگەن جوعىم تابىلدى. ەندى مەن مۇنى بارىپ ءاز جانىبەككە ەسىتتىرمەسەم، قىرىق ءۋازىرىن جوق جەردە ءولتىرىپ تاستايدى عوي! سولاردىڭ اجالىنا ارا تۇرسام، تىرشىلىگىمنەن زور پايدا تاپقانىم عوي — دەپ جۇرۋگە ىڭعايلانعانىن بىلگەن سوڭ، قىز اتاسىنا
كىسى سالدىردى:

«جات جۇرتقا جارالعان ايەلمىن، كۇيەۋىم ەل-جۇرتىنا قايتامىن دەيدى، مەنى قالدىرماسىن، ۇزاتسىن»، — دەپ.

اكەسى قىزىنىڭ ايتقانىن قۇپ كورىپ، التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن كۇپتەپ، قىزىن ۇزاتتى دەيدى. قىرىق ءۋازىرىن قوستى:

— قىزىمدى بەرگەن كۇيەۋىمنىڭ جەرى قانداي، سۋى قانداي، ەلى قانداي ەكەن. الىپ بارىپ سالىپ، كورىپ كەلىڭدەر، — دەپ.

بۇل حاننىڭ جۇرتىنان بىلاي ۇزاپ شىققان سوڭ جيرەنشە شەشەن: «مەن ىلگەرى وزىپ بارىپ، ەل-جۇرتىمنىڭ امان، جامانىن بىلەيىن» دەپ جالعىز ءجۇرىپ كەتىپ، ەلىنە كەلسە، ءاز جانىبەك حان ءدال سول كۇنى ۋازىرلەردى جيىپ الىپ: «تاپتىڭدار ما؟» — دەپ سۇراپ، قىسىپ وتىر ەكەن. ولار تابا الماي، ەندى ءبارىن ولتىرەيىن دەپ تۇرعان ۇستىنە كەلىپ:

— تاقسىر! بۇلاردى ولتىرمەيتىن بولساڭىز، كەرەك قىلعان ءسوزىڭىزدى مەن ايتىپ بەرەيىن، — دەپ قالىڭدىعىنان ۇيرەنگەن ءسوزدى باستان-اياق ءتۇسىندىرىپ ايتىپ بەرەدى.

حان وتە ريزا بولىپ، جيرەنشە دەگەن اتقا شەشەن دەگەن ءسوزدى قوسىپ، «جيرەنشە شەشەن» دەپ اتاپ، «ماعان باس ءۋازىر بولۋعا لايىقتىسىڭ» دەپ وزىنەن سوڭعى ءبىر دەگەن باس ءۋازىرى قىلىپ سايلاپ، التىن جابۋلى ارعىماق ات، قالى كىلەم، قارا نار، قامقا تون، توعىز قىلىپ سىي بەرىپتى.

مۇنان كەيىن:

— تاقسىر، ارىزىم بار ەدىڭ، — دەدى جيرەنشە.

— ايت! — دەدى حان.

— مەن سونداي جات جۇرتقا بارىپ، قۇدايدىڭ بۇيرىعى بولىپ ءبىر حاننىڭ قىزىن الىپ قايتىپ ەدىم. ول حان قىرىق ءۋازىرىن قوسىپ ەدى: «كۇيەۋدى ەلىنە اپارىپ سالىپ، قايتىڭدار!» دەپ. ولار جولدا كوشىپ كەلە جاتىر ەدى. مەن ءسىزدى كورەيىن دەپ وزىپ كەلىپ ەدىم. نە ويمەن قوسقانىن كىم بىلەدى. دوستىقپەن قوسقان بولسا، جولىنان قالدىرمايىق، دۇشپاندىقپەن قوسقان بولسا، سىر الدىرمايىق، سولاردى ورتا جولدان قايىرىپ جىبەرسەك ەكەن، — دەدى. حان مۇنىسىن ۇناتىپ، قىرىق ءۋازىرىن قوستى.

— قازىنادان قىرىق ات، قىرىق شاپان الىپ بارىپ، مۇنىڭ قوناقتارىن جونەلتىپ كەلىڭدەر، — دەپ.

جيرەنشە قىرىق ۋازىرىمەن الدىنان شىعىپ، حاننىڭ بەرگەن ات، تونىن تارتۋ، تارالعىلارىن ولارعا سىي قىلىپ، ورتا جولدان قايىرىپ جىبەرگەن سوڭ، ولار ريزا بولىپ قايتتى.

«بارەكەلدە، بالا تەڭىنە قوسىلعان ەكەن. كۇيەۋ حاننىڭ وزىنەن سوڭعى باس ءۋازىرى، ءبىر دەگەن جىگىت ەكەن. تۇزدەن مىناداي قىلىپ جونەلتتى، ۇيىنە بارساق، بۇدان دا ۇلكەن سىي، قۇرمەت كورەتىن ەدىك» دەسىپ قايتتى. قايدان ءبىلسىن، جيرەنشەنىڭ ەكى كىسى باس پانالاپ وتىراتىن ءۇيى جوق ەكەنىن. ەكى قانات يت ارقانىڭ كيگىزى دە تۇگەل ءبۇتىن ەمەس. ءۇيى دە جوق ەكەنىن. مىنە، جىگىتتەر، ءبىر اۋىز ءسوزدىڭ ءتۇبىن، توركىنىن بىلەمىن دەپ ىزدەگەندىكتەن، قالىڭسىز حاننىڭ قىزىن الدى، ءوزى باس ءۋازىر بولدى.

«جىگىتكە جاننان كەش تە، ءىس قىل، ولسەڭ، ولەرسىڭ، ولمەسەڭ، كىسى بولارسىڭ» دەپ بۇرىنعىلاردىڭ ايتقانى بار.

---